Passend onderwijs en ICT in professionaliseringstrajecten van leraren. Eindrapportage

Passend onderwijs en ICT in professionaliseringstrajecten van leraren Eindrapportage

Passend onderwijs en ICT in professionaliseringstrajecten van leraren Eindrapportage

Opdrachtgever: Kennisnet Utrecht, februari, 2013 © Oberon i.s.m. Joost Vreuls Postbus 1423 3500 BK Utrecht tel. 030-2306090 fax 030-2306080 e-mailadres: [email protected]

Oberon – Passend onderwijs en ICT in professionaliseringstrajecten van leraren

3

Inhoudsopgave 1

2

3

4

5

Inleiding .......................................................................................................................................... 4 1.1 Onderzoeksvragen ................................................................................................................... 4 1.2 Werkwijze ................................................................................................................................. 4 1.3 Leeswijzer ................................................................................................................................ 5 Passend onderwijs en omgaan met verschillen ......................................................................... 6 2.1 Passend onderwijs ................................................................................................................... 6 2.2 Wat betekent Passend onderwijs voor scholen? ..................................................................... 6 2.3 Omgaan met verschillen .......................................................................................................... 8 ICT en Passend onderwijs .......................................................................................................... 11 3.1 Inleiding .................................................................................................................................. 11 3.2 Software / content .................................................................................................................. 12 3.2.1 Software als onderdeel van een leerlingvolgsysteem ....................................................... 12 3.2.2

Software gericht op de planning van het werk .................................................................. 16

3.2.3

Lesstofgebonden software ................................................................................................ 19

3.2.4

Software vinden, ordenen en beoordelen ......................................................................... 20

3.3 Hardware ................................................................................................................................ 22 3.4 De leraar ................................................................................................................................ 23 Passend onderwijs en ICT in de nascholing ............................................................................. 25 4.1 Passend onderwijs en ICT bij universitaire nascholing .......................................................... 25 4.2 Passend onderwijs en ICT bij nascholing door hogescholen ................................................ 26 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................... 27

Bijlage 1 Overzicht geraadpleegde personen en scholen ............................................................... 30 Bijlage 2 Schoolportretten Kindkans en Klasseplan ....................................................................... 31


1

4

Inleiding

Passend onderwijs moet uiteindelijk in de klas vorm krijgen. Er wordt nadrukkelijk een beroep gedaan op de deskundigheid van docenten, vooral wat betreft het omgaan met verschillen. ICT geeft docenten tools in handen om beter met deze verschillen om te gaan. Vooral in het speciaal onderwijs heeft ICT de afgelopen jaren een belangrijke plaats ingenomen in het onderwijsleerpoces. Op de website van Kennisnet en in de publicaties van Kennis van Waarde staan een aantal voorbeelden beschreven. Bij de invoering van Passend onderwijs is veel aandacht voor professionalisering van docenten. De sectorraden doen pilots met nascholingstrajecten en ook in de beleidsstukken van OCW krijgt professionalisering van docenten ruim aandacht. De samenwerkingsverbanden moeten in hun ondersteuningsplannen beschrijven hoe ze de deskundigheid van docenten met betrekking tot Passend onderwijs gaan bevorderen. De vraag is of de reeds beschikbare kennis en informatie rondom ICT-toepassingen voldoende ontsloten wordt binnen de professionaliseringstrajecten in het kader van Passend onderwijs. Er lijkt weinig aandacht voor ICT te zijn. ICT zou een meer prominente plaats kunnen krijgen in de opleiding en nascholing van docenten, als het gaat om omgaan met verschillen en Passend onderwijs. Focus van het onderzoek Er is bij Kennisnet al vrij veel informatie beschikbaar over educatieve software voor leerlingen met zorgbehoeften.1 Er ontbreekt echter nog kennis over de rol van ICT bij het klassenmanagement zoals omgaan met verschillen in de klas, het managen van het primaire proces en aanverwante administratieve aspecten. ICT kan hier mogelijk een meerwaarde bieden.

1.1

Onderzoeksvragen

In dit onderzoek geven we antwoord op de volgende vragen: 1. Wordt ICT voldoende gebruikt in professionaliseringstrajecten met betrekking tot Passend onderwijs? 2. Welke rol kan ICT spelen bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs? a. Is er behoefte in het veld om ICT in te zetten bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs? b. Welke ICT-toepassingen zijn er op het gebied van klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs? c. Welke ervaringen zijn er met deze ICT-toepassingen? Voorzien ze in een behoefte? Welke knelpunten met betrekking tot Passend onderwijs blijven nog over om met ICT op te lossen?

1.2

Werkwijze

Om de genoemde onderzoeksvragen te beantwoorden hebben we de volgende activiteiten uitgevoerd: 1. Deskresearch 2. Enquête onder (universitaire) opleidingscentra 3. Belronde onder tien PO-scholen 1

Dit is in een telefoongesprek door Frank Evers van Kennisnet aangegeven.


5

4. Interviews met betrokkenen rondom Passend onderwijs We lichten de activiteiten kort toe. 1. Deskresearch Met de deskresearch zijn we nagegaan welke beschikbare ICT-toepassingen er zijn voor klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs. Daartoe is met verschillende leveranciers van software gesproken, en experts die een overzicht hebben over bestaande toepassingen. Ook zijn hieruit bestaande initiatieven van koepelorganisaties en School aan Zet naar voren gekomen. Een tweede doel van de deskresearch was na te gaan wat het huidige nascholingsaanbod is op het gebied van Passend onderwijs en ICT. 2. Informatieronde onder nascholingsinstituten voor Passend onderwijs Oberon voert in samenwerking met het ICLON voor Kennisnet een onderzoek uit naar Didactische vorming rond ICT in de universitaire lerarenopleiding. Voor dit onderzoek zijn vragenlijsten afgenomen onder opleiders van alle universitaire lerarenopleidingen. Hierbij is ook een aantal vragen toegevoegd rondom de aandacht voor ICT en Passend onderwijs.. Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van opleidingscentra rondom Passend onderwijs. 3. Belronde onder tien PO-scholen Om een indruk te krijgen waar scholen in het kader van Passend onderwijs tegenaan lopen is er een belronde gedaan langs een tiental PO-scholen. Dit waren scholen die in het kader van een intake voor een studiedag over Passend onderwijs hadden aangegeven dat het team moeite heeft met het omgaan met verschillen tussen leerlingen in de klas. Daarbij noemen de scholen de introductie van de 1-zorg-route, het inrichten van individuele leerlijnen voor diverse leerlingen met zorgbehoefte, het maken van groepsplannen, ontwikkelingsperspectieven en individuele handelingsplannen en het differentiëren op het stellen van doelen, instructie en oefening. 4. Interviews met betrokkenen rondom Passend onderwijs Er zijn telefonische en persoonlijke gesprekken gevoerd met een aantal sleutelinformanten zoals vertegenwoordigers van (platforms van) samenwerkingsverbanden PO en VO, de Inspectie van het Onderwijs en met enkele leveranciers van software. Een compleet overzicht van de personen en scholen die we hebben gesproken staat in bijlage 1.

1.3

Leeswijzer

In deze eindrapportage beschrijven we de uitkomsten van bovenstaande activiteiten. De opbouw van de rapportage is als volgt: in hoofdstuk 2 beschrijven we de belangrijkste achtergronden rondom Passend onderwijs en het omgaan met verschillen. Hoofdstuk 3 beschrijft de rol van ICT bij Passend Onderwijs. Hoofdstuk 4 gaat in op de uitkomsten van de deskresearch en de informatieronde onder nascholingsinstituten voor Passend onderwijs en de enquête onder universitaire lerarenopleidingen. In hoofdstuk trekken we de conclusies en formuleren we enkele aanbevelingen.


2

Passend onderwijs en omgaan met verschillen

2.1

Passend onderwijs

6

Uitgangspunt bij het beleidsprogramma ‘Passend onderwijs’ is dat voor alle leerlingen de kansen op de beste ontwikkeling op school centraal staan, voor ‘gewone’ leerlingen maar ook voor leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben om het onderwijs te volgen. Een vaak aangehaald citaat in deze: ‘geen kind tussen wal en schip’. Om dat te realiseren wordt binnen het kader van Passend onderwijs met name ingezet op verbetering van de kwaliteit en de organisatie van het onderwijs aan leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben. Daarbij kan het gaan om kinderen met leerproblemen, gedragsproblemen, beperkingen van lichamelijke of zintuiglijke aard, of kinderen met een combinatie van problemen. De invoering van Passend onderwijs heeft een lange aanloop gekend die gepaard is gegaan met de nodige onzekerheden. Onlangs, op 9 oktober 2012, heeft de Eerste kamer het wetsvoorstel passend onderwijs aangenomen. Dat moment kan worden gemarkeerd als een ‘point of no return’. Met de aanname van het wetsvoorstel gaat de zorgplicht van scholen in per 1 augustus 2014. Veel partijen uit het onderwijsveld zijn al hard bezig met de voorbereidingen op een zorgvuldige invoering van Passend onderwijs. Essentieel onderdeel van Passend onderwijs is dat scholen daarbij gaan samenwerken in de vorm van Samenwerkingsverbanden om een zo goed mogelijk regionaal passend aanbod van onderwijs te realiseren waar elk kind terecht kan. Zowel in het PO als in het VO zijn rond de 70 verbanden. Momenteel wordt op het niveau van samenwerkingsverbanden hard gewerkt aan allerlei inrichtingsvraagstukken rond Passend onderwijs. Deze worden uiteindelijk vastgelegd in een gezamenlijk gedragen ondersteuningsplan. Een enkel samenwerkingsverband is al klaar met het formuleren van het ondersteuningsplan, maar in het overgrote deel van de genoemde verbanden vindt nog overleg plaats. Een belangrijk item in het ondersteuningsplan is om gezamenlijk afspraken te maken over het niveau van basisondersteuning dat elke school geacht wordt aan te bieden, met als logische vervolgvraag wat te doen met de leerlingen die een ondersteuningsvraag hebben die dat niveau van basisondersteuning overstijgt. Wat opvalt in veel van deze gesprekken is dat de bovengrens van het niveau van basisondersteuning zoveel als mogelijk wordt opgerekt, om zo meer leerlingen met die basisondersteuning te kunnen bedienen. Voor leerlingen die daar niet genoeg aan hebben maar die wel in het reguliere onderwijs zijn te handhaven, zal naar een vorm van aanvullende individuele begeleiding worden gezocht.

2.2

Wat betekent Passend onderwijs voor scholen?

Bij het beantwoorden van deze vraag zijn scholen met name geïnteresseerd of het aantal leerlingen met een extra ondersteuningsbehoefte toe zal gaan nemen. Cijfers over de achterliggende periode laten zien dat sprake is geweest van een toename van leerlingen met een extra ondersteuningsbehoefte 2. 2

Bron: Factsheet passend onderwijs november 2010, uitgegeven door DUO / Ministerie van OCW, in combinatie met een nieuwsbrief van het Ministerie van OCW gedateerd juni 2011.


7

Als wordt gesproken over zorgleerlingen, kan een onderscheid worden gemaakt tussen ‘lichte’ en ‘zware’ zorgleerlingen. Onder ‘lichte zorg’ wordt verstaan de extra ondersteuning die gegeven wordt aan leerlingen met indicaties voor speciaal basisonderwijs (sbao), leerwegondersteunend onderwijs (lwoo) en praktijkonderwijs (pro). Onder ‘zware zorg’ wordt verstaan de extra ondersteuning die gegeven wordt aan leerlingen met indicaties voor leerlinggebonden financiering (lgf) en (voortgezet) speciaal onderwijs ((v)so). In de periode tussen 2003 en 2009 is het aantal leerlingen met ‘lichte’ zorg gedaald van afgerond 166.000 in 2003, naar afgerond 160.000 in 2009 (een daling van 4%). Het aantal ‘zware’ zorgleerlingen is in dezelfde periode gestegen van afgerond 65.000 naar afgerond 107.000 leerlingen (een stijging van 65%). De totale groep zorgleerlingen (zowel lichte als zware zorg) is gestegen van afgerond 231.000 in 2003 naar afgerond 266.000 in 2009 (een stijging van 15%). De hier beschreven stijging komt voor rekening van het VO. Vooral het aantal leerlingen in het voortgezet speciaal onderwijs neemt toe. Verder stijgt het aantal rugzakleerlingen sterk, met name ook weer in het voortgezet onderwijs. Het aantal zorgleerlingen in het VO stijgt sneller dan het totale aantal leerlingen. Dat betekent dat deze toename niet is toe te schrijven aan demografische ontwikkelingen. In de stijging van het aantal leerlingen met een extra ondersteuningsbehoefte ligt ook een deel van de aanleiding waarom Passend onderwijs wordt ingevoerd. De overheid heeft immers besloten om een halt toe te roepen aan de ongebreidelde groei van het beroep dat wordt gedaan op het speciaal onderwijs. De beschikbare middelen om onderwijs in een (v)so-setting aan te bieden zijn om die reden gebudgetteerd en het budget is bevroren op het niveau van 2008. Het ligt in de lijn der verwachting dat er in de komende jaren meer leerlingen met een extra ondersteuningsbehoefte in het reguliere onderwijs gaan instromen. Deze verwachting is gebaseerd op de volgende uitgangspunten:  de onderliggende behoefte aan extra zorg bij de huidige populatie leerlingen is een reële behoefte;  de trend van de achterliggende jaren zet zich door naar de toekomst;  toegang tot het (v)so is gelimiteerd. Dat betekent concreet voor een leraar in de klas van de (nabije) toekomst:  dat er een grotere kans is dat daar een leerling tussen zit met een specifieke ondersteuningsbehoefte;  dat de leraar door de aanwezigheid van meer leerlingen met een extra ondersteuningsbehoefte meer dan voorheen in de klas te maken gaat krijgen met verschillen tussen (groepen) leerlingen. Beide elementen vragen het nodige van de leraar. Afhankelijk van de specifieke ondersteuningsbehoefte waarmee de leraar wordt geconfronteerd, zal hij zijn kennis en kunde op een zodanig niveau moeten brengen dat hij de betreffende leerling op een goede manier begeleidt gedurende de dag c.q. gedurende de les. Daarnaast groeit de noodzaak om te differentiëren tussen (groepen van) leerlingen als meer zorgleerlingen Passend onderwijs binnen het reguliere onderwijs krijgen. Zoals eerder al aangegeven ligt het accent van het onderzoek bij dit element: het omgaan met verschillen. In hoeverre kan ICT hierbij een ondersteunende functie hebben?


8

Uit de gesprekken Niet iedereen verwacht dat als gevolg van de introductie van Passend onderwijs meer zorgleerlingen het onderwijs binnenstromen. Enkele geïnterviewden wijzen daarbij op verschillende aspecten: (1) in het verleden was men ook al terughoudend met het verwijzen naar het speciaal onderwijs en (2) in de achterliggende periode hebben leraren in de klassen toch ook al om moeten kunnen gaan met rugzakleerlingen.

2.3

Omgaan met verschillen

Het belang van het omgaan met verschillen zit voor een groot deel bij het kunnen bieden van voldoende tijd en aandacht voor instructie en leren c.q. oefenen. Er is veel onderzoek gedaan dat wijst op een sterke positieve correlatie tussen de geboden onderwijstijd en leeropbrengsten. Om een idee te krijgen hoe groot verschillen kunnen zijn: de onderste 10% van de leerlingen heeft 2.5 tot 6 maal zoveel tijd nodig om iets te leren als de bovenste 10%. 3 Uit de gesprekken Als de aandacht zich vooral richt op het omgaan met verschillen, zitten PO/SO enerzijds en VO anderzijds daar verschillend in:  de focus op ontwikkelingsperspectieven en individuele leerlijnen ligt in het VO minder voor de hand omdat (cognitief) is voorgesorteerd op niveau. Of het moet zijn dat die individuele leerlijn wordt ingegeven door een stoornis (maar dan gaat het niet primair om omgaan met verschillen maar om het omgaan met de stoornis);  door de wisseling van docenten tussen vakken in het VO speelt daar veel meer dan in PO/SO het vraagstuk van overdracht (tussen opvolgende uren indien nodig) en meer algemeen het dossierbeheer. De essentie van het probleem van veel leerlingen die het lastig hebben op school is dat scholen er niet voldoende in slagen de gewenste differentiatie aan te brengen. In de praktijk van alle dag is het omgaan met verschillen in aanleg en achtergrond van kinderen dan ook één van de grote knelpunten in het onderwijs. De inspectie van onderwijs noemt het omgaan met verschillen in haar Onderwijsverslag 2006/2007 (mei 2008) zelfs de achilleshiel van het Nederlandse onderwijs. In de loop van de tijd zijn diverse oplossingen gezocht om het onderwijs beter met de verschillen tussen leerlingen te laten omgaan. Afgaand op meer recente onderwijsverslagen van de inspectie moeten we constateren dat het probleem hardnekkig is. Uit het Onderwijsverslag 2009/2010: “Veel leraren zijn nog niet goed in staat een analyse te maken van hiaten in kennis bij zorgleerlingen en stellen weinig concrete doelen. Daardoor blijven evaluaties van effecten (van inspanningen) achterwege of hangen ze teveel in de lucht.”. En verder: “Het VO beschikt niet altijd over de wettelijk verplichte handelingsplannen. De kwaliteit van de plannen die er wel zijn, laat te wensen over”. En tot slot: “ Het didactisch repertoire van veel leraren blijft in gebreke waar het gaat om afstemming. Leraren richten zich vooral op gemiddeld presterende leerlingen. Hierdoor komen zwakke leerlingen, maar ook (hoog)begaafde leerlingen, tekort”. En in het meest recente Onderwijsverslag 2010/2011 gaat de inspectie in op de tekortkomingen van leraren waar het hun meer complexe vaardigheden betreft: 3

Onderzoek Beatrice Ward (1987), op citaat uit Omgaan met verschillen nader bekeken (september 2009, Kees Vernooij).


9

“Goede leraren tonen naast de basisvaardigheden ook complexere vaardigheden. Dit betekent dat zij hun onderwijs afstemmen op specifieke leerlingen of leerlinggroepen. Ook bieden ze extra ondersteuning en zorg aan leerlingen die dit nodig hebben…. In het basisonderwijs en in de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo laat ruim 40% van de leraren tijdens de les dergelijke vaardigheden zien. In het havo en vwo ligt dit percentage net onder de 30%”. Uit de gesprekken met sleutelinformanten Omgaan met verschillen is een noodzakelijke competentie van een leraar en moet los worden gezien van Passend onderwijs. Leraren zijn vaak niet in staat om te differentiëren, dat constateert de inspectie al jaar op jaar. Men gaat hierbij niet verder dan vaststellen en eventueel agenderen.  “Er is onvoldoende aandacht voor c.q. kwaliteit op dit punt bij de Pabo (het leren omgaan met verschillen als vak)”.  “Het is maar zeer de vraag of een vermeend gebrekkige ICT-vaardigheid hierin de bottleneck is. De vaardigheden zijn er wel maar de gerichtheid op het gebruik is er niet of onvoldoende.” Dit thema ‘omgaan met verschillen’ krijgt met de introductie van Passend onderwijs weer extra aandacht. Nieuw is het niet. In de achterliggende jaren heeft het reguliere onderwijs tenslotte de rugzakleerling in de groep of in de klas gehad. De competenties van leraren om zorgleerlingen passende scholing te kunnen bieden zijn van cruciaal belang voor het welslagen van Passend onderwijs. Het streven is er tenslotte op gericht deze kinderen zoveel mogelijk in een reguliere setting in de klas onderwijs aan te bieden; het domein waar de leraar een zeer bepalende rol heeft. Na ondersteuning bij gedragsproblemen geven leraren aan de meeste behoefte te hebben aan ondersteuning op de toenemende heterogeniteit in hun klas of te wel de versterking van hun differentiatiecapaciteit. Differentiatie kan worden omschreven als het bewust omgaan met verschillen tussen leerlingen in de klas in instructie, in lesstof en in prestaties. Met differentiatie probeert de leraar de les, de instructie en de samenwerkingsvormen aan te passen zodat je aan alle onderwijsbehoeften van alle leerlingen tegemoet komt, zodat elke leerling zich kan blijven ontwikkelen op zijn eigen niveau. Er zijn verschillende wijzen in differentiëren:  differentiatie in instructie: groepsinstructie, begeleid inoefenen en verwerken. Sommige leerlingen krijgen extra of verlengde instructie, sommige leerlingen krijgen individuele instructie en/of begeleide inoefening;  differentiatie in de lesstof: basisstof die in de groepsinstructie zit, herhalingsstof voor leerlingen die dit nodig hebben en verrijkingsstof voor leerlingen die verder kunnen. Daarbij onderscheiden we convergente en divergente differentiatie. Bij convergente differentiatie proberen we de klas qua aangeboden leerstof bij elkaar te houden. Bij divergente differentiatie kunnen het bij elkaar houden ook loslaten en volgen leerlingen onderwijs in eigen leerlijnen volgens een voor hen op maat gemaakt ontwikkelingsperspectief. Het omgaan met verschillen is in de gesprekken vaak in een adem genoemd met het bredere begrip klassenmanagement. Daaronder vallen competenties als:  het aanbrengen van structuur in de leersituatie en de interactie met de klas, vooruit denken, doelen stellen en hoge opbrengstverwachtingen hebben;  het kunnen anticiperen op klassensituaties en leerlinggedrag;  timemanagement, voldoende effectieve leertijd generen voor leerlingen met verschillende leerbehoeften en goede routines hanteren in de klas, waarbij leerlingen zich betrokken voelen;






het effectief en ordelijk inrichten van de klas waardoor materialen, hulpmiddelen en de computers voor iedereen beschikbaar zijn. De inrichting van het lokaal stelt de leraar in staat rondes te maken, extra instructie te geven en toch overzicht te behouden 4; het creëren van individuele verwerkingsmogelijkheden (dagen weektaak) en een gestructureerd lesverloop waardoor leerlingen leraaronafhankelijk verder kunnen en het mogelijk wordt individuele leerlingen te begeleiden.

Noodzakelijke voorwaarden om het omgaan met verschillen – en in breder verband klassenmanagement - goed in praktijk te brengen is het van belang dat wordt voldaan aan enkele algemeen aanvaarde basisvoorwaarden5:  de leerlingen moeten in staat zijn om zelfstandig te (leren) werken;  het kunnen schakelen en kunnen toepassen van diverse instructiemodellen, zoals directe, responsieve en verlengde instructie;  in algemene zin een goed pedagogisch klimaat;  een uitdagende leeromgeving in de klas. In hoofdstuk 3 komt aan bod op welke wijze ICT hierbij ondersteuning kan bieden.

4 5

10

Bron: website Educote. Een hele grondige analyse van dit thema is te vinden in Omgaan met verschillen; competenties van leerkrachten en schoolleiders, Derriks, M. e.a.Kohnstamm Instituut, 2002. In deze studie wordt geen relatie gelegd met ICTaspecten.


3

ICT en Passend onderwijs

3.1

Inleiding

11

Terug naar de vraag van het onderzoek: in hoeverre speelt ICT een ondersteunende rol bij het omgaan met verschillen in de klas, het managen van het primaire proces en de aanverwante administratieve aspecten? Om de eerste opbrengsten van dit deel van het onderzoek te ordenen maken we gebruik van het conceptuele kader van Vier in Balans. De kern van dit kader is dat voor succesvol gebruik van ICT in het onderwijs evenwicht nodig is tussen vier bouwstenen:  visie. Een opvatting van de school over wat goed onderwijs is en –in dit verband- wat ICT daaraan kan bijdragen: waar wil de school ICT inzetten, en met welk doel?;  kennis en vaardigheden. Deze beide elementen zijn nodig om ICT te kunnen gebruiken,zowel bij de leraar als de leerling. Voor wat betreft de leraar staat kennis over en vaardigheden in didactische toepassingen centraal;  software / de content;  hardware, of de ICT-infrastructuur. Hierbij gaat het om de beschikbaarheid van zaken als computers, netwerken en internetverbindingen (daarbij inbegrepen beheer en onderhoud). In de gesprekken die gevoerd zijn is met name gesproken over de software/content en de hardware. Ook in de deskresearch lag hier de meeste nadruk op. De resultaten hiervan komen in de paragrafen 3.2 en 3.3 aan bod. Rondom de visie en kennis en vaardigheden zijn wel een aantal relevante opmerkingen gemaakt door de geïnterviewden. Deze geven we hieronder puntsgewijs weer:  “ICT-initiatieven staan of vallen met degene die er affiniteit mee heeft en ervoor gaat. Met alle kwetsbaarheid van dien als die persoon weer vertrekt”;;  “heb niet de illusie dat de leraar uit zichzelf iets aan zijn ICT-vaardigheid gaat doen. Naast het feit dat ze vaak niet ICT-minded zijn, bestaat er ook de weerstand om zich ondergeschikt te maken aan het ‘denken’ van het systeem. Dat moet echt actief gestimuleerd en gefaciliteerd worden”;;  “we gaan voor de komende 4 jaren samenwerkingsverband-breed een ICT-scholingsplan opstellen”. Maar daartegenover een tegengeluid uit een ander gesprek: “Besturen zeggen: we gaan niets extra’s vragen aan de leraren, die zijn al zwaar genoeg belast”;;  “ik heb grote vraagtekens of de kennis van Kennisnet het veld wel voldoende bereikt. Stel de schuldvraag niet centraal maar probeer een brug te slaan. Randvoorwaarde: ICT moet het wel makkelijk maken. Als dat niet snel zichtbaar is, haken mensen weer af.”  “Laat het probleem wel liggen waar het thuis hoort: bij de school. Een externe katalysator om een proces rond het denken over en het gebruik van ICT in gang te zetten waar dat nodig is is prima, zo lang we het probleem maar niet uit handen nemen van de school.” Uit de meeste van deze citaten valt af te leiden dat er nog het nodige valt te winnen op het terrein van de ICT-toepassing in het onderwijs. In diezelfde gesprekken zijn ook enkele gedachten geventileerd die mogelijk een bijdrage leveren aan deze situatie. De volgende statements, die zijn gemaakt, vallen strikt genomen buiten de afbakening van dit onderzoek maar geven wel een inzicht in de gedachten die in het veld leven:  op bestuurlijk niveau moet een PO- of VO-raad duidelijk stelling nemen ten aanzien van de gewenste / noodzakelijk ICT-vaardigheden bij de leraar (“verstoppen kan niet meer”). Bijvoorbeeld door deze component op te nemen in de functieprofielen die worden uitgedragen;


  



12

ICT-vaardigheden stellender meenemen in het toezichtskader van de inspectie. Hier harde afspraken over maken in plaats van teveel vrijblijvend constateren; voor pabo en nascholing: een nieuwe impuls aan het digitaal rijbewijs, maar dan (in dit verband) met name gericht op de schoolomgeving; probeer beter te achterhalen waar gebruikers bij het ICT-gebruik afhaken en laat de aanbieders daarop actie ondernemen. “Dat begint al met te kunnen lezen dat de ICT-aanbieder snapt dat wij het niet snappen en dat hij ons daarom bij de hand neemt.” Helder maken wie de probleemeigenaar is van het achterblijven van de toepassing van ICTmogelijkheden binnen het onderwijs. “Die probleemeigenaar is er niet, of mij in elk geval niet bekend.”

In het vervolg van dit hoofdstuk worden de drie andere bouwstenen belicht.

3.2

Software / content

ICT kan onder meer door middel van indeling en monitoring van de groep, digitale of anderszins aangepaste toetsing, registratie, analyse en directe voortgangsadviezen het leerproces ondersteunen. In een poging om de software die mogelijk relevant kan zijn te ordenen, hebben we een volgende driedeling aangebracht:  software die –vaak in een modulaire vorm- onderdeel uitmaakt van een leerlingvolgsysteem;  software die sterk is gericht op het plannen het onderwijswerk;  lesstofgebonden software. Uit de gesprekken Een algemene opmerking over de markt: door het enorme aanbod is het voor scholen een enorme klus (geworden) om goed te doorgronden wat er op de markt te koop is op het gebied van software die ingezet kan worden in de klas. Hoe vind je je weg in het woud van de commercie? Wat is er te koop? Wat is daarvan de kwaliteit? Welke criteria spelen daarbij een rol? Een belangrijk aspect dat meegewogen zou moeten worden is dat het product ingrijpt op de keten onderwijsbehoefte – leerdoelen, tegen de achtergrond van handelingsgericht werken. “Anders blijft het te veel hap-snap”.” Een andere respondent voegt daar het volgende aan toe: “een deel van het probleem ligt ook bij de school, die niet in staat is zijn vraag of behoefte scherp genoeg te formuleren”. Er is blijkbaar behoefte aan een vorm van marktordening.

3.2.1

Software als onderdeel van een leerlingvolgsysteem

In het primair onderwijs zijn alle scholen wettelijk verplicht om een leerlingvolgsysteem te gebruiken. In het voortgezet onderwijs is men nog niet zover. In het Actieplan Beter Presteren kondigde de vorige minister van OCW verschillende maatregelen aan om de leerprestaties in het voortgezet onderwijs te verhogen. Het stimuleren van opbrengstgericht werken en het monitoren van de prestaties van het onderwijs neemt hierin een belangrijke plaats in. In het verlengde daarvan ligt er nu een conceptwetsvoorstel voor een wettelijk verplicht leerlingvolgsysteem, in ieder geval in de onderbouw. Het streven is de verplichtingen in te laten gaan in het schooljaar 2014/2015.


13

Als we ons beperken tot het PO, dan werkt een groot deel van de markt met Parnassys, gevolgd door ESIS, CITO-LOVS en Dotcom. Wat bieden deze leerlingvolgsystemen op het gebied Passend onderwijs en dan met name op het omgaan met verschillen in de klas? Uit de gesprekken Met name qua leerlingvolgsysteem is er op ICT-vlak nog veel winst te behalen. Een notoir zwak punt is de gebruiksvriendelijkheid van het inbrengen van het (individuele) ontwikkelingsperspectief. Verder moet het beheer en het overzicht van de vorderingen in de tijd veel beter, met bijvoorbeeld automatische evalueren en waarschuwen. ParnasSys met Kindkans De makers van ParnasSys hebben voor samenwerkingsverbanden een applicatie gemaakt voor het invoeren van Passend onderwijs: Kindkans. IB’ers, zorgcoördinatoren en mentoren kunnen daarbij een hulpvraag indienen als men er op school zelf niet meer uit komt. Deze hulpvraag wordt gevoed vanuit het eigen leerlingvolgsysteem en voorzien van relevante informatie. Vanuit een back-office wordt vervolgens een deskundig advies gegeven. Behalve dat scholen hiermee zijn geholpen, ontstaat door deze stroomlijning van hulpvragen ook een beter zicht op aard en omvang van hulpvragen die zich aandienen. Kindkans in praktijk Kindkans is een hulpmiddel om het functioneren van de zorgstructuur schooloverstijgend te ondersteunen. Er wordt een digitaal loket geboden waar een hulpvraag kan worden neergelegd. De ‘zorgmakelaar’ achter het loket kan bij een eenvoudige vraag zelf een aanpak kunnen formuleren. Bij ingewikkelder vragen kan worden besloten tot opschaling, waarbij meerdere opties open staan. De uitkomst –in de vorm van een goed onderbouwd advies- kan heel divers zijn. Kindkans biedt voordelen aan de school: goed zicht op de route die een hulpvraag aflegt voor degenen die zijn geautoriseerd; de verantwoordelijkheden zijn helder; geen ‘papierwinkel’ meer;; de administratieve last voor scholen wordt sterk beperkt. Met een paar muisklikken halen ze de noodzakelijke informatie uit hun eigen systeem. Er zijn ook voordelen op bovenschools niveau, met name op het vlak van het bundelen van kracht en expertise. Meer weten? In bijlage 2 staat het uitgebreide verhaal.

ESIS met de module Groepsplannen De combinatie Esis-A en Esis-B voorziet in een administratie- en leerlingvolgsysteem. Esis-B is het meest relevant als het gaat om de begeleiding van de leerlingen en de leerlingzorg. Hiermee kunnen onder meer toetsoverzichten, groeicurven en klassenoverzichten worden gemaakt. Er is ook ruimte voor het vastleggen van de sociaal-emotionele ontwikkeling, in de digitale SCOL (sociale competentie observatie lijst). Relatief nieuw is de module Esis Groepsplannen. Deze module helpt de leerkracht bij het organiseren van het onderwijs met inachtneming van de niveauverschillen binnen de groep. Op de website van Rovict staat de beoogde toegevoegde waarde van deze module als volgt geformuleerd:  de verschillende niveaus inzichtelijk beheren;  overzicht hebben en houden;  betrokkenen informeren;  efficiënt te werken (tijdwinst);  gebruik te maken van al elders opgeslagen leerlinggegevens.


14

In de module maakt de leerkracht groepsplanperiodes (per groep en per vormingsgebied), conform de uitgangspunten van handelingsgericht werken. De leerlingen worden vervolgens geclusterd in niveaus (drie), en daarnaast bestaat de mogelijkheid om leerlingen op een individuele leerlijn te zetten voor een bepaald vormingsgebied. Voor elke leerling is er een uitstroombestemming, gekoppeld aan het ontwikkelingsperspectief van die leerling. Aan de hand van tussentijdse vorderingen stelt het systeem vast of de leerling op schema ligt of bijvoorbeeld achterop raakt. Eind 2012 is deze module ter introductie twee maanden beschikbaar gesteld aan alle gebruikers van Esis-B. De eerste reacties van gebruikers zijn positief, getuige de volgende statements6: dit bespaart de IB veel tijd – het ziet er goed uit – snel te implementeren – voorziet in een enorme behoefte – gebruiksvriendelijk. CITO-LOVS met Toetsen speciale leerlingen Cito is met name bekend vanwege de toetsen die daar worden ontwikkeld: de LVS-toetsen, de Entreetoetsen en de Eindtoets basisonderwijs. Samen met het computerprogramma LOVS voor groepen 1 tot en met 8 vormen die toetsen het Cito Volgsysteem. Op basis van dat systeem kan antwoord worden gegeven op vragen rond de vorderingen van de leerlingen op de school, op het niveau van de individuele leerling, de groep en de school als geheel. In verband daarmee komen ook vragen aan de orde over de kwaliteit van het geboden onderwijs: hoe staat het daarmee, is er aanleiding om bij te sturen? Als er kinderen op school zitten met een behoefte aan extra ondersteuning, moet daarop in de klas worden ingespeeld. Stelling van het Cito is: onderwijs op maat betekent ook toetsen op maat. Dergelijke toetsen zijn dan ook ontwikkeld, met als belangrijk uitgangspunt dat er sprake moet zijn van uitwisselbaarheid met de reguliere LVS-toetsen. Het resultaat daarvan is dat een leerling nauwelijks merkt dat hij of zij een aangepaste toets maakt. Ook voor de leerkracht is er nauwelijks verschil. De toetsen worden op een vergelijkbare manier afgenomen, nagekeken en geanalyseerd. De toetsresultaten van deze toetsen voor speciale leerlingen rapporteren op dezelfde vaardigheidsschaal als de standaard toetsen. Door rekening te houden met de problematiek van de leerling worden de vaardigheden van deze leerlingen nauwkeuriger en eerlijker gemeten dan wanneer zij mee zouden doen met de standaardtoets. Voor de volgende kinderen zijn speciale toetsen ontwikkeld:  leerlingen met een vertraagde ontwikkeling, leerlingen met een beperkte aandachtspanne of kinderen die behoefte hebben aan extra structuur (door Cito speciale leerlingen genoemd);  leerlingen met visusproblemen;  zml-leerlingen. De aangepaste toetsen zijn beschikbaar sinds januari 2011 onder de naam Toetsen speciale leerlingen. Er zijn aangepaste toetsen beschikbaar voor de groepen 3 tot en met 8. Behalve dat deze toetsen afneembaar zijn in het reguliere onderwijs zijn zij ook geschikt voor leerlingen in het speciaal (basis)onderwijs. In onderstaand overzicht staan de beschikbare aangepaste toetsen vermeld, naast de standaardtoetsen.

6

Bron: website Rovict.


standaard taal voor kleuters rekenen voor kleuters rekenen-wiskunde toetsactiviteiten rekenen * spelling begrijpend lezen begrijpend luisteren toetsactiviteiten taal * woordenschat technisch lezen DMT/AVI

X X X

15

speciale leerling

braille

slecht ziend

X

X

X

X X

X X

X X

X

X

X

X**

zml

X X X X

X X X X

* andere opzet dan de andere toetsen, directe vergelijking niet mogelijk. ** bij slechtziendheid: zelf vergroten tot A-3. Ter ondersteuning van dit traject geeft Cito twee keer per jaar een ‘Nieuwsbrief speciale leerlingen’ uit. Dotcom Speciaal voor leerlingen met sociaal-emotionele problemen en gedragsproblemen heeft Dotcomschool in samenwerking met specialisten van het Seminarium van orthopedagogiek een Handelingsplan Assistent ontwikkeld. Tijdens de NOT2009 hebben zij daarvoor de ICT innovatieprijs gekregen. Er is bij dat systeem voor gekozen om aan te sluiten bij de indicatiestelling en de inspectie. Het programma is echter ook breder bruikbaar voor leerlingen met sociaal-emotionele problemen en gedragsproblemen. Het is module geïntegreerd met het SchoolOAS. Het is ook mogelijk om de Handelingsplan Assistent als zelfstandig programma te gebruiken, naast een ander leerlingvolgsysteem dan SchoolOAS. De Handelingsplan Assistent is geschikt voor alle leeftijden en onderwijssoorten. Het hulpprogramma Handelingsplan Assistent bestaat uit een handelingsplan, de evaluatie daarvan, belemmerende en beschermende factoren, prioriteiten, gedragsdoelen, evaluatie, bekostiging, achtergrondinformatie en een logboekfunctie. De Handelingsplan Assistent is een programma voor het maken van een handelingsplan voor individuele leerlingen met sociaal-emotionele problemen en gedragsproblemen. Het programma bevat momenteel handreikingen voor leerlingen met de volgende stoornissen en gedragsproblemen:  Stoornissen in het autistisch spectrum: autisme, PDD-nos, Asperger en MCDD;  AD(H)D;  Comorbiditeit tussen beide bovengenoemde elementen;  CD (gedragsstoornis);  ODD (oppositioneel-opstandige gedragsstoornis);  zeer ernstige gedragsproblemen die buiten de DSM-IV classificatie vallen. Het programma assisteert naar SMART-geformuleerde doelstellingen. Daarachter zitten ook handelingsgerichte tips voor individuele leerkrachten. De tool maakt het mogelijk het handelingsplan te evalueren en, mede op basis van de resultaten daarvan, bij te stellen (PDCA-cyclus). Aan het programma is een logboekfunctie gekoppeld, waarmee relevante feiten worden vermeld op het moment dat de leraar, de ambulant begeleider of een andere gebruiker van het programma daar kennis van krijgt. Het logboek kan eenvoudig worden geactualiseerd en ingezien. Inmiddels werken er enkele honderden scholen met dit programma. Op basis van de bevindingen uit een gericht gebruikersonderzoek zijn enkele updates verschenen, om de tool beter te laten aansluiten op de praktijk.


3.2.2

16

Software gericht op de planning van het werk

Op dit thema bestaan verschillende varianten en gradaties. Er zijn marktpartijen die heel sterk gericht zijn op een concrete en gestructureerde planning van het werk gedurende de week, in de vorm van een overzicht van de weektaak per leerling. Andere partijen nemen de inrichting van het groepsplan als voornaamste doel. In een enkel geval ligt de koppeling naar het maken van weektaken mogelijk in het verschiet. In het onderstaande komen de volgende varianten aan bod:  Klasseplan;  Weektaak.com;  4Dplanner;  Groepsplanversneller  Enkele apps gericht op de planning van het werk Klasseplan Klasseplan is als volgt kort te typeren (bron: de website www.klasseplan.nl ):  uitgangspunt is een indeling van de groep in 3 niveaus;  mogelijkheid voor een individuele leerlijn;  maatwerk: per leerling per vak in welk niveau;  weekdoelen en weektaken;  overzicht op weekbasis voor leraar en leerling;  een relatie te maken met groepsplannen en jaarplanning;  webbased dus overal benaderbaar;  goede aansluiting met het thema handelingsgericht werken;  een aantal methodes is al ingevoerd in het systeem en maakt onderdeel uit van het aanbod;  toe te passen vanaf groep 4. In het VO lopen nu pilots. Wij zijn in de vorm van een schoolportret nader ingegaan op Klasseplan en op het gebruik daarvan en de ervaringen ermee in Kindcentrum Willem Alexander uit Steenwijk. Uit dat schoolportret blijkt onder meer dat Klassenplan een levend concept is dat in overleg met het veld nog steeds wordt doorontwikkeld. Momenteel zijn er rond de 100 actieve gebruikers. Er is nog geen sprake van een gebruikersoverleg, de contacten verlopen bilateraal. Vrijwel zonder uitzondering zijn de afnemers tevreden, getuige de verlengingen van de contractsduur die vrijwel alle aangesloten scholen zijn overeengekomen. Schoolportret Klassenplan in vogelvlucht De school (Kindcentrum Willem Alexander uit Steenwijk) staat open voor Passend onderwijs. Omgaan met verschillen is een actueel thema binnen de school, mede omdat er sprake is van combinatiegroepen. Aan het begin van elke week deelt de leerling die klassendienst heeft de weekkaart van Klasseplan uit aan alle klasgenoten, met daarop per dag per vak per leerling wat er gedaan moet worden. Dat vinden de leerlingen prettig werken. “Zo weet je altijd wat je moet doen, en kan je niet meer zeggen dat je gemist hebt wat de juf of meester heeft gezegd dat je moest doen”. Leerkrachten zijn positief over het werken met Klassenplan. Een belangrijk deel van de winst begint bij het bewustzijn om vanuit doelen te werken, en deze terug te vertalen naar groepsplannen en naar weekkaarten voor leerlingen, met niveaudifferentiatie en een onderbouwde gedachte achter verschillen in werkvormen. “Ik begin veel beter voorbereid aan de dag. Dat betaalt zich uit in de klas: ik heb meer overzicht en meer controle waardoor ik ook beter in staat ben om iedere leerling op eigen niveau aan te sturen en toch de rust te bewaken”.


17

Ander winstpunt is dat de leerkracht beter in staat is om de leerlingen duidelijk te maken met welk doel ze aan een bepaalde taak bezig zijn. Bij de leerlingen komt het zelf leggen van dit verband tussen activiteiten en achterliggend doel nog niet echt uit de verf; een punt om nog verder aan te werken. Het werken met een weekkaart doet verder ook een appèl op enkele vaardigheden –in ontwikkelingbij de leerling: zelfstandig werken, zelfredzaamheid en de ontwikkeling van de eigen (mede)verantwoordelijkheid om het werk op orde te hebben. Meer weten? In de bijlage staat het uitgebreide verhaal.. Weektaak.com Met als bron de website www.weektaak.com, de toegestuurde documentatie en navraag bij de aanbieder kan weektaak.com als volgt worden geafficheerd:  Weektaak.com is gericht op het basisonderwijs;  elk kind krijgt een print met daarop de eigen weektaak op zijn/haar niveau per vak. Op de weekplanning staat precies welk kind op welk niveau zit;  bij sommige scholen gaan de weektaken aan het eind van de week mee naar huis, elders worden ze eerst over een langere periode gebundeld alvorens ze meer naar huis te nemen;  de weektaken zijn een afgeleide van het jaarrooster;  de indeling van leerlingen gebeurt op basis van drie groepen: basis, minder of meer. Daarnaast bestaat de mogelijkheid van het inrichten van een eigen leerlijn;  op de achterzijde van de weektaken staan elementen die in samenhang de week evalueren: is het werk af (per dag), hoe is de werkhouding en de werkverzorging en ruimte voor aanvullende opmerkingen van de leerling zelf, de ouders of de leerkracht  weektaken en een weekplan worden door een leerkracht gemaakt in 15 minuten;  de leraar krijgt elke week een weekplanning, hierop staat heel overzichtelijk hoe de hele week eruit;  Weektaak.com bestaat ongeveer twee jaar. Een deel van de scholen die zich heeft aangemeld is daadwerkelijk met weektaak.com aan de slag gegaan. De tevredenheid is groot; er zijn nog geen afvallers;  contacten met klanten verlopen bilateraal; er is geen gebruikersoverleg. 4D-planner Samen met de CED-groep heeft Datacare7 zeer recent de 4D-planner (her)ontwikkeld. De term 4D duidt op de volgende cyclus die wordt doorlopen: data, duiden, doelen, doen. Deze cyclus heeft veel weg van de plan-do-check-act cyclus. De verwachte release van de 4D-planner is in het eerste kwartaal van 2013 (bron: website www.4dplanner.nl). Een concrete datum kan nog niet worden afgegeven. Scholen moeten in elk geval in staat worden gesteld om zich zo voor te bereiden dat ze er het nieuwe schooljaar mee kunnen werken. Pilots draaien nu voornamelijk in het speciaal onderwijs. De module wordt zo ingericht dat die ook goed toepasbaar is in het reguliere onderwijs. De koppeling met de OC-index heeft daarbij voordelen8. Kerngedachte van deze software module is: datagestuurd invulling geven aan opbrengstgericht werken. Het systeem biedt de mogelijkheid aan scholen om data, zoals informatie uit leerlingvolgsystemen en uit toetsen, systematisch te benutten om sturing te geven aan de kwaliteit van het geboden onderwijs. De cito-gegevens nemen daarbij een centrale plaats in. Op de website die inmiddels geopend is wordt expliciet gesproken over de mogelijkheid tot koppelingen met LOVS, Parnassys, ESIS en LVS2000. 7

Datacare is de marktpartij achter het LVS2000. Dit systeem richt zich tot nu toe met name op scholen in het speciaal 9basis)onderwijs. LVS2000 is een administratie- en leerlingvolgsysteem. 8 OC staat voor onderwijscontinuüm. Zie www.cedgroep.nl voor een nadere toelichting op deze index.


18

Het systeem biedt de mogelijkheid om het onderwijs te organiseren in op elkaar aansluitende en aanvullende onderwijsarrangementen die samenhangen met (clusters van) ontwikkelingsperspectieven van de afzonderlijke leerlingen. Deze onderwijsarrangementen omvatten een integrale beschrijving van het onderwijsleerproces: de doelen, het leerstofaanbod (uitgedrukt in: leergebieden, kerndoelen, subdoelen en leerlijnen), de bijbehorende leertijd, het pedagogisch en didactisch handelen en ook aspecten als klassenmanagement en schoolklimaat worden meegenomen. Deze aanpak biedt ook de mogelijkheid om Passend onderwijs te organiseren, vertaald in het omgaan met verschillen. Onderwijsarrangementen kunnen immers worden ingezet, passend bij de behoeften en mogelijkheden van alle (groepen) leerlingen. Uit de website valt op te maken dat 4 groepen leerlingen kunnen worden onderscheiden: verdiept, basis, intensief en zeer intensief. Het inrichten van de onderwijsarrangementen vergt een eenmalige tijdsinvestering. In de klas is een en ander in dit stadium nog terug te vinden in de vorm van groepsplannen (wat en hoe aan te bieden?) voor zelf af te bakenen periodes in het jaar. Er bestaan plannen voor een volgende nog te ontwikkelen module: een weekplanner. Groepsplanversneller Een van de eerste zaken die opvallen op de site www.groepsplanversneller.nl is dat het instrument wordt neergezet als het praktische instrument voor Passend onderwijs. De Groepsplanversneller is een eenvoudig computerprogramma dat het proces versnelt om het groepsplan te maken en te differentiëren in het lesaanbod, naar vorm en inhoud. Het groepsplan omvat in elk geval de volgende onderdelen: doelen, inhoud (wat?), aanpak/methodiek (hoe?), de verdere organisatie in de klas (bijvoorbeeld klassenmanagement) en het aspect monitoring. Met de Groepsplanversneller kunnen relatief snel en eenvoudig groepsplannen worden gemaakt voor technisch en begrijpend lezen, rekenen, spelling, taal en gedrag. Dit initiatief dateert van 2012 en is ontwikkeld vanuit het veld (regio Nijmegen). Dankzij de Groepsplanversneller daalt de administratieve last enorm rondom het werken met groepsoverzichten, datamuren, groepsplannen, weekplannen en de groepsbespreking. Daardoor houdt de leerkracht meer tijd over voor de leerlingen en het geven van Passend onderwijs. Het concept is gebouwd rond een groepsplancyclus. Kern daarvan is dat leerlingen op basis van hun resultaten worden ingedeeld in de voor hen best passende groep. Het systeem hanteert een driedeling als het gaat om de instructiegroepen: instructieonafhankelijk, instructiegevoelig en instructieafhankelijk (verkorte-, basis- en verlengde instructie). De toedeling van de kinderen aan de groepen wordt regelmatig tegen het licht gehouden, en waar nodig vindt bijstelling plaats. Kernpunten van deze manier van werken zijn:9  een praktisch hulpmiddel om grip te krijgen en te houden op de groep;  indeling van de groep gekoppeld aan leeropbrengsten en waar nodig genuanceerd aan de hand van eigen waarneming;  veel (tijd)winst bij het maken van groepsplannen;  bevordert opbrengsten handelingsgericht werken;  zorgt voor reductie van de administratieve lastendruk;  sluit goed aan op differentiëren in de klas en de uitrol van de 1-zorgroute Apps gericht op planning van het werk Er bestaan ook diverse apps waarmee leerlingen en/of leraren het werk kunnen plannen. We geven hier geen compleet overzicht omdat hiervoor andere bronnen beschikbaar zijn (o.a. http://eduapp.nl), Relevante apps in dit verband zijn Inclass, iStudiezpro, Classes, Myhomework, Studeercoach en 10 ITeacherbook .

9

Bron: website www.groepsplanversneller.nl.

10

http://www.autismeplein.nl/apps-5-studieapps/


19

Deze apps hebben een prikkelarm design en zijn daardoor goed bruikbaar voor leerlingen met autisme, maar ook voor andere leerlingen in het vo. Op Studeercoach na zijn de apps Engelstalig, dus enige taalvaardigheid in het Engels is nodig. Twee apps zijn ook geschikt voor docenten, dat zijn iStudiezpro en iTeacherbook. Apps voor planning van huiswerk en taken in de klas kunnen worden gebruikt op scholen die met tablets werken, maar ook voor individuele leerlingen met een (eigen) iPad, Iphone of Android apparaat. Studeercoach Vanaf 1 februari 2013 start een pilot waarbij 40 leerlingen van verschillende vo-scholen worden voorzien van een iPod met de app Studeercoach. Deze jongeren kunnen de Studeercoach inzetten voor stapsgewijze hulp bij allerlei studie-activiteiten en een koppeling van de Studeercoach met een online agenda maken. Het lectoraat Levensloopbegeleiding bij Autisme van de Hogeschool Arnhem Nijmegen doet een onderzoek naar de effecten van de inzet van de Studeercoach-app. Eind 2013/begin 2014 worden de resultaten hiervan verwacht en landelijk gepresenteerd.

3.2.3

Lesstofgebonden software

Uit onderzoek blijkt dat met name leerlingen met een specifieke leerbehoefte of een beperking (fysiek, cognitief of in gedrag) veel baat kunnen hebben bij digitale oefenprogramma’s11. Voor deze leerlingen is het een groot voordeel dat zij op hun eigen niveau en in hun eigen tempo kunnen oefenen. Zo wordt het leerproces voor hen beter beheersbaar. Daarbij dient wel rekening gehouden met de stoornis van de leerling: wat bij de ene leerling werkt kan bij de andere leerling averechts werken. 12 We beschrijven in deze paragraaf voorbeelden van lesstofgebonden software op het gebied van taal en rekenen. Rekenen Een inmiddels bekend voorbeeld van dit type software is het programma Rekentuin, ontwikkeld door Oefenweb.nl, een spin-off bedrijf van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Rekentuin won in 2011 een IPON-award en een Nederlandse e-learning award. Het programma is kortweg als volgt te typeren:  adaptief: het biedt de mogelijkheid om te rekenen op eigen niveau;  het moeilijkheidsniveau past zich automatisch aan aan de vaardigheid;  biedt inzicht in veelgemaakte fouten, de sterke en zwakke punten van gebruikers en hoe zich dat in de tijd ontwikkeld (toegankelijk voor leraar en ouder);  het neemt docenten nakijkwerk uit handen en biedt handvatten voor individuele instructie;  rekentuin is methode-onafhankelijk;  door de differentiatie naar niveau is rekentuin geschikt voor PO, VO, MBO en HBO;  online, dus altijd en overal toegankelijk;  inmiddels maken 750 scholen gebruik van rekentuin. Uit de gesprekken Eén van de geïnterviewden heeft aangegeven dat er naar haar idee onvoldoende aandacht is voor de effecten van bepaalde software bij sommige problematieken van leerlingen (genoemd: ADHD, ADD, dyslexie). Zij gaf aan dat zij in meerdere gevallen heeft gezien dat software een averechts effect kan hebben en daarmee het doel voorbij schiet. Ook geeft zij aan dat nader onderzoek op dit gebied wenselijk zou zijn. 11 12

Scheltinga, Gijsel en Netten (2011). Experimenteren in het Speciaal Onderwijs - EXSO. Zoetermeer:Kennisnet. Kok, Peeters, Sjoers, Verkerk en De Vos (2013). Passend onderwijs merkt met ict. Zoetermeer: Kennisnet.


20

Een alternatief is Maatwerk rekenen, (Malmberg) dat op de website wordt gepositioneerd als de enige multimediale methode voor remediërend rekenen in groep 3-8 van de basisschool. De methode is al jaren een begrip op het gebied van remedial teaching. Het programma heeft in die zin een beperkte reikwijdte dat het vooral gericht is op de zwakke rekenaars in het basisonderwijs. Op basis van de brochure van de methode kan de volgende schets worden gemaakt:  de lesstof wordt leuk en dicht bij de eigen belevingswereld aangeboden;  de kinderen oefenen aan de hand van het computerprogramma;  de leerkracht kan met het computerprogramma makkelijk toetsen, diagnosticeren en een handelingsplan opstellen;  het programma analyseert toetsopbrengsten, adviseert en zet automatisch nieuwe oefenstof klaar;  als de toetsresultaten tegenvallen, bevat de map aanwijzingen voor extra instructie;  Maatwerk rekenen is een volledig op zichzelf staande methode voor zwakke rekenaars maar kan ook goed naast andere reguliere rekenmethodes worden gebruikt in de klas;  Maatwerk rekenen kan op drie manieren worden gebruikt: als remediëring, als minimumprogramma of als extra oefening voor alle kinderen. Er zijn ook allerlei apps ontwikkeld met betrekking tot de verschillende domeinen van het rekenonderwijs. Op de website www.rekenapps.nl kunnen leraren apps vinden en ook links naar vindplaatsen van meer apps die zij kunnen gebruiken voor oefenen met rekenen in de klas. Taal In 2012 is Taalzee op de markt verschenen, een adaptieve webapplicatie voor het oefenen en meten van taalvaardigheden. Op de achtergrond zijn bij Taalzee dezelfde ontwikkelaars actief als bij rekentuin. De typering die eerder in deze paragraaf is gegeven voor Rekentuin geldt onverkort voor Taalzee. Uit de gesprekken Er bestaat geen eensluidend beeld bij de sleutelinformanten over de winst die is geboekt met de digitalisering van de lesmethode. Sommigen zijn van mening dat bij dit transitieproces niet veel meer is gedaan dan ‘het omzetten van informatie van het papier naar het scherm’. Anderen zijn veel positiever: “goede programma’s die het omgaan met verschillen heel dicht bij brengen”. Het biedt leerlingen de mogelijkheid om bijvoorbeeld thuis filmpjes te bekijken die de lesstof ondersteunen. Dat kan worden ingezet als een vorm van pre-teaching.

3.2.4

Software vinden, ordenen en beoordelen

Vinden Digitale leermiddelen zijn volop online beschikbaar, meestal gratis of tegen een kleine vergoeding. Digitale collecties zijn bijvoorbeeld ontsloten via:  www.Wikiwijs.nl  www.leermiddel.digischool.nl  www.Eduapp.nl (gericht op apps)


21

Eduapp Eduapp is een webportal voor het vinden, delen en ontdekken van apps voor educatieve doeleinden. Veel scholen hebben al tablets of overwegen de aanschaf om deze in de klas in te zetten. Scholen worstelen vaak met vragen over het gebruik van tablets en apps. Hoe zit het met de didactische inzet van tablets in de klas? Kijk je alleen naar de methode of ga je ook aan de slag met apps? Als je aan de slag gaat met apps, welke dan en hoe zet je deze didactisch in? Op de website Eduapp.nl zijn educatieve apps te vinden en beschrijvingen hoe deze ingezet kunnen worden in de vorm van lesideeën. Eduapp is een sociaal platform. Het is mogelijk om personen te volgen (bijvoorbeeld uit hetzelfde vakgebied of sector) en kennis uit te wisselen. Eduapp kan voor leraren een bruikbare en tijdbesparende webportal zijn, omdat beschikbare apps zijn verzameld en gegroepeerd. Er zijn ook besloten platforms waar scholen gebruik van kunnen maken om hun eigen (verzamelde) digitale leermaterialen te bewaren en te delen met collega’s van de school. Een voorbeeld hiervan is www.itslearning.nl. Itslearning Itslearning ondersteunt de behoefte van de individuele leerling, door het voor leraren makkelijker te maken om maatwerk te bieden. Leraren kunnen bijvoorbeeld leerlingen die voorlopen moeilijkere opdrachten geven dan de rest van de leerlingen. Zo blijft iedereen gemotiveerd en kunnen alle kinderen zich op hun eigen snelheid ontwikkelen. In itslearning wordt al het digitale lesmateriaal van een school op één centrale plaats verzameld, van waaruit leraren het kunnen hergebruiken en delen. Leraren kunnen hun eigen content gebruiken, maar ook die van collega’s. Ook heeft het platform toetsmodules en een functionaliteit om toetsgegevens van de leerlingen in te zien en te delen met ouders. Een dergelijk (besloten) digitaal platform biedt leraren binnen een school mogelijkheden om hun digitale leermiddelen te ordenen, op maat aan te bieden aan leerlingen en gestructureerd te werken aan groeps- en individuele doelen van leerlingen. Bestaande en zelf ontwikkelde software Uitgeverijen stellen hun gedrukte leermiddelen langzamerhand ook digitaal beschikbaar. Er zijn ook scholen die zelf software ontwikkelen, zoals het Hondsrugcollege in Emmen. De aanleiding hiervoor is meestal het ontbreken van bestaande software die volledig aansluit bij de wensen van de school of leraar. Scholen die de ontwikkelde software delen, kunnen content en/of de broncode beschikbaar stellen (open source). Hierdoor kunnen andere scholen de software op maat van hun eigen leerlingen aanpassen. Beoordelen Het is bij het gebruik van software en ander digitaal leermateriaal in de klas van belang voor leraren om de bruikbaarheid en de kwaliteit te beoordelen. Vaak is er op social media platforms een mogelijkheid om te reageren op content die wordt aangeboden. Hierdoor kunnen leraren die de software of het leermateriaal al gebruiken, hun mening geven. Dit wordt ook wel ‘peer review’ genoemd: een methodiek waarbij vakgenoten commentaar geven op elkaars werk. De beoordeling van software door ‘peers’, in dit geval andere leraren, geeft een indicatie van de kwaliteit van de aangeboden content. Ook het aantal keren dat een ICT-toepassing is bekeken of het aantal ‘likes’ geven een indicatie van de relevantie en kwaliteit. De beoordeling van software voor gebruik in de klas vraagt enerzijds didactische competenties van de docent en anderzijds ook basiskennis van social media.


22

ICT-toepassingen voor zorgleerlingen Niet alle ICT-toepassingen zijn geschikt voor alle (zorg)leerlingen. Zo hebben bijvoorbeeld leerlingen met een stoornis in het autistisch spectrum baat bij een prikkelarme (digitale) leeromgeving. Voor leraren is het aan te raden om hier rekening mee te houden, zodat de inzet van ICT geen belemmering vormt voor leerlingen.

3.3

Hardware

In de klas zijn het digibord en laptops (of een variant daarop) belangrijke issues. De introductie van het digibord ligt al weer enkele jaren achter ons. Hele gerichte toepassingen om het digibord te gebruiken om het omgaan met verschillen te ondersteunen zijn nog niet gevonden. Inmiddels wordt de discussie aangezwengeld of digiborden hun functie aan het verliezen zijn nu veel leerlingen toegang hebben tot het draadloos internet binnen de school. Met name de laptop die individueel kan worden gebruikt heeft meerwaarde, als het gaat op lessituaties waar de leerlingen op hun eigen leerlijn bezig zijn. Geavanceerd werken met laptops of tablets kan zorgen voor meer overzicht, sneller werken, minder nakijken en meer rust in de klas. In onderstaande tekstboxen beschrijven we een basisschool die veelvuldig gebruik maakt van notebooks en een VO-school die gebruik maakt van iPads. Basisschool Rivierenwijk in Deventer Deze school ligt in een van de oorspronkelijke koploper-regio’s als het gaat om Passend onderwijs. Voor wat betreft ICT is dit een van de twee scholen die binnen Deventer voorop lopen waar het gaat om het realiseren van een e-learning omgeving, waarbij bijvoorbeeld gericht oefenstof voor kinderen klaar kan worden gezet zodat zij extra en op maat kunnen oefenen. Aanvullend op deze Elo-omgeving beschikken alle leerlingen vanaf groep 4 over een draadloos notebook. De notebooks worden meerdere keren per dag gebruikt voor taal, rekenen maar ook zaakvakken (oefenen, stukjes schrijven, een toets maken). De leraren kunnen binnen de gebruikte software en de Elo het werk van de leerlingen volgen. Aan de school is tevens een I-coach verbonden die de leraren begeleidt. Het project loopt vanaf september 2009. Mede als gevolg van een fusie die de school heeft doorgemaakt en als gevolg van bezuinigingen, staan de prestaties van de pilot momenteel onder druk.


23

Geuzencollege, in het bijzonder de lwoo-lokatie in Vlaardingen Deze school heeft in 2011 de tweede prijs gewonnen bij de I&I stimuleringsprijs. Het gaat om een iPads-project. Het Geuzencollege in Vlaardingen is de eerste school in Nederland die is gaan werken met iPads. Het begon ruim twee jaar geleden met een proef om de leesvaardigheid te verbeteren in één van de VMBO-klassen, maar al snel zijn alle eerstejaars van een iPad voorzien en later de hele onderbouw. In de optiek van de school past de iPad dan ook prima in de onderwijskundige visie van de school. De school probeert de kinderen te helpen zich bovengemiddeld te ontwikkelen. “Basiskennis en vaardigheden zoals goed lezen, schrijven en rekenen blijven belangrijk. Maar, leerlingen die deze basisvaardigheden kunnen combineren met het toepassen van algemene kennis en weten hoe ze informatie kunnen binnenhalen, zijn beter toegerust voor het digitale tijdperk. Met de iPad heb je de mogelijkheden van internet, direct beschikbaar in de klas. We gebruiken de iPad onder andere voor het plannen van het huiswerk, het terugkijken van instructiefilmpjes en het raadplegen van woordenboeken. Je kunt met de iPad zo vreselijk veel dingen, het verrijkt het onderwijs!” Met de door het Geuzencollege zelf ontwikkelde iLove learning App gingen de eerste leerlingen van start op de iPad. Het programma signaleert en alerteert bijvoorbeeld op zaken als achterblijven. Kinderen die wel een beetje steun kunnen gebruiken bij het lezen, worden door de app gestimuleerd om met meer plezier en dus beter te leren lezen. De school zoekt iedere keer weer nieuwe manieren om het leren leuk te maken en de iPad is daar zeer geschikt voor. En de prestaties zijn echt verbeterd. Ook uitgeverijen hebben de toepassingsmogelijkheden ontdekt. Zo is dit schooljaar ThiemeMeulenhoff samen met schoolleverancier KG & Rolf en de Universiteit Twente een pilotstudie gestart naar het gebruik van leerboeken via iPads in het basisonderwijs. Basisscholen maken gedurende een jaar gebruik van Schooltas; de educatie app waarin de verschillende lesmethoden van ThiemeMeulenhoff worden aangeboden. Op basis van de ervaringen van leerkrachten en leerlingen wordt de SchooltasApp doorontwikkeld. De eerste resultaten van de pilotstudie worden begin 2013 bekend gemaakt. Uit de gesprekken Een kritische kanttekening bij het gebruik van de computer. Dit wordt te vaak door de leerkracht nog gezien als iets extra’s in de klas, in plaats van dat het volledig geïntegreerd is met het lesaanbod. Hier valt nog veel te winnen.

3.4

De leraar

In algemene zin geldt: niet de ICT als zodanig verhoogt het leerrendement, maar de leraar die een bepaalde toepassing goed weet in te zetten in de klas. Kennisnet heeft het ‘Kader voor ICT-bekwaamheid van leraren’ ontwikkeld. In dat kader wordt beschreven welke bekwaamheden leraren nodig hebben om ICT op zo’n manier te integreren dat het hun onderwijs aantrekkelijker, efficiënter en/of effectiever maakt. Eerder in deze rapportage zijn al enkele kanttekeningen geplaatst bij manier waarop de door ons geïnterviewde betrokkenen bij Passend onderwijs kijken naar de ICT-vaardigheid van de leraren. Uit de gesprekken Leg de focus niet teveel alleen op de leraar maar neem vooral ook zijn directe omgeving binnen de school mee. De directie / de IB / de zorgcoördinator en ook de ambulant begeleider zijn contextbepalend en als die de meerwaarde van ICT niet kunnen benoemen….


24

Richten we ons op het onderwerp van onderzoek, dan zijn de twee volgende initiatieven specifiek van toepassing op de persoon van de leraar:  gerichte training –in teamverband of individueel- om het omgaan met verschillen te verbeteren;  coaching van een individuele docent voor gebruik te maken van School Video Interactie Begeleiding (SVIB). Deze SVIB is een ICT-toepassing an sich. Uit de gesprekken Het is van belang dat het hele team meegaat in de beweging om ICT structureel in te zetten in het leerproces op de school. “Ook deze inzet van ICT maakt onderdeel uit van de doorgaande lijn die we zo graag willen bewaken.” Wat het effect is op het leerrendement in geval van een ontbrekende schakel (bijvoorbeeld de leerkracht in groep 5 die ICT-gebruik links laat liggen) is overigens niet bekend. Op het gebied van de trainingen zijn meerdere aanbieders actief. Op basis van een screening van de aanpak van die aanbieders aan de hand van websites hebben we niet de indruk gekregen dat het onderwerp ‘toepassen van ICT’ onderdeel van die training is. Bij de inzet van SVIB wordt de leraar geobserveerd door middel van een camera. Via een oortje krijgt hij adviezen om zijn aanpak in de klas te verbeteren. Het thema ‘omgaan met verschillen’ leent zich goed voor deze aanpak. Kanttekening daarbij is wel dat deze aanpak maar tijdelijk is. Een andere opmerking die hierbij is geplaatst: ga niet voorbij aan de basis die goed moet zijn, in termen van infrastructuur. Competenties docent Uit de gesprekken met sleutelpersonen komt naar voren: “Veel leraren zijn niet goed in staat om hun vraag scherp te formuleren”. Zo vroeg een docent op een online forum om “leuke programma’s om rekenen mee te oefenen” en liet na de vraag toe te spitsen op het specifieke rekenonderdeel wat hij wilde oefenen met zijn leerlingen. De kennis en vaardigheden die een docent heeft van het vinden, ordenen en beoordelen van software zijn heel belangrijk om de inzet van ICT voor (Passend) onderwijs te laten slagen. Het is echter de vraag of leraren al voldoende zijn toegerust om hun weg te vinden in de overvloed aan content die wordt aangeboden. Beschikken zij over de competenties om de software te vinden, ordenen en beoordelen die voor hun (zorg)leerlingen relevant is? (Na)scholingsinsituten kunnen hierbij een rol spelen. In het volgende hoofdstuk gaan we in op de aandacht die nascholingsinsituten hebben voor Passend onderwijs en ICT.


4

Passend onderwijs en ICT in de nascholing

4.1

Passend onderwijs en ICT bij universitaire nascholing

25

Om vast te stellen op welke manier momenteel door lerarenopleidingen aandacht wordt besteed aan de rol van ICT in onderwijs, is aangesloten bij het onderzoek dat Oberon in samenwerking met het ICLON uitvoert voor Kennisnet naar ICT in de universitaire lerarenopleidingen. 13 Voor dit onderzoek zijn alle opleiders van de universitaire opleidingen bevraagd middels een digitale vragenlijst. Voor het afnemen van de vragenlijsten zijn alle opleidingscoördinatoren, cq hoofd opleidingen benaderd met de vraag of zij wilden deelnemen aan het onderzoek en met het verzoek de e-mailadressen van alle opleiders aan te leveren. Door twaalf van de dertien universiteiten is aan dit verzoek voldaan. De onderzoekspopulatie bestaat uit 254 opleiders. Respondenten In totaal hebben 112 opleiders de vragenlijst ingevuld (een respons van 44%). Enkele vragen gingen over het gebruik van ICT bij de professionalisering van leraren op het gebied van Passend onderwijs. Deze vragen zijn door 47 respondenten beantwoordt. Aandacht voor ICT bij nascholing De opleiders is gevraagd of er ook nascholing wordt geboden van docenten die al in het onderwijs werkzaam zijn. In totaal geven 20 opleiders aan dat zij nascholing verzorgen aan docenten die al werkzaam zijn in het onderwijs. Het gaat daarbij om zowel vakdidactische nascholing als nascholing die is gericht op het versterken van bepaalde competenties. Bij acht opleiders heeft de nascholing betrekking op Passend onderwijs.14 Daarbij komt Passend onderwijs voornamelijk impliciet aan bod, zoals bij differentiëren of het omgaan met conflicten en bij sommige opleiders is de nascholing explicieter gericht op Passend onderwijs. Bij de nascholing die zich richt op Passend onderwijs komt (op één opleider na) ook aan bod op welke manier docenten ICT kunnen inzetten om Passend onderwijs beter vorm te geven. Er is onder andere aandacht voor de inzet van ICT bij:  differentiatie;  kiezen van passend digitaal lesmateriaal;  gebruik van leerlingvolgsysteem;  games, web quest;  in beeld brengen van eigen kennis/competenties door leerlingen;  compensatie/dispensatie;  registratie van gedrag;  ‘use to learn’ (gebruik van ICT om te leren)

13 14

Oberon en ICLON (2013). Ict in de universitaire lerarenopleiding. Utrecht/Leiden. Deze opleiders zijn afkomstig van de Universiteit Utrecht, Vrije Universiteit Amsterdam, Technische Universiteit Twente en Universiteit van Amsterdam.


4.2

26

Passend onderwijs en ICT bij nascholing door hogescholen

Om na te gaan in hoeverre ICT een rol speelt bij de nascholing van hogescholen op het gebied van Passend onderwijs is een analyse uitgevoerd van het nascholingsaanbod van de hogescholen die zijn aangesloten bij het Landelijk Platform Nascholing. Van deze hogescholen is het nascholingsaanbod zoals zij dat op internet hebben gepubliceerd, door een onderzoeker geanalyseerd. Het nascholingsaanbod op het gebied van Passend onderwijs van de volgende instituten is onderzocht:  Centrum voor Nascholing (Universiteit van Amsterdam en Hogeschool van Amsterdam);  School of Education (Hogeschool Inholland);  Interstudie NDO (Hogeschool van Arnhem Nijmegen);  Educatief Centrum Noord en Oost (ECNO, NHL Hogeschool);  Christelijke Hogeschool Windesheim (Contractactiviteiten en afstandsleren, Opleidingen Speciale Onderwijszorg);  Hogeschool van Utrecht (Seminarium voor Orthopedagogiek en Centrum Archimedes);  Transfergroep (Hogeschool Rotterdam);  Stoas Hogeschool, afdeling Nascholing. Uit deze analyse blijkt dat vrijwel alle nascholingsinstituten een aanbod hebben op het gebied van Passend onderwijs. ICT speelt hierin echter een zeer beperkte rol. De meest voorkomende nascholingscursussen op het gebied van Passend onderwijs zijn rondom mediawijsheid en videointeractie begeleiding. Slechts in een enkel geval wordt ICT genoemd in het kader van een training op het gebied van omgaan met verschillen in begeleiding en didactiek. In de gesprekken met enkele sleutelinformanten wordt dit beeld bevestigd: ‘ICT-toepassingen in het kader van Passend onderwijs blijven sterk onderbelicht’. Overigens blijkt dat nascholing op het gebied van Passend onderwijs door hogescholen nog niet zo lang bestaan. In het cursusjaar 2011-2012 hebben de eerste pilottrainingen plaatsgevonden in het kader van het professionaliseringstraject ‘Elke docent in zijn Kracht’. Het doel van dit traject was om het handelingsrepertoire en de houding van docenten ten aanzien van Passend onderwijs te verbeteren.


5

27

Conclusies en aanbevelingen

De competenties van leraren om zorgleerlingen onderwijs op maat te kunnen bieden zijn van cruciaal belang voor het welslagen van Passend onderwijs. Het gebruik van ICT kan daarbij behulpzaam zijn. In dit onderzoek zijn we nagegaan in hoeverre ICT al een rol speelt bij nascholing op het gebied van Passend onderwijs. Ook zijn we nagegaan welke rol ICT kan spelen bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs. Daartoe is deskresearch uitgevoerd, een vragenlijst afgenomen onder universitaire nascholers en gesprekken gevoerd met sleutelfiguren. Op basis van deze resultaten beantwoorden we in dit hoofdstuk de onderzoeksvragen en doen we enkele aanbevelingen om de rol van ICT bij Passend onderwijs te bevorderen. Daarbij ordenen we de bouwstenen aan de hand van de bouwstenen van het model Vier in Balans. 1. Wordt ICT voldoende gebruikt in nascholingstrajecten met betrekking tot Passend onderwijs? Nascholingsinstituten hebben op dit moment beperkt aandacht voor ICT in trajecten die zich richten op Passend onderwijs. Bij universitaire opleiders is Passend onderwijs in de meeste gevallen een onderdeel van een breder nascholingstraject voor leraren. Er is daarbij enige aandacht voor de inzet van ICT, bijvoorbeeld bij differentiatie, kiezen van passend digitaal lesmateriaal en het gebruik van een leerlingvolgsysteem, al is deze aandacht voor ICT niet altijd speciaal gericht op Passend onderwijs. Ook bij hogescholen die nascholingstrajecten aanbieden komt de combinatie van Passend onderwijs en ICT nauwelijks aan bod. Enkele hogescholen bieden trainingen die expliciet zijn gericht op digitale didactiek en ICT als onderdeel van de klassikale werkwijze (eTwinning). Er lijken nog veel mogelijkheden onbenut om in nascholingstrajecten voor leraren in het kader van Passend onderwijs aandacht te geven aan ICT-toepassingen. 2. Welke rol kan ICT spelen bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs? a.

Is er behoefte in het veld om ICT in te zetten bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs? Met de komst van Passend onderwijs neemt de kans toe dat een docent leerlingen in de klas krijgt met een extra ondersteuningsbehoefte. Daardoor krijgen leraren meer dan voorheen te maken met verschillen tussen (groepen) leerlingen. De Inspectie van het onderwijs constateert dat het omgaan met verschillen in aanleg en achtergrond van kinderen een groot knelpunt is in het onderwijs. Dit komt ook naar voren uit de gesprekken die in voorliggend onderzoek zijn gevoerd op scholen en met sleutelinformanten. De competenties van leraren zijn juist cruciaal om zorgleerlingen onderwijs op maat kunnen bieden en Passend onderwijs te laten slagen. Leraren hebben behoefte aan extra ondersteuning bij het omgaan met verschillen, onder andere met:  omgaan met stoornissen;  omgaan met gedragsproblemen;  het versterken van hun capaciteit om te differentiëren in de klas. ICT kan ondersteunen bij het differentiëren in de klas (bij instructie en in de lesstof) en bij klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs (o.a. bij doelen stellen, vaststellen ontwikkelingsperspectief, time management en individuele verwerkingsmogelijkheden). In het onderwijsveld is men beperkt op de hoogte hoe ICT hierbij kan helpen. Informatie en voorbeelden van de ondersteuningsmogelijkheden van ICT bij Passend onderwijs kunnen scholen inspireren en in de toekomst ondersteunen.


b.

28

Welke ICT-toepassingen zijn er op het gebied van klassenmanagement en administratie rondom Passend onderwijs?

In toenemende mate komen ICT-toepassingen beschikbaar die zich richten op klassenmanagement en/of het administratieproces rondom Passend onderwijs. Aanbieders van leerlingvolgsystemen bieden steeds meer mogelijkheden om leerlijnen en handelingsplannen op groeps- en individueel niveau vorm te geven en te monitoren. Zo kunnen leraren aan de hand van de gestelde doelen van (groepen) leerlingen bijhouden welke leermiddelen zij hiervoor inzetten. Naast leerlingvolgsystemen is er ook andere software op de markt die inspeelt op het makkelijker maken van het plannen van leerlijnen en taken in de klas. Aan het plannen en administreren gaat zorgvuldig denkwerk vooraf. Het stellen van doelen en opstellen van een ontwikkelingsperspectief bij (groepen) leerlingen vereist de nodige competenties van leraren. Ook zijn ICT-vaardigheden nodig bij het gebruik van leerlingvolgsystemen en de aanvullende modules die recent ontwikkeld zijn in het kader van Passend onderwijs. c.

Welke ervaringen zijn er met deze ICT-toepassingen? Voorzien ze in een behoefte? Welke knelpunten met betrekking tot Passend onderwijs blijven nog over om met ICT op te lossen?

Het eerste deel van deze laatste onderzoeksvraag is hierboven al beantwoord. Bestaande ICTtoepassingen op het gebied van Passend onderwijs lijken in een behoefte te voorzien. Voor een aantal toepassingen op het gebied van klassenmanagement geldt dat ze heel recent zijn ontwikkeld. Hierdoor is er nog weinig te zeggen over de ervaringen van gebruikers met deze ICT-toepassing. De meest kritische factor om Passend onderwijs te laten slagen is de vaardigheid van de leraar om om te gaan met de (toenemende) verschillen in de klas, het bijbehorende klassenmanagement en het administratieve proces. ICT kan de rol van de docent vergemakkelijken, maar hier is nog een wereld te winnen. We sluiten dit onderzoek dan ook af met een aantal aanbevelingen waardoor ICT een prominentere rol binnen het Passend onderwijs kan spelen.

Aanbevelingen om de inzet van ICT binnen Passend onderwijs te bevorderen We hebben geconstateerd dat de mogelijkheden om ICT in te zetten binnen Passend onderwijs nog onvoldoende worden benut, zowel in de dagelijkse onderwijspraktijk als in de lerarenopleidingen en nascholingstrajecten. De knelpunten die zich voordoen bij de inzet van ICT zijn al eerder geconstateerd en blijken hardnekkig15. Voorbeelden van knelpunten die eerder ook al zijn vastgesteld en die nog steeds actueel blijken, zijn:     

Leraren hebben behoefte aan duidelijk overzicht van het grote aanbod van software en apps op de markt; De aansluiting tussen vraag en aanbod van ICT-toepassingen blijkt lastig; De inzet van ICT rondom Passend onderwijs blijkt vaak afhankelijk van de inzet van een (persoonsgebonden) trekker met alle kwetsbaarheid van dien; Het gebruik van ICT wordt nog teveel gezien als iets extra’s in plaats van dat het geïntegreerd is in het lesaanbod; De leraar is degene die ICT daadwerkelijk in praktijk moet brengen. Een substantieel aantal 15 leraren maakt onvoldoende gebruik van de mogelijkheden die ICT voor het onderwijs biedt .

Als we deze knelpunten ordenen aan de hand van de vier bouwstenen van het Vier en Balans-model, dan hebben deze vooral betrekking op de bouwstenen visie, kennis en vaardigheden en software. De 15

Zie o.a. Ten Brummelhuis (2012), ICT, onderwijs en kenniseconomie in Frissen e.a. (2012), Jaarboek ICT en samenleving 2012.


29

hardware lijkt in mindere mate een knelpunt te zijn op het geboed van Passend onderwijs en ICT. We formuleren onze aanbevelingen aan de hand van deze drie bouwstenen. Visie Uit de literatuur rondom innovatie in het onderwijs (zie o.a. Waslander, 2011) is al langer bekend dat structurele vernieuwingen beginnen bij een duidelijke visie. Indien de school er niet van doordrongen is dat ICT kan helpen bij de inrichting van Passend onderwijs, dan blijft de inzet beperkt tot enkele goedwillende personen en niet geïntegreerd in het curriculum. Aandacht voor een visie op ICT blijft dus een punt van aandacht. Mogelijk dat Kennisnet hierbij kan helpen door good practices te presenteren van succesvolle ICT-toepassingen rond Passend onderwijs. Kennis en vaardigheden In dit onderzoek hebben we gezien dat de mogelijkheden van ICT voor Passend onderwijs nog onvoldoende benut worden. Dit geldt zowel voor de dagelijkse praktijk als in het nascholingsaanbod op het gebied van Passend onderwijs. Leraren lijken nog over onvoldoende kennis en vaardigheden te beschikken om ICT binnen Passend onderwijs toe te passen. Willen we onze toekomstige leerkrachten voldoende toerusten op het gebied van ICT en Passend onderwijs, dan dienen lerarenopleidingen en nascholingsinstituten hier het voortouw in te nemen. Software/content Uit de deskresearch en interviews blijkt dat er voor Passend onderwijs voldoende ICT-toepassingen voor handen zijn zowel op het gebied van leerlingvolgsystemen, de planning van het werk (o.a. klassenmanagement) als de lesstof (o.a. taal en rekenen). De leraren missen echter het overzicht op de beschikbare software. Er is dan ook behoefte aan een marktordening, zowel aan de aanbod- als aan de vraagkant. Hierbij kan Kennisnet bij uitstek een rol spelen als onafhankelijke beoordelaar. Tegelijkertijd roept dit de vraag of de meer traditionele manier van ordening nog wel nodig is: mogelijk is de markt in staat zichzelf te ordenen door de nieuwe media (o.a ‘likes’)? Een andere vraag in dit verband is of bepaalde ICT-toepassingen wel voldoende aansluiten bij de onderwijsbehoefte van leerlingen en soms misschien zelfs averechtse of ongewenste effecten hebben. Een recente publicatie van Kennisnet16 geeft een eerste verkenning van welk type ICTtoepassing bij welke onderwijsbehoefte het beste aansluit. Meer onderzoek lijkt hier echter gewenst.

16

Kennisnet i.s.m. APS (2013). Passend onderwijs werkt met ict. Zoetermeer.


30

Bijlage 1 Overzicht geraadpleegde personen en scholen Geraadpleegde personen Dhr. C.J. van der Beek Dhr. A. Clijssen Mw. M. Goudswaard Mw. M. Heidenrijk Dhr. F. Huijboom Mw. A. Mol Lous Dhr. D. Rasenberg Dhr. M. van der Steeg Dhr. M. Touwen Mw. K. van der Velden Mw. T. Vollema Dhr. W. Wijnands Dhr. F. Evers Dhr. A. Smit

Driestar-educatief KPC, als expert verbonden aan School aan zet CED, als expert verbonden aan School aan zet Bazalt, als expert verbonden aan School aan zet Vereniging landelijk platform SWV VO Hogeschool Leiden, lectoraat Passend onderwijs Coördinator SWV PO Klasseplan (i.h.k.v. schoolportret) Stiching OPO Deventer (bovenschools I-coach) Samenwerkingsverband Nieuwe Waterweg Noord (VO) Samenwerkingsverband Deventer e.o. (PO) Inspectie van het Onderwijs Kennisnet Corlaer College Nijkerk

Geraadpleegde PO-scholen (contact met directie en/of IB) OBS De Bellefleur Daltonschool Het Palet CBS Haimstee Oecomenische basisschool Klim-op RK basisschool De Pollenhof OBS De Regenboog Willem van Oranjeschool

Dodewaard Kesteren Veendam Purmerend Hedel Ingen Haarlem


31

Bijlage 2 Schoolportretten Kindkans en Klasseplan Kindkans17 Een van de uitgangspunten van Passend Onderwijs is om een regionaal dekkend aanbod te realiseren van onderwijs en zorg voor alle leerlingen door goede onderlinge samenwerking binnen het samenwerkingsverband, tussen scholen die regulier onderwijs aanbieden en scholen voor speciaal onderwijs en met inschakeling van aanverwante deskundigheid. Kindkans is een hulpmiddel om het functioneren van deze zorgstructuur schooloverstijgend te ondersteunen. Kindkans biedt de mogelijkheid aan zorgcoordinatoren, IB’ers of eventueel mentoren om een hulpvraag rond een zorgleerling in te dienen bij een back-office als de school er zelf niet uit komt.. Het maakt niet uit of het om leer-, gedrags-, ontwikkelings-, gezinsproblemen of andere beperkingen gaat. Bij het formuleren van de hulpvraag en bij het schetsen van eventueel noodzakelijke achtergrondinformatie kan worden geput uit het leerlingvolgsysteem. In de praktijk wordt de vraag vrijwel altijd door de IB geformuleerd. De gemiddelde leerkracht van een aangesloten school zal waarschijnlijk nog nooit gehoord hebben van Kindkans (laat staan dat leerlingen er iets van merken), en dat is ook niet de opzet. Kindkans stuurt er juist op aan om het contact vooral te stroomlijnen en via de IB te laten lopen. Zodoende vormt Kindkans een digitaal loket. De hulpvraag komt binnen bij de ‘zorgmakelaar’ van Kindkans. Als de vraag relatief eenvoudig is, zal de zorgmakelaar vaak zelf een aanpak kunnen formuleren. Bij ingewikkelder vragen kan worden besloten een digitale adviesronde uit te zetten waarbij externe deskundigheid wordt betrokken. Als de inschatting is dat ook een dergelijke benadering niet volstaat, kan worden besloten om een ZAT-vergadering te plannen. Via het loket van Kindkans kunnen degenen die deelnemen aan de vergadering beschikken over de noodzakelijke informatie uit het dossier. De uitkomst kan heel divers zijn, bijvoorbeeld dat inzet van een AB wenselijk is of dat er een psychologisch onderzoek moet worden afgenomen. Voordeel voor een aangesloten school is dat niet telkens zelf het wiel uitgevonden hoeft te worden. Er kan op een eenvoudige manier een beroep worden gedaan op aanwezige deskundigheid. Deze inzet van deskundigheid vindt plaats in gradaties, afhankelijk van de zwaarte van de casuistiek. Werkendeweg wordt de gebundelde deskundigheid op deze wijze in de tijd ook steeds krachtiger. De doorlooptijd van de behandeling van de hulpvraag kan kort zijn. Bovendien heeft de aanvrager via Kindkans zicht op de status van de aanvraag: hoe ver is men met de afhandeling? Kindkans biedt ook bovenschoolse voordelen, op samenwerkingsverbandniveau. De coördinator van het samenwerkingsverband wordt immers verantwoordelijk voor de toewijzing van het zorgbudget. Door stroomlijning van de hulpvragen ontstaat een totaal-overzicht van hulpvragen dat de basis kan vormen voor die toewijzing van middelen. Momenteel maken alle reformatorische scholen gebruik van Kindkans. Er lopen inmiddels ook trajecten met niet-reformatorische scholen in Amersfoort en Gorinchem. Verder wordt gewerkt aan een implementatie van het programma in Goeree-Overflakkee, Doetinchem, Appingedam, Ridderkerk, Barendrecht, Krimpen en Zwolle. Uit het samenwerkingsverband Eemland is aangegeven hoe het werken met Kindkans in de praktijk bevalt18. Op de belangrijkste punten sluit dit beeld vrijwel naadloos aan bij de informatie die via de website beschikbaar is. De volgende punten worden in die terugkoppeling nog eens extra benadrukt: goed zicht op de route die een hulpvraag aflegt voor degenen die zijn geautoriseerd; de verantwoordelijkheden zijn helder; geen ‘papierwinkel’ meer;;

17

Deels ontleend aan de website www.kindkans.nl. Sinds 1 december 2012 onder deze naam op de markt. Voorheen: Zorgplatform+. 18 Bron: brochure Kindkans.


32

de administratieve last voor scholen wordt sterk beperkt. Met een paar muisklikken halen ze de noodzakelijke informatie uit hun eigen systeem. Kindkans is overigens vooral gelinkt aan Parnassys. De mogelijkheden om informatie automatisch over te hevelen naar een hulpvraag om die vervolgens bij het loket van Kindkans aan te melden zijn daar dan ook het grootst. Er zijn mogelijkheden om ook scholen, die gebruik maken van een ander leerlingvolgsysteem, aan te kunnen laten haken bij Kindkans. Klasseplan op het Kindcentrum Willem Alexander in Steenwijk Kindcentrum Willem Alexander Kindcentrum Willem Alexander in Steenwijk omvat een protestants christelijke basisschool met een eigen kinderopvang en buitenschoolse opvang. Het Kindcentrum is aangesloten bij de Vereniging PCO Accrete, die in de Kop van Overijsel op 17 kindcentra basisonderwijs en opvang biedt aan kinderen van 0-12 jaar. Het Kindcentrum maakt onderdeel uit van de Brede School Steenwijk-West, en is sterk op de wijk georiënteerd. De wijk kan het best worden getypeerd als een volkswijk, een kansrijke wijk waar sprake is van veel renovatie. De school profileert zich als een Kanjerschool: respect voor elkaar is een centraal thema. Andere manieren waarop de school zich profileert: De school biedt Kwadraatonderwijs; leerlingen die meer aankunnen dan het reguliere onderwijsprogramma, krijgen verrijkingsstof aangeboden met de speciale methodes Levelwerk en Slimme Kleuterkist, als aanvulling op de convergente differentiatie waarmee de school werkt. Het vak Engels wordt gegeven vanaf groep 1. Een typecursus ‘in huis’ voor de hogere klassen. De school draagt een prettige en open sfeer uit waar ieder kind welkom is. In de praktijk betekent dat dat de school regelmatig kinderen aanneemt die op een school elders zijn vastgelopen, of kinderen die vanuit het speciaal onderwijs terugstromen naar het reguliere onderwijs. Het uitgangspunt ‘elk kind verdient een (nieuwe) kans’ probeert de school op die manier in praktijk te brengen. De school verliest daarbij de realiteit niet uit het oog. “Het moet wel kunnen.” Centraal daarbij staat de vraag of de school de voorwaarden kan scheppen om het kind op een verantwoorde wijze op te vangen en om de gewenste zorg te bieden. Het team heeft hierover afspraken gemaakt die zijn vastgelegd in het toelatingsprotocol “Rugzakleerlingen” en het protocol “Omgaan met elkaar” dat gebaseerd is op de Kanjertraining. Momenteel heeft de school op een leerlingpopulatie van rond de 90 leerlingen (ondergebracht in 4 combinatiegroepen) drie rugzakleerlingen in huis en verder is een aantal aanvragen momenteel nog in behandeling. Daarnaast zijn nog enkele kinderen in huis zonder LGF maar wel met extra ondersteuningsbehoefte (bijvoorbeeld NT2 en kinderen met een sociale indicatie). In de praktijk blijkt er veel mogelijk op de school; er is ruimte voor verschillen. Een positief sociaal klimaat in combinatie met duidelijkheid in de richting van de kinderen draagt daaraan bij. In die zin kijkt de school met een open blik naar het beleidsprogramma rond Passend onderwijs. Mede hierdoor is het omgaan met verschillen een actueel thema binnen de school. Dit wordt nog extra versterkt doordat schoolbreed sprake is van combinatiegroepen. De school heeft geen eigen visie op ICT, maar haakt aan bij de doelstellingen die bovenschools zijn geformuleerd. In de praktijk betekent dit dat in alle groepen dagelijks en structureel met de computer (25 laptops en daarnaast in elke klas vaste PC’s) wordt gewerkt met gebruikmaking van het beschikbare computernetwerk. Aan het eind van elk jaar krijgen de kinderen een ICT-certificaat waarop staat vermeld wat zij op dat vlak hebben geleerd. In het afgelopen cursusjaar heeft ook groep 1/ 2 een digitaal schoolbord gekregen, waardoor nu alle groepen beschikken over een digitaal schoolbord. Er wordt ook geïnvesteerd in ICT-vaardigheden van het team. Zo zijn trainingen gevolgd met betrekking tot het gebruik van Excel en het gebruik van het


33

digibord, maar in een wat breder verband bijvoorbeeld ook over een thema als social media. De coördinatie op ICT-vlak is in handen van een van de teamleden. Klasseplan De leerling Een centraal onderdeel van Klasseplan is de weekkaart voor de leerlingen. Twee elementen vormen samen de kern van de weekkaart. Een groot deel van de beschikbare ruimte –in totaal één A-4- wordt gebruikt om voor de vijf dagen van de week aan te geven wat er voor elk van de afzonderlijke vakken van die dag van de leerling wordt verwacht. Welke les, welke sommen of als alternatief daarvoor een omschrijving van een gerichte opdracht. Achter elke taak, per dag per vak, is ruimte vrijgemaakt voor de leerkracht om aan te geven welke lesvorm wordt gehanteerd: instructie, instructietafel, zelfstandig werken, samenwerken, etc…. Daar achter ook weer per dag en per vak een klein vakje waarin de leerlingen kunnen afvinken als zij iets af hebben. Zo houden zij hun eigen vorderingen bij. Op diezelfde weekkaart is een kader aangebracht waarin per vak wordt aangegeven wat de doelen zijn voor die week, met taalgebruik dat aansluit bij de belevingswereld van de kinderen. Zo biedt de weekkaart de mogelijkheid om een link te leggen tussen de activiteiten die de kinderen geacht worden te ondernemen en het onderliggende doel. Wat kan ik, of wat heb ik bereikt als ik de opgaven zoals aangegeven op de weekkaart met goed gevolg heb afgerond? Een kleiner kader, links onder op de weekkaart, biedt ruimte voor de leerkracht om opmerkingen te maken, bijvoorbeeld over bijzonderheden die in de loop van die week aan de orde zijn (denk aan verjaardagen of welke leerling klassendienst heeft e.d..), maar ook terugkijkend op de week: hoe ging het deze week? Bij het maken van de weekkaart worden drie niveaus onderscheiden: basis, intensief en meer. Van een aantal methodes heeft Klasseplan de weekdoelen en de planning al ingevoerd zodat scholen daar zo gebruik van kunnen maken. De leerkracht is vrij om te bepalen in welke mate deze driedeling wordt doorgevoerd. Aanvullend op die driedeling is het ook mogelijk een geheel eigen leerlijn voor een leerling in te richten. Verder is de indeling naar niveau geen statisch gegeven. Op basis van toetsresultaten kunnen leerlingen in de loop van het schooljaar voor een of meer vakken in een andere niveaugroep worden ingedeeld. Iedere leerling heeft zo in de vorm van maatwerk een eigen overzicht van wat er op de opeenvolgende dagen in die week van hem of haar wordt verwacht, op het eigen niveau. Dat is ook af te lezen aan de weekkaart. Boven aan de weekkaart staat de naam van de individuele leerling en de week die het betreft. De leerkracht De leerkrachten beschikken voor zichzelf over de leerkrachtenkaart van de betreffende week. Op die kaart staat per dag per vak vermeld wat de leerlingen op de te onderscheiden niveaus geacht worden te doen, inclusief de daarbij beoogde werkvorm. In wezen is het een samenvatting van alle individuele weekkaarten. De clustering van leerlingen naar niveau staat niet op de leerkrachtenkaart vermeld. Van de leerkracht wordt verwacht dat die dat paraat heeft. Via Klasseplan is dat overigens wel zichtbaar op het scherm van de computer. Een aantal opeenvolgende leerkrachtenkaarten hangen samen met het groepsplan (per vak per niveaugroep) voor een periode van ongeveer 8 weken waarover de leerkracht beschikt, afgeleid van de leerlijnen van de methode die wordt gebruikt. Daarmee is ook de link gelegd met opbrengsten handelingsgericht werken, vanuit de gestelde doelen.


34

De ouders De ouders zijn nog niet gelinkt aan Klasseplan. De mogelijkheid om de doelen die per week aan de leerlingen worden vermeld op de weekkaart ook aan de ouders door te geven, bijvoorbeeld via mail, wordt momenteel onderzocht.

Klasseplan op Kindcentrum Willem Alexander19 In eerste instantie is Klasseplan bij wijze van pilot in beeld gekomen bij een andere school van Accrete omdat verenigingsbreed besloten was om met groepsplannen te gaan werken. Op basis van positieve ervaringen aldaar is bovenschools besloten om Klasseplan bij alle aangesloten scholen in te gaan voeren. Kindcentrum Willem Alexander beschikte al over een zelf ontwikkelde manier om met een weekplanning te werken (voor elke leerling hetzelfde overzicht, geen maatwerk). Deze werkwijze was heel gedetailleerd, zeker afgezet tegen de meer globale aanpak van Klasseplan. In de periode van de introductie van Klasseplan op de school zijn deze twee wijzen van werken naar elkaar toegegroeid. Het team is heel enthousiast aan de slag gegaan om alle kernvakken in doelen uit te werken en onder te brengen in Klassseplan. Aanvankelijk is Klasseplan ingevoerd in de groepen 4-8. In groep 4 leren de leerlingen hoe ze met de weekkaart moeten omgaan. Eind vorig schooljaar zijn ook groepen 1-3 aangehaakt, alleen nog niet met een weekkaart voor de kinderen maar alleen de planningkaart voor de leerkracht. De school is momenteel in overleg met Klassenplan om voor groep 3 wel te gaan werken met weekkaarten, met behulp van picto’s. Bij Kindcentrum Willem Alexander wordt een indeling naar drie niveaus gehanteerd voor de volgende vakken: rekenen, taal, lezen en spelling. Differentiatie op deze vakken is gefaseerd ingevoerd. Bij de zaakvakken is geen sprake van differentiatie. Voor een enkele leerling is op de school een individuele leerlijn ingericht, naast de eerder besproken driedeling. Dit betreft in die gevallen een leerlijn op een enkel vak, dus niet lesstof-breed. De leerling20 Aan het begin van de week deelt degene die klassendienst heeft de weekkaart uit aan alle klasgenoten. Veel kinderen hebben de weekkaart vervolgens de hele dag om hun tafeltje liggen zodat ze snel en eenvoudig kunnen zien wat van hen verwacht wordt. Sommigen leggen het schema in hun laatje. Ongeacht waar ze de weekkaart laten, ze weten elk moment van de dag wat er van hen wordt verwacht. Dat vinden ze prettig. “Zo weet je altijd wat je moet doen, en kan je niet meer zeggen dat je gemist hebt wat de juf of meester heeft gezegd dat je moest doen”. De weekkaart zit inmiddels in hun systeem; alsof die kaart er altijd is geweest. Uit het gesprek met de kinderen valt op te tekenen dat ze de kaart eigenlijk uitsluitend gebruiken om te kijken wat ze moeten doen. Het leggen van een relatie tussen wat ze moeten doen en het onderliggende doel bij dat vak, komt nog niet echt uit de verf. Een van de kinderen: “die doelen worden helemaal niet besproken”. Navraag wijst uit dat dat niet helemaal klopt. De doelen worden wel degelijk elke dag expliciet besproken. Blijkbaar ervaart de betreffende leerling dat niet op die manier. De leerkracht in kwestie geeft bij navraag wel aan dat de kinderen nog beter aangeleerd moeten gaan krijgen om zelf te gaan reflecteren op doelen. “Dat zou op termijn realiseerbaar moeten zijn vanaf groep 5”. Los van wat commentaar op detailpunten geeft een van de leerlingen aan dat hij het jammer vindt dat hun eigen niveau niet genoemd wordt op het overzicht. Dat terwijl de organisatie achter Klasseplan dat bewust niet doet, om eventuele stigmatisering te voorkomen. Voor de leerlingen kàn er een 19 20

Mede gebaseerd op een gesprek met de directrice van de school. Het stuk is van commentaar voorzien door de IB. Gebaseerd op een gesprek met drie kinderen, uit groep 8 (2) en uit groep 7 (1).


35

stimulerende werking van uitgaan, om te streven naar een hoger niveau en dat vervolgens dan ook op de kaart terug te vinden. Die opwaartse prikkel wordt door de leerkracht ook onderkend. “Dat moet de leerling dan wel echt aankunnen, cognitief maar ook qua werkhouding ” De leerkracht21 De leerkrachten waarmee is gesproken zijn positief over het werken met Klassenplan. Een belangrijk deel van de winst begint bij het bewustzijn om vanuit doelen te werken, en deze terug te vertalen naar groepsplannen en naar weekkaarten voor leerlingen, met niveaudifferentiatie en een onderbouwde gedachte achter verschillen in werkvormen (bijvoorbeeld: al dan niet instructie-afhankelijk werken). “Ik begin veel beter voorbereid aan de dag. Dat betaalt zich uit in de klas: ik heb meer overzicht en meer controle waardoor ik ook beter in staat ben om iedere leerling op eigen niveau aan te sturen en toch de rust te bewaken”. Het feit dat sprake is van combinatiegroepen maakt wel dat men nog op zoek is naar verdere optimalisering van het overzicht in een groep met 6 paralelle deelgroepjes leerlingen. Ander winstpunt is dat de leerkracht ook beter in staat is om de leerlingen duidelijk te maken waarom ze wat doen, welk doel wordt nagestreefd. De leerkrachten zijn ook van mening dat de leerlingen zijn gebaat bij het instrument Klasseplan. Los van het praktisch-uitvoerende aspect dat er meer structuur is binnen de groep en dat de leerlingen in principe steeds zouden moeten weten wat ze moeten doen, doet het ook een appèl op zaken als zelfstandig werken, zelfredzaamheid en de ontwikkeling van de eigen (mede)verantwoordelijkheid om het werk op orde te hebben. Alles overziend is volgens de leerkrachten winst geboekt bij een aantal aspecten die met elkaar samenhangen: omgaan met verschillen, differentiëren in het aanbod en het klassenmanagement. De leerkrachten ervaren geen echte knelpunten bij het gebruik van Klassenplan. “In het gebruik werkt het heel eenvoudig, je kan het eigenlijk niet verkeerd doen”. Er als er wensen zijn voor aanpassingen, gaat men daarover in overleg met Klassenplan. Een van de leerkrachten heeft wel een ‘waarschuwing’ voor zichzelf. “Je zult de indeling van het programma op jaarbasis steeds opnieuw moeten afstemmen op de groep die je voor je hebt. Het extra bewustzijn van het werken met doelen dat nu los is gemaakt met de introductie van Klassenplan moet behouden blijven.” De ouders De ouders worden nu wekelijks per mail op de hoogte gesteld aan welke doelen die week in de klas wordt gewerkt. Dat kan momenteel nog niet uit Klasseplan worden gehaald. De school is in afwachting van de mogelijkheid om het overzicht van de doelen waar de kinderen mee werken per week ook aan de ouders te presenteren, bijvoorbeeld door een mailfunctie aan dat overzicht te koppelen.

21

Gebaseerd op een gesprek met twee leerkrachten, van groep 3-4 en 7-8.

Passend onderwijs en ICT in professionaliseringstrajecten van leraren. Eindrapportage

Recommend Documents