Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2008‐09
PARTNERGEWELD EN ECHTSCHEIDING OP GROND VAN GEWELDDADEN EN MISHANDELINGEN
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Hannelore Philippaert (20030512) (Major burgerlijk‐ en strafrecht)
Promotor: Prof. D. Heirbaut Commissaris: Prof. G. Martyn
Voorwoord Deze masterproef werd geschreven in het laatste jaar van de opleiding rechten. Het was voor mij een uitdagend intellectueel werkstuk waarvan de totstandkoming niet altijd even vlot verliep. Het onderwerp van echtscheiding en partnergeweld kadert vooral binnen mijn algemene interesse voor familierecht. Ik heb ervoor gekozen om het onderwerp niet puur juridisch te benaderen, maar om ook de maatschappelijke context van deze bijzondere problematiek te bestuderen. Hierdoor ben ik erin geslaagd om zelf heel wat bij te leren en hoop ik dat de lezers van dit werkstuk dit ook mogen ervaren. Ik wil mijn promotor, professor Heirbaut, bedanken voor de hulp en de nuttige tips bij mijn zoektocht naar relevante informatie en het uitdenken van een logische structuur. Want het was niet altijd evident om al het bronnenmateriaal op even efficiënte manier te verwerken zonder het overzicht te verliezen. Daarnaast wil ik ook mijn ouders en mijn vriendinnen Charlotte Van Iseghem en Nele Boussemaere bedanken voor het nalezen van deze masterproef. Verder verdienen ook mijn broer en zus zeker nog een woord van dank om mij te helpen met de lay‐out en de onvermijdelijke computerproblemen die zich ook bij mij voordeden. Hannelore Philippaert
Inhoudsopgave
1
Inleiding ............................................................................................................ 1 Hoofdstuk 1
Maatschappelijke evolutie .......................................................... 3
1.1 ERKENNING VAN INTRAFAMILIAAL GEWELD ................................................................. 3 1.1.1
Evolutie van het begrip ...................................................................................... 3
1.1.2
Internationale definitie ...................................................................................... 4
1.1.3
Private sfeer ...................................................................................................... 6
1.2 VROUWEN EN HUN (GEBREK AAN) RECHTEN ................................................................ 6 1.2.1
Historische schets .............................................................................................. 6
1.2.2
Juridische evolutie ............................................................................................. 7
Hoofdstuk 2
Het begrip partnergeweld......................................................... 11
2.1 DEFINITIE .................................................................................................................... 11 2.2 VORMEN VAN PARTNERGEWELD ................................................................................. 11 2.2.1
Fysiek geweld .................................................................................................. 11
2.2.2
Seksueel geweld .............................................................................................. 12
2.2.3
Psychisch geweld ............................................................................................. 13
2.2.1
Economisch geweld ......................................................................................... 14
2.3 RISICOFACTOREN VOOR DADERS ................................................................................ 14 2.3.1
Sociale situatie ................................................................................................. 15
2.3.2
Interactionele factoren .................................................................................... 15
2.3.3
Religieuze achtergrond .................................................................................... 16
2.3.4
Cultureel perspectief ....................................................................................... 16
2.3.5
Opleidingsniveau van dader en slachtoffer ...................................................... 17
2.3.5.1 FACTOREN INHERENT AAN HET MAN‐ZIJN ...................................................................... 18 2.3.5.2 KLASSEGEBONDEN RAPPORTERINGSVERSCHILLEN ............................................................. 19
2.3.6
Alcohol en verdovende middelen .................................................................... 19
2.3.7
Pathologie van de dader .................................................................................. 21
2.3.8
Cycle of Violence .............................................................................................. 22
2.4 RISICOFACTOREN VOOR SLACHTOFFERS .................................................................... 22
Hoofdstuk 3
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW ........................................ 25
3.1 INLEIDING..................................................................................................................... 25 3.2 HISTORISCHE SCHETS VAN DE ECHTSCHEIDINGSWETGEVING .................................... 25 3.3 EXCÈS ET SÉVICES .......................................................................................................... 29 3.4 THEORETISCH ONDERSCHEID ..................................................................................... 31
Inhoudsopgave 2 3.4.1 Algemene en specifieke gronden ..................................................................... 31 3.4.2
Afdoende en niet afdoende gronden ............................................................... 32
3.5 ONDERSCHEID GEWELDDADEN EN MISHANDELINGEN IN DE PRAKTIJK ..................... 33 3.5.1
Gewelddaden .................................................................................................. 34
3.5.2
Mishandelingen ............................................................................................... 35
3.5.3
Bewijs .............................................................................................................. 37
3.5.4
Belang van het onderscheid? ........................................................................... 39
Hoofdstuk 4
Divorce Sanction ...................................................................... 40
4.1 TEKORTKOMING AAN EEN HUWELIJKSPLICHT ............................................................ 40 4.2 BELEDIGEND KARAKTER .............................................................................................. 41 4.2.1
Ernst ................................................................................................................ 41
4.2.2
Herhaling ......................................................................................................... 42
4.2.3
Maatschappelijke status .................................................................................. 43
4.2.4
Het samenleven onhoudbaar maken ............................................................... 44
4.2.5
Voorafgaande veroordeling ............................................................................. 45
4.2.5.1 SITUATIE VOOR DE WET VAN 15 DECEMBER 1949 ........................................................... 45 4.2.5.2 HUIDIG TOEPASSINGSGEBIED ..................................................................................... 46 4.2.5.3 TOEPASSING IN DE RECHTSPRAAK ................................................................................ 46
4.3 TOEREKENBAARHEID .................................................................................................. 48 4.3.1
Alcoholverslaving ............................................................................................. 49
4.3.2
Geneesmiddelenmisbruik ................................................................................ 52
4.3.3
Seksueel wangedrag ........................................................................................ 53
4.3.3.1 OVERDRAGEN VAN EEN VENERISCHE ZIEKTE .................................................................... 54 4.3.3.2 EEN NIET DOEN ALS GEWELDDAAD ............................................................................... 56
4.4 GEVOLGEN .................................................................................................................... 56
Hoofdstuk 5
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving ............................... 58
5.1 INTERNATIONALE CONTEXT ........................................................................................ 58 5.1.1
Bindende verdragen ........................................................................................ 58
5.1.1.1 HET EUROPEES VERDRAG VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS .............................................. 58 5.1.1.2 HET INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE BURGERLIJK EN POLITIEKE RECHTEN ......................... 59 5.1.1.3 HET INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE DE UITBANNING VAN ALLE VORMEN VAN RASSENDISCRIMINATIE ........................................................................................................... 59 5.1.1.4 HET VERDRAG INZAKE DE UITBANNING VAN ALLE VORMEN VAN DISCRIMINATIE TEN AANZIEN VAN VROUWEN 59
Inhoudsopgave 3 5.1.2 Niet bindende teksten ..................................................................................... 60
5.2 WET PARTNERGEWELD 24 NOVEMBER 1997 .......................................................... 62 5.2.1
Totstandkoming ............................................................................................... 62
5.2.2
Inhoud ............................................................................................................. 63
5.2.3
Innovaties ........................................................................................................ 63
5.2.3.1 STRAFVERZWARING TEN AANZIEN VAN BEPAALDE MISDRIJVEN EN PERSONEN .......................... 63 5.2.3.2 OPHEFFING VAN DE VERSCHONINGSGROND BIJ BETRAPPING OP OVERSPEL .............................. 64 5.2.3.3 UITBREIDING VAN DE ONDERZOEKSBEVOEGDHEDEN VAN DE PROCUREUR DES KONINGS ............. 65 5.2.3.4 BIJKOMEND
VORDERINGSRECHT VOOR INSTELLINGEN VAN OPENBAAR NUT EN BEPAALDE
VERENIGINGEN ..................................................................................................................... 66
5.2.4
Bedenkingen .................................................................................................... 68
5.2.4.1 BIJZONDERE SOORTEN GEWELD .................................................................................. 68 5.2.4.2 TERMINOLOGIE ...................................................................................................... 69
5.3 BIJKOMENDE INITIATIEVEN ........................................................................................ 69 5.3.1
Wet van 30 oktober 1998 ................................................................................. 69
5.3.2
Nationaal Actieplan Partnergeweld (2004‐2007) .............................................. 69
5.3.2.1
TOTSTANDKOMING .................................................................................................. 69
5.3.2.2
DOELSTELLINGEN .................................................................................................... 70
5.3.3
Wet van 28 januari 2003 .................................................................................. 71
5.3.3.1 TOTSTANDKOMING ................................................................................................. 71 5.3.3.2 VERHOGING VAN DE MAXIMUMSTRAF .......................................................................... 72 5.3.3.3 VOORLOPIGE TOEWIJZING VAN DE GEZINSWONING .......................................................... 72 5.3.3.4 DEFINITIEVE TOEWIJZING VAN DE GEZINSWONING ........................................................... 74 5.3.3.5
5.3.4
UITSLUITING VAN HET RECHT OP UITKERING NA ECHTSCHEIDING ........................................... 75
Toepassing van de wet in de rechtspraak ......................................................... 76
5.3.4.1 BEWIJSWAARDE ..................................................................................................... 76 5.3.4.2 UITZONDERLIJKE OMSTANDIGHEDEN ............................................................................ 77
5.3.5
Evaluatie en bedenkingen ................................................................................ 80
5.3.6
Cijfergegevens uit de praktijk........................................................................... 82
5.4 AANPAK VAN PARTNERGEWELD IN DE PRAKTIJK ....................................................... 84 5.4.1
COL 3 en COL 4 ................................................................................................. 84
5.4.2
Resultaten van onderzoek ............................................................................... 85
5.4.3
Centra voor Algemeen Welzijnswerk ............................................................... 86
5.4.3.1
ONTHAAL .............................................................................................................. 86
Inhoudsopgave 4 5.4.3.2 PSYCHOSOCIALE BEGELEIDING ..................................................................................... 87 5.4.3.3
Hoofdstuk 6
ALGEMENE PREVENTIE .............................................................................................. 88
Is er een uitweg? ...................................................................... 90
6.1 REDENEN OM NIET BIJ DE GEWELDDADIGE ECHTGENOOT WEG TE GAAN .................. 90 6.1.1
Huisvesting ...................................................................................................... 90
6.1.2
Loyaliteit en affectie ........................................................................................ 90
6.1.3
De kinderen ..................................................................................................... 91
6.1.4
Een overwinning? ............................................................................................ 92
6.1.5
Angst en afhankelijkheid.................................................................................. 92
6.1.6
Een tekort aan steun en opvang ....................................................................... 93
6.2 ECHTSCHEIDING ALS UITWEG? ................................................................................... 93 6.2.1
Kinderen en gezamenlijke gezagsuitoefening ................................................... 94
6.2.2 Echtscheiding op grond van grieven of echtscheiding door onderlinge toestemming? ............................................................................................................... 95 6.2.3
Wat met bemiddeling? .................................................................................... 96
6.3 ECHTSCHEIDING NA PARTNERGEWELD OP GROND VAN ART. 231 BW .................. 100 6.3.1
Dringende en voorlopige maatregelen ........................................................... 100
6.3.2
Verzoening ..................................................................................................... 101
6.3.3
Voorlopige maatregelen: inhoud ................................................................... 101
6.3.3.1 AFZONDERLIJKE WONING ........................................................................................ 101 6.3.3.2 GEBRUIK VAN ROERENDE GOEDEREN .......................................................................... 102 6.3.3.3 KINDEREN ........................................................................................................... 102
6.3.4
Onderhoudsuitkering na echtscheiding .......................................................... 102
6.3.5
Definitieve toewijzing van de gezinswoning ................................................... 103
Algemeen besluit ........................................................................................... 104 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................ 106 RECHTSLEER ......................................................................................................................... 106 RECHTSPRAAK ...................................................................................................................... 115 WETGEVING .......................................................................................................................... 118 OVERIGE ................................................................................................................................ 119
Inleiding
1
INLEIDING Het huwelijk is één van de oudste uitvindingen van de mens. Het creëert een eenheid tussen man en vrouw, in principe tot de dood hen scheidt. Huwen doe je voor het leven, het is een vaste waarde die niet zomaar doorbroken mag worden. Dat het huwelijk, de hoeksteen van de samenleving, niet altijd even mooi en sterk is, moet aanvaard worden. Het vastleggen van rechten en plichten van de echtgenoten zal niet volstaan om het alledaagse leven in goede banen te leiden. Eenmaal het samenleven voor man of vrouw ondraaglijk geworden is, moet een maatschappelijk aanvaardbare oplossing voor handen zijn. Het invoeren van de echtscheiding betekent niet meteen dat het huwelijk ophoudt een van de pijlers te zijn waarop de maatschappij rust. De echtscheiding zal slechts in bepaalde omstandigheden en onder specifieke voorwaarden, die strikt omschreven worden door de wetgever, toegelaten zijn. Het invoeren van de procedure is niet van een leien dakje gelopen, in verschillende periodes zien we dat de echtscheiding verdwijnt om dan later terug ingevoerd te worden. Toch mag besloten worden dat uit de echt scheiden een menselijke oplossing is die voorkomt dat huwelijkspartners in een volledig ontwricht huwelijk, dat al zijn waarde verloren heeft, moeten blijven functioneren. In dit werkstuk zal de mogelijkheid om op grond van gewelddaden en mishandelingen binnen het huwelijk, de echtscheiding aan te vragen, verder besproken worden. Daarnaast zal gekeken worden of de echtscheiding in de praktijk een uitweg is voor slachtoffers van partnergeweld. Geweld binnen het gezin is er altijd al geweest, toch doet het aantal publicaties hieromtrent het tegendeel vermoeden. Het onderzoek naar de problematiek van intrafamiliaal geweld is van recente datum. Eerst zullen, aan de hand van de maatschappelijke evolutie, oorzaken aangehaald worden die verklaren waarom dergelijk onderzoek zo lang op zich liet wachten. Doordat het begrip partnergeweld langzaamaan op meer belangstelling kon rekenen, ontwikkelden zich heel wat theorieën die probeerden te verklaren waarom geweld in bepaalde gezinnen vaker voorkwam dan in andere. De ondergeschikte positie van de vrouw en haar gebrek aan rechten kenmerken de hele geschiedenis. Deze diepgewortelde ongelijkheid zorgde er onder andere voor dat vrouwen vaker slachtoffer werden van partnergeweld. De mannelijke partners, die slachtoffer worden van partnergeweld zullen in dit werkstuk buiten beschouwing gelaten worden. Uit een historische schets met betrekking tot de echtscheidingswetgeving blijkt dat er in België gedurende lange tijd enkel sprake was van een divorce sanction. Hierdoor werd de echtscheiding
Inleiding 2 enkel toegekend als er een fout in hoofde van één van de echtgenoten bewezen kon worden. Deze zienswijze komt ook duidelijk naar voor in de voorbereidende werken van de Code Civil met betrekking tot art. 231 BW dat de echtscheiding toekent op grond van gewelddaden, mishandelingen en grove beledigingen. Om de echtscheiding op deze grond te bekomen, moeten een aantal elementen aanwezig zijn. Eerst en vooral moet er sprake zijn van een tekortkoming aan een huwelijksplicht. Daarnaast moet het foutieve gedrag toerekenbaar zijn aan de echtgenoot en tenslotte zal ook het beledigend karakter moeten aangetoond worden. Aan de hand van deze indeling zal de rechtspraak van eind de jaren 1800 tot 2007 besproken worden waarin toepassing gemaakt wordt van gewelddaden en mishandelingen binnen art. 231 BW Hoewel grove beledigingen als grond tot echtscheiding ook binnen dit artikel vallen zal hier, enkel waar relevant, kort naar verwezen worden. Grove beledigingen maken onderwerp uit van een aparte studie. Eenmaal de aandacht voor slachtoffers van intrafamiliaal geweld ook vanuit internationale hoek steeg, bleef België niet op de achtergrond en zorgden enkele wetgevende en andere initiatieven voor een sterke vooruitgang op dit vlak. Via enkele wetswijzigingen werd er zowel op strafrechtelijk als op burgerrechtelijk vlak in extra bescherming voorzien voor slachtoffers van partnergeweld. Aangezien het in de huidige maatschappij zo is dat veel mensen niet meer kiezen voor het huwelijk, werd de bescherming niet beperkt tot gehuwden. Ook ten aanzien van samenwonende partners is de bescherming verhoogd. Tijdens het onderzoek zal de nadruk toch gelegd worden op de situatie voor gehuwden. Aangezien Belgisch wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot partnergeweld en echtscheiding heel schaars is, zal de studie doorspekt zijn met internationaal onderzoek. Hoewel niet alle resultaten zomaar omzetbaar zijn naar de Belgische situatie is het toch interessant om hier en daar te verwijzen naar de manier waarop andere landen tegen deze problematiek aankijken. Art. 231 BW, dat gedurende meer dan 200 jaar ongewijzigd in het Burgerlijk Wetboek stond, werd ondertussen via de hervorming van de echtscheidingswetgeving in 2008, afgeschaft. Maar het belang van het artikel mag niet onderschat worden. Wantoestanden binnen de intieme sfeer van het huwelijk zijn van alle tijden en standen. Of de echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen doorheen haar hele geschiedenis effectief de noodzakelijke uitweg bood aan slachtoffers van partnergeweld, maakt de essentie uit van deze studie.
Maatschappelijke evolutie
HOOFDSTUK 1 1.1
3
MAATSCHAPPELIJKE EVOLUTIE
ERKENNING VAN INTRAFAMILIAAL GEWELD
Niemand zal betwisten dat intrafamiliaal geweld van alle tijden is. Toch doet een overzicht van wetenschappelijke publicaties en rechtspraak hieromtrent het tegendeel vermoeden. Het is duidelijk dat de aandacht voor deze specifieke vorm van geweld pas van recente datum is. Lange tijd werd intrafamiliaal geweld als een privé‐probleem beschouwd. Er werd niet verwacht van de samenleving dat zij tussenbeide kwam.1 Dit is jammer gezien de ernst van de misdrijven die zich vaak binnenshuis afspelen. Het gaat immers om geweld dat plaatsvindt in een relatie waar samenwerking, wederkerige aandacht, tederheid en steun de norm zouden moeten zijn. Er kunnen drie belangrijke redenen gevonden worden waarom de aandacht voor huiselijk geweld van recente datum is.
1.1.1
Evolutie van het begrip
Eerst en vooral moet stil gestaan worden bij het begrip intrafamiliaal geweld. Het is een sociale constructie, dit wil zeggen dat de betekenis van de term bepaald wordt door de steeds veranderende perceptie van de maatschappelijke werkelijkheid. Concreet kan deze evolutie als volgt beknopt weergegeven worden. De eerste vorm van intrafamiliaal geweld werd in de jaren ’60 vastgesteld door dokters die bij kinderen systematisch breuken en letsels als gevolg van slagen en verwondingen vaststelden. KEMPE was de eerste die via wetenschappelijke publicaties de medische wereld op de hoogte bracht van een ‘nieuwe’ vorm van systematisch geweld tegen kinderen gepleegd door hun ouders, stiefouders of voogd.2 Hierbij ging het om gevallen van zowel fysieke als psychische mishandeling, maar ook emotionele verwaarlozing vielen binnen de definitie.3 De eerste vorm van intrafamiliaal geweld die erkend werd was dus kindermishandeling. In het begin van de jaren ’70 werd de aandacht verruimd naar mishandeling van vrouwen door hun partner. Deze evolutie is er
1
L. PAUWELS, “Structurele contextualisering van de politionele registraties inzake intrafamiliaal geweld in oost‐ en west‐vlaanderen”, Panopticon 2001, 220‐221; R.J. GELLES, “Public Policy for Violence Against Women, 30 Years of Successes and Remaining Challenges”, American Journal of Preventive Medicine 2000, vol. 19, nr. 4, 298. 2 C.H. KEMPE, F.H. SILVERMAN, B.F. STEELE, W. DROEGEMEULLER en H.K. SILVER, “The battered child syndrome”, Journal of American Medical Association 1962, vol. 181, nr. 4, 107‐112. 3 H. BAARTMAN, “Fysieke mishandeling van kinderen”, Tijdschrift voor criminologie 1995, afl. 4, 300; P.E. MAYNARD en R.J. GELLES, “A structural Family Systems Approach to Intervention in Cases of Family Violence”, Family Relations 1987, vol. 36, nr. 3, 270; R.J. GELLES, “Family Violence”, Annual Review of Sociology 1985, vol. 11, 347.
Maatschappelijke evolutie 4 voornamelijk gekomen door de acties van vrouwenbewegingen.4 GAYFORD was de eerste die in een wetenschappelijk artikel vrouwenmishandeling als een nieuwe vorm van intrafamiliaal geweld omschreef.5 Betreffende mishandeling van mannen door hun echtgenotes is er in de literatuur pas sinds heel recente datum enig materiaal te vinden.6 Een mogelijke verklaring hiervoor is enerzijds het schaamtegevoel bij de betrokkene. Hoewel dit zeker ook bij de vrouw aanwezig is, weegt dit in de meeste gevallen sterker door bij de man.7 Een tweede feit is dat mannen doorgaans over een grotere financiële draagkracht beschikken zodat het voor hen gemakkelijker is het geweld te ontvluchten. Nog van recentere datum is de aandacht voor seksueel misbruik van kinderen door verwanten. Eén van de laatste taboes die tijdens deze evolutie werd doorbroken is het erkennen van ouderenmishandeling. In dit verband gaat het niet enkel om financiële mishandeling, maar evenzeer om lichamelijke of psychische mishandeling of verwaarlozing. Dat bejaarden mishandeld worden door hun kinderen en verwanten was in onze samenleving lange tijd ondenkbaar en daarom als sociaal probleem tot voor kort ongekend. Als mogelijke verklaring voor deze nieuw ontdekte vorm van geweld kan hier verwezen worden naar de spanningen die de verzorging van een verzwakte ouder met zich meebrengen die kunnen leiden tot overbelasting bij de dader. Daarnaast kan sociaal isolement en de mate van afhankelijkheid van de oudere meespelen als factoren die het risicogedrag stimuleren. Uiteraard is het feit dat het aantal oudere, behoeftige mensen in onze maatschappij sterk gestegen is, een belangrijke factor.8 Uit deze evolutie blijkt duidelijk dat de betekenis van intrafamiliaal geweld voortdurend een bredere en meer specifieke betekenis krijgt. Partnergeweld is slechts een beperkt aspect van alles wat onder intrafamiliaal geweld kan begrepen worden.
1.1.2
Internationale definitie
Ten tweede lijkt een eensluidende internationale definitie te ontbreken. Het zoeken naar een uniforme definitie wordt bemoeilijkt omdat de termen intrafamiliaal en geweld heel rekbare begrippen zijn. In de brede betekenis van intrafamiliaal is het niet vereist dat dader en slachtoffer
4
G. HAGUE en C. WILSON, “The silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 157. 5 J.J. GAYFORD, “Battered wives”, British Journal of Hospital Medicine 1979, vol. 22, nr.5, 496‐503. 6 R.P. DOBASH en R. EMERSON DOBASH, “Women’s violence to men in intimate relationships: working on a puzzle”, Brittish Journal of Criminology 2004, 324‐349. 7 M. GROEN, “De spiraal van schaamte en geweld”, Justitiële Verkenningen 2007, 34. 8 J. VAN WEEGHEL en E. FABER, “Mishandeling van ouderen: een sociaal probleem?”, Tijdschrift voor criminologie 1995, afl. 4, 334.
Maatschappelijke evolutie 5 gehuwd of verwant zijn. Er zal al sprake zijn van intrafamiliaal geweld van zodra beide personen gedurende een hele periode samen leven of samen geleefd hebben.9 In heel wat wetenschappelijke studies wordt het verschil tussen mishandeling en geweld ook onder de aandacht gebracht. Tijdens de zoektocht naar een allesomvattende omschrijving werd aanvankelijk vooral naar mishandeling verwezen, omdat de hele evolutie begon na de ontdekking van kindermishandeling als probleem. Naderhand werd het begrip meer en meer uitgebreid zodat niemand nu nog zal ontkennen dat niet enkel mishandeling, maar alle vormen van geweld binnen het gezin kunnen voorkomen.10 In de meeste literatuur wordt huiselijk geweld behandeld samen met geweld tegen vrouwen in het algemeen. Dit is ook logisch aangezien het probleem mede via acties van de vrouwenbeweging onder de aandacht kwam, ook de positie van de vrouw speelt hierbij een belangrijke rol.11 De World Health Organisation deelt in één van haar rapporten geweld tegen vrouwen op in drie niveaus. Als eerste is er geweld in het gezin. Hierbij gaat het om slagen en verwondingen door de partner, seksueel misbruik van de huwelijkspartner en de kinderen, genitale verminking en andere traditionele gebruiken die schadelijk zijn voor de vrouw. Ten tweede is er geweld tegenover vrouwen in de maatschappij en ten slotte geslachtsgebonden geweld door state‐actors zoals politie, gevangenisbewakers, soldaten…12 Ook Amnesty International verwijst in haar definitie over geweld tegen vrouwen expliciet naar seksueel, psychisch of fysiek geweld in de private sfeer.13 Naast deze twee organen zijn er op internationaal vlak nog heel wat instanties die zich bezighouden met alles wat te maken heeft met huiselijk geweld tegen vrouwen.14 Zo wordt cijfermateriaal verzameld en worden wetgevende initiatieven genomen om het probleem wereldwijd zo goed mogelijk in kaart te brengen om daarna te kunnen zorgen voor een efficiënte
9
A. DEARING en E. FÖRG, Police combating violence against women, documentation of the Conference of Experts, Antwerpen, Intersentia, 1999, 18‐19. 10 R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 875; R.J. GELLES, “Family Violence”, Annual Review of Sociology 1985, vol. 11, 354. 11 I. VLEDDER, “It’s in our hands, stop violence against women” in I. WESTENDORP en R. WOLLESWINKEL (eds.), Violence in the domestic sphere, Antwerpen, Intersentia, 2005, 8‐9. 12 E.G. KRUG, L.L. DAHLBERG, J.A. MERCY, A.B. ZWI en R. LOZANO, World Health Organisation (WHO), “World Report on Violence and Health”, Geneva, 2002, http://whqlibdoc.who.int/publications/2002/9241545615_chap4_eng.pdf. 13 Art. 1 of the Declaration on the Elimination of Violence against Women, General Assembly Resolution 48/104 of 20 december 1993, http://portal.unesco.org/education/en/files/37319/11024176493Declaration‐Elimination‐ Violence‐Women.pdf/Declaration‐Elimination‐Violence‐Women.pdf. 14 I. BOEREFIJN, “Domestic violence against women in International Human Rights Law” in I. WESTENDORP en R. WOLLESWINKEL (eds.), Violence in the domestic sphere, Antwerpen, Intersentia, 2005, 42‐51.
Maatschappelijke evolutie 6 aanpak. Het volledig bespreken van de werking van al deze organen en de concrete stand van zaken op internationaal vlak zou ons hier te ver leiden. Daarom zal dit onderzoek zich beperken tot de situatie in België en enkel waar relevant verwijzen naar internationale literatuur.
1.1.3
Private sfeer
Ten derde vindt deze vorm van geweld plaats in de private sfeer van het gezin. Bij andere vormen van geweld zal een tussenkomst van politiediensten meestal een einde stellen aan de gedragingen. Maar aangezien het hier gaat om een heel delicate vorm van geweld, begeven publieke actoren zich liefst zo weinig mogelijk op dit terrein. Buitenlands onderzoek heeft al aangetoond dat een louter politionele aanpak van huiselijk geweld weinig effect zal hebben. Dit is niet alleen te wijten aan het private karakter, maar heeft ook te maken met de lage aangiftebereidheid uit angst en schaamte bij het slachtoffer. In dit kader zal een structurele aanpak vereist zijn. Hierbij wordt gezocht naar de achterliggende oorzaken van intrafamiliaal geweld om die vervolgens één voor één zo goed mogelijk aan te pakken. Het zal hierbij van essentieel belang zijn om huiselijk geweld uit de taboesfeer te halen.15 Uit interviews afgenomen in het kader van een Brits onderzoek dat polste naar intrafamiliaal geweld in een periode van 1945 tot 1970 bleek dat mishandelde vrouwen er zelfs nooit aan dachten om de politie te betrekken na gevallen van huiselijk geweld. Een inmenging in het private gezinsleven en in het bijzonder met betrekking tot de relatie met hun echtgenoot werd als erg vernederend en beschamend omschreven.16
1.2
VROUWEN EN HUN (GEBREK AAN) RECHTEN
Omdat het meestal vrouwen zijn die slachtoffer worden van geweld binnen het gezin zal hierna een evolutie geschetst worden van de positie van de vrouw in de samenleving.
1.2.1
Historische schets
Sinds de Oudheid bekleedt de vrouw maatschappelijk een mindere positie dan de man. Zowel in het oude Rome als in het oude Griekenland bleef de vrouw, ondanks een zekere drang naar meer 15
L. PAUWELS, “Structurele contextualisering van de politionele registraties inzake intrafamiliaal geweld in oost‐ en west‐vlaanderen”, Panopticon 2001, 233. 16 G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 162.
Maatschappelijke evolutie 7 autonomie, de ondergeschikte van de man. In Griekenland kreeg de vrouw geen kans tot enige intellectuele ontwikkeling, met als gevolg dat zij zelfs geen enkel beroep kon uitoefenen, behalve dat van min of vroedvrouw. Voor de Romeinse vrouw beterde de situatie niet echt. Zij stond haar hele leven lang onder het gezag van een man. Indien zij huwde sine manu bleef zij onder het gezag van haar vader, de pater familias. In het geval van huwelijk cum manu kwam zij onder het gezag van haar echtgenoot te staan want door het sluiten van het huwelijk stond haar vader het gezag over zijn dochter af aan zijn schoonzoon.17 Het christendom bracht geen verbetering van de positie van de vrouw met zich mee. Gedurende de Middeleeuwen verkregen vrouwen niet meer rechten, noch enige appreciatie als mens. De hel barstte pas echt los bij de overgang naar de Renaissance toen de Heksenjacht voor open verklaard werd. Pas tijdens de hoog‐Renaissance gaat de vrouw voor het eerst een rol spelen in de samenleving. Deze positie is echter slechts voor enkelingen weggelegd en er is nog geen sprake van een emancipatiegolf. Het zijn vrouwen als Elisabeth van Engeland, Catharina de Medicis en Joanna van Aragon die geschiedenis maakten.18 Maar zelfs tijdens de 18de eeuw blijven verlichte geesten zoals Voltaire (1694‐1778) en Rousseau (1712‐1778) spot drijven met de vrouwen en beschouwen zij de man nog steeds als een superieur wezen. De Franse Revolutie heeft weinig aan de vrouwelijke status veranderd. Het is slechts met het Marxisme dat de gelijkheid van man en vrouw theoretisch volledig geformuleerd werd. Deze werd pas na de Russische Oktoberrevolutie van de Marxisten in praktijk gebracht.19
1.2.2
Juridische evolutie
Sinds de Code Napoleon, die model stond voor ons Burgerlijk Wetboek, werd de gehuwde vrouw tot diep in de twintigste eeuw gezien als een ondergeschikte persoon, die dezelfde bescherming en bijstand nodig had als een minderjarige. Het toenmalige art. 213 B.W. bepaalde uitdrukkelijk dat de man bescherming verschuldigd was aan zijn vrouw en de vrouw haar man moest gehoorzamen. De maritale macht die op die manier ingevoerd werd in het B.W. was vooral een uiting van de algemeen aanvaarde superioriteit van de man.20 De maritale macht omvat verschillende plichten voor de vrouw. In eerste instantie is zij verplicht de naam en de nationaliteit van haar man over te nemen. Daarnaast had zij de plicht haar man te gehoorzamen. Deed zij dit niet, dan kon de man een tuchtigingsrecht uitoefenen. Dit hield in dat hij
17
D. HEIRBAUT, Romeins recht vroeger en nu, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu, 1999, 88‐89. H. WECKX, “Kanttekeningen bij de emancipatie van de vrouw”, R.W. 1968‐1969, 869‐870. 19 J. GERLO, “De gelijkheid van man en vrouw en het burgerlijk wetboek”, T.P.R. 1976, 208‐210. 20 HALPÉRIN, J.‐L., Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, Presses Universitaires de France, 1996, 91. 18
Maatschappelijke evolutie 8 zijn vrouw mocht slaan, maar het was verboden haar te doden. Vervolgens was er de verplichting tot samenwonen. Hierdoor moest de vrouw haar man volgen, waar hij ook ging wonen. Deed zij dit niet vrijwillig, dan kon hij haar met geweld terughalen. De man beschikte ook over een controlerecht op de handelingen van zijn vrouw. Hierbij was het ook toegestaan de briefwisseling van zijn echtgenote te controleren. Zo kon hij erop toezien dat zij niets schreef of deed wat de eenheid en de zedelijkheid van het gezin kon schaden. Als laatste was er de verplichting tot getrouwheid. Deze laatste was geen eenzijdige plicht voor de vrouw. Ook de man moest trouw blijven aan zijn echtgenote, hoewel de sancties voor hem vaak minder zwaar waren dan die voor ontrouw door de vrouw.21 Na het huwelijk bleef de vrouw handelingsbekwaam, maar zij was meestal handelingsonbevoegd.22 Dit wil zeggen dat in alle gevallen waarin haar echtgenoot kon optreden voor haar, of voor hen beiden als ze geen tegengestelde belangen hadden, zij niet over de bevoegdheid beschikte om zelf op te treden. Op deze regel zijn enkele uitzonderingen, zoals voor de vrouw die handelaarster is.23 Ook wanneer de vrouw niet meer onder de feitelijke macht van haar man stond, bijvoorbeeld tijdens zijn afwezigheid, werd zij handelingsbevoegd.24 Daarnaast kon de vrouw ook zelf optreden in procedures tegen haar echtgenoot.25 Vanaf het einde van de 19de eeuw kwamen er meer en meer vrouwen in opstand tegen hun minderwaardige positie. Velen waren van mening dat het tijd was om aan de ongelijke behandeling in het huwelijksleven en daarbuiten een einde te maken.26 Het zou nog tot de wet van 20 juli 193227 duren vooraleer in deze ongelijke situatie een beginnende verandering zou komen. De
21
A.‐J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 32‐39; D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 194. 22 Art. 1124‐1125 BW. 23 A.‐J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 93. 24 A.‐J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 93. 25 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 195; A.‐J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 92. 26 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 196. 27 Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van hoofdstuk VI, titel V, van het Boek I van het B.W.: de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 12 augustus 1932.
Maatschappelijke evolutie 9 principes van de maritale macht bleven behouden maar overdreven misbruiken van de man konden ingeperkt worden.28 De grote ommekeer is er pas gekomen door de invoering van de wet van 30 april 195829. De maritale macht werd afgeschaft en de onbekwaamheid van de vrouw werd opgeheven. Het huwelijksvermogensrecht werd echter nog niet gewijzigd. Hierdoor bleef de man zowel de goederen van de gemeenschap als de goederen van zijn vrouw beheren. De gehuwde vrouw was misschien in theorie ontvoogd, maar in de praktijk bleef ze sterk afhankelijk van haar man.30 De volledige gelijkheid tussen man en vrouw werd pas bekomen via de wet van 14 juli 197631 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van de echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels. Via deze wet kreeg de vrouw niet alleen dezelfde rechten en plichten als haar echtgenoot, ze kon ook beschikken over dezelfde bevoegdheden. Op die manier werd de vrouw niet alleen in de wet, maar ook in de praktijk gelijkgesteld met haar man.32 Deze fundamentele gelijkstelling bracht concreet ter bescherming van de vrouw niet veel verandering met zich mee. Uit de historische schets blijkt duidelijk dat de vrouw zich gedurende het grootste deel van de geschiedenis in een ondergeschikte positie bevond. Zij werd zowel fysiek als intellectueel als minderwaardig beschouwd. Mannen hadden het niet alleen voor het zeggen in de maatschappij, ook binnen het gezin waren zij de baas. De lagere positie van de vrouw kan gezien worden als één van de redenen van huiselijk geweld. De man kon zonder problemen misbruik maken van zijn, al te sterke, positie binnen het huwelijk.33 Hoewel doorheen de geschiedenis de ondergeschikte positie van de vrouw als een paal boven water staat, kon na de vrouwenemancipatie toch wel enige verandering verwacht worden. In grote mate kwam er ook
28
J. GERLO, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2001, 6‐8; A. WYLLEMAN, “De ontwikkeling van het patrimoniaal familierecht in het Belgisch Burgerlijk wetboek” in D. HEIRBAUT, G. MARTYN en J. BART, Napoleons nalatenschap: tweehonderd jaar Burgerlijk wetboek in België = Un héritage Napoléonien: bicentenaire du Code civil en Belgique, Mechelen, Kluwer, 2005, 223; A. PASQUIER, Droits et devoirs respectifs des époux, Brussel, Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence, 1932, 34‐79. 29 wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 10 mei 1958. 30 J. GERLO, “De gelijkheid van man en vrouw en het burgerlijk wetboek”, T.P.R. 1976, 222; G. BAETEMAN, “De bekwaamheid en de bevoegdheid van gehuwden”, T.P.R. 1975, 83‐85. 31 wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976, erratum BS 6 oktober 1977. 32 A. WYLLEMAN, “De ontwikkeling van het patrimoniaal familierecht in het Belgisch Burgerlijk wetboek” in D. HEIRBAUT, G. MARTYN en J. BART, Napoleons nalatenschap: tweehonderd jaar Burgerlijk wetboek in België = Un héritage Napoléonien: bicentenaire du Code civil en Belgique, Mechelen, Kluwer, 2005, 223. 33 S.A. LENTZ, “Revisiting the Rule of the Thumb: An Overview of the History of Wife Abuse”, Women and Criminal Justice 1999, 10.
Maatschappelijke evolutie 10 verbetering, de vrouwen kregen op zoveel mogelijk vlakken dezelfde kansen als de man. Maar toch blijkt nu, meer dan vroeger, dat een volledige gelijkstelling tussen man en vrouw een utopie is. De ‘nieuwe man’ die het traditioneel beeld van de man als kostwinner en baas van het gezin opzij schuift, is ondertussen al aan zijn terugweg bezig. Dit bewijzen televisieprogramma’s zoals Man! Liberation Front, die via parodieën de mannen erop wijzen dat het belangrijk is dat mannen man blijven. Traditionele taken zoals schoonmaken, wassen en koken moeten het monopolie van de vrouw blijven, ter bescherming van de waardigheid van de man. Het programma mag dan wel humoristisch zijn, toch gaat er heel wat maatschappelijke kritiek mee gepaard. Het feit dat de man waarschijnlijk nooit zal aanvaarden dat vrouwen evenwaardig zijn als mannen doet geen afbreuk aan het feit dat geweld tegen vrouwen binnen het gezin niet kan getolereerd worden. Het is belangrijk dat de juridische evolutie zich verder zet zodat er toch een volwaardig beschermingsmechanisme kan gevonden worden tegen partnergeweld. Deze evolutie is voornamelijk gestuurd vanuit internationale context.
Het begrip partnergeweld
HOOFDSTUK 2
11
HET BEGRIP PARTNERGEWELD
Nu partnergeweld als apart probleem erkend is, zal de inhoud van het begrip geschetst worden binnen de ruimere context van intrafamiliaal geweld. De verschillende vormen van partnergeweld met hun kenmerken, zullen besproken worden. Daarnaast zullen ook de meest voorkomende risicofactoren voor daders en slachtoffers van partnergeweld aangehaald worden.
2.1
DEFINITIE
Geweld binnen persoonlijke relaties kan aangeduid worden door middel van een aantal verschillende termen. Er kan gesproken worden over intrafamiliaal geweld, huiselijk geweld of gezinsgeweld. Het gaat in elk geval om intimiderende gedragingen die uitgeoefend worden door een gezins‐ of familielid of een ex‐partner. De relatie tussen slachtoffer en dader is essentieel. Het kan dus gaan om kindermishandeling, oudermishandeling, geweld tussen partners, geweld tussen broers en zussen of geweld tussen familieleden.34 Hierna zal dieper ingegaan worden op het aspect van geweld tussen (ex‐)huwelijkspartners. De termen intrafamiliaal geweld, huiselijk geweld, gezinsgeweld en partnergeweld zullen afwisselend gebruikt worden en moeten in deze betekenis begrepen worden. Ook laten we mannen als slachtoffer hier buiten beschouwing. Niet omdat deze categorie minder belangrijk is, maar omdat een volledige bespreking van deze aparte problematiek ons te ver zou leiden.
2.2
VORMEN VAN PARTNERGEWELD
Er kunnen vier vormen van intrafamiliaal geweld worden onderscheiden.
2.2.1
Fysiek geweld
Deze vorm van geweld wordt over het algemeen bedoeld als men verwijst naar partnergeweld. Dit is logisch aangezien dit de vorm is die het gemakkelijkst te bewijzen valt. Fysiek geweld is het lichamelijk kwetsen van anderen. Dit geweld kan verschillende vormen en graden van ernst aannemen. Het is niet vereist dat de verwondingen uiterlijk waarneembaar zijn, ook inwendige letsels zoals gezichts‐ of gehoorstoornissen komen in aanmerking. Mishandelingen in een relatie 34
I. BOEREFIJN, “Domestic violence against women in International Human Rights Law” in I. WESTENDORP en R. WOLLESWINKEL (eds.), Violence in the domestic sphere, Antwerpen, Intersentia, 2005, 37.
Het begrip partnergeweld 12 starten vaak met lichte vormen van geweld die voort duren en vaak uitmonden in ergere en meer talrijke mishandelingen. Het slachtoffer komt in een spiraal van geweld terecht.35 Het geweld zal meestal aanhouden gedurende een uitgestrekte periode. In heel wat gevallen zal het zelfs gedurende verschillende jaren blijven duren.36 Vaak zal het geweld pas een einde nemen als het slachtoffer de onleefbare situatie ontvlucht of in het slechtste geval, gedood wordt.37 Fysiek geweld zal dikwijls aanleiding geven tot psychische klachten. Veel vrouwen lijken hun agressiegevoelens tegenover hun gewelddadige partner te verdringen. Bij een groot deel van de slachtoffers leidt deze manier van reageren tot depressieve stemmingsklachten die op termijn voor een sterke achteruitgang zorgen in de geestelijke gezondheid van de vrouw.38
2.2.2
Seksueel geweld
Deze vorm van geweld is moeilijker te detecteren dan de voorgaande, aangezien seksualiteit gepaard gaat met uiteenlopende emoties. Hierbij speelt het gevoel van schaamte en sociale wenselijkheid een belangrijke rol. Wanneer slachtoffers de stap zetten om melding te maken van geweld binnen de relatie zullen zij zelden spreken over seksueel geweld omdat de persoonlijke schaamte te groot is.39 Toch werd seksueel geweld in oud onderzoek al expliciet aangegeven als een specifieke vorm van intrafamiliaal geweld. Deze bevindingen kwamen er meestal niet na bekentenissen van het slachtoffer, maar door analyse van de verwondingen bij de vrouw.40 Als de vrouw tegen haar uitdrukkelijke wil is gedwongen tot seksuele handelingen of de kans niet kreeg om instemming te weigeren ten gevolge van het gebruik van fysieke dwang of geweld tijdens of voorafgaand aan het seksueel verkeer, is er sprake van gedwongen seksualiteit of verkrachting.41
35
A. MULLENDER, Rethinking Domestic Violence: the social work and probation response, Londen, Routledge, 1996, 19‐21. 36 K. COSIJNS, Partnergeweld: analyse van de situatie voor en na de wet van 24 november 1997, s.l., s.n., 2005, 7. 37 T.S. DEE, “Until death do you part: the effects of unilateral divorce on spousal homicides”, Economic Inquiry 2003, vol. 41, nr. 1, 163‐182. 38 RÖMKENS, R.G., Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 204. 39 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 32. 40 R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 875. 41 R.G. RÖMKENS, Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 59.
Het begrip partnergeweld 13 Vaak wordt hier nog aan toegevoegd dat het kan gaan om anale, orale of vaginale penetratie bekomen door geweld of als het slachtoffer niet in staat is toestemming te geven.42 Seksueel geweld zal vaak tot gevolg hebben dat seksuele intimiteit door het slachtoffer zoveel mogelijk vermeden wordt, terwijl de dader meestal meer seksuele betrekkingen zal eisen. Daarnaast zal de drang naar isolatie groter worden, het slachtoffer zal een negatief zelfbeeld ontwikkelen door de schaamte en de schuldgevoelens die haar opgedrongen worden. Ten slotte zijn ook alcohol‐ of druggebruik en het denken aan zelfdoding vaak voorkomende gevolgen van slachtoffers die lang in een dergelijke huwelijkssituatie blijven.43
2.2.3
Psychisch geweld
Psychisch geweld en emotionele verwaarlozing zijn ernstige en vaak voorkomende vormen van intrafamiliaal geweld. Deze vorm van mishandeling brengt een aantal grote problemen met zich mee. De schade die het slachtoffer oploopt is niet onmiddellijk waarneembaar, hierdoor is het heel moeilijk om te bewijzen dat de schade er is en dat zij het gevolg is van intrafamiliaal geweld.44 De dader zal alles in het werk stellen om de macht over zijn echtgenote te behouden en te vergroten. Er zal meestal geen sprake zijn van permanent geweld, het louter dreigen met geweld tegen personen in de naaste omgeving van het slachtoffer, zal vaak het meest effectief zijn. Voor het slachtoffer is er geen oorzaak en gevolg te ontdekken in de handelingen van haar partner, de onvoorspelbaarheid van zijn uitbarstingen zorgt ervoor dat zij in een voortdurende staat van angst leeft. Het slachtoffer is ervan overtuigd dat haar partner oppermachtig is, en is dankbaar dat hij haar in leven laat, na zoveel malen gedreigd te hebben haar of anderen te vermoorden. Hierdoor wordt niet alleen het zelfbeeld, maar ook de autonomie van het slachtoffer systematisch afgebroken.45
42
C.M. MONSON en J. LANGHINRICHSEN‐ROHLING, “Sexual and nonsexual marital aggression: Legal considerations, epidemiology, and an integrated typology of perpetrators”, Aggression and Violent Behavior 1998, vol. 3, nr. 4, 371. 43 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 35‐36; A. DEMARIS, “Elevated Sexual Activity in Violent Marriages: Hypersexuality or Sexual Extortion”, The Journal of Sex Research 1997, vol. 34, nr. 4, 362. 44 GEZINSBOND, “Dossier geweld in het gezin, Gezinnen zijn niet te kloppen”, Brussel, januari 2004, 36‐37, http://www.gezinsbond.be/images/stories/studie/standpunt/geweldingezin.pdf. 45 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 36.
Het begrip partnergeweld 2.2.1 Economisch geweld
14
Economisch geweld is het financieel kort houden en afhankelijk maken van anderen. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als de ene partner aan de andere de mogelijkheid ontneemt over eigen financiële middelen te beschikken of die te verwerven.46 Deze opdeling van geweld in verschillende vormen is puur theoretisch. De onderscheiden vormen van geweld komen bijna nooit apart voor. Vrijwel altijd gaat het om een gemengde vorm, een combinatie van verschillende soorten geweld.47
2.3
RISICOFACTOREN VOOR DADERS
Het is belangrijk in het achterhoofd te houden dat het overgrote deel van de mannen geen daders zijn van partnergeweld. Hoe het komt dat sommige vrouwen slachtoffer worden van partnergeweld en sommige mannen dader worden, is moeilijk na te gaan. Een sluitende verklaring voor partnergeweld bestaat niet, maar toch zijn er bepaalde terugkerende factoren die hierbij zeker een rol spelen.48 In een Nederlands onderzoek uit 1996, gevoerd in opdracht van de sector voor criminaliteitspreventie en slachtofferzorg van de deinst preventie, jeugdbescherming en reclassering van het ministerie van Justitie werd gezocht naar de meest voorkomende redenen van partnergeweld. Dit onderzoek haalt de belangrijkste redenen aan waarop hierna zal worden ingegaan. De meest genoemde verklaring voor het gewelddadige gedrag van de dader is dat het in zijn karakter zit. Drie op tien slachtoffers geven dit als reden aan. Een vijfde van de slachtoffers geeft aan dat een conflict de aanleiding was. Eén op de zes geeft aan dat gebruik van alcohol of drugs de dader tot het geweld aanzette, dat de dader psychische problemen had of dacht dat zijn gedrag
46
K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 7, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf. 47 C.M. MONSON en J. LANGHINRICHSEN‐ROHLING, “Sexual and nonsexual marital aggression: legal considerations, epidemiology, and an integrated typology of perpetrators”, Aggression and Violent Behavior 1998, vol. 3, nr. 4, 373‐375. 48 P.E. MAYNARD en R.J. GELLES, “A structural Family Systems Approach to Intervention in Cases of Family Violence”, Family Relations 1987, vol. 36, nr. 3, 270; R.J. GELLES, “Family Violence”, Annual Review of Sociology 1985, vol. 11, 358.
Het begrip partnergeweld 15 normaal was. Er werd ook een onderscheid gemaakt naar gelang de intensiteit van het geweld. Als belangrijkste oorzaak voor geweld met een lage intensiteit wordt een conflict aangegeven. Geweld met hoge intensiteit zou voornamelijk te wijten zijn aan het karakter van de dader en aan alcohol‐ of druggebruik. Opmerkelijk is ook dat het aantal redenen dat opgegeven wordt, toeneemt met de intensiteit van het geweld.49
2.3.1
Sociale situatie
Dat er een relatie is tussen sociale uitsluiting en geweldscriminaliteit staat vast. In een Belgisch onderzoek werd nagegaan of de registratie van intrafamiliaal geweld hoger is in gemeenten met een hoge mate van sociale uitsluiting. Op die manier wordt ervan uitgegaan dat het huiselijk geweld onder andere een reactie zou zijn op de structurele ongelijkheid die een gezin ondervindt in de samenleving. De resultaten van het onderzoek toonden aan dat het aantal meldingen van huiselijk geweld in sociaal achtergestelde regio’s opmerkelijk hoger was dan in andere gebieden. Armoede en sociaal isolement zijn grote risicofactoren.50 Deze bevindingen stroken met buitenlands onderzoek, waarin voordien al tot dezelfde conclusie gekomen werd.51 De sociale situatie is eigenlijk het overkoepelende begrip waaronder ook andere factoren gesitueerd kunnen worden. Er is een heel nauwe samenhang tussen de sociale situatie, het opleidingsniveau, de religieuze en culturele achtergrond van gezinnen. Deze begrippen worden hierna nog eens in detail behandeld.
2.3.2
Interactionele factoren
Om het ontstaan van intrafamiliaal geweld te verklaren, moet ook gekeken worden naar bepalende factoren binnen de relatie. Het gaat om zaken zoals de gehoorzaamheid van de vrouw in combinatie met de dominantie van de man. Voortdurende jaloezie, angst voor verlating en het voortdurend eisen van verantwoording van zijn partner kunnen tekenen zijn die mogelijk leiden tot partnergeweld. Als deze gevoelens de bovenhand gaan nemen in een relatie, dan is er iets fundamenteel fout. Vaak voelen beide echtgenoten dit aan en zullen zij als reactie hierop met alle mogelijke middelen proberen te voorkomen dat de buitenwereld kennis zou krijgen van de 49
T. VAN DIJK, S. FLIGHT, E. OPPENHUIS en B. DUESMANN, Huiselijk Geweld, Den Haag, Sdu Grafisch Bedrijf, 1997, 59‐60. L. PAUWELS, “Structurele contextualisering van de politionele registraties inzake intrafamiliaal geweld in oost‐ en west‐vlaanderen”, Panopticon 2001, 224‐225. 51 J. GARBARINO en G. GILLIAM, Understanding Abusive Families, Lexington/Massachusetts/Toronto, LexingtonBooks, 1980, 132; R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 878‐879. 50
Het begrip partnergeweld 16 onevenwichtige situatie die zich binnenshuis afspeelt. Op die manier komt het gezin in een geïsoleerde situatie terecht waarin beide partners meer en meer enkel op elkaar toegewezen zijn, wat gezien de voorafgaande problemen, tot een sterk ontvlambare situatie kan leiden.52 Bepaalde gebeurtenissen die stress in de hand werken, hebben een nefaste invloed op vooraf bestaande spanningen. In deze context kan het gaan om allerhande zaken zoals seksuele problemen, ruzie met familie of een plots ontslag.53
2.3.3
Religieuze achtergrond
Bij vele etnische minderheidsgroepen spelen kerk en religie nog een belangrijke rol. De meeste godsdiensten hechten veel belang aan het gezin, en in het bijzonder aan de functie van de man. Hij is nog steeds de persoon die moet voorzien in de behoeften van het gezin. Vrouwen vervullen een ondergeschikte rol waarin hun persoonlijk belang pas na dat van het gezin komt. Deze redenering wijst er eigenlijk op dat vrouwen verwacht worden om huiselijk geweld te ondergaan wat zij in de meeste gevallen ook zullen doen. De invloed van religieuze leiders is groot en zolang de problematiek van intrafamiliaal geweld door hen niet wordt erkend, zullen vrouwen binnen deze minderheidsgroepen het als normaal blijven beschouwen dat zij ondergeschikt zijn aan de willekeur van hun echtgenoot.54
2.3.4
Cultureel perspectief
In bepaalde culturen waar de groep een hoger belang heeft dan het individu, zal intrafamiliaal geweld op grote schaal voorkomen. Dit is vooral te wijten aan het feit dat kinderen en vrouwen er aanzien worden als het bezit van de man. Wat er met hen gebeurt, is een privé aangelegenheid en inmenging van anderen is niet toegelaten. Aanzien en respect voor de familie en het gezin zijn waarden die hoog aangeschreven staan. Hierdoor zal geen enkele vrouw het in haar hoofd halen om een buitenstaander te betrekken bij haar privéproblemen. Dit zou de volledige gemeenschap in
52 J.L. JASINSKI en L. WILLIAMS, Partner Violence: A Comprehensive Review of 20 Years of Research, London, Sage Publications, 1998, 27. 53
R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 878‐879. 54 H.M. LEVITT, en K.N. WARE, “Religious leaders’ perspectives on marriage, divorce, and intimate partner violence”, Psychology of Women Quarterly 2006, nr. 30, 220; J. SANCHEZ‐HUCLES en M.A. DUTTON, “The Interaction Between Societal Violence and Domestic Violence: Racial and Cultural Factors” in M. HARWAY en J.M. O’NEIL, What Causes Men’s Violence Against Women?, Thousand Oaks‐London‐New Delhi, Sage Publications, 1999, 192‐193.
Het begrip partnergeweld 17 diskrediet kunnen brengen en dat wil men te allen tijde vermijden.55 Geweld aanpakken binnen dit cultureel perspectief is geen gemakkelijke opdracht. Uit een Amerikaans onderzoek blijkt dat, zelfs na een poging om de zienswijze van de mensen te veranderen, het aantal gevallen van partnergeweld zeker niet gedaald was.56 Voor een uitgebreide behandeling van dit onderwerp kan verwezen worden naar een Amerikaans onderzoek dat de relatie tussen geweld en culturele achtergrond bespreekt voor alle etnische minderheidsgroepen in de VS. Het gaat om de Native American Indians, African Americans, Hispanic‐latino’s en de Asian Americans.57
2.3.5
Opleidingsniveau van dader en slachtoffer
Resultaten die het verband aanduiden tussen fysiek geweld tegenover de partner en het inkomensniveau zijn vrij eenduidig. Zo blijkt dat meer vrouwen geweld gaan rapporteren naar mate hun opleidingsniveau lager is. Toch moet vermeld worden dat er een zekere spreiding is over alle opleidingsniveaus heen. Op het vlak van de beroepsstatus is er een negatief verband tussen het beroepsniveau en het voorkomen van geweld. Mannen uit de lagere beroepsgroepen en middengroepen gebruiken in verhouding evenveel geweld. Mannen uit een hoge beroepsklasse gaan beduidend minder geweld gebruiken.58 Het is een populaire veronderstelling dat geweld in het algemeen en geweld tegen vrouwen in het bijzonder meer voorkomt bij mensen uit een lagere sociaal‐economische klasse. Fysiek geweld zou in dergelijke milieus meer getolereerd worden gezien het gebrek aan toegang tot andere, gelegitimeerde middelen. Het gaat om sociale groepen, met name minderheidsgroepen en lagere inkomensklassen, waarin de normen over geweldgebruik anders zouden zijn dan in de ‘dominante cultuur’. Er wordt verwezen naar sociale leerprocessen die uiteindelijk zullen bepalen of iemand geweld gaat gebruiken of niet. In wezen wordt geweld in deze subcultuur geleerd en overgedragen, meer dan het geval is in de dominante cultuur. Op grond van deze theorie zouden
55
J. SANCHEZ‐HUCLES en M.A. DUTTON, “The Interaction Between Societal Violence and Domestic Violence: Racial and Cultural Factors” in M. HARWAY en J.M. O’NEIL, What Causes Men’s Violence Against Women?, Thousand Oaks‐ London‐New Delhi, Sage Publications, 1999, 192. 56 R.L. HAMPTON, R.J., GELLES, en J.W. HARROP, “Is violence in Black Families Increasing? A Comparison of 1975 and 1985 National Survey Rates”, Journal of Mariage and the Family 1989, vol. 51, nr. 4, 969‐980. 57 K. MALLEY‐MORRISON en D.A. HINES, Family violence in a cultural Perspective, defining, understanding and combating abuse, Thousand Oaks/London/New Delhi, Sage Publications, 2004, 315p. 58 R.G. RÖMKENS, Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 209.
Het begrip partnergeweld 18 we in elk geval mogen verwachten dat relatief meer geweld tegen vrouwen zou voorkomen in de lagere sociaal‐economische klassen.59 In een recent Canadees onderzoek werd de relatie onderzocht tussen huiselijk geweld, het uitoefenen van een job door de vrouw en echtscheiding. Het onderzoek toonde aan dat werkende vrouwen minder kans hebben om slachtoffer te worden van huiselijk geweld. Daarnaast bleek dat vrouwen die het slachtoffer werden van huiselijk geweld, zelfs na een echtscheiding, minder snel een job zoeken. Er is sprake van een vicieuze cirkel. Vrouwen die niet werken hebben meer kans om slachtoffer te worden van intrafamiliaal geweld en vrouwen die het slachtoffer werden van huiselijk geweld zoeken minder snel werk.60 2.3.5.1 FACTOREN INHERENT AAN HET MANZIJN Deze bevindingen moeten gerelativeerd worden want tijdens de hierboven aangehaalde onderzoeken werd geen rekening gehouden met de visie van de man op zijn rol in het gezin. De traditionele man ziet zichzelf als broodwinner met als essentiële taak te voorzien in de behoeften van zijn familie. Hierin ziet hij de vrouw als moeder van zijn kinderen die instaat voor het huishouden. In situaties waar de man een traditioneel beeld heeft van zijn functie in het gezin, zal de kans op geweld tegenover zijn partner stijgen als de vrouw buitenshuis werkt en eventueel een grotere kostwinner is dan de man zelf. Op die manier voldoet de man in zijn ogen niet aan de vereisten die hij voor zichzelf voorop gesteld had. In dergelijke gevallen is het mogelijk dat hij als reactie geweld gaat gebruiken om zijn minderwaardigheidsgevoel te compenseren en zo toch gehoorzaamheid en volgzaamheid bij zijn partner af te dwingen.61 Mannen die zichzelf deze traditionele visie niet voorhouden, zullen minder problemen hebben met het feit dat hun vrouw ook gaat werken en dat de huishoudelijke taken verdeeld worden onder hen beiden. Zij voelen zich
59
R.G. RÖMKENS, Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 15. 60 A.J. BOWLUS en S. SEITZ, “Domestic violence, employment and divorce”, International economic review 2006, vol. 47, nr. 4, 1119‐1120. 61 J.M. O’NEIL en R.A. NADEAU, “Men’s Gender‐Role Conflict, Defence Mechanisms, and Self‐Protective Defensive Strategies: Explaining Men’s Violence Against Women From a Gender‐Role Socialization Perspective” in M. HARWAY en J.M. O’NEIL, What Causes Men’s Violence Against Women?, Thousand Oaks‐London‐New Delhi, Sage Publications, 1999, 98‐99.
Het begrip partnergeweld 19 dan ook tevreden in deze situatie en moeten geen pogingen doen om hun mannelijkheid op andere manieren te bewijzen.62 2.3.5.2 KLASSEGEBONDEN RAPPORTERINGSVERSCHILLEN Een tweede aandachtspunt bij het voeren van onderzoeken heeft betrekking op de rapportering. Tijdens de dataverzameling speelt de angst voor gezichtsverlies altijd een rol. Er kan aangenomen worden dat naarmate vrouwen uit hogere sociale klassen afkomstig waren, hun angst voor gezichtsverlies ook groter werd. Deze nuance ondergraaft niet het hele onderzoekssysteem, maar wijst erop dat lichtelijk en te snel conclusies trekken tot een vertekend beeld kan leiden.63
2.3.6
Alcohol en verdovende middelen
Alcoholmisbruik komt in heel wat onderzoeken aan bod als invloedrijke factor bij partnergeweld.64 In 20% tot 50% van de aangiftes bij de politie van huiselijk geweld verkeerde de gewelddadige partner onder invloed van alcohol. Matig gebruik van alcohol heeft geen invloed op gewelddadig gedrag, maar de relatie tussen overmatig drinkgedrag en partnergeweld is groot. Het gebruik van verboden verdovende middelen heeft hier nog een groter effect op. Onderzoek toonde ook aan dat de verwondingen toegebracht door een partner onder invloed van alcohol, dan wel drugs, vaak ernstiger waren dan bij een partner die niet onder invloed verkeerde.65 Daarnaast werd ook aangetoond dat alcohol‐ en middelenmisbruik een invloed heeft op het herhaaldelijk voorkomen van geweld. Probleemdrinkers zullen veel vaker recidiveren dan niet‐ probleem drinkers. Bij 40% tot 90% van de daders die hervallen in hun gewelddadige gewoonten, ging alcoholgebruik het geweld rechtsreeks vooraf.66 In deze context spelen ook raciale factoren een rol. Uit eerder onderzoek bleek al dat ras een belangrijker element is bij de vorming van minderheidsgroepen. Dergelijke personen zullen het
62
M.‐P. ATKINSON, T. GREENSTEIN en M.M. LANG, “For women, breadwinning can be dangerous”, Journal of Marriage and Family 2005, vol. 67, 1137‐1138. 63 R.G. RÖMKENS, Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 209. 64 N.A. CROWELL en A.W. BURGESS (eds.), Understanding violence against women, Washington, National Academy Press, 1996, 51‐56; M.‐P. ATKINSON, T. GREENSTEIN en M.M. LANG, “For women, breadwinning can be dangerous”, Journal of Marriage and Family 2005, vol. 67, 1139‐1140; A. MULLENDER, Rethinking domestic violence: the social work and probation response, Londen, Routledge, 1996, 42‐44. 65 L.J. STALANS en J. RITCHIE, “Relationship of Substance Use/Abuse with Psychological and Physical Intimate Partner Violence: Variations Across Living Situations”, Journal of Family Violence 2008, nr. 23, 10. 66 J. VAN HORN, A. SCHOLING en J. MULDERS, “Recidive bij plegers van partnergeweld”, Tijdschrift voor criminologie 2006, afl. 4, 333.
Het begrip partnergeweld 20 vaak moeilijker hebben om werk te vinden en te kunnen voorzien in de behoeften van hun gezin.67 Algemeen is ook het gebruik van verboden middelen en alcohol veel hoger bij minderheidsgroepen. Uit een Amerikaans onderzoek blijkt dat het gebruik van verboden middelen hoger is bij Africo‐Amerikaanse gezinnen en daar meer aanleiding geeft tot intrafamiliaal geweld dan bij mannen van Kaukasische afkomst.68 In een Brits onderzoek werd via vragenlijsten die afgenomen werden van slachtoffers van huiselijk geweld, gezocht naar de belangrijkste oorzaken van partnergeweld. Hieruit bleek dat alcohol‐ en drugsmisbruik aangegeven werden als de belangrijkste factor. Het is zo dat middelenmisbruik zeker gerelateerd is met partnermishandeling, maar dat de antwoorden uit dit onderzoek ook anders geïnterpreteerd kunnen worden. Zo kan het aanduiden van een externe factor zoals alcohol‐ of drugsmisbruik aanzien worden als een soort beschermingsmechanisme. Door dit aan te duiden geeft de vrouw aan dat de oorzaak van het geweld niet enkel bij haar echtgenoot zelf ligt. Zoals dit wel het geval is bij antwoorden zoals ‘om de controle te behouden’ of ‘omdat hij dit als kind ook heeft meegemaakt’. Slachtoffers zullen, zelfs na echtscheiding, vaak blijven volhouden dat de dader zich niet volledig bewust was van de schade die zijn handelingen veroorzaakten en dat hij over het algemeen een goede echtgenoot was. Dergelijke antwoorden zijn te verklaren door de diepe angst die bij slachtoffers gedurende jaren, en vaak zelfs levenslang aanwezig blijft.69 Uit de combinatie van onderzoeken kan eigenlijk afgeleid worden dat het gebruik of misbruik van verdovende middelen meestal samen gaat met andere factoren. De belangrijkste risicofactor blijft de sociaal‐economisch achtergestelde situatie waarin vele gezinnen terechtkomen. Of dit nu te wijten is aan hun afkomst, hun opleiding of hun cultuur, telkens komt het op hetzelfde neer. Minderheidsgroepen hebben het moeilijker binnen de maatschappij en geweld zal daar dikwijls gebruikt worden als uitlaatklep voor andere problemen. Toch moet hier beklemtoond worden dat het niet enkel bij minderheidsgroepen is dat alcoholmisbruik op grote schaal voorkomt. In de huidige maatschappij is alcoholgebruik een algemeen aanvaarde bezigheid. Dat gebruik al te vaak tot misbruik leidt is blijkbaar geen stimulans om de bestaande alcoholcultuur een halt toe te
67
M.‐P. ATKINSON, T. GREENSTEIN en M.M. LANG, “For women, breadwinning can be dangerous”, Journal of Marriage and Family 2005, vol. 67, 1139. 68 L.J. STALANS en J. RITCHIE, “Relationship of Substance Use/Abuse with Psychological and Physical Intimate Partner Violence: Variations Across Living Situations”, Journal of Family Violence 2008, nr. 23, 11. 69 P. NICOLSON en R. WILSON, “Is Domestic Violence a Gender Issue? Views from a Britisch City”, Journal of Community & Applied Social Psychology 2004, nr. 14, 279.
Het begrip partnergeweld 21 roepen. Dit is jammer aangezien alcoholmisbruik op alle mogelijke vlakken nefaste gevolgen met zich meebrengt.
2.3.7
Pathologie van de dader
De persoonlijke kenmerken van de dader worden in veel onderzoek, dat de psychische achtergrond van de mishandelaar onderzoekt, gelinkt aan het hierboven besproken middelenmisbruik.70 Hoewel mannen die gebruik maken van geweld dit meestal doen om macht en controle te tonen tegenover hun partner zijn er toch grote verschillen tussen mishandelaars onderling. Er is de psychopathische, de overgeremde en de cyclische partnermishandelaar. Het geweld dat gebruikt wordt neemt andere vormen aan afhankelijk van het type dader. Psychopathische partnermishandelaars zijn niet alleen gewelddadig tegenover hun partner, maar ook tegenover anderen. Ze vertonen vaak antisociaal gedrag en tijdens hun leven begaan ze meestal heel wat criminele feiten. Ze missen emotioneel reactievermogen en hebben weinig tot geen schuldbesef. Slechts een minderheid van de plegers van intrafamiliaal geweld vallen onder dit moeilijk behandelbare type.71 De overgeremde partnermishandelaar daarentegen is wel goed behandelbaar. De woede van de dader wordt meestal opgebouwd gedurende een hele periode. Eén, soms banale gebeurtenis, kan de spreekwoordelijke druppel zijn die de emmer doet overlopen en kan ervoor zorgen dat een persoon uitbarst in woede.72 De cyclische partnermishandelaar heeft een sterke behoefte om intimiteit onder controle te houden. Hij kan zijn gevoelens niet beschrijven en is niet constant gewelddadig, ook dit type is te behandelen. Betreffende de vele soorten behandelingen die voor handen zijn, moet opgemerkt worden dat er weinig wetenschappelijk bewijs is dat een behandeling effectief werkt om intrafamiliaal geweld te stoppen en zo slachtoffers te beschermen. Dat er voorlopig nog geen efficiënte oplossing gevonden is, wijst er alleen maar op dat er verder moet gezocht worden naar behandelingen en programma’s om deze vorm van geweld op een volwaardige manier te kunnen bestrijden.73
70
R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 881. 71 K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 19, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf. 72 D.G. DUTTON, S.K. GOLANT en H. PIJNAKER, De partnermishandelaar: een psychologisch profiel, Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 2000, 68‐69. 73 R.J. GELLES, “Public Policy for Violence Against Women, 30 Years of Successes and Remaining Challenges”, American Journal of Preventive Medicine 2000, vol. 19, nr. 4, 300.
Het begrip partnergeweld 2.3.8 Cycle of Violence
22
Hoewel slechts een minderheid van de slachtoffers later dader wordt, moet aan de cycle of violence toch de nodige aandacht besteed worden. Het generaties lang herhalen van geweld binnen bepaalde families werd lange tijd als dé oorzaak van intrafamiliaal geweld omschreven. Na verder onderzoek bleek dat objectief cijfermateriaal ontbrak en dat er vaak gepeild werd naar kleine, niet representatieve delen van de bevolking. Op die manier werd een vertekend beeld opgehangen van deze oorzaak van intrafamiliaal geweld. Toch moet opgemerkt worden dat de cycle of violence wel degelijk een rol speelt, maar in een meer beperkte mate dan voorheen beweerd werd.74 Uit een recent Canadees onderzoek bleek dat mannen die als kind getuige waren van geweld van hun vader tegenover hun moeder drie keer meer kans maken om zelf een mishandelende partner te worden.75 Deze mogelijke ontwikkeling komt er mede doordat de man als kind gezien heeft dat gewelddadig gedrag binnen het gezin geen noemenswaardige gevolgen had. Vele mensen en instanties mochten dan wel op de hoogte zijn van wat er zich thuis afspeelde, het geweld bleef vaak gewoon doorgaan.76 De cycle of violence is eigenlijk voor een stuk het resultaat van het jarenlange gedoogbeleid dat met betrekking tot deze materie gevoerd werd. Een gebrek aan systematische aanpak leidt ertoe dat personen die het geweld op jonge leeftijd waarnemen besluiten dat deze vorm van geweld ongestraft kan blijven doorgaan.
2.4
RISICOFACTOREN VOOR SLACHTOFFERS
Als er sprake is van onderzoek naar risicofactoren voor partnergeweld gaat men automatisch kijken naar de dader. Dit is te verklaren door het feit dat men bij de zoektocht naar verklaringen voor geweld in het algemeen enkel het gedrag van de dader bestudeerde. Het is pas sinds de jaren ’40 dat hier enige verandering in kwam. Door slachtofferschap te erkennen is men beginnen zoeken
74
P.E. MAYNARD en R.J. GELLES, “A structural Family Systems Approach to Intervention in Cases of Family Violence”, Family Relations 1987, vol. 36, nr. 3, 270; R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 879‐880. 75 A.J. BOWLUS, en S. SEITZ, “Domestic violence, employment and divorce”, International economic review 2006, vol. 47, nr. 4, 1119. 76 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 25.
Het begrip partnergeweld 23 naar de rol van het slachtoffer bij alle soorten misdrijven.77 Toch zijn er tot nu toe maar weinig onderzoekers die zich afgevraagd hebben welke rol het slachtoffer speelt bij intrafamiliaal geweld. Door het gebrek aan onderzoek en resultaten kan er geen correct beeld gevormd worden van bepaalde karakteristieken of omstandigheden die bepaalde vrouwen kwetsbaarder maken dan andere. Uit een onderzoek blijkt wel dat partnermishandeling in verhouding vaker voorkomt bij jongere vrouwen dan bij oudere.78 Ook het belang van traumatische jeugdervaringen werd aangetoond. Zo zullen vrouwen die tijdens hun jeugd ernstig geweld moesten ondergaan, vaak een relatie aangaan met een partner die ook gewelddadig is tegenover hen.79 Over het algemeen worden kenmerken van afhankelijkheid en kwetsbaarheid bij slachtoffers van alle soorten intrafamiliaal geweld teruggevonden. Bij partnergeweld brengt deze afhankelijkheid met zich mee dat slachtoffers heel moeilijk de stap zullen zetten om hun partner te verlaten. Er kunnen verschillende vormen van afhankelijkheid onderscheiden worden. Er is de materiële afhankelijkheid, dit heeft betrekking op de huisvesting en financiële middelen. Daarnaast is er ook de affectieve en sociale afhankelijkheid of de mate waarin het slachtoffer gebonden is aan de partner en relaties onderhoudt met vrienden en kennissen. Ten slotte speelt ook de symbolische afhankelijkheid een belangrijke rol, hierbij gaat het om de identiteit die het slachtoffer aan haar partner toeschrijft. De afhankelijkheid is voor een stuk gebaseerd op de reële situatie van de samenleving, maar is ook sterk afhankelijk van de beleving van de vrouw. De mate van afhankelijkheid speelt niet alleen een belangrijke rol bij de overweging om de partner te verlaten, maar zal vaak ook aanleiding geven om al dan niet terug te keren naar de gewelddadige partner. De meest afhankelijke vrouwen zetten hun apart verblijf in 75% van de gevallen stop en keren terug naar hun partner.80 Uit Britse rechtspraak blijkt dat soms wordt aangenomen dat de vrouw het geweld heeft uitgelokt of veroorzaakt. Zo werd het feit dat de vrouw de hele dag zeurde, door de rechter aanzien als een reden om de moord door haar man gepleegd, meer ‘begrijpelijk’ te maken. Ook het niet voldoen 77
T. PETERS en J. GOETHALS (ed.), De achterkant van de criminaliteit, over victimologie, slachtofferhulp en strafrechtsbedeling, Deurne, Kluwer, 1993, 10‐11. 78 M.‐P. ATKINSON, T. GREENSTEIN en M.M. LANG, “For women, breadwinning can be dangerous”, Journal of Marriage and Family 2005, vol. 67, 1139. 79 S. DIJKSTRA, “Perpetuum mobile, de overdracht van geweld betwist”, Tijdschrift voor criminologie 1995, afl. 4, 350. 80 K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 17, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf.
Het begrip partnergeweld 24 aan de huiselijke taken of overspel en alcoholmisbruik door de vrouw worden als redenen aangevoerd die oorzaak kunnen zijn van gewelddadig gedrag van de partner.81 Het is heel sterk de vraag of bepaalde gedragingen een reden kunnen zijn om iemand te mishandelen of te vermoorden. Het beeld van de vrouw als slavin binnen het gezin die niet te veel mag zagen en klagen, is een volledige terugkeer in de geschiedenis en mag niet gestimuleerd worden. Daarnaast bestaan er ook enkele theorieën die op zoek gaan naar psychische afwijkingen in het gedrag van de vrouw. Vrouwen die het geweld bewust uitlokken zouden dikwijls een laag zelfbeeld hebben waardoor ze de mishandelingen aanvoelen als terecht. Er moet wel opgemerkt worden dat het aantal slachtoffers dat aan deze theorie zou beantwoorden heel klein is.82
81
A. MULLENDER, Rethinking domestic violence: the social work and probation response, Londen, Routledge, 1996, 46‐47. 82 A. MULLENDER, Rethinking domestic violence: the social work and probation response, Londen, Routledge, 1996, 50.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW
HOOFDSTUK 3 3.1
25
ONTSTAAN EN INHOUD VAN ART. 231 BW
INLEIDING
Om als slachtoffer van partnergeweld een einde te maken aan de gewelddadige huwelijkssituatie lijkt echtscheiding de meest voor de hand liggende oplossing. Hierna zal besproken worden of echtscheiding wel degelijk een oplossing biedt en in hoeverre het een haalbare stap is die kan gezet worden door slachtoffers van partnergeweld.
3.2
HISTORISCHE SCHETS VAN DE ECHTSCHEIDINGSWETGEVING
In de eerste jaren na de Franse Revolutie bestond er bij ons een echtscheidingswetgeving die te liberaal was voor haar tijd. Er was onder andere voorzien in een echtscheiding door onderlinge toestemming door eenvoudige verklaring bij de ambtenaar van de burgerlijke stand. Daarnaast bestond er een mogelijkheid om de echtscheiding te bekomen op grond van bepaalde feiten. Hieronder verstond men, na verlating van de echtgenoot gedurende een bepaalde periode, bij geestesziekte, na afwezigheid gedurende vijf jaar en zelfs onverenigbaarheid van karakter kwam in aanmerking voor het verkrijgen van de echtscheiding. Deze situatie kon niet blijven voortduren en de ommekeer komt er via de opstelling van de Code Civil.83 Bij het begin van de 19de eeuw gingen de makers van de Code Civil de discussie aan over het feit of en in welke mate de ontbinding van het huwelijk moest voorzien worden in de wet. De vraag is of er nog enige waarde kan gehecht worden aan een huwelijk dat blijft bestaan als er geen enkele affectieve band meer bestaat tussen de partners. De auteurs van de Code Civil beseften dat er zich binnen de muren van de echtelijke woning soms drama’s afspeelden die ervoor zorgden dat het huwelijk na verloop van tijd onleefbaar werd. De argumenten van voorstanders van de scheiding van tafel en bed werden afgewogen tegen deze die pleitten voor een mogelijkheid tot echtscheiding in de Code Civil.84 Het huwelijk was een gewoon burgerlijk contract dat bij wederzijdse toestemming of op grond van welbepaalde feiten kon verbroken worden. De gronden waarop men de echtscheiding kon verkrijgen, werden op limitatieve wijze opgesomd door de wetgever. Het ging om onderhoud van bijzit door de man, overspel door de vrouw, gewelddaden, 83
J. GERLO, Handboek voor familierecht, Personen‐en familierecht, Brugge, Die Keure, 2003, 196‐199. J.‐G. BARON LOCRÉ, La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, II, Straatsburg, Treuttel en Wurtz, 1827, 444. 84
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 26 mishandelingen, grove beledigingen en veroordeling tot een onterende straf. De echtscheiding door onderlinge toestemming werd behouden, maar aan strenge formaliteiten onderworpen. Ondanks het feit dat België een sterk gelovige katholieke bevolking had, bleef de oorspronkelijke echtscheidingswetgeving van de Code Civil bij ons gedurende een hele periode van kracht. Door de wet van 15 december 194985 werd de veroordeling tot een infamerende straf als grond tot echtscheiding afgeschaft, maar de andere mogelijkheden bleven ongewijzigd bestaan.86 In Frankrijk daarentegen werd bij de Restauratie van het koningschap in 1816 de echtscheidingswetgeving volledig afgeschaft. Sinds de afschaffing laaide de discussie over het al dan niet opnieuw invoeren van de echtscheiding hoog op.87 Ook onze noorderburen hielden er een strengere echtscheidingswetgeving op na dan wij. In 1838 werd de echtscheiding met wederzijdse toestemming geschrapt uit het Nederlands Burgerlijk Wetboek en werden de voorwaarden voor de echtscheiding op grond van bepaalde feiten verstrengd. In Nederland werd wel voorzien in een ingewikkelde procedure om de scheiding van tafel en bed door onderlinge toestemming na vijf jaar om te zetten in echtscheiding. Er bestond dus de mogelijkheid om echtscheiding op grond van bepaalde feiten of via de zware procedure van echtscheiding door onderlinge toestemming te verkrijgen.88 Of de afschaffing van de echtscheidingswetgeving in Frankrijk de verwachte invloed had op het aantal spaak gelopen huwelijken valt te betwijfelen. Zo stijgt het aantal scheidingen van tafel en bed sinds 1816 aanzienlijk. In 1881 werden in Frankrijk 117 scheidingen van tafel en bed per 1000 huwelijken geregistreerd, tegenover 81 echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed per 1000 huwelijken in België. Hieruit blijkt dat, als er geen echtscheidingswetgeving voorhanden is, de mensen een andere uitweg zoeken voor hun stuk gelopen relatie. Na 1884 werd ook in Frankrijk de echtscheidingswetgeving terug ingevoerd, zonder de echtscheiding door onderlinge toestemming.89 Dit leidde tot een spectaculaire stijging van het aantal echtscheidingen, terwijl het 85
Wet van 15 december 1949 tot verbetering van de verouderde termen van de Franse tekst van het Burgerlijk Wetboek en tot vaststelling, in die tekst, van sommige stilzwijgende opheffingen, BS 1‐3 januari 1950. 86 M.‐T. MEULDERS‐KLEIN, La personne, la famille et le droit 1968‐1998 : trois décennies de mutations en occident, Bruxelles, Bruylant, 56. 87 J.‐L. HALPÉRIN, Histoire du droit privé français depuis 1804, Paris, Presses Universitaires de France, 1996, 88; J. GAUDEMET, Le mariage en occident: les moeurs et le droit, Paris, Cerf, 1987, 403‐404. 88 A.H. JR. HUUSSEN, De codificatie van het Nederlandse huwelijksrecht: 1795‐1838, Amsterdam, Holland Universiteitspers, 1975, 253. 89 P. OURLIAC en J.L. GAZZANIGA, Histoire du droit privé Français de l’An mil au Code Civil, Paris, Albin Michel, 1985, 299; J.‐L. HALPÉRIN, Histoire du droit privé français depuis 1804, Paris, Presses Universitaires de France, 1996, 90.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 27 aantal scheidingen van tafel en bed ongeveer gelijk bleef.90 Deze herinvoering werd niet door iedereen gesteund. Zo omschrijft GHEUDE de nieuwe wet als volgt: “cette loi a fait du divorce non une porte de sortie, mais un louche passage boueux, muré et cadenassé, qu’on ne franchit pas toujours avec le bon droit, mais où la ruse et la mauvaise foi sont d’excellents passe‐partout.”91 Frankrijk zal tot 1975 enkel over een systeem van echtscheiding op grond van fout beschikken, de zogenaamde divorce sanction. Pas door de wet van 11 juli 1975 werden er vier verschillende systemen van echtscheiding ingevoerd.92 Ook in België werd de echtscheidingsprocedure in dezelfde periode grondig herzien. Sinds de jaren ‘60 vond er een stelselmatige versoepeling van de echtscheidingsprocedure plaats. Hoewel de versoepeling er enkel is gekomen vanuit een sociale noodzaak om sneller en eenvoudiger uit de echt te kunnen scheiden, zal deze waarschijnlijk de nodige invloed gehad hebben op de sterke toename van het aantal echtscheidingen. De eerste verandering kwam er via de invoering van de wet van 1 juli 197493 die erin voorzag dat de echtscheiding rechtstreeks kon bekomen worden tegen de wil van de onschuldige echtgenoot na een feitelijke scheiding van tien jaar die tot de duurzame ontwrichting van het huwelijk had geleid. Bij wet van 2 december 1982 werd deze termijn van tien jaar gewijzigd naar vijf jaar om vervolgens via de wet van 16 april 2000 tot twee jaar te worden ingekort.94 De wet van 30 juni 1994, gewijzigd door de wet van 20 mei 199795 vereenvoudigde en verkortte de echtscheidingsprocedure in grote mate. Hierdoor werd er meer door onderlinge toestemming uit de echt gescheiden dan op grond van bepaalde feiten.96 Tot voor kort waren er in België nog drie echtscheidingsvormen voorhanden. Er was de echtscheiding op grond van bepaalde feiten97, de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding van twee jaar98 en de echtscheiding door onderlinge toestemming99. Gezien haar succes werd de echtscheiding door onderlinge toestemming behouden, de andere twee vormen werden
90
C. MEULDERS en K. MATTHIJS, “On ne se jouera pas du divorce!”, R.B.H.C. 1996, 67‐69. C. GHEUDE, “Mariage et divorce”, J.T. 1901, 769‐772. 92 J. GAUDEMET, Le mariage en occident: les moeurs et le droit, Paris, Cerf, 1987, 441‐442. 93 Wet van 1 juli 1974, BS 17 augustus 1974 – erratum BS 26 september 1974. 94 M.‐T. MEULDERS‐KLEIN, “Le divorce et ses causes à travers la jurisprudence belge récente”, Ann. dr. Louvain 1991, 278‐280. 95 Wet van 20 mei 1997 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek betreffende de procedures tot echtscheiding, BS 27 juni 1997. 96 J. GERLO, Handboek voor familierecht, Personen‐en familierecht, Brugge, Die Keure, 2003, 198. 97 Art. 231 BW. 98 Art. 232 BW. 99 Art. 233 BW. 91
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 28 samengevoegd tot een echtscheidingsprocedure op grond van onherstelbare ontwrichting100. De divorce sanction die er in België al altijd was, bestaat sinds de wetswijziging van 27 april 2007101 niet meer.102 Door de invoering van deze schuldloze echtscheiding werd de idee van de echtscheiding als sanctie voor een groot stuk verlaten. De stigmatisering van de schuldige persoon bij de echtscheiding valt op deze manier volledig weg. Dit kan betreurd worden aangezien het stigmatiseren zeker een psychologisch nut had bij personen die de echtscheiding aangevraagd hadden op grond van gewelddaden en mishandelingen. Voor die slachtoffers van huiselijk geweld was de bevestiging van schuld bij de partner vaak van groot belang. Het rechtvaardigheidsgevoel verzet zich dan ook tegen een volledige uitsluiting van het schuldcriterium. Zo zal de echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting nog steeds bewezen kunnen worden door overspel, gewelddaden of mishandelingen. Het schuldcriterium mag dan wel weggelaten zijn als grond, toch blijft het een belangrijke rol spelen op twee vlakken. 103 Enerzijds kan de fout aanleiding geven tot het versnellen van de procedure. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn bij overspel. Hierdoor wordt de echtgenoot‐slachtoffer vrijgesteld van de wachttermijnen die normaal gezien gelden. Anderzijds speelt het foutcriterium ook nog een belangrijke rol op het vlak van de toekenning van een onderhoudsuitkering. Indien de verweerder kan bewijzen dat de verzoeker een zware fout heeft begaan die de verdere samenleving onmogelijk maakte, kan de rechter het verzoek op uitkering afwijzen.104 De ex‐echtgenoot die een veroordeling voor partnergeweld heeft opgelopen moet uitgesloten blijven van het recht op uitkering.105 Hierbij verliest de rechter zijn keuzerecht en is hij verplicht om alimentatie te weigeren ten aanzien van de dader van partnergeweld.106
100
Nieuw art. 229 BW. Wet van 27 april 2007 tot hervorming van het echtscheidingsrecht, BS 7 juni 2007. 102 P. SENAEVE, “De wet van 27 april 2007 tot hervorming van het echtscheidingsrecht, deel I, de echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting”, T. Fam. 2007/6‐7, 103‐137; G. VERSCHELDEN, “De wet van 27 april tot hervorming van het echtscheidingsrecht, deel II, de echtscheiding door onderlinge toestemming – de scheiding van tafel en bed – de huwelijksvoordelen”, T. Fam. 2007/6‐7, 138‐162. 103 Y.‐H. LELEU en D. PIRE, La réforme du divorce, première analyse de la loi du 27/04/2007, Brussel, De Boeck & Larcier, 2007, 12‐21; S. BROUWERS, “De nieuwe echtscheiding: twee trajecten”, R.A.B.G. 2007/11,786. 104 Art. 301 §2 BW. 105 Zie infra 5.3.3.5, p. 75. 106 S. BROUWERS, “De nieuwe echtscheiding: twee trajecten”, R.A.B.G. 2007/11, 787‐788. 101
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 29 Uit de historische schets blijkt zeker en vast het belang van het oude art. 231 BW op grond waarvan iedere echtgenoot de echtscheiding kon vorderen voor gewelddaden, mishandeling of grove beledigingen door de andere echtgenoot jegens hem/haar gepleegd. Dit is overigens één van de weinige artikelen waaraan sinds de invoering van het Burgerlijk Wetboek nog niets werd veranderd. Eerst staan we stil bij de totstandkoming van het artikel en de bijzondere betekenis van de termen geweld en mishandelingen. Over grove beledigingen zal hier en daar terloops iets vermeld worden, maar een volledige bespreking komt niet aan bod.
3.3
EXCÈS ET SÉVICES
De oorspronkelijke Franse tekst van art. 231 BW in 1804 luidde als volgt: ”Les époux pourront reciproquement demander le divorce pour excès, sévices ou injures graves de l’un d’eux envers l’autre.” De toenmalige Nederlandse tekst zag er zo uit: ”De egtgenoóten zullen van wederkanten de egt‐scheydinge mogen vraegen over de buytenspoorigheden, mishandelingen ofte merkelyken smaed die den eenen der zelve den anderen zal aengedaen hebben.” In deze eerste vertaling van de Code Civil werd de term ‘buitensporigheden’ gebruikt voor wat in de huidige tekst als ‘gewelddaden’ wordt omschreven.107 Sévices komt overeen met het huidige begrip ‘mishandelingen’. Tijdens de voorafgaande onderhandelingen bij de totstandkoming van de Code Civil was er onder andere discussie over het feit om de term attentat te gebruiken in plaats van excès.108 Uiteindelijk werd besloten dit niet te doen aangezien dit automatisch aanleiding zou geven tot een vordering door het Openbaar Ministerie en een strafrechtelijke procedure. Dit zou niet werkbaar zijn aangezien de echtscheidingsprocedure een burgerlijke vordering is die enkel tot doel heeft een contract te ontbinden.109 De invulling die aan excès gegeven werd, loopt voor een stuk gelijk met
107
D. HEIRBAUT en G. BAETEMAN (red.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek – Edition cumulative du Code Civil, I, Gent, Die Keure, 2004, 232; C. MEULDERS en K. MATTHIJS, “On ne se jouera pas du divorce!”, R.B.H.C. 1996, 72. 108 E. PICARD, N. D’HOFFSCHMIDT en J. DE LE COURT, Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 465‐466, nr. 41. 109 J.‐G. BARON LOCRÉ, La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, II, Straatsburg, Treuttel en Wurtz, 1827, 514‐515.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 30 de betekenis van attentat, maar is minder extreem en is op die manier gemakkelijk toepasbaar binnen een burgerlijke procedure.110 In het begin van de jaren 1900 beschreef BELTJENS excès als “des actes de nature à mettre en danger la vie de l’époux”. Sévices werden omschreven als “des actes de cruauté, de mauvais traitements personnels, des voies de fait.”111 BRUNET voegde hier, wat sévices betreft, nog aan toe “Pas des simples mouvements de vivacité, mais présentent un élément de cruauté caractérisée”.112 In de Pandecte Belge vervolledigt WILLEQUET dat het mag gaan om een eenmalig gestelde handeling, maar dat wel vereist is dat de persoon bewust handelde.113 Deze omschrijvingen vullen elkaar aan en zijn gelijklopend. DEKKERS daarentegen, gebruikte een andere omschrijving. Volgens hem zijn excès abnormale of misbruikende seksuele handelingen. Sévices zijn elke algemene vorm van slechte behandeling, zowel lichamelijk als materieel. Vervolgens geeft hij enkele voorbeelden: de opsluiting, brutaalheid in de omgang met elkaar, en de overdracht van een venerische ziekte.114 Hoewel de zaken die door DEKKERS aangehaald werden, inhoudelijk zeker deel uitmaken van beide begrippen, kunnen we toch besluiten dat de voorgaande omschrijvingen vollediger zijn. Er kan dus besloten worden dat excès handelingen zijn die het leven van de echtgenoot in gevaar brengen terwijl het bij sévices om louter slechte behandelingen met een voldoende graad van ernst gaat, die opzettelijk gesteld worden door de echtgenoot. Het is opvallend dat alle auteurs zich bij de omschrijving van de begrippen beperken tot deze beknopte definitie. Verder wordt nog bladzijden lang uitgeweid over wat injures graves zijn. Maar verwijzingen naar wat nu effectief onder gewelddaden of mishandelingen verstaan moet worden, komen niet meer aan bod. Aangezien een uitgebreide lijst of een theoretische indeling van toepassingsgevallen onvindbaar is, zal een inhoudelijke beschrijving van de begrippen moeten gebeuren aan de hand van rechtspraak.115
110
F. LAURENT, Principes de droit civil, III, Brussel, Bruylant‐Christophe, 1870, 225. G. BELTJENS, Code civil annoté d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et francais reproduite ou analysée, les decisions des tribunaux et des cours de Belgique et de France de 1814 à 1904, I, art 1 à 515, Brussel, Bruylant‐Christophe, 1906, 296‐306. 112 E. BRUNET, e.a., Répertoire pratique du droit belge, législation, doctrine et jurisprudence, III, Brussel, Bruylant, 1930‐1967, 818. 113 E. PICARD, N. D’HOFFSCHMIDT en J. DE LE COURT, Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 469, nr. 54. 114 R. DEKKERS, Précis de droit civil Belge, I, Brussel, Etablissement Emile Bruylant, 1954, 192. 115 Zie infra Hoofdstuk 4, p. 40‐58. 111
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW
3.4 3.4.1
31
THEORETISCH ONDERSCHEID Algemene en specifieke gronden
Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen de algemene en de specifieke gronden tot echtscheiding. Bij algemene gronden tot echtscheiding moet het beledigend karakter bewezen worden, terwijl dit bij specifieke grond vermoed wordt aanwezig te zijn. Grove beledigingen maken een algemene grond uit, terwijl overspel, onderhoud van bijzit, gewelddaden en mishandelingen specifieke gronden tot echtscheiding zijn. Deze zijn limitatief in de wet opgesomd en kunnen dus in de rechtspraak niet uitgebreid worden.116 Dit onderscheid heeft vooral een praktisch belang op het vlak van de bewijsvoering. Er kunnen zich twee situaties voordoen. Ten eerste kan de eiser in zijn vordering de echtscheiding vragen op basis van grove beledigingen, wat een algemene grond is. Het is mogelijk dat naderhand blijkt dat de ten laste gelegde feiten aanleiding zouden kunnen geven tot het vorderen van de echtscheiding op een specifieke grond. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel sprak zich over een dergelijke zaak uit. Initieel had de man een vordering tot echtscheiding ingesteld wegens grove beledigingen. Zijn vrouw onderhield verdachte contacten met een andere man. Naderhand werd de vrouw op strafrechtelijk vlak veroordeeld voor overspel met die andere man. Op die manier was het bewijs geleverd voor een specifieke grond tot echtscheiding. In die zin wierp de vrouw op dat de echtscheiding niet mocht toegekend worden aan haar man op grond van grove belediging, omdat er sprake was van overspel. De rechtbank volgde deze redenering niet en stelde dat, als er voldaan is aan de voorwaarden voor een specifieke grond tot echtscheiding, er a fortiori ook grof beledigend gedrag gesteld werd.117 Een tweede mogelijkheid is die waarbij de eiser de echtscheiding vordert op grond van een specifieke bepaling waarbij achteraf blijkt dat er niet voldoende bewijs is om van een specifieke grond tot echtscheiding te kunnen spreken. Als de vordering zo opgesteld is dat er naast de specifieke grond ook grove beledigingen ingeroepen worden, is er geen probleem. De echtscheiding zal gewoon toegekend worden op basis van deze algemene grond. Stel dat er slechts één enkel feit wordt aangevoerd en naderhand blijkt dat het bewijsmateriaal ontoereikend is, dan nog kan de echtscheiding uitgesproken worden op grond van grove beledigingen zonder dat de
116
E. PICARD, N. D’HOFFSCHMIDT en J. DE LE COURT, Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 459‐461, nr. 14‐21. 117 Rb. Brussel 2 april 1912, Pas. 1913, III, 282.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 32 rechter zich schuldig maakt aan een ultra petita oordeel. In de praktijk zal er in een vordering altijd melding gemaakt worden van grove beledigingen naast een specifieke grond tot echtscheiding, om dit probleem te voorkomen.118
3.4.2
Afdoende en niet afdoende gronden
Al sinds de Code Napoléon is er tussen rechtsgeleerden discussie over de vraag of er zoiets bestaat als een onderscheid tussen afdoende en niet afdoende gronden tot echtscheiding. De discussie is opgebouwd rond de vraag of er situaties zijn waarin de rechter zijn keuzerecht verliest en verplicht kan worden om de echtscheiding hoe dan ook uit te spreken. Rechtsgeleerden die het bestaan van het onderscheid aannemen beweren dat overspel119 en de ondertussen afgeschafte schandestraf120, afdoende gronden tot echtscheiding zijn. Wanneer men daarentegen te maken had met mishandelingen, gewelddaden of beledigingen121 zou de rechter rekening moeten houden met de opvoeding, stand, het sociaal milieu… van de huwelijkspartners.122 In dit geval zou het dus gaan om niet afdoende gronden tot echtscheiding.123 Hier komt het bovenstaande onderscheid tussen de algemene en de specifieke gronden van echtscheiding opnieuw aan bod. Juristen die bovenstaande stelling niet volgen, steunen zich op het feit dat er in het Burgerlijk Wetboek geen elementen aanwezig zijn die een dergelijk onderscheid rechtvaardigen. Daarnaast wordt ook geargumenteerd dat de ontbinding van het huwelijk door echtscheiding zo veel mogelijk moet gelimiteerd blijven. Dit is een weerspiegeling van de maatschappelijke context ten tijde van de totstandkoming van de Code Civil, waarin het onaanvaardbaar was een rechter te verplichten de echtscheiding uit te spreken, zelfs al waren de feiten van overspel bewezen. Meer en meer rechtsgeleerden gaan de theorie van het onderscheid tussen afdoende en niet afdoende gronden met betrekking tot echtscheiding voorzien in de artikelen 229, 230 en 231 BW, verwerpen. De drie hierboven aangehaalde gronden tot echtscheiding laten de rechter vrij om naar 118
A. PASQUIER, Précis de divorce et de séparation de corps, Brussel, Larcier, 1959, 33‐34. Art. 229 BW. 120 Art. 230 BW. 121 Art. 231 BW. 122 E. PICARD, N. D’HOFFSCHMIDT en J. DE LE COURT, Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 469, nr. 54. 123 M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 395‐397. 119
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 33 billijkheid te oordelen of de gronden bezwarend genoeg zijn om het huwelijk te ontbinden. De wet voorziet echter nog in een vierde mogelijkheid waarop de echtscheiding kan gevraagd worden: bij onderlinge toestemming tussen beide echtgenoten124. Hier is wel sprake van een afdoende grond tot echtscheiding, maar dit is dan ook volledig in overeenstemming met wat het artikel letterlijk voorziet. Het is ook logisch dat de rechter de echtscheiding moet toestaan als beide partners dat willen, dit bleek al uit discussies met betrekking tot dit artikel tijdens de voorbereidende werken van de Code Civil.125 Er kan besloten worden dat de indeling in absolute en facultatieve gronden tot echtscheiding achterhaald en zeker niet gegrond is. Het enige geval waarin de rechter de echtscheiding verplicht zal moeten uitspreken is bij het instellen van een procedure van echtscheiding op grond van wederzijdse toestemming. Deze conclusie steunt vooral op het feit dat er in de letter van de wet geen spoor terug te vinden is van een dergelijke indeling. Daarnaast is het bijvoorbeeld onaanvaardbaar dat de rechter verplicht de echtscheiding zou moeten uitspreken op grond van overspel in een situatie waarin een man zijn vrouw opzettelijk heeft laten verleiden. Deze situatie zou aanleiding geven tot misbruiken. Bovendien blijft het huwelijk een contract dat niet zomaar kan ontbonden worden. Echtscheidingen mogen geen alledaagse zaak worden maar moeten een serieuze materie blijven waarover de rechters naar billijkheid en met het in acht nemen van de algemene principes van moraliteit moeten oordelen.126 Naast de voorgaande theoretische onderverdelingen is het van belang te kijken naar de toepassing van het artikel in de rechtspraak. Aan de hand van een uitgebreide rechtspraakanalyse volgt een bespreking van de belangrijkste toepassingsgevallen van art. 231 BW.
3.5
ONDERSCHEID GEWELDDADEN EN MISHANDELINGEN IN DE PRAKTIJK
De Nederlandse tekst van art. 231 BW luidt als volgt. “De echtgenoten kunnen wederzijds echtscheiding vorderen op grond van gewelddaden, mishandelingen of beledigingen van erge aard, door de ene tegenover de ander gepleegd.” 124
Art. 233 BW. J.‐G. BARON LOCRÉ, La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, II, Straatsburg, Treuttel en Wurtz, 1827, 528. 126 F. VAN MEENEN, “Over afdoende en niet afdoende gronden tot echtscheiding”, R.W. 1951‐1952, 1025‐1034; 1057‐1066. 125
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 3.5.1 Gewelddaden
34
Onder dit begrip valt iedere daad van geweld die het leven van de mede‐echtgenoot in gevaar brengt, voor zover die handeling kwetsend is en bewust werd begaan.127 Deze betekenis komt overeen met de hierboven aangehaalde betekenis van excès.128 In oude rechtspraak werd er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen gewelddaden en mishandelingen. Wat gewelddaden betreft kan uit een uitspraak van het hof van Parijs van 20 oktober 1886129 afgeleid worden dat handelingen die louter het gevolg zijn van een opwelling van kwaadheid wel degelijk in aanmerking genomen werden. Een voorbedachtheid of voorbereiding van de handeling is niet vereist. In casu ging het om een vrouw die haar man beschoten had met een revolver. Zij deed dit op het moment dat alles haar te veel werd. Haar man had al enkele maanden een overspelige relatie. Vlak voor de feiten zich voordeden had de vrouw liefdesbrieven gevonden van de minnares, geschreven aan haar man. Het schieten met een revolver op de echtgenoot is zeker een handeling die het leven van de ander in gevaar brengt. Er is geen herhaling vereist, een eenmalig feit volstaat voor het aanvragen van de echtscheiding op deze gronden. Ook zware slagen met ernstige verwondingen vooral in het gezicht van het slachtoffer werden in aanmerking genomen zonder dat ze levensbedreigend moeten zijn. In 1955 oordeelde het hof van Parijs dat de rechter in eerste aanleg terecht de echtscheiding had uitgesproken voor het feit dat een man, na drie maanden huwelijk, zijn echtgenote een harde klap in het gezicht had gegeven waar zij een ernstige kneuzing aan overhield.130 Uit meer recente rechtspraak blijkt dat iedere handeling of daad die fysiek geweld impliceert als gewelddaad omschreven wordt. Het kan gaan om handelingen waarbij het leven van de echtgenoot in gevaar wordt gebracht, maar dit is geen vereiste. In de meeste gevallen gaat het om zware slagen en ernstige verwondingen. Vooral verwondingen toegebracht aan het gezicht van het slachtoffer komen in aanmerking.
127
A. PASQUIER, Précis de divorce et de séparation de corps, Brussel, Larcier, 1959, 44; M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 398‐399. 128 Zie supra 3.3, p. 29. 129 Parijs 20 oktober 1886, D. 1888, II, 101. 130 Parijs 18 juni 1955, D. 1956, 8‐10.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 35 Zo werd de echtscheiding uitgesproken in het nadeel van een echtgenoot die gewelddadig en opzettelijk de deur dichtgeslagen had in het gezicht van zijn echtgenote.131 Een tweede gelijkaardig geval is de zaak waarin een man zijn echtgenote bijzonder zwaar had toegetakeld en dit voornamelijk aan haar oog.132 Letsels als gevolg van slagen toegebracht door de partner die na een week nog steeds zichtbaar zijn, worden ook als gewelddaden omschreven. Een man had een overspelige relatie en daarnaast had hij zijn vrouw tot drie maal toe geslagen. De vrouw had medische verzorging nodig en haar verwondingen bleven telkens gedurende een lange periode zichtbaar. De echtscheiding werd uitgesproken in het nadeel van de man, zowel op grond van overspel als op grond van gewelddaden ten aanzien van zijn echtgenote.133
3.5.2
Mishandelingen
Mishandelingen zijn iedere daad die niet noodzakelijk het leven van de mede‐echtgenoot in gevaar brengt, maar die bewust wordt toegebracht met de bedoeling de fysieke en of psychische integriteit van de ander aan te tasten.134 Ook hier kan de vergelijking gemaakt worden met de oorspronkelijke betekenis van sévices.135 Gaat het om mishandelingen, dan zal een opwelling van drift niet volstaan, een werkelijke wreedheid is vereist. Uit oude Franse rechtspraak kunnen volgende gevallen aangehaald worden die expliciet als mishandelingen worden omschreven. Het ging om een zaak waarin een vrouw geweld en handtastelijkheden pleegde tegenover haar man in het bijzijn van het huispersoneel. Daarenboven trakteerde de vrouw haar echtgenoot en het huispersoneel geregeld op scheldtirades, verliet ze de gezamenlijke gezinswoning en verkeerde ze dikwijls onder invloed van medicatie. Ten gevolge hiervan werd aan de man de echtscheiding toegekend.136 Een man die zijn
131
Brussel 17 juni 1999, AR 1997/AR/3467, onuitg., aangehaald door K. HERBOTS, “Overzicht van rechtspraak (1994‐2000) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, E.J. 2000/6, 86. 132 Brussel 9 maart 2000, AR 1998/AR/709, onuitg., aangehaald door K. HERBOTS, “Overzicht van rechtspraak (1994‐ 2000) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, E.J. 2000/6, 86. 133 Rb. Brussel 27 november 2003, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005, 474‐478. 134 A. PASQUIER, Précis de divorce et de séparation de corps, Brussel, Larcier, 1959, 44. 135 Zie supra 3.3, p. 29. 136 Algiers 11 juli 1892, D. 1893, II, 20.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 36 vrouw geregeld vuistslagen toediende na haar op de grond te hebben geworpen en haar op die manier talloze kneuzingen bezorgde maakte zich in elk geval schuldig aan mishandelingen.137 Het begrip mishandelingen wordt ruimer opgevat dan gewelddaden. Het moet gaan om een echtgenoot die bewust de fysieke en/of psychische integriteit van de partner aantast. Toch blijkt dat een duidelijk onderscheid tussen gewelddaden en mishandelingen moeilijk te maken is aangezien uit de rechtspraak blijkt dat de twee begrippen meestal samen worden ingeroepen.138 Hoewel gewelddaden en mishandelingen taalkundig een verschillende betekenis hebben, is het praktisch belang van dit onderscheid voor de rechtspraak gering. Het gaat in alle gevallen om dezelfde soort handelingen, waarbij het een klein onderscheid gemaakt wordt naar gelang de graad van ernst.139 In die zin formuleerde DE BRUYNE in 1963 de vraag of het niet beter zou zijn om één van beide woorden te schrappen uit art. 231 BW en de meest passende term te behouden. Van Dale’s groot woordenboek geeft volgende betekenissen. “Gewelddaad: daad van geweld; geweld: (3) kracht die met hevigheid, onstuimigheid wordt uitgeoefend”.140 “Mishandeling: (1) slechte behandeling, (2) de daad van een levend wezen kwaadwillig pijn te doen, toebrengen van lichamelijk leed of letsel”.141 Het is duidelijk dat de term mishandeling de voorkeur verdient.142 Hiervoor zijn er, naast de betekenis van de woorden, nog twee doorslaggevende elementen. Minder erge feiten zullen als ernstig worden gekwalificeerd van zodra zij herhaald voorkomen. De hevigheid en onstuimigheid, inherent aan geweld, is niet altijd vereist. Daarnaast kan slechte behandeling iets doen of iets niet doen impliceren. Zo kan het weigeren van regelmatig geslachtsverkeer door één van de partners bezwaarlijk als geweld omschreven worden. De persoon die zo handelt, behandelt zijn partner slecht. Dit strookt met de betekenis van mishandeling.143
137
Parijs 12 november 1895, D. 1897, I, 420. E. VAN DER VELPEN, “Overzicht van rechtspraak (2000‐2007)‐de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, T. Fam. 2007/2, 20. 139 M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 402. 140 G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale’s groot woordenboek der Nederlandse taal, 12de herziene druk, I, Antwerpen‐Utrecht, Van Dale Lexicografie, 1992, 1840. 141 G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale’s groot woordenboek der Nederlandse taal, 12de herziene druk, II, Antwerpen‐Utrecht, Van Dale Lexicografie, 1992, 983. 142 J. DE BRUYNE, Wijzigingen van de wetbepalingen inzake echtscheidingsgronden?, s.l., s.n. 1963, Overdruk uit: VUB. Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Studies en voordrachten‐ 1963, deel 2, 135‐148. 143 R. BIRD en S. CRETNEY, Divorce: the new law, Bristol, Family Law, 1996, 8‐9; M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 403. 138
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 37 In deze optiek lijkt het logisch om één van beide termen uit de wet te schrappen. Maar dit is nooit gebeurd. Bij de toepassing in de rechtspraak worden beide woorden dan ook meestal samen gebruikt. Op het moment dat de eerste vorm van intrafamiliaal geweld aan het licht kwam, bestond er ook discussie om gewelddaden of mishandelingen op te nemen in de definitie van kindermishandeling. Uiteindelijk werd er na de toevoeging van geweld tegen vrouwen aan de omschrijving van intrafamiliaal geweld voor geopteerd om de definitie zo ruim mogelijk te maken en zowel gewelddaden als mishandelingen te vernoemen met betrekking tot intrafamiliaal geweld.144
3.5.3
Bewijs
Art. 870 Ger. W. bepaalt dat elke partij het bewijs moet leveren van de feiten die zij aanvoert tijdens de procedure. Deze regel geldt zowel voor de feiten die door één van de partijen worden aangevoerd ter staving van de eis, als voor de elementen ter verdediging tegen een eis tot echtscheiding. Om de gewelddaden of mishandelingen tijdens een echtscheidingsprocedure te bewijzen wordt er meestal gebruik gemaakt van brieven, processen‐verbaal opgemaakt naar aanleiding van een strafrechtelijk opsporingsonderzoek145, geschreven verklaringen van derden of getuigenissen146. Ook medische attesten worden vaak aangewend als bewijsmateriaal.147 Deze worden opgesteld door een geneesheer, die de letsels vaststelt waarvan hij redelijkerwijze kan vermoeden dat die het gevolg zijn van slagen en verwondingen toegebracht door de partner van het slachtoffer. Ook verklaringen van naaste familieleden of bekentenissen van de dader zelf, worden vaak toegevoegd148. Geschreven verklaringen van derden moeten met grote omzichtigheid behandeld worden omdat het meestal moeilijk zal zijn om na te gaan in welke omstandigheden de derde deze verklaringen heeft neergeschreven. Maar als uit ander bewijsmateriaal blijkt dat de verklaringen juist zijn, zal hier meestal rekening worden mee gehouden. In het kader van de
144
R.J. GELLES, “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 875; R.J. GELLES, “Family Violence”, Annual Review of Sociology 1985, vol. 11, 354. 145 Luik 17 maart 1997, J.L.M.B. 1998, 708‐711; Rb. Bergen (2de kamer) 8 september 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 2000, 267‐271. 146 Brussel 27 oktober 1956, Pas. 1958, II, 39‐40; Rb. Brussel (3de kamer) 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐1999, 57‐60; Rb. Bergen (2de kamer) 7 april 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999, 101‐104. 147 Cass. 8 mei 1958, Pas. 1958, I, 995; Rb. Brussel (15de kamer) 4 januari 1985, Rev. Tr. Dr. Fam. 1987, 400‐404; Rb. Luik (1ste kamer) 20 november 1995, Rev. Tr. Dr. Fam. 1996, 340‐342; Rb. Bergen (2de kamer) 8 mei 2001, Div. Act. 2001, 134‐135. 148 Rb. Brussel (3de kamer) 10 april 1973, J.T. 1974, 139‐140; Cass. 2 mei 1974, Pas. 1974, I, 909; Rb. Bergen (2de kamer) 29 juni 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005/4, 1109‐1113.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 38 echtscheidingsprocedure is het ook mogelijk om minderjarige kinderen te horen. Hierbij is vereist dat het kind over het vereiste onderscheidingsvermogen beschikt. De verdere modaliteiten zijn expliciet door de wetgever bepaald.149 Het is van groot belang dat de partij die gebruik maakt van een bewijsstuk dit op rechtmatige wijze heeft verkregen. Zo zal het recht om de waarheid van bepaalde feiten te bewijzen telkens getoetst moeten worden aan het recht op eerbied voor de persoonlijke vrijheid en het privé‐leven. Zo zullen foto’s genomen van een vrouw tijdens haar slaap, niet kunnen dienen als bewijs om haar eventuele onwaardigheid te bewijzen.150 Het onrechtmatig bezit van bewijsmateriaal zal moeten aangetoond worden door diegene die het inroept.151 In sommige gevallen zal de dader van partnergeweld zich niet enkel ten aanzien van zijn/haar partner gewelddadig gedragen maar worden soms ook derden het slachtoffer van geweld. Dit kan zowel gaan om andere leden van het gezin als om vreemden. Zo werd de scheiding van tafel en bed omgezet in echtscheiding ten laste van de man omdat hij zijn vrouw en zijn zoontje meerdere keren geslagen had.152 Het feit dat een man zich gewelddadig had gedragen en bedreigingen had geuit aan het adres van zijn buurman kan op zich aanzien worden als een grove belediging. Deze handelingen doen vermoeden dat deze persoon een gewelddadig karakter had. Dit vermoeden werd bevestigd toen naderhand bleek dat hij zijn echtgenote meermaals geslagen had. Op deze grond werd de echtscheiding in zijn nadeel uitgesproken.153 Het gewelddadig karakter van een echtgenoot kan wel als vermoeden dienen in gevallen waar het niet bewezen is dat de letsels het gevolg zijn van gewelddaden door de partner. Zo zal het feit dat een man, kort na het inleiden van de echtscheidingsprocedure, zich opvliegend heeft gedragen ten aanzien van zijn advocaat een vermoeden doen ontstaan dat in zijn nadeel speelt als er geen
149
E. DE KEZEL, “Over horen van kinderen en procesbekwaamheid”, E.J. 1999, 56‐58; D. DELI, “Het horen van minderjarigen volgens het gewijzigde artikel 931 van het Gerechtelijk Wetboek”, T.B.B.R. 1995/1, 183‐197. 150 Brussel 4 november 1981, R.W. 1983‐1984, 1987. 151 W. DELVA, G. BAETEMAN en M. BAX, “Overzicht van de rechtspraak (1964‐1974) Personen‐en Familierecht”, T.P.R. 1976, 411. 152 Rb. Brussel (15de kamer) 4 januari 1985, Rev. Tr. Dr. Fam. 1987, 400‐404. 153 Luik 17 maart 1997, J.L.M.B. 1998, 708‐711.
Ontstaan en inhoud van art. 231 BW 39 andere voldoende bewijzen zijn dat hij zich daadwerkelijk agressief zou gedragen hebben tegenover zijn partner.154
3.5.4
Belang van het onderscheid?
Het is duidelijk dat een onderscheid tussen gewelddaden en mishandelingen van weinig belang is voor de praktijk. Daarenboven is ook het onderscheid tussen gewelddaden, mishandelingen en grove beledigingen vervaagd. Het overgrote deel van de echtscheidingsvorderingen worden ingesteld op grond van grove beledigingen. De reden hiervoor is tweeërlei. Eerst en vooral is het te wijten aan het feit dat de wetgever geen specifieke gevolgen verbindt aan de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden of mishandelingen, waar hij dit wel doet voor bijvoorbeeld overspel. Uiteindelijk komt alles neer op het bewijs van het beledigend karakter. Of de oorzaak hiervan nu gewelddaden, mishandelingen, dan wel grove beledigingen zijn, maakt op het einde van de rit niet veel uit.155 Een tweede reden heeft betrekking op de bewijslast. Om geweld of mishandelingen aan te tonen moet bepaald bewijsmateriaal voorgelegd worden waaruit blijkt dat de slagen en verwondingen toegebracht werden door de echtgenoot. Voor het slachtoffer is het vaak heel moeilijk om toe te geven dat hij/zij slachtoffer geworden is van huiselijk geweld en de stap te zetten naar een dokter of de politie om een document te laten opstellen dat als bewijsmiddel kan dienen. Hierdoor is het vaak gemakkelijker om via grove beledigingen de echtscheiding te bekomen en zo aan de zware bewijslast te ontsnappen. Om grove beledigingen aan te tonen, zullen getuigenissen van buren, familieleden en andere personen meestal volstaan om het ontwricht karakter van het huwelijk aan te tonen.156 Naast het feit dat men door een vordering op grond van grove beledigingen gespaard bleef van schaamte, was er ook nog eens een grotere kans op slagen. Als het aangevoerde bewijsmateriaal van gewelddaden, mishandelingen of overspel naderhand niet toereikend bleek te zijn, dan kon de echtscheiding toch nog bekomen worden op grond van grove beledigingen.157
154
Brussel 9 november 2000, 1998/AR/3054, onuitg., aangehaald door K. HERBOTS, “Overzicht van rechtspraak (2000‐2007) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, T. Fam. 2007/2, 19. 155 A. PASQUIER, Précis de divorce et de séparation de corps, Brussel, Larcier, 1959, 44‐46; A. DUELZ en F. RIGAUX, Le droit du divorce, Brussel, De Boeck, 1989, 35‐36. 156 W. PINTENS en E. TORFS, Grounds for divorce and maintenance between former spouses, Leuven, Catholic University Leuven, 2002, 21‐22. 157 A. DUELZ en F. RIGAUX, Le droit du divorce, Brussel, De Boeck, 1989, 35‐36.
Divorce Sanction
HOOFDSTUK 4
40
DIVORCE SANCTION
Het inroepen van de echtscheiding op grond van grieven zoals art. 231 BW voorziet, kadert binnen het concept van de divorce sanction. De ontbinding van het huwelijk zal pas mogelijk zijn als de schuld van één van beide partners vaststaat.158 Het opleggen van deze vorm van sanctionering kon slechts gerechtvaardigd zijn als de ten laste gelegde feiten een aantal kenmerken hebben die veel gelijkenissen vertonen met de bestanddelen van het misdrijf.159 Ten eerste was vereist dat er een tekortkoming was aan één van de huwelijksverplichtingen, dit is vergelijkbaar met het materieel element van het misdrijf. Het moreel element heeft betrekking op het vereiste beledigend karakter van de gestelde handeling. Ten slotte is er nog het intentioneel element dat vereist dat de schuldige tekortkoming gesteld werd door een persoon die toerekenbaar is.160 Hierbij kan verwezen worden naar het gemeenrechtelijke foutbegrip waarbij vereist is dat een handeling vrijwillig moet gesteld worden door een persoon die over het bewustzijn beschikt om in te schatten of een bepaalde gedraging al dan niet foutief is.161
4.1
TEKORTKOMING AAN EEN HUWELIJKSPLICHT
Omdat een bepaalde gedraging in aanmerking zou komen als grond tot echtscheiding moet eerst en vooral voldaan zijn aan, wat vergelijkbaar is met het materieel element van het misdrijf, een tekortkoming aan een huwelijksplicht. Deze tekortkomingen zijn limitatief opgesomd in de wet. Het kan gaan om overspel, kwaadwillige verlating, tegennatuurlijke praktijken of zware aantasting van de fysieke of morele integriteit van de huwelijkspartner.162 Voor overspel is er een afzonderlijk artikel voorzien in de wet.163 De andere drie tekortkomingen vallen onder de echtscheiding op grond van gewelddaden, mishandelingen en grove beledigingen.164 Wat allemaal onder een zware aantasting van de fysieke integriteit verstaan wordt, is in het voorgaande hoofdstuk al uitvoerig
158
F. RIGAUX, “Divorce‐sanction et divorce‐remède”, J.T. 1986, 233‐237. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht, I, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu, 2006, 138‐142. 160 M.A. PEULINCKX‐COENE, “De echtscheidingswetgeving in evolutie. Rechtsvergelijkende beschouwingen”, R.W. 1971‐1972, 1377‐1378; W. DELVA, G. BAETEMAN en M. BAX, “Overzicht van de rechtspraak (1964‐1974) Personen‐en Familierecht”, T.P.R. 1976, 397. 161 A.C. VAN GYSEL, “Divorce et capacité”, Rev. not. b. 1989, 8‐9. 162 M.A. PEULINCKX‐COENE, “De echtscheidingswetgeving in evolutie. Rechtsvergelijkende beschouwingen”, R.W. 1971‐1972, 1377‐1378; W. DELVA, G. BAETEMAN en M. BAX, “Overzicht van de rechtspraak (1964‐1974) Personen‐en Familierecht”, T.P.R. 1976, 397. 163 Art. 229 BW. 164 Art. 231 BW. 159
Divorce Sanction 41 beschreven. Op de concrete betekenis van aantasting van de morele integriteit gaan we hier niet dieper in, omdat dit onder het begrip grove belediging valt, wat deel uitmaakt van een aparte studie.
4.2
BELEDIGEND KARAKTER
Het al dan niet beledigend karakter van een gedraging nagaan heeft te maken met het moreel element van een misdrijf. Om na te gaan of een handeling beledigend zou zijn ten aanzien van één van de huwelijkspartners wordt er in de rechtspraak getoetst aan bepaalde zaken.
4.2.1
Ernst
Vooraleer er sprake kan zijn van gewelddaden of mishandelingen moet een zekere graad van ernst bereikt zijn. Deze wordt vermoed uit de handelingen op zich en moet niet nog eens apart bewezen worden. Dit in tegenstelling tot de grove beledigingen waarbij het beledigend karakter en de bedoeling om de waardigheid van de partner te schenden, wel bewezen moet worden. Van zodra er sprake is van gewelddaden of mishandelingen gaat het om beledigend gedrag.165 Op dit vlak mogen gewelddaden en mishandelingen in geen geval verward worden met grove beledigingen. Kort gesteld gaat het bij beledigingen om zaken die gezegd of gedaan worden tussen echtgenoten met de bedoeling de waardigheid van de ander aan te tasten. Zo zal een klap in het gezicht in aanmerking komen als grove belediging, maar niet aanzien worden als een aanval gericht tegen de partner, want hiervoor is een zekere wreedheid vereist. Alle gevallen die niet de vereiste graad van ernst bereiken, vallen onder grove beledigingen. Waar de grens getrokken moet worden, is subjectief en verandert samen met de maatschappelijke evolutie. Het is zo dat een klap in het gezicht vroeger als grove belediging gekwalificeerd werd en zonder herhaling geen aanleiding kon geven tot echtscheiding.166 Nu heerst er een nultolerantie ten aanzien van geweld en zal zelfs een eenmalig feit in aanmerking worden genomen.167
165
M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 397; G. BAETEMAN, Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974‐1975, Gent, Story‐Scientia, 1982, 7; W. DELVA, Personen‐ en Familierecht, Gent, Story‐Scientia, 1982, 262. 166 Cass. 31 december 1896, Pas. 1897, I, 56. 167 Rb. Antwerpen 23 februari 2004, R.A.B.G. 2007/3, 156‐159.
Divorce Sanction 4.2.2 Herhaling
42
Art. 231 BW voorziet gewelddaden en mishandelingen als mogelijke echtscheidingsgronden. Het meervoud in het artikel doet vermoeden dat gewelddadig gedrag herhaald zou moeten voorkomen vooraleer er aanleiding zou kunnen zijn tot echtscheiding. Dit strookt in geen geval met de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever. Zeker in het geval van gewelddaden kan nooit herhaling vereist zijn, dit is logisch te verklaren uit de betekenis van de term. Ook bij mishandelingen mag geen herhaling als extra vereiste opgelegd worden. Want op het moment dat een echtgenoot tegenover zijn partner geweld gaat gebruiken, kan er geen sprake meer zijn van affectieve gevoelens. Op die manier ontstaat er haat tussen de echtgenoten wat aanleiding geeft tot een geestelijke breuk. Hierdoor bestaat er al een soort scheiding, de echtscheiding zal enkel nog een aanpassing zijn van de werkelijkheid aan de gevoelens die er tussen hen spelen.168 Na analyse van enkele Franse en Belgische vonnissen en arresten over een periode van 1860 tot 2007 kan een beeld geschetst worden van de houding die de rechtspraak in dit kader inneemt. Een noot bij een arrest van 1929 kondigde de huidige opvatting al aan. Hierin wordt gesteld dat minder erge feiten, afzonderlijk beschouwd, bij herhaaldelijk voorkomen toch als mishandelingen kunnen worden gekwalificeerd.169 Zo zullen verschillende scènes van getier en bedreigingen, die slechts één maal ontaard zijn in effectieve gewelddaden van de man tegenover zijn echtgenote wel degelijk in aanmerking worden genomen voor echtscheiding.170 Hierbij verwijst de rechter ook naar het feit dat het samenleven op die manier onhoudbaar geworden is. Niet alleen een opeenstapeling van minder erge feiten wordt in aanmerking genomen maar ook één enkele handeling die de vereiste graad van ernst heeft, zal volstaan om van mishandelingen te spreken.171 Zo voldoet het geval waarin een man zijn vrouw één maal vuistslagen en schoppen gegeven had, voor de ogen van de kinderen, aan de vereiste graad van ernst. De rechter heeft voor deze eenmalige feiten de echtscheiding uitgesproken in het nadeel van de man.172 Een man die zijn vrouw twee maal enkele klappen had gegeven waaraan zij blijvend verminderd gehoor had overgehouden voerde in de loop van de procedure, in het kader van zijn verdediging, aan dat het geweld zich slechts twee maal in een periode van vijftien jaar huwelijk had voorgedaan. Dit excuus 168
F. LAURENT, Principes de droit civil, III, Brussel, Bruylant‐Christophe, 1870, 225‐226; M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 397. 169 Gent 4 november 1929, Pas. 1931, V, 13. 170 Rb. Luik (1ste kamer) 21 april 1998, J.T. 1998, 797. 171 R. DEKKERS, Précis de droit civil Belge, I, Brussel, Etablissement Emile Bruylant, 1954, 192. 172 Rb. Bergen (2de kamer) 8 mei 2001, Div. Act. 2001, 134‐135.
Divorce Sanction 43 kon op weinig begrip van de rechter rekenen die bepaalde dat elke vorm van fysiek geweld tussen echtgenoten ontoelaatbaar is en de echtscheiding uitsprak in het nadeel van de man.173 De voorbeelden van gevallen waarin de echtscheiding toegekend werd na eenmalige feiten zijn vrij beperkt. Maar aangezien de rechtsleer eenduidig is over het feit dat de echtscheiding op deze gronden wel degelijk mag toegekend worden is het beperkt aantal uitspraken waarschijnlijk te wijten aan het feit dat partnergeweld meestal niet beperkt blijft tot eenmalige handelingen. In het overgrote deel van de gevallen gingen gewelddaden gepaard met beledigingen, pesterijen of zelfs overspel die ervoor zorgen dat het samenleven onhoudbaar wordt. Eén voldoende ernstige daad mag dan wel volstaan maar in de praktijk zullen de huwelijkspartners elkaar nog een tweede kans geven. Uit de bespreking van alle vormen van partnergeweld blijkt ook dat er zich in de meeste gevallen een spiraal van geweld zal voordoen. De gewelddadige handelingen zullen zich herhalen en toenemen in ernst.174 Pas als er geen andere uitweg meer is, zal de echtscheiding aangevraagd worden. Het aanvragen van de echtscheiding is voor de meeste vrouwen geen gemakkelijke stap. Op dat moment worden alle handelingen die aanleiding kunnen geven tot echtscheiding samengeteld en komt men meestal uit op meer dan één enkel feit.
4.2.3
Maatschappelijke status
Bij het bepalen of een grove belediging aan de vereiste ernst voldoet, moet rekening gehouden worden met de afkomst en de sociale status van de echtgenoten.175 Ook voor het toekennen van de echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen wordt hier soms rekening mee gehouden. Het is heel sterk de vraag of hier sprake kan zijn van een gerechtvaardigde toepassing. Bij gewelddaden en mishandelingen moet het beledigend karakter niet bewezen worden. Het toebrengen van slagen en verwondingen is in elke situatie voldoende ernstig. In de Pandecte Belge werd het voorstel van ARTZ, om voor de toepassing van sévices ook rekening te houden met de omstandigheden, de opleiding en de gewoonten van de echtgenoten, al afgewezen.176 Of het nu gaat om een bouwvakker die zijn echtgenote slaat, of het is de president die dezelfde handeling
173
Rb. Antwerpen 23 februari 2004, R.A.B.G. 2007/3, 156‐159. Zie supra 2.2.1, p. 14. 175 M. PLANIOL en G. RIPERT, Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1952, 397. 176 E. PICARD, N. D’HOFFSCHMIDT en J. DE LE COURT, Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 467, nr. 45. 174
Divorce Sanction 44 stelt tegenover zijn vrouw, in beide gevallen wordt de fysieke integriteit van de partner sterk aangetast.177 Eén arrest waarin de echtscheiding uitgesproken werd wegens mishandelingen roept de maatschappelijke status in. De man had zijn vrouw een blauw oog geslagen waarna zij een verklaring afgelegd had bij de politie. Een dokter leverde ook een medisch attest af dat de feiten bevestigde. In de noot bij het arrest werd verwezen naar het feit dat de rechter terecht rekening hield met de sociale positie, de opleiding, de levensstijl en de gewoonten van de echtgenoten om de ernst van de feiten te bepalen.178 Het is zeer de vraag in hoeverre het hier niet gewoon gaat om een vergissing. Want voor de toepassing van mishandelingen wordt er al een zekere graad van ernst vermoed. De gestelde handelingen doen ook het tegendeel niet vermoeden.
4.2.4
Het samenleven onhoudbaar maken
Het huidige art. 229 BW, dat de nieuwe echtscheidingsprocedure op grond van onherstelbare ontwrichting voorziet beschrijft de voorwaarde als volgt. “Het huwelijk is onherstelbaar ontwricht wanneer de voortzetting van het samenleven tussen de echtgenoten en de hervatting ervan redelijkerwijs onmogelijk is geworden ingevolge de ontwrichting”.179 Deze bepaling is er niet zomaar gekomen, reeds in een uitspraak van 15 februari 1899 van de rechtbank van eerste aanleg te Gent werd hier expliciet naar verwezen. De rechtbank bepaalde dat de echtscheiding niet kon worden uitgesproken voor feiten die niet de vereiste graad van ernst hadden of het samenleven onhoudbaar maakten. De vrouw beweerde dat haar man beledigingen geuit had aan haar adres, maar hiervan kon geen bewijs gevonden worden. De rechter motiveerde dat het loutere feit dat er nu en dan meningsverschillen waren tussen de huwelijkspartners geenszins blijk gaf van een onhoudbare samenlevingssituatie.180 Een tweede voorbeeld is dat waarin een vrouw, die getuige van Jehova geworden was en sindsdien totale desinteresse vertoonde in haar gezin. Zij vroeg de echtscheiding aan op grond van art. 231 B.W. omdat haar man haar één maal een klap in het gezicht gegeven zou hebben. Hiervan was geen bewijs, wat wel vaststond, is dat de vrouw helemaal niet meer functioneerde binnen het
177
J. DE BRUYNE, “Analecta uit de rechtspraak: gewelddaden en mishandelingen”, Rechtskundig tijdschrift 1962/1, 95. 178 Parijs 18 juni 1955, D. 1956, 8‐11, noot A. BRETON. 179 Art. 229 BW vervangen bij art. 2 van de wet van 27 april 2007 tot hervorming van het echtscheidingsrecht, BS 7 juni 2007. 180 Rb. Gent 25 februari 1899, Pas. 1900, III, 53.
Divorce Sanction 45 gezin, niet meer hielp in de bloemenzaak die beiden samen hadden en geen enkele huishoudelijke taak meer op zich nam. De echtscheiding werd uitgesproken in het nadeel van de vrouw omdat zij het samenleven onhoudbaar maakte.181 Het onhoudbaar maken van het samenleven is in het kader van de echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen geen bijkomende vereiste. Het is meestal een gevolg van de situatie waarin de huwelijkspartners samenleven. Hierdoor verwijzen rechters dikwijls naar dit begrip omdat echtscheiding, die een einde maakt aan de onhoudbaar geworden situatie, in een dergelijk geval de beste oplossing is.182 In geval van alcoholmisbruik183 zal ook vaak verwezen worden naar dit begrip.184 In die zin kan de invoering van de echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting als een logisch gevolg gezien worden van de toepassing van het begrip via de echtscheiding op grond van fout.
4.2.5
Voorafgaande veroordeling
Het gezond verstand doet vermoeden dat een eerdere veroordeling voor het toebrengen van slagen en verwondingen wel degelijk een bewijsstuk is dat ervoor zou moeten zorgen dat de echtscheiding kan bekomen worden op deze grond. Dit is echter niet automatisch het geval. 4.2.5.1 SITUATIE VOOR DE WET VAN 15 DECEMBER 1949 Het vroegere art. 232 BW bepaalde dat de veroordeling van één van de echtgenoten tot een schandstraf voor de ander een grond tot echtscheiding uitmaakte. Wanneer aan de vereisten van dit artikel voldaan was, had de rechter de plicht om de echtscheiding op die grond uit te spreken. Via de invoering in 1867 van een nieuw Strafwetboek werd geen melding meer gemaakt van de schandstraf. Op die manier verdween deze echtscheidingsgrond impliciet. Toch was er tot 1949 nog discussie over het feit of de wetgever wel degelijk de bedoeling had om de schandstraf af te schaffen, dan wel of de term schandstraf eenvoudigweg kon vervangen worden door ‘criminele straf’. Aan deze discussie werd een einde gesteld door de invoering van de wet van 15 december 1949185 waarin art. 232 BW expliciet afgeschaft werd.186
181
Rb. Bergen (2de kamer) 8 september 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 2000, 267‐271. Rb. Gent 25 februari 1899, Pas. 1900, III, 53; Luik 9 september 1997, J.L.M.B. 1998, 391; Rb. Brussel (3de kamer) 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐1999, 57‐60. 183 Zie infra 4.3.1, p. 49‐51. 184 Rb. Brussel 23 november 1973, J.T. 1975, 103. 185 Wet van 15 december 1949 tot verbetering van de verouderde termen van de Franse tekst van het Burgerlijk Wetboek en tot vaststelling, in die tekst, van sommige stilzwijgende opheffingen, BS 1‐3 januari 1950. 182
Divorce Sanction 4.2.5.2 HUIDIG TOEPASSINGSGEBIED
46
Na de afschaffing van art. 232 BW werd een strafrechtelijke veroordeling toch nog aangevoerd als reden om de echtscheiding te bekomen. Dit gebeurde meestal in de procedure op grond van art. 231 BW via een heel ruime interpretatie van de grove beledigingen. Omdat de voorafgaande veroordeling in aanmerking zou worden genomen als grond tot echtscheiding was vereist dat het ging om een wanbedrijf of misdaad die gestraft werd met een correctionele of criminele straf. Loutere overtredingen die slechts met een politiestraf gesanctioneerd werden, kwamen niet in aanmerking.187 Er moet wel opgemerkt worden dat het bekomen van de echtscheiding op grond van een voorafgaande veroordeling een zeldzaamheid was. 4.2.5.3 TOEPASSING IN DE RECHTSPRAAK Uit een analyse van de beperkte rechtspraak blijkt dat niet alle veroordelingen zomaar in aanmerking werden genomen. De rechter die zich uitspreekt over de echtscheiding volgt dus niet blindelings de beslissing van de strafrechter maar houdt ook rekening met andere belangen die een rol spelen. Opmerkelijk is ook dat, zelfs toen art. 232 BW nog in voege was, alle vorderingen toch ingesteld werden op grond van art. 231 BW. Het hof van beroep te Gent heeft in haar uitspraak op 21 februari 1907 een dergelijk verzoek verworpen. De vrouw die de vordering instelde, had voordien al geprobeerd om de echtscheiding te bekomen wegens grove beledigingen omdat zij vond dat haar man te weinig aandacht had voor haar. Hij zou haar verwaarloosd hebben in de periode na de bevalling van hun kinderen en tijdens een daarop volgende periode waarin zij ziek was. Deze vordering bleef zonder gevolg. Haar man werd voordien reeds veroordeeld voor het toebrengen van slagen en verwondingen aan zijn echtgenote. Het bleef echter bij een lichte straf omdat er sprake was van een zekere uitlokking door de vrouw. Voor de rechter leek deze motivering reden genoeg om de echtscheiding niet uit te spreken in het voordeel van de vrouw.188 In 1905 werd de echtscheiding toegekend aan de vrouw op grond van het feit dat de man eerder veroordeeld werd voor openbare zedenschennis.189 Ook een veroordeling tot levenslange dwangarbeid wegens doodslag werd door de rechter in aanmerking genomen om de echtscheiding
186
I. ARNAUTS, “De strafrechtelijke veroordeling als grond tot echtscheiding”, Jura Falc. 1997‐98, 224‐225. I. ARNAUTS, “De strafrechtelijke veroordeling als grond tot echtscheiding”, Jura Falc. 1997‐98, 228. 188 Gent 21 februari 1907, Pas. 1907, II, 243. 189 Gent 19 november 1904, B.J. 1905, 367. 187
Divorce Sanction 47 uit te spreken in het voordeel van de vrouw.190 Het moest niet altijd de man zijn ten aanzien van wie er een voorafgaande veroordeling was. De echtscheiding werd ook toegekend in het voordeel van de man wanneer de vrouw een eerdere veroordeling opgelopen had voor kindermishandeling191 of verduistering, heling en valsheid in geschriften192. In twee gevallen werd een veroordeling voor diefstal193 zelfs in aanmerking genomen, waar dit niet het geval was bij een veroordeling voor diefstal door de man194. Dit wekt de indruk dat ook hier gewerkt werd met twee maten en gewichten. Een handeling gesteld door een vrouw wordt als veel erger aanzien dan eenzelfde handeling gesteld door de man. Dit is loutere discriminatie ten aanzien van de vrouw wat nu gelukkig niet meer zou aanvaard worden. Uit iets recentere rechtspraak blijkt dat een voorafgaande veroordeling tot familieverlating van de man in aanmerking werd genomen voor het toekennen van de echtscheiding in het voordeel van de vrouw. Dit blijkt uit drie arresten van het hof van beroep te Luik uit 1980195, 1992196en 1993 waarin een bijkomende factor van alcoholmisbruik door de man ook een rol speelde197 en een arrest van het hof van beroep te Antwerpen.198 De voorafgaande veroordeling van openbaar dronkenschap werd ook in aanmerking genomen voor de uitspraak tot echtscheiding door de rechtbank van eerste aanleg in Brussel. Een man dronk buitenshuis geregeld te veel en sloeg zijn vrouw bont en blauw bij thuiskomst. Voor de rechter gaven deze mishandelingen, naast de eerdere veroordeling voor openbare dronkenschap, de doorslag.199 Ook met elementen uit een strafonderzoek, dat uiteindelijk geklasseerd werd, kan rekening worden gehouden tijdens de echtscheidingsprocedure. In casu bleek uit een stuk van het geklasseerde strafdossier dat een man zijn vrouw meerdere malen beledigd had en gedreigd had haar te zullen verwonden met een scheermes. Daarnaast had de man zijn echtgenote op brute
190
Rb. Mechelen (1ste kamer) 2 april 1981, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 301‐303. Rb. Brussel 6 maart 1869, B.J. 1869, 582. 192 Brussel 17 februari 1881, Pas. 1881, III, 136. 193 Luik 7 juni 1905, Jur. Liège 1905, 186; Rb. Brussel, 10 mei 1919, onuitg. aangehaald door A. PASQUIER, Traité des causes de divorce et de la séparation de corps, Brussel, Bruylant, 1925, 127. 194 Rb. Verviers, 16 mei 1894, J.T. 1894, 800; Bergen (2de kamer) 22 april 1980, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 285‐287. 195 Luik 5 november 1980, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 280‐281. 196 Luik 18 februari 1992, Rev. Trim. Dr. Fam. 1993, 82‐84. 197 Luik 17 maart 1997, J.L.M.B. 1998, 708‐711. 198 Antwerpen 21 november 1960, R.W. 1960‐1961, 998‐999. 199 Rb. Brussel (3de kamer) 10 april 1973, J.T. 1974, 139‐140. 191
Divorce Sanction 48 wijze geslagen tijdens haar zwangerschap. De stukken uit het strafdossier speelden een belangrijke rol als bewijsmateriaal waarop de rechter zijn oordeel uiteindelijk steunde.200 Deze beslissing benadrukt nogmaals het feit dat de burgerlijke rechter niet verplicht is de mening van de strafrechter blindelings te volgen. Het is dan ook positief dat de echtscheidingsrechter in alle gevallen niet alleen rekening houdt met een eerdere veroordeling, maar ook met alle omstandigheden die van belang zijn voor de zaak.201 In alle hierboven aangehaalde voorbeelden was er nergens expliciet sprake van een voorafgaande veroordeling voor misdrijven gepleegd tegen de echtgenote of de kinderen. Dit kan gemotiveerd worden door het feit dat er in het Strafwetboek tot 1997 geen expliciete bepalingen voorzien waren met betrekking tot opzettelijke slagen en verwondingen toegebracht aan de echtgenote, kinderen of nauwe verwanten van de dader. Via de invoering van de wet partnergeweld van 1997202 is hieraan tegemoet gekomen. Toch moet vastgesteld worden dat na een voorafgaande strafrechtelijke veroordeling van partnergeweld niet automatisch de echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen zal bekomen worden. Het aanvoeren van deze veroordeling tijdens de echtscheidingsprocedure voor de burgerlijke rechter zal in de meeste gevallen volstaan als bewijsmateriaal. Maar de rechter blijft over zijn beoordelingsvrijheid beschikken en is niet verplicht de echtscheiding toe te kennen.203 Een voorafgaande veroordeling tot partnergeweld is dus geen afdoende grond tot echtscheiding.204 Op het moment dat er een strafrechtelijke procedure wordt ingesteld, zal de behandeling van de echtscheidingseis wel worden opgeschort tot het vonnis van de strafrechter in kracht van gewijsde is getreden.205
4.3
TOEREKENBAARHEID
Naast het materieel en moreel element waaraan moet voldaan zijn omdat de feiten als grond tot echtscheiding zouden kunnen dienen, is ook het intentioneel element van groot belang.206 Om de vereiste schuld aan te tonen moet verwezen worden naar het gemeenrechtelijke foutbegrip samen 200
Rb. Brussel 29 oktober 1970, Rev. Trim. Dr. Fam. 1971, 40. I. ARNAUTS, “De strafrechtelijke veroordeling als grond tot echtscheiding”, Jura Falc. 1997‐98, 256. 202 Wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. 203 E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 70. 204 Zie supra 3.4.2, p. 32‐33. 205 Art. 1255 Ger. W. 206 F. RIGAUX, “Divorce‐sanction et divorce‐remède”, J.T. 1986, 233‐237. 201
Divorce Sanction 49 met de voorwaarden wanneer sprake is van een fout.207 Een eerste voorwaarde is dat een handeling vrijwillig moet gesteld worden. Een tweede voorwaarde heeft betrekking op de toerekenbaarheid. Hierbij gaat het om het bewustzijn van de echtgenoot dat een bepaalde gedraging foutief is. De ontoerekenbaarheid van de fout neemt de schuld weg, waardoor de vordering tot echtscheiding op die grond geen reden tot bestaan meer heeft. In drie gevallen zal een fout niet toerekenbaar zijn aan de persoon die de handeling stelt. Ten eerste gaat het om gevallen van overmacht of toeval. In tweede orde kan de geestestoestand van een echtgenoot zijn aansprakelijkheid uitsluiten. Als laatste kan het gaan om gedragingen te wijten aan een ziekte.208 Hierna volgt een verdere toelichting van de laatste twee hypotheses.
4.3.1
Alcoholverslaving
Hoewel alcoholisme op zich geen oorzaak is van echtscheiding ligt het in een groot aantal gevallen wel aan de basis van een vordering tot echtscheiding.209 Er werd voorheen al uitvoerig besproken dat alcoholmisbruik een heel belangrijke oorzaak is van geweld tussen huwelijkspartners.210 Daarnaast kan het weigeren zich te laten behandelen voor alcoholisme een grove belediging uitmaken ten aanzien van de huwelijkspartner, wat op zich aanleiding kan geven tot het instellen van een vordering tot echtscheiding. Oudere rechtspraak211 beoordeelde deze gedragingen in het licht van het publieke schandaalverwekkende karakter van de dronkenschap, meestal dat van de vrouw.212 Recentere rechtspraak kijkt meer naar de weerslag van de verslaving op het huwelijksleven en toetst dit aan het hierboven uiteengezette ‘onhoudbaar maken van het samenleven’.213 Gewelddaden en mishandelingen begaan in een toestand van dronkenschap zouden in principe niet toerekenbaar zijn. Maar als de ontoerekeningsvatbaarheid die ontstaan is door de dronkenschap aan een fout van de echtgenoot te wijten is, zal de fout wel toerekenbaar zijn. Dit is 207
A.C. VAN GYSEL, “Divorce et capacité”, Rev. not .b. 1989, 8‐9. F. SWENNEN, “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐99, 49‐51. 209 K. HERBOTS, “Overzicht van rechtspraak (1994‐2000) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, E.J. 2000/6, 100. 210 Zie supra 4.3.1, p. 49‐51. 211 Cass. 22 juni 1882, Pas. 1882, I, 250; Brussel 16 mei 1896, J.T. 1896, 992; Brussel 31 maart 1897, Pas. 1897, II, 299; Brussel 9 maart 1982, Pas. 1982, II, 81. 212 M.‐F. LAMPE, “Les causes de divorce et leur preuve” in J. DE GAVRE, Le divorce en Belgique, Brussel, E.Story‐ Scientia, 1991, 50. 213 Rb. Luik 8 november 1984, Jur. Liège 1985, 93. 208
Divorce Sanction 50 het geval als er sprake is van vrijwillige en bewuste dronkenschap.214 In het grootste aantal zaken waarin alcoholisme van de man of van de vrouw of zelfs van beiden aan de basis ligt van huwelijksproblemen, gaat het om vrijwillige dronkenschap. Anders is het gesteld met gevallen waarin het alcoholisme het gevolg is van een eerder bestaande pathologische toestand onafhankelijk van de wil van de echtgenoot. In 1950 oordeelde het hof van beroep te Luik in die zin. De echtscheiding werd toegekend in het voordeel van een vrouw wiens alcoholverslaving te wijten was aan een zware depressie ten gevolge van de gevangenneming van haar echtgenoot.215 In een tweede arrest werd aanvaard dat alcoholverslaving een ziekte kan zijn. De bezwarende handelingen gesteld tijdens dronkenschap, die aan een ziekte te wijten zijn, worden daarom als niet toerekenbaar beschouwd. Het hof nuanceert hier terecht dat, als de ziekte zelf te wijten is aan een vrijwillige en bewuste dronkenschap, de fout wel degelijk toerekenbaar zal zijn.216 Opdat een fout ontoerekenbaar zou zijn op grond van een stoornis van het geestesvermogen van één van de partners, is wel vereist dat het onderscheidingsvermogen van de persoon volledig uitgeschakeld is. Een verminderd onderscheidingsvermogen wordt niet in aanmerking genomen.217 Er is één arrest waarin de echtscheiding werd aangevraagd door een vrouw die reeds gedurende vele jaren samen leefde met haar aan alcohol verslaafde man. Als hij onder invloed van alcohol was, werd hij agressief tegenover haar. Het bleef niet bij beledigingen, de politie moest meermaals tussenkomen om de vrouw voor erger te behoeden. De man had zich al enkele keren laten behandelen maar is telkens terug hervallen. Volgens medische documenten is er dan ook sprake van chronisch alcoholisme. Deze ziekte maakte het samenleven in elk geval onhoudbaar. Op die basis werd de echtscheiding toegekend in het voordeel van de vrouw.218 In dit arrest wijkt het hof af van de algemeen aanvaarde stelling dat een fout slechts toerekenbaar zal zijn, als zij het resultaat is van vrijwillig gesteld gedrag. In casu was er echter sprake van een ziekte, onafhankelijk van de wil van de echtgenoot, die de oorzaak is van het alcoholisme. Hier besluit de rechter dat de
214
F. SWENNEN, “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐99, 51. 215 Luik 23 maart 1950, Pas. 1951, II, 12. 216 Brussel 16 november 1963, R.D.F. 1964, 23. 217 Brussel 12 maart 1902, Pas. 1902, II, 225; Brussel 26 februari 1955, J.T. 1955, 331; Luik 17 april 1989, Rev. Trim. Dr. Fam. 1990, 187. 218 Rb. Brussel (3de kamer) 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐1999, 57‐60.
Divorce Sanction 51 gestelde handelingen toerekenbaar zijn ondanks de ziekte van de man. Dit besluit kan niet verdedigd worden aangezien het gemeenrechtelijke principe, dat de schade moet te wijten zijn aan een toerekenbare fout, op die manier volledig genegeerd wordt.219 In een geval waarin beide echtgenoten afhankelijk waren van alcohol, werd de echtscheiding uitgesproken in het voordeel van de vrouw. De vrouw uitte heel wat beledigingen aan het adres van de man als ze onder invloed van alcohol verkeerde. Maar de man ging nog een stapje verder en heeft haar, zelf onder invloed, meermaals geslagen. Volgens hem is dit te wijten aan het feit dat zijn vrouw alcoholverslaafd is. Het gewelddadig karakter van de man tegenover zijn partner heeft ervoor gezorgd dat de rechter in het voordeel van de vrouw besliste.220 In dezelfde lijn kan hier verwezen worden naar een uitspraak van de rechtbank van eerste aanleg te Luik. Het ging om een man die zijn vrouw meermaals sloeg en schopte. Ter rechtvaardiging voor zijn gedrag verwees hij naar de alcoholverslaving van zijn vrouw. Hij probeerde dan ook de echtscheiding te bekomen op grond van grove beledigingen. Uiteindelijk bleek dat de man naast de mishandelingen, er ook nog eens een overspelige relatie op nahield. Op die manier viel zijn vordering om de echtscheiding te bekomen door de fout van zijn vrouw volledig in het water.221 Een laatste voorbeeld is dat waarin de vrouw alcoholverslaafd was. Of dat nu oorzaak of gevolg was van de overspelige relatie van haar man is niet duidelijk. Voor de rechter was dit ook van weinig belang aangezien de echtscheiding uiteindelijk werd uitgesproken op grond van overspel. Dit bevestigt de stelling dat alcoholisme op zich geen reden is om de echtscheiding uit te spreken.222 Uit het groot aantal aangehaalde voorbeelden uit de rechtspraak blijkt duidelijk dat alcoholisme en geweld twee dingen zijn die dikwijls met elkaar gepaard gaan. Gaat het om alcoholisme op zich, en kunnen de gewelddaden niet voldoende bewezen worden, dan zal de echtscheiding meestal kunnen bekomen worden op grond van grove beledigingen.223
219
F. SWENNEN, “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐99, 51. 220 Rb. Namen (3de kamer) 28 maart 2001, Rev. Trim. Dr. Fam. 2003, 842‐845. 221 Rb. Luik (1ste kamer) 14 maart 2006, Rev. Trim. Dr. Fam. 2007/2, 461‐467. 222 Rb. Bergen (2de kamer) 22 september 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999, 510‐515. 223 Cass. 2 juni 1882, Pas. 1882, I, 250; Cass. 2 mei 1974, Arr. Cass. 1974, 962; Rb. Brussel 23 november 1973, J.T. 1974, 103; Brussel 10 april 1973, J.T. 1974, 139; Antwerpen 6 januari 1982, Rev. Trim. Dr. Fam. 1984, 319; Antwerpen 26 juni 1996, A.J.T. 1996‐97, 297.
Divorce Sanction 4.3.2 Geneesmiddelenmisbruik
52
In het kader van toerekenbaarheid zijn het voornamelijk alcoholproblemen die worden ingeroepen als grond tot echtscheiding, maar enkele keren komt een verslaving aan geneesmiddelen ter sprake. Hierna volgen enkele voorbeelden van deze problematiek. Het hof van beroep te Brussel sprak zich op 27 oktober 1956 uit over een dergelijke zaak. De vrouw in kwestie had haar man, die huisarts was, al meerdere malen geslagen en tastte zijn waardigheid aan door hem te beledigen en uit te schelden in het bijzijn van patiënten. De vrouw voerde aan dat ze ten tijde van de feiten zenuwziek was en onder invloed van de medicatie die ze toen nam, niet kon instaan voor haar gedrag. Uit het medisch deskundigenverslag bleek dat de vrouw toen inderdaad bepaalde medicatie nam die haar voeling met de realiteit kon vertroebelen. Toch bleek dat ze op het moment van de feiten over een normaal inschattingsvermogen beschikte en haar geestesvermogen niet aangetast was in de mate waardoor ze niet meer voor haar handelingen zou kunnen instaan. Het hof besliste dan ook om de echtscheiding uit te spreken in het nadeel van de vrouw, aangezien bewezen was dat ze wel degelijk over het vereiste onderscheidingsvermogen beschikte en zich bijgevolg wel bewust was van de slagen die zij aan haar man had toegebracht.224 In een ouder Frans arrest werd de echtscheiding aan een man toegekend ondanks het feit dat de vrouw, die de bezwarende handelingen stelde, onder invloed van verdovende medicatie handelde. Deze uitspraak is te verantwoorden door het feit dat de vrouw die medicatie gebruikte zonder dat ze die nodig had. Voordien was het gebruik wel gerechtvaardigd aangezien ze toen aan een depressie leed, maar ze gebruikte de medicatie later enkel en alleen om high te worden. Waardoor de verschoonbaarheid in geen geval kon ingeroepen worden.225 In tegenstelling tot het voorgaande geval zal de echtscheiding niet op die grond uitgesproken worden als de verslaving aan geneesmiddelen de echtgenoot niet persoonlijk kan toegeschreven worden. Dit was het geval voor een vrouw die na een zwaar ongeval een langdurige revalidatie moest ondergaan. Hierdoor werd zij verslaafd aan medicatie die veel invloed had op haar karakter.
224
Brussel 27 oktober 1956, Pas. 1958, II, 39‐40. Algiers 11 juli 1892, D. 1893, II, 20.
225
Divorce Sanction 53 Deze verslaving was echter niet het gevolg van haar vrije keuze, maar een nadelig gevolg van de therapeutische behandelingen die zij moest ondergaan. 226 Hierbij valt het op dat in alle aangehaalde zaken, het de vrouw is die verslaafd was aan de middelen. In tegenstelling tot alcoholverslaving, waar het zowel om vrouwen als om mannen ging. Of het nu gaat om alcohol‐ of geneesmiddelenverslaving, bezwarende gedragingen die gesteld worden onder invloed, zullen toerekenbaar blijven als het middelengebruik de vrije keuze is van de dader.
4.3.3
Seksueel wangedrag
Voorheen werd al uitgebreid toegelicht dat een fout niet kan toegerekend worden aan de echtgenoot wiens fysieke of psychische gezondheid aan de basis ligt van zijn handelingen. Een ziekte is geen rechtstreekse grond tot echtscheiding. Dit is enkel zo in de veronderstelling dat de ziekte buiten de wil van de echtgenoot ligt. Een ziekte kan wel een grond tot echtscheiding zijn wanneer de oorzaak of het gevolg ervan een grove belediging vormen. In het eerste geval kan gedacht worden aan een echtgenoot die door overspel een seksueel overdraagbare aandoening oploopt. De hierop volgende weigering om zich te laten behandelen of de ziekte bewust overdragen op zijn partner, is wel een toerekenbare fout.227 Dat seksueel verkeer op zich deel uitmaakt van het huwelijk is een feit. Het gaat om handelingen gesteld in de meest intieme verhouding tussen twee personen. Er bestaan geen strikt voorgeschreven regels over wat wel of niet toegelaten is. Zolang man en vrouw het eens zijn over dergelijke zaken zullen er geen problemen ontstaan. Maar van zodra er handelingen gesteld worden die niet tolereerbaar zijn door één van beide partners rijzen er problemen. De rechtsleer is vrij beknopt over wat als seksueel wangedrag kan aanzien worden. Ondanks de taboesfeer rond het onderwerp zijn er toch een aantal gevallen die aangehaald kunnen worden. Hier moet opnieuw het onderscheid met grove beledigingen vermeld worden. De meeste voorbeelden die betrekking hebben op seksueel wangedrag gaan gepaard met grove beledigingen. Het gaat om homoseksualiteit, de weigering van geslachtelijk verkeer, impotentie, openbare zedenschennis en
226
Antwerpen 20 oktober 2004, 2003/AR/587, onuitg., aangehaald door K. HERBOTS, “Overzicht van rechtspraak (2000‐2007) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, T. Fam. 2007/2,34. 227 F. SWENNEN, “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐99, 50.
Divorce Sanction 54 dergelijke meer.228 Op deze gevallen gaan we hieronder niet dieper in, enkel de gevallen die uitdrukkelijk een link met mishandelingen hebben, worden verder besproken. 4.3.3.1 OVERDRAGEN VAN EEN VENERISCHE ZIEKTE Op zich kan het overdragen van een venerische ziekte geen oorzaak van echtscheiding zijn. Hierover bestaat er eensgezindheid. Een uitspraak van het hof van beroep te Brussel bevestigt deze zienswijze.229 Het bewust besmetten van de partner daarentegen, kan wel een oorzaak zijn. Onder bewust besmetten wordt verstaan, het verderzetten van de geslachtsgemeenschap nadat de drager van de ziekte op de hoogte is van de aandoening. Zo zal er ook sprake zijn van welbewust handelen als een persoon, die wist dat hij een dergelijke ziekte heeft, toch in het huwelijk treedt zonder zijn partner hiervan op de hoogte te brengen.230 Het is mogelijk dat er zich een soort verzwarende omstandigheid voordoet na het opzettelijk besmetten van de partner. Dit zal het geval zijn indien de partner weigert om zijn echtgenote onmiddellijk te laten verzorgen zodat de ziekte zich bij haar niet zou uitbreiden. In bepaalde gevallen kan zich nog een tweede verzwarende omstandigheid voordoen, dit is het geval als de gezondheid van een kind dat uit een besmette moeder geboren wordt, aangetast is. Hierbij kan terug aangesloten worden bij de eerste vereiste, namelijk dat de vader de vrouw welbewust zou besmet hebben.231 Als voorbeeld kan hier verwezen worden naar een uitspraak waarin de scheiding van tafel en bed werd toegekend. Het ging om een man die syfilis had overgedragen op zijn partner. Hij was op de hoogte van het feit dat hij drager was van de ziekte. Het feit dat de vrouw klaagde over pijn tijdens de seksuele gemeenschap, maar de man hier geen rekening mee hield kan gezien worden als mishandelend gedrag tegenover de partner. Beide echtgenoten hebben zich, na lang aandringen door de vrouw, uiteindelijk toch laten behandelen maar ondertussen werd de vrouw zwanger. Het kind dat hierna geboren werd zou drager zijn van dezelfde ziekte. In dit geval waren de twee verzwarende omstandigheden vervuld, wat voldoende grond was om de scheiding van tafel en bed
228
J. DE BRUYNE, “Seksueel wangedrag als grond tot echtscheiding”, R.W. 1961, 924‐926. Brussel 21 december 1886, Pas. 1887, II, 64. 230 J. DE BRUYNE, “Analecta uit de rechtspraak: gewelddaden en mishandelingen”, Rechtskundig tijdschrift 1962/1, 91; F. SWENNEN, “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐99, 50. 231 J. DE BRUYNE, “Seksueel wangedrag als grond tot echtscheiding”, R.W. 1961, 921. 229
Divorce Sanction 55 uit te spreken die ervoor zorgde dat de vrouw de voor haar nefaste relatie niet meer moest voortzetten.232 In vonnissen en arresten met betrekking tot dit onderwerp wordt bijna altijd de echtscheiding op grond van grove belediging gevraagd. Dit is niet logisch aangezien het gaat om feiten die de fysieke integriteit van een persoon aantasten. DEKKERS schreef in die zin dat er niet noodzakelijk sprake moet zijn van slagen en kwetsuren om van gewelddaden en mishandelingen te kunnen spreken. Het bewust overdragen van een geslachtziekte kan ook als mishandeling gelden.233 Het overdragen van een besmettelijke ziekte kan bezwaarlijk een grove belediging genoemd worden. Daarenboven zorgt de kwalificatie als mishandeling voor een bijkomend voordeel. Hierdoor zou geen rekening meer moeten gehouden worden met de maatschappelijke stand van de besmette persoon.234 Voor het nagaan of er al dan niet sprake is van een grove belediging is dit wel vereist.235 Ook mishandelingen op seksueel vlak, zonder dat hierbij sprake moet zijn van het overdragen van een ziekte, komen in aanmerking voor echtscheiding. Dit wordt duidelijk weergegeven in een arrest van 1894. Het hof van beroep te Poitiers kende de echtscheiding toe aan een vrouw die op seksueel vlak door haar man in zekere zin mishandeld werd. Haar man verplichtte haar tot seksuele gemeenschap wat haar aandoening, die niet nader bepaald wordt in het arrest, deed verergeren. Daarnaast moest ze al enkele dagen na de bevalling van hun eerste kind brood rondbrengen en verwachtte haar man ’s avonds opnieuw gemeenschap ondanks het feit dat de vrouw echt aan rust toe was. Dergelijke handelingen zijn op geen enkele manier te rechtvaardigen en de echtscheiding zorgde ervoor dat de vrouw in de toekomst van dergelijke handelingen gespaard zou blijven.236 Uitspraken van meer recente datum lijken onvindbaar. Dit is waarschijnlijk te verklaren door het feit dat de betekenis van wat onder normale seksuele handelingen kan verstaan worden sterk geëvolueerd is. Waar in het begin van de 20ste eeuw de echtscheiding uitgesproken werd in het nadeel van mannen die tegennatuurlijke handelingen stelden of schaamtelijke dingen verwachtten van hun partners tijdens de seksuele betrekkingen, zou er in de huidige maatschappelijke context
232
Rennes 14 juli 1866, D. 1868, II, 163‐164. R. DEKKERS, Handboek Burgerlijk Recht, I, Brussel, Etablissement Emile Bruylant, 1972, 180. 234 Zie supra 4.2.3, p. 44. 235 J. DE BRUYNE, “Seksueel wangedrag als grond tot echtscheiding”, R.W. 1961, 923. 236 Poitiers 3 december 1894, Pas. 1895, IV, 44. 233
Divorce Sanction 56 geen vuiltje aan de lucht zijn. Maar het feit dat de normen veranderd zijn wil niet zeggen dat alles zomaar toegestaan is. Geweld en mishandelingen, zelfs binnen de intieme sfeer, zijn nooit toelaatbaar geweest en zullen dat ook nooit worden. Hoewel ook dit genuanceerd moet worden nu we leven in een maatschappij waar de meest extreme vormen van seksueel contact stilaan dagelijkse kost worden. SM, bondage, call‐girls, parenclubs, porno en allerhande sekstoys zijn de normaalste zaak van de wereld als je de stapels magazines die elke week gepubliceerd worden, mag geloven. 4.3.3.2 EEN NIET DOEN ALS GEWELDDAAD Het hof van beroep te Lyon heeft in deze context een vreemde uitspraak geveld. De echtscheiding werd aan de vrouw toegekend omdat de man na zeven maand huwelijk slechts één maal een volledige coïtus had gehad met zijn vrouw. In een periode daarna vonden slechts onvolledige betrekkingen plaats. Het hof beschouwde deze negatieve houding als gewelddaden tegenover de vrouw.237 Deze interpretatie wijkt heel sterk af van de oorspronkelijke bepaling die vereiste dat het leven van de huwelijkspartner in gevaar werd gebracht. Het is dan ook de vraag of het niet logischer zou geweest zijn dat de echtscheiding hier op grond van grove beledigingen werd uitgesproken.
4.4
GEVOLGEN
Uit de analyse van de rechtspraak kunnen enkele algemene gevolgen afgeleid worden. Op het vlak van de terminologie is er heel wat veranderd. Tot het begin van de jaren 1900 werden de termen geweld en mishandelingen heel strikt geïnterpreteerd en elk afzonderlijk toegepast. Het was de bedoeling om de toepassing van de echtscheiding zo beperkt mogelijk te houden. Toch is er al snel een tendens tot een ruimere toepassing van de begrippen merkbaar. Meestal worden ze samen ingeroepen en na verloop van tijd worden de meeste vorderingen louter op grond van grove beledigingen ingesteld om aan de zware bewijslast voor gewelddaden en mishandelingen te ontsnappen en op die manier de kans te vergroten dat de echtscheiding effectief zou toegekend worden.
237
Lyon 28 mei 1956, D. 1956, 646‐647.
Divorce Sanction 57 De tweede gevolgtrekking is meer geënt op een sociologisch verschijnsel, dat van de emancipatie van de vrouw. In de periode van de totstandkoming van het Burgerlijk Wetboek werd de vrouw als een minderwaardig persoon beschouwd. Na het huwelijk was zij volledig onderworpen aan het gezag en de willekeur van de man. Sinds de wetswijziging van 1976 is hieraan veel veranderd. In het algemeen kregen vrouwen meer rechten en mogelijkheden om zich te ontwikkelen. Hierdoor groeide bij veel vrouwen het besef dat mishandeling binnen het gezin ook door hen niet langer moest getolereerd worden. De sterk veranderde sociale context heeft ervoor gezorgd dat het toepassingsgebied van art. 231 BW zo ruim mogelijk geworden is. Toch moet vastgesteld worden dat er, gezien de algemene erkenning van partnergeweld, een betere uitweg zou moeten voorzien worden voor slachtoffers van partnergeweld. Het is tijd om de letter van de wet in overeenstemming te brengen met de opvattingen in de huidige maatschappij waar de nood aan betere bescherming voor slachtoffers van partnergeweld actueler is dan ooit.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving
HOOFDSTUK 5 5.1
58
NAAR EEN AANGEPASTE BELGISCHE WETGEVING
INTERNATIONALE CONTEXT
De basis voor de erkenning van de problematiek van geweld tegen vrouwen moet op internationaal vlak gesitueerd worden. Sinds de jaren 1990 bestaat er een tendens in verschillende landen om specifieke wetgeving met betrekking tot partnergeweld in te voeren. Het voorzien van wetgeving is een stap in de goede richting. Hoewel hiermee het probleem niet volledig kan opgelost worden. Naast wetgeving zijn ook aangepaste sociale voorzieningen een must. Om de totstandkoming van de Belgische wetgeving te situeren, worden eerst enkele relevante internationale verdragen toegelicht.238 Het meest bekende instrument uit de internationale context, als het op mensenrechten aankomt, is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die dateert van 10 december 1948239. De bepalingen van dit verdrag hebben geen directe werking, maar vormen wel het uitgangspunt voor meer gedetailleerde verdragen.240 In dit verdrag werd voor het eerst het principe van gelijke rechten tussen alle mensen geformuleerd. De Verenigde Naties hebben vanaf dat moment een belangrijke rol gespeeld met betrekking tot mensenrechten en meer in het bijzonder wat vrouwenrechten betreft.
5.1.1
Bindende verdragen
5.1.1.1 HET EUROPEES VERDRAG VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS Het voornaamste, binnen de raad van Europa aangenomen mensenrechtenverdrag, is het op 10 november 1994 aangenomen EVRM241. Hierin wordt omschreven dat iedereen, ook vrouwen, aanspraak maken op alle rechten en vrijheden.242 Met betrekking tot partnergeweld is art. 3 EVRM, dat staten verplicht om te voorkomen dat personen het slachtoffer worden van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling door private individuen toegebracht, het belangrijkste. In deze context oordeelde het Europees Hof al dat deze opdracht een algemene en operationele 238
C. THOMAS, “Domestic Violence” in K.D. ASKIN en C.M. KOENING, Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 239. 239 Universele verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, BS 31 maart 1949. 240 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, I, Algemene beginselen, Antwerpen‐Oxford, Intersentia, 2005, 6. 241 Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden ondertekend op 4 november 1950, te Rome, BS 19 augustus 1955, erratum BS 29 juni 1961. 242 R. VAN MECHELEN, De meerderheid, een minderheid. De vrouwenbeweging in Vlaanderen: feiten, herinneringen en bedenkingen omtrent de tweede golf, Leuven, Van Halewyck, 1996, 61‐62.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 59 preventieverplichting inhoudt. Het is niet alleen noodzakelijk om wetgeving uit te vaardigen die de nodige bescherming biedt. Ook moeten redelijke stappen ondernomen worden om mishandeling te voorkomen. Recent is daar nog aan toegevoegd dat staten verplicht zijn officieel onderzoek naar deze problematiek te voeren.243 5.1.1.2 HET INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE BURGERLIJK EN POLITIEKE RECHTEN Het BUPO‐Verdrag244 dateert van 19 december 1966. Art. 7 is van belang met betrekking tot partnergeweld. Het bepaalt dat niemand mag onderworpen worden aan wrede, onmenselijk of vernederende behandeling of bestraffing. In 1992 nam het Mensenrechtencomité General Comment nr. 20 aan, dat bepaalt dat de verplichting om beschermende maatregelen te nemen betrekking heeft op twee gevallen. De maatregelen moeten niet alleen beschermen tegen daden gepleegd door mensen in een officiële hoedanigheid. De verplichting is ook van toepassing op daders die als private persoon optreden. Er mag aangenomen worden dat partnergeweld zeker onder deze bepaling valt.245 5.1.1.3 HET INTERNATIONAAL VERDRAG
INZAKE DE
UITBANNING
VAN ALLE
VORMEN
VAN
RASSENDISCRIMINATIE Dit VN‐verdrag van 7 maart 1966246 stelt in art. 5 (b) expliciet dat er moet voorzien zijn in bescherming tegen gewelddadig optreden van overheidsdienaren of een privé persoon, groep of instelling. Het doel van deze paragraaf is te voorkomen dat er een onderscheid zou gemaakt worden in bescherming naar gelang van de personen die het geweld uitoefenen.247 5.1.1.4 HET VERDRAG INZAKE DE UITBANNING VAN ALLE VORMEN VAN DISCRIMINATIE TEN AANZIEN VAN VROUWEN Het VN‐Vrouwenverdrag248 van 18 december 1979 dat voor een stuk geïnspireerd is op het VN‐ antiracismeverdrag, bevat geen algemene bepaling met betrekking tot geweld tegen vrouwen. Met 243
E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 196. 244 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten, BS 6 juli 1983. 245 E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 195. 246 Internationaal Verdrag van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, BS 11 december 1975. 247 N. LERNER, The UN Convention on the Elimination of all forms of Racial Discrimination, a commentary, Leyden, A.W. Sijthoff, 1970, 67. 248 Wet van 11 mei 1983 tot goedkeuring van het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, opgemaakt te New York op 18 december 1979, BS 5 november 1985.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 60 het General Comment nr. 19 zet het Comité van toezicht een belangrijke stap voorwaarts. De aanbeveling bepaalt dat de definitie van discriminatie in art. 1 ook gender‐based violence omvat. Dit wil zeggen dat geweld dat vrouwen op een onevenredige manier treft in vergelijking met mannen, een vorm van discriminatie is. Het kan gaan om fysiek, psychisch of seksueel geweld. Deze bepaling heeft verstrekkende gevolgen. Alle vormen van geweld die een inbreuk uitmaken op mensenrechten en fundamentele vrijheden waarop een vrouw recht heeft, vallen zo onder het toepassingsgebied van het verdrag.249 Het VN‐Vrouwenverdrag is het eerste instrument dat expliciet de rechten van vrouwen verzekert. Toch verwijzen noch dit verdrag, noch de voorgaande expliciet naar partnergeweld als probleem.
5.1.2
Niet bindende teksten
Alle hierboven aangehaalde verdragen geven blijk van een groeiend belang dat gehecht wordt aan de positie van de vrouw in de samenleving. Men begint in te zien dat het recht van vrouwen op gelijkheid een essentieel deel uitmaakt van de ontwikkeling en welvaart van een samenleving. Hierdoor werd het jaar 1975 op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties van 18 december 1972 uitgeroepen tot het jaar van de vrouw. Dit werd direct verlengd en zo werd de periode van 1976 tot 1985 meteen het decennium van de vrouw. Gedurende die periode werden verschillende conferenties op touw gezet en allerhande initiatieven genomen ter behartiging van de rechten van de vrouw.250 Bij het begin van het decennium van de vrouw, in 1975, vond de eerste Internationale Vrouwenrechtenconferentie plaats in Mexico. In de slottekst van deze conferentie werd verwezen naar familiale problemen als bijzonder aandachtspunt, maar de term intrafamiliaal geweld werd nog niet vermeld.251 Een tweede wereldconferentie vond plaats in Kopenhagen, in 1980. Tijdens deze conferentie was het onderwerp van intrafamiliaal geweld heel sterk aanwezig. Het zou de eerste keer zijn dat er in een officieel VN document melding werd gemaakt van de term. Het uiteindelijke actieplan dat opgesteld werd, somde een hele reeks voorstellen op met aanbevelingen om op nationaal vlak maatregelen te nemen ter bescherming van vrouwelijke
249
T. LOENEN, “Artikel 1: Het discriminatiebegrip” in A.W. HERINGA, J. HES en L. LIJNZAAD (red.), Het Vrouwenverdrag: een beeld van een verdrag…, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu, 1994, 7. 250 C. THOMAS, “Domestic Violence” in K.D. ASKIN en C.M. KOENING, Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 244. 251 J. SYMONIDES en V. VOLODIN, Human Rights of Women, a collection of International and Regional Normative Instruments, Parijs, Workshop of UNESCO, 1999, 201.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 61 slachtoffers van intrafamiliaal geweld.252 Tijdens een volgende conferentie die plaatsvond in 1985 in Nairobi was geweld tegen vrouwen het centrale thema. De conferentie sloot het decennium van de vrouw af met de vaststelling dat geweld tegenover vrouwen een onderschat probleem is dat dringend moet erkend en aangepakt worden.253 De besluiten van deze internationale conferenties en de internationale verdragen voorzien in algemene bewoordingen heel wat verklaringen ter bescherming van de rechten van de vrouw. Hoewel de verslagen van deze conferenties in geen geval juridische bindende kracht hebben, ligt hun sterkte in het feit dat zij de algemeen aanvaarde houding van de internationale gemeenschap ten aanzien van mensenrechten weerspiegelen.254 In de periode tussen de Internationale conventie van Nairobi en de Wereldconferentie over Mensenrechten in Wenen in 1993 werden verschillende initiatieven genomen om intrafamiliaal geweld hoog op de agenda te houden. Uiteindelijk leidde dit ertoe dat de slottekst van de Wereldconferentie over Mensenrechten het belang van het uitbannen van geweld tegen vrouwen, zowel in de publieke als de private sfeer expliciet vermeldde. In navolging hiervan nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Verklaring over de Uitbanning van Geweld tegen Vrouwen255 aan. Het gaat hier opnieuw om een niet‐bindende verklaring, die wel een groot praktisch belang heeft. In de verklaring worden 17 maatregelen voorgesteld die staten kunnen nemen om geweld tegen vrouwen te voorkomen. Art. 2 bepaalt uitdrukkelijk dat ook geweld binnen de private sfeer aangepakt moet worden. Concreet kan het gaan om zowel fysiek, seksueel als psychologisch geweld binnen het gezin. Het Actieplan dat opgesteld werd tijdens de Wereldconferentie over Vrouwen in Beijing in 1995 neemt de definitie van de VN‐Verklaring over.256 In de slottekst van deze conferentie is een volledig hoofdstuk gewijd aan geweld tegen vrouwen. Het actieprogramma dat in dit kader opgesteld was riep de regeringen op tot handelen. Geweldpleging tegen vrouwen moest veroordeeld worden en de wettelijke voorschriften, die betrekking hadden op personen die zich schuldig maakten aan gewelddaden en mishandelingen
252
C. THOMAS, “Domestic Violence” in K.D. ASKIN en C.M. KOENING, Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 245. 253 S. SPEE, I. LODEWIJCKX, A. MOTMANS en M. VAN HAEGEDOREN (red.), Wachten op… gelijke kansen, Antwerpen, Garant, 2004, 36‐37. 254 C. THOMAS, “Domestic Violence” in K.D. ASKIN en C.M. KOENING, Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 247. 255 Resolutie AV VN 48/104 van 20 december 1993. 256 C. THOMAS, “Domestic Violence” in K.D. ASKIN en C.M. KOENING, Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 251.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 62 tegenover vrouwen, moeten effectief toegepast en verstrengd worden waar nodig.257 Deze tekst is dan ook de directe inspiratiebron geweest om de Belgische wetgeving aan een grondige wijziging te onderwerpen.258
5.2 5.2.1
WET PARTNERGEWELD 24 NOVEMBER 1997 Totstandkoming
In ons land zijn, in het verlengde van de vierde Internationale Vrouwenconferentie in Beijing, verschillende initiatieven genomen ter uitvoering van het toen opgestelde actieprogramma. België was hiertoe verplicht aangezien zij de resoluties en het actieplatform van de conferentie goedgekeurd hadden. Een eerste voorstel dat ingediend werd door een aantal vrouwelijke senatoren ging om de oprichting van een Adviescomité voor gelijke kansen voor mannen en vrouwen.259 Het tweede voorstel had betrekking op het uitbrengen van een jaarlijks rapport door de regering voor het aantal initiatieven dat genomen werd op het vlak van integratie en het gelijke kansenbeleid.260 Het derde voorstel dat rechtstreeks heeft geleid tot de invoering van de wet partnergeweld werd ingediend in 1996 door senatoren A. Lizin, S. de Bethune, L. Maximus en M. Bribosia‐Picard.261 Op die manier werd de aandacht voor de problematiek van partnergeweld opnieuw verscherpt. Hun voorstel bestond er onder andere in om de strafmaat voor deze vorm van geweld te verhogen. Bovendien waren zij van mening dat geweld tussen echtgenoten of partners door de toenmalige strafwet niet strafbaar was. Dit is een verkeerde opvatting want opzettelijke slagen en verwondingen toegebracht aan de echtgenoot of partner waren al strafbaar overeenkomstig art. 398 e.v. Sw. Het grote probleem lag vooral in het feit dat dergelijke gevallen zelden tot effectieve bestraffing leidden om verschillende redenen. De wetgeving bood de nodige mogelijkheden, maar de drempel om klacht in te dienen was voor slachtoffers nog vaak te hoog.
257
P. ARNOU, “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002, 276. E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld” in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 194. 259 Voorstel tot invoeging in het Reglement van de Senaat van een artikel 77bis houdende oprichting van een Adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen, Parl.St. Senaat 1995, nr. 1‐117/1. 260 Voorstel van de wet strekkende tot controle op de toepassing van de resoluties van de Wereldvrouwenconferentie die van 4 tot 14 september in Peking heeft plaatsgehad, Parl.St. Senaat 1995‐96, 1‐ 124/1. 261 Voorstel van wet strekkende om het echtelijk geweld aan banden te leggen, Parl.St. Senaat 1995‐96, nr. 1‐ 269/1. 258
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 63 Hierdoor werden er weinig processen‐verbaal opgesteld en als die er al waren, werden ze naderhand vaak geseponeerd.262
5.2.2
Inhoud
De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan263, hierna Wet Partnergeweld I, bevat zeven artikelen die wijzigingen aanbrengen zowel op het vlak van materieel strafrecht als strafprocesrecht. Het begrip partnergeweld wordt niet als een apart misdrijf omschreven, maar er werd een strafverzwaring ingevoerd bij een aantal bestaande misdrijven tegen personen, wanneer deze tegen de partner gepleegd worden. Daarnaast worden ruimere onderzoeksbevoegdheden toegekend aan de procureur des Konings en zijn hulpofficieren. Ten slotte krijgen verenigingen en instellingen van openbaar nut een vorderingsrecht toegekend.264
5.2.3
Innovaties
5.2.3.1 STRAFVERZWARING TEN AANZIEN VAN BEPAALDE MISDRIJVEN EN PERSONEN Art. 410 Sw. dat strafverzwaringen oplegt voor bepaalde wanbedrijven en misdaden ten aanzien van personen op grond van het bestaan van bloedverwantschap tussen dader en slachtoffer, wordt uitgebreid met een volgend lid: “Hetzelfde geldt ook ingeval de schuldige de misdaad of het wanbedrijf heeft gepleegd tegen zijn echtgenoot of de persoon met wie hij samenleeft of samengeleefd heeft en een duurzame affectieve en seksuele relatie heeft of gehad heeft.”265 De misdaden en wanbedrijven die hier bedoeld worden zijn opzettelijke verwondingen of slagen, opzettelijke doding die geen doodslag wordt genoemd en opzettelijke toediening van dodelijke of schadelijke stoffen. Ten aanzien van een persoon die deze handelingen stelt tegen een (ex‐) echtgenoot of partner zal de oorspronkelijk vastgestelde minimumstraf verdubbeld worden in geval van gevangenisstraf en met twee jaar worden verhoogd in geval van opsluiting. De maximumstraf blijft ongewijzigd. Door deze invoering geeft de wetgever duidelijk te kennen dat geweld tussen partners door de maatschappij sterk wordt afgekeurd.266
262
C. VERSCHEUREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1059. 263 Wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. 264 E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 198. 265 Art. 2 wet 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. 266 F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 165.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 64 Om de voorziene strafverzwaring te kunnen toepassen moet het misdrijf gepleegd zijn tegen een echtgenoot of een persoon met wie de dader samenleeft of samenleefde en een duurzame affectieve en seksuele relatie heeft of gehad heeft. Aan deze drie elementen moet cumulatief voldaan zijn. Er mag aangenomen worden dat het volstaat dat alle elementen in het verleden aanwezig waren, zonder dat zij daarom gelijktijdig moesten vervuld zijn. Dit geldt zonder tijdsbeperking, zodat ook personen die dertig jaar geleden samenwoonden en een duurzame affectieve en seksuele relatie onderhielden nog steeds voldoen aan de voorwaarden.267 Ook gewelddaden die zich dus voordoen nadat de echtscheiding is uitgesproken, of nadat de relatie is beëindigd, vallen nog binnen de voorwaarden voor strafverzwaring.268 Dit is een belangrijke nuance aangezien uit vele onderzoeken bleek dat geweld niet ophoudt aan de grenzen van het huwelijk of het samenwonen.269 De strafverzwaring is van toepassing op alle personen die geweld plegen ten aanzien van een echtgenoot of partner. Er werd geen leeftijdsgrens ingevoerd en het geslacht van dader en slachtoffer is irrelevant. Hiermee voldoet de wetgever aan de verplichting onder het EVRM om partnergeweld, dat genderneutraal is, te beteugelen. In de wet een onderscheid voorzien in geslacht van dader en slachtoffer zou overbodig zijn aangezien ook geweld binnen homorelaties op dezelfde manier moet behandeld worden als binnen heterorelaties.270 5.2.3.2 OPHEFFING VAN DE VERSCHONINGSGROND BIJ BETRAPPING OP OVERSPEL Samen met de invoering van de strafverzwaring werd art. 413 Sw. geschrapt.271 Dit artikel bevatte een strafverminderende verschoningsgrond voor doodslag, verwondingen en slagen indien deze gepleegd werden door de ene echtgenoot op de andere en/of de minnaar op het ogenblijk van betrapping op heterdaad bij overspel. Op die manier werd het einde ingeluid van een eeuwenoude 267
P. ARNOU, “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002, 280. E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 200. 269 L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 281; T.S. DEE, “Until Death do you part: the effects of unilateral divorce on spousal homicides”, Economic Inquiry 2003, vol. 41, nr. 1, 163. 270 L. STEVENS, “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 20; E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 201; F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 167. 271 Art. 3 wet 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 16 februari 1998. 268
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 65 verschoningsgrond, die ook al onder het oude recht toepassing vond.272 Daarnaast is deze afschaffing een logisch gevolg van het feit dat overspel al sinds 1987 uit het Strafwetboek geschrapt werd.273 Voor de invoering van de Wet Partnergeweld I werden al verschillende initiatieven genomen om dit artikel op te heffen. Deze kunnen gekaderd worden binnen de maatschappelijke evolutie waarin het recht op fysieke integriteit mede door de evolutie op het gebied van mensenrechten, ook binnen een huwelijksrelatie, steeds meer aan belang wint.274 5.2.3.3 UITBREIDING VAN DE ONDERZOEKSBEVOEGDHEDEN VAN DE PROCUREUR DES KONINGS Om de opsporing van partnergeweld te vergemakkelijken werden ook enkele procedurele wijzigingen ingevoerd.275 De artikelen 46 en 49 Sv. werden gewijzigd, waardoor aan de procureur des Konings en zijn hulpofficieren een aantal bevoegdheden werden toegekend die normaal gezien enkel toekomen aan de onderzoeksrechter in het kader van een gerechtelijk onderzoek. Voordien konden deze bevoegdheden door de procureur des Konings enkel worden uitgeoefend in het kader van de heterdaadprocedure.276 Door de wijzigingen die aangebracht werden aan art. 46, 2° Sv. kan het slachtoffer van opzettelijke verwondingen of slagen aan de procureur des Konings of zijn hulpofficieren vragen om het misdrijf vast te stellen op voorwaarde dat het geweld gepleegd werd in het huis en dat de vermoedelijke dader de echtgenoot of partner is van het slachtoffer. Op die manier wordt het gemakkelijker gemaakt voor politie en parket om op een vlugge en efficiënte wijze in te grijpen in conflictsituaties binnenshuis. Wat voordien niet altijd gemakkelijk was aangezien agenten gebonden waren door de onschendbaarheid van de woning en daar enkel konden binnendringen in geval van extreme
272
P. ARNOU, “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002,281; E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 202; F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 171‐172. 273 Wet van 20 mei 1987 tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, BS 12 juni 1987. 274 L. STEVENS, “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 22. 275 Art. 4 en 5 wet 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. 276 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht, II, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu 2006, 839‐ 862.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 66 vormen van geweld. Om dit artikel te kunnen toepassen is het wel van belang dat het geweld zich effectief afspeelt binnen het huis en niet bijvoorbeeld op straat.277 De bijzondere bevoegdheden zoals bij heterdaad omvatten de mogelijkheid om de verdachte te arresteren en om een huiszoeking te doen in de woning waar het partnergeweld zich heeft voorgedaan. Door de wijziging van art. 49 Sv. is er hiervoor geen toestemming meer nodig van ‘het hoofd van het huis’. De vraag van het slachtoffer zal volstaan en de toestemming van de bewoner of een bevel van de rechter zijn dus niet meer nodig. Het is belangrijk dat de vraag enkel mag uitgaan van het slachtoffer en niet van een derde.278 Een derde procedurele wijziging279 heeft betrekking op art. 1, 3° van de Huiszoekingswet280. Deze wijziging sluit aan bij de aanpassing van art. 46 Sv. Hierdoor wordt een huiszoeking ’s nachts mogelijk gemaakt, wanneer hiertoe verzocht wordt door het slachtoffer van partnergeweld.281 5.2.3.4 BIJKOMEND
VORDERINGSRECHT VOOR INSTELLINGEN VAN OPENBAAR NUT EN BEPAALDE
VERENIGINGEN
De laatste wijziging282 die de Wet Partnergeweld I voorziet, kwam moeizaam tot stand. Het was de bedoeling om een vorderingsrecht voor bepaalde instellingen van openbaar nut en verenigingen te voorzien op basis waarvan deze organisaties met instemming van het slachtoffer in rechte zouden kunnen optreden in gedingen met betrekking tot partnergeweld. De doelstellingen die hierdoor nagestreefd werden zijn velerlei. Allereerst was het de bedoeling om de confrontatie tussen slachtoffer en dader tijdens het proces te vermijden. Daarnaast wilde men ook zoveel mogelijk de seponering van klachten tegengaan. Ten slotte was het ook de bedoeling om de begeleiding van
277
C. VERSCHEUREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1066. 278 ARNOU, “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002,282; F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 173‐175; L. STEVENS, “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 23. 279 Art. 6 wet 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. 280 Wet 7 juni 1969 tot vaststelling van de tijd gedurende welke geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht, BS 9 december 1975. 281 L. STEVENS, “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 27; C. VERSCHEUREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1066. 282 Art. 7 wet 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 67 slachtoffers zo efficiënt mogelijk te maken, niet alleen voor en na het proces, maar ook tijdens de procedure.283 De argumenten pro en contra kwamen gedurende de voorbereidende werken van de wet uitgebreid aan bod.284 Het uiteindelijke resultaat was dat elke instelling van openbaar nut en elke vereniging die op de datum van de feiten sinds ten minste vijf jaar rechtspersoonlijkheid bezit en volgens haar statuten tot doel heeft geweld tussen partners te voorkomen en hulp te bieden aan slachtoffers van geweld tussen partners en aan hun gezin, met instemming van het slachtoffer, in rechte kunnen optreden. Het slachtoffer behoudt echter de mogelijkheid om op elk ogenblik af te zien van de voordien gegeven toestemming. Hierdoor verliest de organisatie elke bevoegdheid om in rechte op te treden in het geschil waarvoor de toestemming eerder gegeven werd.285 Het is niet de eerste keer dat in België een dergelijk collectief vorderingsrecht werd ingevoerd. De initiatiefnemers van de wet vonden hun inspiratie in art. 5 van de wet racisme en xenofobie286 en in art. 4 van de wet ontkenning genocide287. In deze artikelen werd ook voorzien in de mogelijkheid voor instellingen van openbaar nut om een vordering in te stellen. De mogelijkheid voor slachtoffers om persoonlijk op te treden blijft natuurlijk onverkort van toepassing.288 Het belang van een collectief vorderingsrecht bij een problematiek zoals partnergeweld is niet te onderschatten. Dankzij deze mogelijkheid wordt tegemoetgekomen aan de noden van vele slachtoffers die het niet aankunnen om zelf de stap naar burgerlijke partijstelling te zetten. Het is wel belangrijk dat de instemming van het slachtoffer gedurende de hele procedure moet voortduren. Het zou niet wenselijk zijn om verenigingen te laten optreden zonder instemming van het slachtoffer of in gevallen waarin de persoon zich bedenkt en toch een verzoeningspoging met de partner wil ondernemen. Een dergelijke intrekking van het slachtoffer komt vaak voor en zal in 283
L. STEVENS, “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 27. 284 Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Delcourt‐Pètre betreffende het voorstel van wet strekkende om het echtelijk geweld aan banden te leggen, Parl.St. Senaat 1996‐97, nr. 1‐269/4 en Parl.St. Senaat 1996‐97, nr. 1‐269/9. 285 C. VERSCHEUREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1067. 286 Wet racisme en xenofobie van 30 juli 1981 gewijzigd door de wet van 15 februari 1993, BS 19 februari 1993 en de wet van 12 april 1994, BS 14 mei 1994. 287 Wet 23 maart 1995 tot bestraffing van het ontkennen, minimaliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de genocide die tijdens de Tweede Wereldoorlog door het Duitse nationaal‐socialistisch regime is gepleegd, BS 20 maart 1995, gewijzigd door de wet van 7 mei 1999, BS 25 juni 1999. 288 ARNOU, “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002, 284.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 68 vele gevallen frustrerend zijn voor de betrokken organisaties die zien dat de persoon zich terugtrekt onder druk van de gewelddadige partner. Hierbij moet wel vermeld worden dat de procedure zonder probleem kan verder gezet worden door het Openbaar Ministerie, zelfs al is dit tegen de wil van het slachtoffer.289
5.2.4
Bedenkingen
Los van de bedenkingen die zullen gemaakt worden bij deze wet mag zijn symbolische waarde niet onderschat worden. Door dit onderwerp expliciet in de wetgeving in te voeren is de eerste stap in de richting van een mentaliteitswijziging gezet. De Belgische wetgever gaf een duidelijk signaal dat deze vorm van geweld maatschappelijk sterk afgekeurd wordt. De wetgeving zal pas het verwachte effect met zich meebrengen als zij samen met een efficiënt preventiebeleid en doeltreffende sensibiliseringscampagnes wordt toegepast. 5.2.4.1 BIJZONDERE SOORTEN GEWELD Dat partnergeweld meer is dan enkel fysiek geweld werd hierboven al uitgebreid besproken.290 De Wet Partnergeweld I verwijst jammer genoeg enkel naar fysiek geweld. Andere vormen zoals psychisch, seksueel of economisch geweld vallen volledig buiten het toepassingsgebied van de wet. Daarnaast worden ook moord of doodslag, onopzettelijke slagen of onopzettelijke doding bij lichte gewelddaden of feitelijkheden, of misdrijven tegen de goederen van de partner buiten beschouwing gelaten.291 Een gedeeltelijke motivering hiervoor is te vinden in een verslag, uitgebracht door het adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen. Daarin stond te lezen dat het niet realistisch zou zijn om ook vormen van psychisch geweld via een wettelijke regeling te vatten, dit omwille van de moeilijkheden op het gebied van bewijsvoering.292
289
E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 204; F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 177. 290 Zie supra 2.2, p. 11‐14. 291 E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 199; F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 166. 292 Verslag van de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Delcourt‐Pêtre betreffende het wetsvoorstel om het geweld tussen partners tegen te gaan, Parl.St. Senaat 1995‐96, nr. 269/2.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 5.2.4.2 TERMINOLOGIE
69
Een volgend punt waarop de wet wat bijgeschaafd zou moeten worden, is de gebruikte terminologie. Vooral met betrekking tot de term ‘ongehuwde partner’ bestaat er discussie. Tijdens de parlementaire besprekingen hierover werd telkens verwezen naar het feit dat de rechtspraak de zaak wel zou uitwijzen. Om het begrip partner te interpreteren zullen de rechters zich moeten behelpen met feitelijke vermoedens van samenleven en het bestaan van een duurzame, affectieve en seksuele relatie. Want het opleggen van een werkelijk bewijs dat moet geleverd worden door het slachtoffer zal de drempel voor die persoon alleen maar verhogen wat het tegengestelde zou teweegbrengen van de oorspronkelijke bedoeling van deze wet.293
5.3 5.3.1
BIJKOMENDE INITIATIEVEN Wet van 30 oktober 1998
In één van de bedenkingen bij de wet partnergeweld werd erop gewezen dat enkel fysiek geweld onder de definitie valt. Aan deze tekortkoming is in beperkte mate tegemoet gekomen. De wet van 30 oktober 1998294 stelt een bijzondere vorm van psychisch geweld strafbaar. Het gaat om stalking of belaging. Deze vorm van geweld is dikwijls een gevolg van een voorafgaande gewelddadige relatie.295 De gewelddadige partner gaat op zoek naar andere vormen van geweld om opnieuw aandacht te krijgen van zijn ex‐partner. Het gaat vaak om gedragingen die een ernstige verstoring van de rust van het slachtoffer met zich meebrengen en de levenskwaliteit aanzienlijk doen afnemen. Door de invoering van art. 442bis Sw. werd deze specifieke vorm van geweld ook strafbaar gesteld.296
5.3.2
Nationaal Actieplan Partnergeweld (20042007)
5.3.2.1
TOTSTANDKOMING
Het Nationaal Actieplan Partnergeweld is er gekomen in navolging van het Nationaal Actieplan Geweld van 11 mei 2001. In dit plan, dat opgesteld werd na de Interministeriële Conferentie inzake 293
C. VERSCHEUREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1064. 294 Wet 30 oktober 1998 tot invoeging van een artikel 442bis in het Strafwetboek houdende de strafbaarstelling van belaging, BS 17 december 1998. 295 S. DEBRUYNE, C. DILLEN en P. COSYNS, “Stalkers, een nieuwe categorie van daders”, Panopticon 2002, 13. 296 L. STEVENS, “Stalking strafbaar”, R.W. 1998‐99, 1380.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 70 gelijke kansen van 14 november 2000, werden alle acties in het kader van de strijd tegen geweld op vrouwen vastgelegd. Er werd aandacht besteed aan het internationaal kader, de doelstellingen en een aantal concrete projecten. Eind 2003 werd het plan geëvalueerd en werden verschillende voorstellen geformuleerd om een nieuw Nationaal Actieplan op te stellen rond één groot thema: partnergeweld. Met deze informatie werd het Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007 opgesteld.297 5.3.2.2
DOELSTELLINGEN
In het plan staan zes strategische doelstellingen centraal. Het gaat om de uitwerking van maatregelen op het gebied van sensibilisering, opleiding en vorming, preventie, opvang en bescherming van slachtoffers, repressieve en andere maatregelen en tenslotte regelingen betreffende evaluatie.298 Op het gebied van sensibilisering werden een aantal algemene campagnes opgezet die vooral gericht zijn tot slachtoffers. Ook binnen de juridische‐ en politiewereld werden meer specifieke initiatieven genomen. Zo zou er binnen de basisopleiding van politie en de opleiding van slachtofferhulp, bijzondere aandacht besteed worden aan partnergeweld. Ook artsen werden via een meer specifieke gids beter ingelicht over de problematiek.299 Wat opleiding en vorming betreft, was het de bedoeling om specifieke groepen van personen die op professioneel gebied in aanraking komen met de problematiek, op een duidelijke en correcte manier te informeren. Er werden vormingssessies aangeboden voor hulpverleners, geneesheren, politiemensen, magistraten en de justitiehuizen. Dit alles werd georganiseerd op provinciaal niveau.300 Het belang van preventie werd onderlijnd als basisdoelstelling. Vermijden dat er meer mensen slachtoffer worden van geweld is en blijft een prioriteit. Hierbij werd vooral de rol van het onderwijs onderstreept.301
297
E. BECKERS, “De ketenaanpak van partnergeweld/intrafamiliaal geweld (IFG): waar zit de zwakste schakel?”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 12. 298 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 215. 299 Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 6‐16. 300 Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 17‐23. 301 Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 24‐28.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 71 Met betrekking tot bescherming en opvang werd benadrukt dat het slachtoffer op een efficiënte manier moet begeleid worden om te voorkomen dat de persoon zich alleen en uitgesloten voelt. Om hieraan uitdrukking te geven werden de justitiehuizen beter geïnformeerd en werden er aanbevelingen geformuleerd om wettelijke regelingen aan te passen in het voordeel van slachtoffers van partnergeweld. Het is de bedoeling dat er betere opvolging komt van maatregelen die de rechter oplegt ter bescherming van een slachtoffer.302 Ten slotte werden ook een aantal repressieve maatregelen voorzien. Er zou onderzocht worden of het aangewezen is om een aantal magistraten specifiek op te leiden betreffende partnergeweld. Het zou de bedoeling zijn dat die magistraten alle dossiers behandelen van over het hele land. Daarnaast zou ook de strafrechtelijke vervolging van partnergeweld verbeterd moeten worden. Ook zou een richtlijn moeten opgesteld worden op het gebied van de politionele aanpak van intrafamiliaal geweld.303 Een groot deel van alle doelstellingen werden al gerealiseerd, een ander deel is nog in volle ontwikkeling.
5.3.3
Wet van 28 januari 2003
5.3.3.1 TOTSTANDKOMING De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of de wettelijk samenwonende partner die het slachtoffer is van partnergeweld304, hierna Wet Partnergeweld II, is tot stand gekomen in het kader van het Nationaal Actieplan Partnergeweld. De wet kwam er op initiatief van de minister van Gelijkekansenbeleid, Laurette Onkelinx en minister van Justitie, Marc Verwilgen. Het was de bedoeling om zowel op strafrechtelijk als burgerrechtelijk vlak de bescherming van het slachtoffer van partnergeweld te verhogen.305
302
Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 29‐38. 303 Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 39‐49. 304 Wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. 305 E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 205.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 5.3.3.2 VERHOGING VAN DE MAXIMUMSTRAF
72
Doordat in de Wet Partnergeweld I de aanpassing van de strafmaat beperkt bleef tot het optrekken van de minimumstraf deed zich een bijkomend probleem voor. Op die manier was het nog steeds niet mogelijk voor de onderzoeksrechter om een aanhoudingsmandaat af te leveren. Dit is als gevolg van art. 16, §1 van de Voorlopige Hechteniswet306 enkel mogelijk voor feiten waarop een correctionele hoofdgevangenisstraf van ten minste een jaar staat.307 Om dit probleem op te lossen werd via de Wet Partnergeweld II, de maximumstraf die in art. 410 Sw. voorzien is, opgetrokken van zes maanden naar één jaar.308 5.3.3.3 VOORLOPIGE TOEWIJZING VAN DE GEZINSWONING Omdat het in gevallen van partnergeweld heel vaak het geval was dat het slachtoffer de gemeenschappelijke woning moest verlaten, besloot de wetgever hier iets tegen te doen. De problematiek van toewijzing van de gezinswoning is uiteraard enkel van toepassing bij echtgenoten of wettelijk samenwonenden en niet voor andere partners. De regeling geldt voor alle gehuwden ongeacht hun huwelijksvermogensstelsel.309 Betreffende de regeling van dringende en voorlopige maatregelen tussen gehuwden of wettelijk samenwonenden en tussen gehuwden tijdens de echtscheidingsprocedure beschikte de rechter vroeger over een soeverein keuzerecht wat de toewijzing van de gezinswoning betreft. Uit de praktijk bleek dat magistraten zich voor hun uitspraak vooral baseerden op vijf zaken. Er werd rekening gehouden met: de toekenning van het ouderlijk gezag en de voornaamste huisvesting van de kinderen, de behoefte van één van de echtgenoten om in de gemeenschappelijke gezinswoning een beroepsactiviteit te blijven uitoefenen, de initiatiefnemer van de echtscheiding, de fout van één van de echtgenoten en de financiële situatie van beide partners.310 Aangezien er in de praktijk niet altijd rekening gehouden werd met de fout van één van de partners vond de wetgever het toch nodig om aan deze voorwaarde een wettelijke basis te verbinden. 306
Wet 20 april 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht, I, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu 2006, 1015. 308 H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 86. 309 Vred. Westerlo 10 januari 1997, T. Vred. 2001, 243‐245. 310 H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 87. 307
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 73 Hierdoor werden slachtoffers van huiselijk geweld in een materieel voordeligere positie gezet. De gezinswoning moet hen toegewezen worden als zij hierom vragen bij wege van dringende en voorlopige maatregelen. Dit kan het geval zijn in een procedure voor de vrederechter na grof plichtsverzuim of ernstige verstoring tussen de echtgenoten311 of wettelijk samenwonenden312. Hiervoor werden artikel 233 BW en art. 1479 BW aangevuld met een extra lid. Daarnaast kan het ook gaan om een procedure voor de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg tot het bekomen van voorlopige maatregelen tijdens de echtscheidingsprocedure, hiervoor werd art. 1280 Ger. W. gewijzigd.313 In al deze gevallen is de rechter tot toewijzing verplicht, hij kan hier enkel van afwijken als er sprake is van uitzonderlijke omstandigheden.314 De definiëring van het begrip ‘uitzonderlijke omstandigheden’ werd in de wet bijzonder vaag omschreven met de bedoeling dat de rechtspraak verdere concrete invulling aan het begrip zou geven. Op die manier kreeg de rechter de mogelijkheid om zo goed mogelijk in te spelen op alle mogelijke concrete situaties die zich konden voordoen. 315 In de voorbereidende werken werd als eerste voorbeeld het belang van het kind aangehaald. Op die manier zal de toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld niet doorgaan als dit de belangen van de kinderen kan schaden. In het bijzonder werd ook verwezen naar de nieuw samengestelde gezinnen waarbij ook rekening moet gehouden worden met de belangen van kinderen die niet uit hetzelfde gezin geboren zijn.316
311
Art. 3 wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. 312 Art. 5 wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. 313 Art. 6 wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. 314 G. VERSCHELDEN, “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 143. 315 G. VERSCHELDEN, “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 144; H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 90. 316 Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Kaçar betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐2003, nr. 2‐1326/3.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 74 Naast het belang van de kinderen wordt het uitoefenen van een beroepsactiviteit door de dader‐ echtgenoot in de gezinswoning ook als een mogelijke uitzonderlijke omstandigheid aangegeven. De beroepsactiviteit op zich kan niet als reden worden aanvaard, het is aan de rechter om in concreto te oordelen of deze omstandigheid als voldoende doorslaggevend kan worden beschouwd.317 De door de wetgever aangehaalde voorbeelden zijn niet limitatief.318 In de rechtspraak wordt van het begrip ‘uitzonderlijke omstandigheden’ heel ruim toepassing gemaakt. Hierdoor bestaat het risico dat het nieuwe criterium na te ruime toepassing dode letter zal worden.319 De wet vereist niet dat de feiten waarop de verzoeker zich steunt bewezen zijn of tot een voorafgaande veroordeling geleid hebben. De wetgever heeft de bewijslast voor de eisende partij, hier het slachtoffer, proberen te verlichten. Want doordat partnergeweld zich afspeelt in de privésfeer is het verzamelen van bewijsmateriaal uiterst moeilijk. Het volstaat dat het slachtoffer het bewijs van ernstige aanwijzingen van schuld kan leveren.320 Bij de regeling van de voorlopige toewijzing van de gezinswoning wordt geen rekening gehouden met het huwelijksvermogensstelsel van de echtgenoten, noch met het eigendomsstatuut van de woning. Het is mogelijk dat de gezinswoning eigendom is van één echtgenoot afzonderlijk, maar dat de woning naderhand toch toegewezen wordt aan de ander. Dit is geen probleem aangezien het enkel gaat om een voorlopige maatregel en niet om een beslissing ten gronde.321 5.3.3.4 DEFINITIEVE TOEWIJZING VAN DE GEZINSWONING Bij de verdeling van het wettelijk huwelijksvermogensstelsel na echtscheiding, scheiding van tafel en bed of scheiding van goederen heeft het slachtoffer van partnergeweld opnieuw de mogelijkheid om de definitieve toewijzing van de echtelijke woning te vragen. Hiervoor werd art.
317
Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Dardenne betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐03, nr. 2‐1326/3. 318 H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 46‐47; A. BOUCHÉ, “Les nouvelles conséquences civiles et pénales des violences physiques exercées sur le conjoint ou le cohabitant par son partenaire”, J.T. 2003, 463. 319 Zie infra 5.3.4.2, p. 77‐80. 320 H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 45; E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 66. 321 E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 66.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 75 1447 BW aangevuld.322 Deze mogelijkheid bestaat uiteraard enkel voor gehuwden en niet voor wettelijk samenwonenden. Daarnaast is er een bijkomend vereiste dat het moet gaan om echtgenoten die gehuwd zijn onder het gemeenschapsstelsel.323 Als het slachtoffer een verzoek tot definitieve toewijzing van de gezinswoning indient, is de rechter verplicht hierop in te gaan. Deze maatregel is veel verregaander dan de voorlopige toewijzing waarbij slechts een tijdelijk genot verleend wordt aan één van de echtgenoten. In het geval van een definitieve toewijzing wordt aan het slachtoffer het eigendomsrecht van de gezinswoning toegekend, dit uiteraard tegen betaling van een opleg. De rechter zal ook hier opnieuw ‘uitzonderlijke omstandigheden’ kunnen inroepen om de definitieve overdracht niet toe te kennen. Hier werd in de wet evenmin bepaald wat onder de term moet begrepen worden.324 Aangezien het hier om een volledige overdracht van het eigendomsrecht gaat, volstaan ernstige aanwijzingen van schuld in hoofde van de andere echtgenoot niet meer. Het bewijs van een in kracht van gewijsde gegane voorafgaande veroordeling of een beslissing dat de echtscheiding geheel of ten dele op partnergeweld gegrond is, moet geleverd worden.325 5.3.3.5
UITSLUITING VAN HET RECHT OP UITKERING NA ECHTSCHEIDING
De uitsluiting van het recht op uitkering werd niet in het oorspronkelijke wetsontwerp opgenomen maar werd later door een Regeringsamendement326 ingevoerd. Het amendement legt een verplichting op aan de rechter om de echtgenoot die zich schuldig heeft gemaakt aan partnergeweld, volledig uit te sluiten van een recht op uitkering. Naast deze nieuw ingevoerde uitsluitingsgrond werd via de echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting aan de rechter al de mogelijkheid geboden om uitkering volledig uit te sluiten op grond van zware fout. In
322
Art. 4 wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. 323 H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 90‐91. 324 J.‐E. BEERNAERT, “Premier commentaire de la loi du 28 janvier 2003”, Div. Act. 2003, 38; A. BOUCHÉ, “Les nouvelles conséquences civiles et pénales des violences physiques exercées sur le conjoint ou le cohabitant par son partenaire”, J.T. 2003, 463. 325 H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 91; G. VERSCHELDEN, “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 144‐145. 326 Amendement nr. 92, Parl.St. Kamer 2006‐07, nr. 51‐2341/008.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 76 dit geval ging het wel om een facultatieve uitsluitingsgrond. Als zware fout kon het gaan om vormen van psychisch partnergeweld, fysiek geweld ten aanzien van de kinderen of andere misdrijven die niet voorzien zijn in de strafverzwaring ingevoerd via de Wet Partnergeweld I. Het was logischer geweest dat de wetgever zowel voor de zware fout als voor de veroordeling voor partnergeweld voorzien had in een verplichte uitsluiting. Want door dit niet te doen bestaat de mogelijkheid dat een ex‐partner die zich schuldig maakt aan fysieke mishandelingen van de kinderen of psychisch geweld een principieel recht behoudt op een uitkering. Hoewel hier redelijkerwijs wel kan verwacht worden dat de rechter in een dergelijk geval geen uitkering zal toekennen aan de dader, hoewel hij principieel over de mogelijkheid beschikt om het wel te doen.327
5.3.4
Toepassing van de wet in de rechtspraak
Na de invoering van de Wet Partnergeweld II bleek dat er ook nu weer heel wat punten waren waarover de wetgever vaag bleef, het was de bedoeling dat hier via de rechtspraak een oplossing voor gevonden werd. Hoofdzakelijk met betrekking tot de bewijslast in hoofde van het slachtoffer met betrekking tot de voorlopige toewijzing van de gezinswoning waren er vragen. En wat de concrete invulling van de ‘uitzonderlijke omstandigheden’ waarop de rechter zich kan steunen om de gezinswoning niet toe te kennen aan het slachtoffer van partnergeweld zou worden, was ook een opdracht voor de rechter.328 5.3.4.1 BEWIJSWAARDE Wat de voorlopige toewijzing van het genot van de gezinswoning betreft volstaat het dat het slachtoffer ernstige aanwijzingen van schuld in hoofde van de partner kan aantonen. Dergelijke ernstige aanwijzingen zijn gemakkelijk te bewijzen als het slachtoffer klacht neerlegde voor partnergeweld en als de echtgenoot als gevolg hiervan in voorlopige hechtenis werd genomen.329 Het is echter niet vereist dat er voor de feiten waarop het slachtoffer zich steunt een klacht werd ingediend of een strafonderzoek opgestart is, het feit dat de dader de feiten niet ontkent zal
327
P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), Knelpunten echtscheiding, afstamming en verblijfsregelingen, evaluatie van de wetten van 27 april 2007, 1 juli & 27 december 2006 en 18 juli 2006, Antwerpen, Intersentia, 2009, 20‐22. 328 H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 44. 329 Brussel 8 mei 2003, E.J. 2004/3, 38.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 77 volstaan.330 Ook het vaststaande bewijs leveren van fysiek geweld door de partner is niet vereist. Het bewijs van ernstige aanwijzingen van schuld zullen volstaan. Eenzijdige verklaringen van het slachtoffer zijn niet voldoende. Maar als deze verklaringen aangevuld worden met medische attesten of een proces‐verbaal zal besloten worden dat er zeker ernstige aanwijzingen zijn van schuld bij de partner.331 Wanneer foto’s en een geneeskundig attest aantonen dat er sterke aanwijzingen zijn dat een persoon zijn echtgenote geslagen had tijdens een ruzie moet de gezinswoning haar toegewezen worden. Het feit dat het geweld zich slechts één maal heeft voorgedaan zal hier geen effect hebben aangezien de letsels voldoende ernstig waren.332 5.3.4.2 UITZONDERLIJKE OMSTANDIGHEDEN De wettelijke verplichting om in principe de gezinswoning toe te kennen aan het slachtoffer van partnergeweld geldt niet als er sprake is van uitzonderlijke omstandigheden. De wetgever heeft zich in zijn omschrijving beperkt door de enkele verwijzing naar de belangen van de kinderen en het feit dat de geweldplegende echtgenoot een beroepsactiviteit uitoefent in de gezinswoning. Een verdere precisering van dit begrip werd aan de rechtspraak over gelaten. Voor de toepassing van uitzonderlijke omstandigheden moet de rechter rekening houden met zaken die in een normaal geval, zonder partnergeweld, zouden leiden tot de toewijzing van de gezinswoning. Gaat het om zaken die zo zwaar doorwegen en uitzonderlijk zijn dat het gerechtvaardigd is om in een bepaalde situatie af te wijken van de wettelijke voorrang aan het slachtoffer van partnergeweld op de voorlopige toewijzing van de gezinswoning, dan is het aan de rechter toegestaan om hiervan af te wijken. Het is de taak van de rechter om deze afweging zo goed mogelijk te maken.333 Hierna wordt een overzicht gegeven van de zaken die door de rechter in aanmerking werden genomen als uitzonderlijke omstandigheden. In een uitspraak van het hof van beroep te Luik werd de gezinswoning niet toegewezen aan het slachtoffer van partnergeweld. De reden hiervoor was dat de meerderjarige zoon, die nog thuis woonde, ervoor koos om bij de vader, dader van het geweld, te blijven wonen. Op deze grond werd de gezinswoning aan hem toegekend. Het criterium van het belang van de kinderen zal
330
Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 40. Luik 24 juni 2003, Div. Act. 2004, 4‐7; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 37. 332 Rb. Bergen (2de kamer) 29 juni 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005/4, 1109‐1113. 333 Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 44. 331
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 78 echter niet in aanmerking worden genomen als niet is aangetoond door één van de partijen dat het beter is voor de kinderen om in dat bepaalde huis te blijven wonen.334 Uit een uitspraak in kort geding blijkt dat het feit dat de maatschappelijke zetel van de firma van de echtgenoot‐dader in een deel van de gezinswoning is gevestigd, niet noodzakelijk een reden is om hem de echtelijke woonst toe te kennen. Zolang niet werd aangetoond dat het uitoefenen van het beroep op een andere plaats een ernstig nadeel met zich zou meebrengen, wordt aangenomen dat de uitvoering zonder problemen elders kan gebeuren. Op deze grond werd de gezinswoning niet toegewezen aan de echtgenoot die in een deel van de woning zijn beroepsactiviteit uitoefende. 335 Bij het oordeel om de echtelijke woonst al dan niet toe te kennen aan het slachtoffer van partnergeweld moet de rechter rekening houden met het voordeel van de ene partij in verhouding tot het nadeel van de andere partij. In die zin besloot de vrederechter in Brugge om het genot van de gezinswoning toe te kennen aan de man die daar zijn handelszaak uitbaatte. Hierbij werd gemotiveerd dat als de man zijn werk niet zou kunnen voortzetten, het gezin in een situatie van bestaansonzekerheid zou vervallen. Dit mede door het feit dat de vrouw enkel beschikt over een beperkte werkloosheidsuitkering. Daarenboven achtte de rechter het aangevoerd bewijs van partnergeweld ontoereikend.336 In bepaalde gevallen werd ook rekening gehouden met de omstandigheden waarin het partnergeweld zich voordeed. Ter motivering verwijst de rechtspraak hier naar het feit dat de wetgever de toewijzing van de gezinswoning afhankelijk stelde van bepaalde gedragingen die strafbaar zijn. Hierin vinden bepaalde magistraten een rechtvaardiging om voor de beoordeling van ‘uitzonderlijke omstandigheden’ ook te gaan toetsen aan strafrechtelijke criteria. In het bijzonder aan art. 71 Sw. waardoor er geen misdrijf is als de dader gedreven werd door een macht die hij niet kon weerstaan. In die zin oordeelde de kortgedingrechter in Gent dat er in casu geen sprake was van onweerstaanbare dwang. De man had dit aangevoerd ter verantwoording van zijn gewelddadig gedrag dat zou veroorzaakt zijn door een e‐mailbericht dat hij gelezen had van zijn vrouw aan haar minnaar. Er waren echter vijf dagen verstreken tussen het lezen van het bericht en het stellen van de gewelddaden. Het is niet redelijk aan te nemen dat die onweerstaanbare dwang gedurende vijf
334
Luik 24 juni 2003, Div. Act. 2004, 4‐7. Kort Ged. Gent 11 april 2003, A.R. 03/185/C, onuitg., aangehaald door H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 46; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 38. 336 Vred. Brugge (4de kanton) 30 mei 2005, T.G.R. 2005/3, 171‐172. 335
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 79 opeenvolgende dagen aanwezig zou geweest zijn.337 In een volgende zaak werd de onweerstaanbare dwang wel succesvol opgeworpen. Het hof aanvaardde dat de vrouw zich op het ogenblik van de gewelddaden in een zodanig staat bevond waarin zij de controle over haar handelingen had verloren. De vrouw was op het moment van de feiten opgenomen in een neuropsychiatrische kliniek.338 Naast de dwang in hoofde van de dader wordt ook rekening gehouden met het laakbaar gedrag van het slachtoffer. Het kan gaan om een jarenlange alcoholverslaving of gewelddadig gedrag dat gesteld werd als reactie op eerder geweld van de mede‐echtgenoot. In het laatste geval kan nog moeilijk van slachtoffer en dader gesproken worden aangezien het hier gaat om wederzijds geweld. De wetgever achtte het niet nodig dit expliciet te regelen en bracht ter motivering aan dat dergelijke gevallen zich slechts sporadisch voordoen. De enige afweging die hier nog kan gemaakt worden is aan de hand van de ernst en de herhaling van de gestelde handelingen.339 Een volledig andere grond die als ‘uitzonderlijke omstandigheid’ in de rechtspraak wordt aanvaard is de verzoening tussen echtgenoten. Deze grond is gebaseerd op art. 1284 Ger. W. dat bepaalt dat de vordering tot echtscheiding vervalt door de verzoening tussen de echtgenoten. Vooraleer er effectief sprake kan zijn van verzoening moet zowel het materieel als het moreel element voldaan zijn. Dit betekent dat de samenwoning moet hervat worden en dat de wil om de voorheen gestelde handelingen te vergeven en het echtelijke samenwonen te hervatten, expliciet aanwezig moet zijn.340 Een voorbeeld van dergelijke verzoening is er als de vrouw uitdrukkelijke vraagt dat haar man, die in voorlopige hechtenis was genomen naar aanleiding van partnergeweld, terug naar huis zou mogen komen. Waarbij zij beloven om huwelijkstherapie te volgen en het wettelijke samenwonen te hervatten. Stel dat nadien blijkt dat er zich weer partnergeweld voordoet en dat het samenwonen opnieuw onhoudbaar zou worden, vallen de echtgenoten principieel nog wel onder de toepassing van de wet. Maar deze toepassing wordt uitgesloten door de voorafgaande verzoening die als ‘uitzonderlijke omstandigheid’ werd aanvaard.341
337
Kort Ged. Gent 11 april 2003, A.R. 03/185/C, onuitg., aangehaald door H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 46. 338 Luik 24 juni 2003, Div. Act. 2004, 6. 339 Wetsontwerp tot tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2001‐02, nr. 1693/006, 14. 340 P. SENAEVE en B. BRYS, Handboek van Familieprocesrecht, Leuven, Acco, 1988, 212. 341 Brussel 8 mei 2003, E.J. 2004/3, 39.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 80 Uit analyse blijkt dat financiële motieven ook vaak een rol spelen voor de rechter om de echtelijke woning aan de ene of andere partner toe te kennen, zelfs in gevallen van partnergeweld.342 Dit kan betreurd worden aangezien beperkte financiële middelen in hoofde van het slachtoffer er kunnen voor zorgen dat zij het recht op de gezinswoning verliest. Deze te verregaande interpretatie van ‘uitzonderlijke omstandigheden’ kan door te ruime toepassing tot een uitholling van het begrip leiden. Op die manier zou de bescherming die de wet uitdrukkelijk voorzag dode letter worden, waardoor de wet zijn oorspronkelijke doel van extra bescherming volledig voorbijschiet.343 Bij de beoordeling van de uitzonderlijke omstandigheden kan ook rekening gehouden worden met het tijdsverloop tussen de uitvoering van een beslissing in eerste aanleg, waarin de gezinswoning na toepassing van uitzonderlijke omstandigheden wordt toegewezen aan de dader van partnergeweld, en een uitspraak in hoger beroep. Het toepassen van dit criterium druist regelrecht in tegen de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever om de materiële last voor het slachtoffer van partnergeweld, door een snelle verhuis, te voorkomen. 344 Ten slotte mag niet vergeten worden dat de rechter die afwijkt van het wettelijke criterium en gebruik maakt van ‘uitzonderlijke omstandigheden’ zijn beslissing omstandig moet motiveren.345
5.3.5
Evaluatie en bedenkingen
Het was de bedoeling van de wetgever om een maximale materiële bescherming te bieden aan het slachtoffer van partnergeweld. Hieraan is in voldoende mate tegemoet gekomen door de
342
Luik 24 juni 2003, Div. Act. 2004, 8; Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 40; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 38. 343 H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 47; J.‐E. BEERNAERT, “La loi du 28 janvier 2003: premières décisions jurisprudentielles” noot onder Rb. Luik 14 februari 2003, Div. Act. 2004, 15. 344 A. BOUCHÉ, “Les nouvelles conséquences civiles et pénales des violences physiques exercées sur le conjoint ou le cohabitant par son partenaire”, J.T. 2003, 462; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 39. 345 Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Kaçar betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐2003, nr. 2‐1326/3, 8.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 81 bewijslast voor het slachtoffer licht te houden.346 Toch rijzen er een aantal vragen en bedenkingen over de inhoud en de toepassing van deze wet. Het feit dat de rechter rekening kan houden met ‘ernstige aanwijzingen van schuld’ zonder dat vereist is dat deze bewezen zijn, wijst op een vermenging van strafrecht en familierecht. Deze vermenging zet zich verder via de rechtspraak waarin de figuur van de onweerstaanbare dwang nu ook weerhouden wordt als ‘uitzonderlijke omstandigheid’.347 Het valt te betreuren dat er opnieuw, net zoals bij de Wet Partnergeweld I, enkel rekening wordt gehouden met fysiek geweld. Dit ondanks de vele voorstellen tijdens de parlementaire voorbereidingen om ook rekening te houden met bepaalde vormen van psychisch geweld zoals bedreigingen en vernederingen, of vormen van economisch geweld zoals financiële drooglegging.348 Doordat aan geen van deze voorstellen gevolg werd gegeven, zullen situaties van langdurig psychologisch geweld, of geweld tegen een van de kinderen geen bescherming genieten. Het eenmalig gebruiken van fysiek geweld geeft daarentegen wel aanleiding tot toepassing van de wet.349 Ondanks de algemene evolutie richting een schuldloze echtscheiding werd hier toch een extra dimensie gegeven aan het schuldcriterium. Er is afbreuk gedaan aan de geldende cassatierechtspraak350 op grond waarvan de vrederechter bij de toekenning van voorlopige en dringende maatregelen geen rekening moest houden met het schuldcriterium, de schuldvraag behoorde immers tot de procedure ten gronde.351
346
E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 66; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, deel 5: Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 39. 347 G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, deel 5: Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 39. 348 G. VERSCHELDEN, “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 145; H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 88. 349 BEERNAERT, J.‐E., “Premier commentaire de la loi du 28 janvier 2003”, Div. Act. 2003, 335; F. SWENNEN, “Overzicht van rechtspraak (2000‐2005) – Dringende voorlopige maatregelen tussen echtgenoten op grond van art. 223 B.W.”, E.J. 2006/2, 22. 350 Cass. 28 november 1986, Pas. 1987, I, 395; Cass. 29 mei 1989, Pas. 1989, I, 1026; Cass. 21 januari 1999, Pas. 1999, I, 78. 351 G. VERSCHELDEN, “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 144; H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 82 Ook de beoordelingsvrijheid van de rechter wordt sterk beknot in die zin dat hij verplicht is prioritair rekening te houden met het foutcriterium wat in deze materie eigenlijk niet relevant is. Hierdoor worden financiële en gezinsbelangen op de achtergrond geduwd en ondergeschikt gemaakt aan het belang van het slachtoffer. Het is begrijpelijk dat er op strafrechtelijk gebied een zwaardere bestraffing komt voor partnergeweld, maar het blijft een delicate materie om aan het foutcriterium zonder meer voorrang te verlenen bij de behandeling op burgerrechtelijk gebied. 352 Of de aanpassing van art. 1447 BW met betrekking tot de definitieve toewijzing van de gezinswoning het verwachte effect met zich zal meebrengen valt sterk te betwijfelen. De algemene regelen waarmee de rechter voorheen rekening moest houden bij een beslissing over de toekenning van de gezinswoning blijven in lid 3 van het artikel staan. Het gaat om de maatschappelijke‐ en gezinsbelangen naast de vergoedings‐ en vorderingsrechten van de andere echtgenoot. Hierdoor wordt de beoordelingsvrijheid van de rechter in de praktijk nauwelijks aangetast. Weinig magistraten zullen zich geroepen voelen om een woning met een grote waarde toe te wijzen aan een slachtoffer van partnergeweld dat onmogelijk in staat is een grote opleg te betalen. Het toetsen aan de gezinsbelangen is essentieel en het is totaal niet logisch dat de fout bepalend zou worden in een materie waar ze niet thuishoort.353
5.3.6
Cijfergegevens uit de praktijk
Dat al deze bedenkingen niet onterecht zijn kan gesteund worden op de resultaten die blijken uit de praktijk. Bij de totstandkoming van de wet speelden twee factoren een belangrijke rol. Enerzijds was het de bedoeling de ernst en de omvang van partnergeweld te benadrukken. Anderzijds moest het optreden van politie en parket in zaken van partnergeweld efficiënter gemaakt worden. Het was bovendien moeilijk om de mate en de wijze van optreden te meten aangezien deze feiten niet apart in de statistieken opgenomen werden. Om dit te verhelpen werd voor de invoering van de wet een analyse gemaakt van het klachtenregister in een testgemeente, gedurende drie jaar. Er aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 89; G. VERSCHELDEN, “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 39. 352 H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 92. 353 J.‐E. BEERNAERT, “Premier commentaire de la loi du 28 janvier 2003”, Div. Act. 2003, 39; H. VANBOCKRIJCK, “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 92; J.‐E. BEERNAERT, “La loi du 28 janvier 2003: premières décisions jurisprudentielles” noot onder Rb. Luik 14 februari 2003, Div. Act. 2004, 11.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 83 werd vastgesteld dat er 535 gevallen van huiselijk geweld ter kennis werden gebracht van de politie. Slechts in 63 gevallen, waarbij sprake was van ernstige verwondingen, werd een proces‐ verbaal opgemaakt en doorgezonden naar het parket. Slechts 13 van deze gevallen werden werkelijk behandeld, de overige 50 werden geseponeerd. Hierbij mag niet vergeten worden dat een groot aantal klachten achteraf terug worden ingetrokken door het slachtoffer.354 Door in de wet een verruiming van de bevoegdheden van de procureur des Konings en zijn hulpofficieren te voorzien was het de bedoeling dat alle gevallen van partnergeweld systematisch zouden worden doorgestuurd naar het parket. Ook het vorderingsrecht van verenigingen zou er moeten voor zorgen dat het aantal klachten dat naderhand terug ingetrokken wordt, daalt. Om na te gaan of deze doelstelling na de invoering van de Wet Partnergeweld II bereikt werden, voerden onderzoekers een studie uit die peilde naar het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld. De onderzoekers van de KUL en ULB kwamen tot de conclusie dat de doelstellingen niet bereikt werden. Van de acht verzoeken tot voorlopige toekenning van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld zijn er vijf weigeringen. Deze waren gesteund op het feit dat: er verzoening was tussen de partners, het geweld gebeurd was in een vlaag van zinsverbijstering, het belang van de kinderen zich tegen de toewijzing van de gezinswoning verzette, de geweldpleging een alleenstaand feit was of er geen ernstige slagen en verwondingen werden toegebracht. In slechts twee gevallen werd er effectief toepassing gemaakt van de Wet Partnergeweld II.355 Deze beperkte toepassing wekt de indruk dat deze tweede tussenkomst van de wetgever een maat voor niets is geweest. Dit is vooral te wijten aan het feit dat de problematiek voor de parketmagistraten geen prioriteit is.356 Nu er een wetgeving is, moet ervoor gezorgd worden dat deze ook daadwerkelijk wordt toegepast. Om tot een doeltreffende aanpak te komen is het vooral van belang dat zaken ernstig worden genomen door politie en parket. Uit getuigenissen blijkt dat dit jammer genoeg dikwijls niet het geval is.357
354
E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 208‐209. 355 F. SWENNEN, “Overzicht van rechtspraak (2000‐2005) – Dringende voorlopige maatregelen tussen echtgenoten op grond van art. 223 B.W.”, E.J. 2006/2, 22. 356 N. KUMPS en G. VAN BEEK, Het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, rapport in opdracht van de vice‐eerste Minister en Minister van Werkgelegenheid belast met het gelijke kansenbeleid mevr. L. Onkelinx, Brussel/Leuven, 2002. 357 L. STEVENS, “Parket moet (ex‐)partnergeweld ernstig nemen”, Juristenkrant 2001/25, 2.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 84 Om hieraan te verhelpen is er een mentaliteitswijziging nodig binnen het hele systeem. Een efficiënte aanpak van het probleem steunt echter niet enkel op een repressief beleid. De nadruk moet gelegd worden op preventie en sensibilisering. Pas als het probleem op alle niveaus effectief aangepakt wordt, kan er van een efficiënte werkwijze sprake zijn.
5.4
AANPAK VAN PARTNERGEWELD IN DE PRAKTIJK
In navolging van het Nationaal actieplan partnergeweld werden twee omzendbrieven betreffende partnergeweld opgesteld door de minister van Justitie Onkelinx en het College van Procureurs‐ generaal, met de bedoeling de aanpak van de problematiek ook in de praktijk te verbeteren.
5.4.1
COL 3 en COL 4
In COL 3358 werd een functionele definitie van intrafamiliaal geweld uitgewerkt. Op die manier werd een eenvormige registratie bij politie en parket mogelijk gemaakt. Aangezien zowel justitie als politie nu gebruik maken van hetzelfde afgebakende begrip, zal de vergelijking van cijfermateriaal en de opmaak van statistieken gemakkelijker verlopen. Op die manier kunnen sneller de nodige conclusies getrokken worden voor een betere werking naar de toekomst toe.359 COL 4360 handelt over het strafrechtelijk beleid betreffende partnergeweld. Het is de bedoeling dat politie en de verschillende parketten op uniforme wijze optreden. Er wordt gebruik gemaakt van een multidisciplinaire aanpak, zonder dat deze beperkt blijft tot repressie alleen. Het begrip partnergeweld werd geïntegreerd in de definitie van intrafamiliaal geweld die in COL 3 omschreven werd. Deze nationale definitie omschrijft partnergeweld als ieder lichamelijk, seksueel, psychologisch of economisch geweld tussen gehuwden, of personen die samenwonen of hebben samengewoond op voorwaarde dat ze een duurzame affectieve en seksuele relatie hebben of gehad hebben. In deze omschrijving zijn al de verschillende vormen van intrafamiliaal geweld
358
Omz. COL 3/2006 van het College van Procureurs‐generaal bij de Hoven van beroep. Definitie van het intrafamiliaal geweld en de extrafamiliale kindermishandeling, de identificatie en de registratie van de dossiers door de politiediensten en de parketten. 359 A. MISONNE, “La nouvelle politique de lutte contre les violences intrafamiliales”, J.T. 2006, afl. 6225, 335; E. BECKERS, “De ketenaanpak van partnergeweld/intrafamiliaal geweld (IFG): waar zit de zwakste schakel?”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 14. 360 Omz. COL 4/2006 van het College van Procureurs‐generaal bij de Hoven van Beroep. Gemeenschappelijke omzendbrief van de Minister van Justitie en het College van Procureurs‐generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 85 omvat. In tegenstelling tot de wettelijke definitie waarin enkel sprake is van fysiek geweld. Deze ruime interpretatie kan enkel toegejuicht worden. Zowel ten aanzien van het parket als de politie werden aanbevelingen geformuleerd tot een uniforme afhandeling van de zaken betreffende partnergeweld. Voor de politie werd de nadruk gelegd op het feit dat klachten van het slachtoffer ernstig moesten genomen worden en dat de dader onmiddellijk en grondig moest verhoord worden. Hiervoor werden standaard formulieren voor processen‐verbaal opgesteld met de bedoeling deze bij elke interventie te gebruiken. Bij ernstige situaties, zodra er sprake is van slagen, sporen van seksueel misdrijf of verhoogde risicosituaties, moet de procureur des Konings onmiddellijk verwittigd worden. De gerechtelijke reactie zou dus automatisch moeten gebeuren, op die manier kan een gevoel van straffeloosheid vermeden worden. Op het niveau van het parket wordt ook extra medewerking verwacht. Elke procureur des Konings moet, samen met de procureur‐Generaal, een eigen actieplan uitwerken dat zorgt voor een uniforme aanpak op arrondissementeel niveau. Regelmatig overleg tussen politie, parket, justitiehuizen en diensten die voorzien in opvang van slachtoffers is hierbij essentieel. Daarnaast wordt aangeraden om bepaalde magistraten een bijzondere opleiding te laten volgen met betrekking tot deze problematiek, zodat op elk niveau met specifieke kennis van zaken gehandeld kan worden. Bijzondere aandacht voor het belang van de kinderen in dergelijke situaties wordt onderstreept.361
5.4.2
Resultaten van onderzoek
Om de resultaten en knelpunten van het nationaal actieplan partnergeweld en de richtlijnen na te gaan werd een nationaal justitieel onderzoek gevoerd. Hieruit blijkt vooreerst een sterke verhoging van het aantal geregistreerde processen‐verbaal. Dit betekent dat de omzendbrieven goed opgevolgd werden en dat sensibiliseringscampagnes bij het grote publiek wel degelijk resultaat hebben opgebracht. Het belang van een goede communicatie tussen de verschillende diensten die betrokken zijn bij zaken van partnergeweld wordt opnieuw benadrukt, dit is de enige manier om hulp aan en onthaal van slachtoffers te garanderen. Het is positief dat er een mentaliteitswijziging kan worden vastgesteld bij zowel politie als magistraten, maar de verhoogde werklast en een
361
A. MISONNE, “La nouvelle politique de lutte contre les violences intrafamiliales”, J.T. 2006, afl. 6225, 335; E. BECKERS, “De ketenaanpak van partnergeweld/intrafamiliaal geweld (IFG): waar zit de zwakste schakel?”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 13‐14.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 86 tekort aan middelen zorgen nog steeds voor problemen bij de vlotte afhandeling van zaken. Hoewel seponering nog steeds de meest voorkomende eindbeslissing is, blijkt er sinds 2004 toch een graduele toename van het aantal dossiers dat een gerechtelijk gevolg kreeg.362
5.4.3
Centra voor Algemeen Welzijnswerk
Bij de aanpak van partnergeweld spelen de Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW) een heel belangrijke rol. Hun taken kunnen op drie niveaus gesitueerd worden: onthaal, psychosociale begeleiding en algemene preventie. 5.4.3.1
ONTHAAL
Wat de onthaalfunctie betreft kan een onderscheid gemaakt worden tussen gevallen van intrafamiliaal geweld die gemeld worden door straathoekwerkers of medewerkers van de centra en mensen die uit eigen initiatief aankloppen bij een CAW in hun buurt. Als het gaat om gezinnen die via medewerkers in contact komen met een CAW zal partnergeweld meestal niet snel opgeworpen worden. In de eerste fase zal vooral geluisterd worden en zullen problemen besproken worden. Enkel wanneer de cliënt zelf geweld binnen het gezin opwerpt, zullen verdere stappen ondernomen worden. Gaat het om vrouwen die uit eigen initiatief naar een vluchthuis of andere vrouwenopvanghuizen trekken, op zoek naar hulp, dan zal partnergeweld vanaf het begin uitgebreid besproken worden.363 In 2003 werd samen met het federale Instituut voor Gelijke Kansen in 3 CAW’s in Oost‐Vlaanderen een initiatief opgestart om klachten van intrafamiliaal geweld die binnen kwamen bij de politie, door te spelen aan de CAW’s. Door een directe verbinding tussen de Cel Partnergeweld van de politie en de dienstverlening bij een CAW kon aan koppels die geen einde wilden maken aan hun relatie, therapie en behandeling voorgesteld worden. Dankzij een dergelijk initiatief kan er kort op de bal gespeeld worden, zodat geweld binnen het gezin op een efficiënte manier kan aangepakt worden.364
362
E. BECKERS, “De ketenaanpak van partnergeweld/intrafamiliaal geweld (IFG): waar zit de zwakste schakel?”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 14‐15. 363 K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 27‐28, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf. 364 L. VAN BRAECKEL, “De spiraal doorbreken”, in uitneembaar dossier intrafamiliaal geweld bij Weliswaar.be 2008, nr. 83, 14; CAW VISSERIJ, “beleidsplan 2009‐2010”, 14, www.cawvisserij.be/teksten/beleidsplan%202009_2010_DEF.doc.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 87 Over het algemeen kan aangenomen worden dat de onthaalwerking binnen de CAW’s goed functioneert. Hoewel het toch van belang is dat medewerkers zich weldegelijk bewust zijn dat geweld veel vaker voorkomt dan verwacht en dat slachtoffers uit zichzelf niet gemakkelijk zullen toegeven dat er meer aan de hand is dan op het eerste moment lijkt. Door meer gerichte vragen te stellen en eventueel zelf het onderwerp van geweld aan te snijden, zouden hulpverleners nog beter kunnen tegemoet komen aan de noden van personen die bij de CAW’s terecht komen. Ook de laagdrempeligheid van hulpverlening is essentieel. 5.4.3.2
PSYCHOSOCIALE BEGELEIDING
Begeleiding kan naar gelang van de ernst van de gevallen van intrafamiliaal geweld verschillende vormen aannemen. Een eerste vorm is de ambulante begeleiding. Zo heeft CAW Gent op dit vlak een bijzonder project ‘Telealarm’ opgestart dat vooral bedoeld is ter bescherming van personen die te maken hebben met stalking. Dit kan het geval zijn na de beëindiging van een relatie met partnergeweld. Hierbij kan via een polsband of halsband een signaal worden verstuurd als de persoon vreest voor gevaar. Op die manier wordt de fysieke bescherming maximaal gegarandeerd. Sommige CAW’s voorzien ook in residentiële opvang, hoewel vrouwenopvangcentra en vluchthuizen als hoofdtaak voorzien in opvang van volwassen slachtoffers van intrafamiliaal geweld en hiervoor dus beter geplaatst zijn. Ook crisisopvang wordt verzorgd binnen de meeste CAW’s. Tijdens het verblijf in vluchthuizen en opvangcentra worden slachtoffers verder behandeld, onder andere via zelfredzaamheids‐ en weerbaarheidstraining. Naast ambulante begeleiding en residentiële opvang voor slachtoffers voorzien de CAW’s ook in ruime mogelijkheden ten aanzien van daderbegeleiding.365 Psychosociale begeleiding situeert zich ook op het vlak van therapie. Er worden verschillende mogelijkheden aangeboden door de CAW’s. De begeleiding van daders van partnergeweld wordt vaak opgelegd na een rechtelijke veroordeling. Maar daders kunnen ook op vrijwillige basis deelnemen aan therapie om naderhand terug te kunnen functioneren binnen het gezin. De meeste vormen van therapie op dit vlak zijn individueel, het is hierbij van groot belang dat de dader de wil heeft om te veranderen en beseft wat er allemaal fout gelopen is. Hoewel de mogelijkheid ook bestaat om gedwongen therapie te gebruiken. Er worden verschillende modules gehanteerd die
365
K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 27‐28, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf.
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 88 allemaal een aparte methode gebruiken afhankelijk van het type dader.366 In principe moet het ook mogelijk zijn om via gezins‐ of relatiebegeleiding de problematiek van partnergeweld aan te pakken en op te lossen. In de praktijk wordt dit bijna nooit toegepast, zeker niet in de eerste fase nadat het koppel tijdelijk uit elkaar is gegaan of de stap heeft gezet richting hulpverlening. Hulpverleners geven aan dat er meestal te veel terughoudendheid is bij het slachtoffer om via relatiebegeleiding tot een oplossing te komen. Voordat er eventueel via gezinsbegeleiding zou kunnen gewerkt worden moet de veiligheid van het slachtoffer zeker en vast gegarandeerd kunnen worden en de dader open staan voor het idee om zichzelf te veranderen en op een constructieve manier mee te werken aan de behandeling.367 Over het algemeen kan besloten worden dat psychosociale begeleiding te vaak beperkt blijft tot slachtoffers. Hierdoor worden er niet voldoende mogelijkheden opengehouden voor de toekomst. Gezins‐ of relatietherapie zou vaker moeten toegepast worden. Ook blijkt dat residentiële begeleiding op zich slechts een tijdelijke oplossing biedt, vaak zullen vrouwen naderhand terugkeren naar hun gewelddadige echtgenoot. Dit zou voorkomen kunnen worden als er tijdens het verblijf meer aandacht besteed zou worden aan effectieve begeleiding van de slachtoffers. 5.4.3.3
ALGEMENE PREVENTIE
Preventie kan omschreven worden als het doelbewust en systematisch anticiperen op risicofactoren. Zowel individuele preventie, van begeleider tot cliënt, als algemene preventie zijn heel belangrijk. Wat algemene preventie betreft valt het te betreuren dat het aantal initiatieven beperkt is. Dit is vooral te wijten aan het feit dat de risicofactoren voor intrafamiliaal geweld heel uiteenlopend zijn.368 Een eerste sensibiliseringscampagne is er gekomen in samenwerking met de Jongeren Advies Centra (JAC). Het was de bedoeling om intrafamiliaal geweld onder jongeren bespreekbaar te maken en op die manier de taboesfeer rond het onderwerp zoveel mogelijk te doorbreken. In Oost‐Vlaanderen hebben de centra die al een samenwerking hadden opgezet met de Cel Partnergeweld van de politie ook geïnvesteerd in vorming, waarbij huisartsen in het
366
Zie supra 2.3.7, p. 21‐22. K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 31‐37, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf. 368 Zie supra 2.3, p. 14‐23. 367
Naar een aangepaste Belgische Wetgeving 89 bijzonder aangesproken werden. Op die manier werd ook de medische sector nauwer bij de problematiek betrokken.369 Het is heel belangrijk dat naar het preventieve luik ter voorkoming van partnergeweld bijzondere aandacht blijft gaan. Want hoe vroeger ingegrepen kan worden, hoe kleiner de kans zal zijn dat problemen verder uit de hand lopen. Er moeten voortdurend nieuwe initiatieven genomen worden die aansluiten bij de nieuw verworven kennis door hulpverleningsinstanties die nauw betrokken zijn bij deze problematiek. Preventie zal pas volledig haar doel bereiken als, over de hulpverleningsgrenzen heen, alle mogelijke instanties bereikt worden zodat een zo groot mogelijk deel van de bevolking bewust gemaakt kan worden van de problematiek, wat de aanpak op grote schaal zou moeten verbeteren.370
369
K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 40, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf.; GEZINSBOND, “Dossier geweld in het gezin, Gezinnen zijn niet te kloppen”, Brussel, januari 2004, 11‐13, http://www.gezinsbond.be/images/stories/studie/standpunt/geweldingezin.pdf. 370 L. VAN BRAECKEL, “De spiraal doorbreken”, in uitneembaar dossier intrafamiliaal geweld bij Weliswaar.be 2008, nr. 83, 15‐16; K. DE GROOF en L. SERRIEN, “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 2005, 41‐43, http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf.;
Is er een uitweg?
HOOFDSTUK 6
90
IS ER EEN UITWEG?
Vrouwen uit een gewelddadige thuissituatie hebben het vaak moeilijk om eruit te stappen. Als buitenstaander lijkt het evident dat een slachtoffer zo snel mogelijk een einde zou proberen te maken aan een situatie waarin mishandeling en geweld de norm zijn. In de praktijk is dit geen gemakkelijke beslissing. Er zijn verschillende factoren die een rol spelen bij de overweging om de mishandelende partner al dan niet te verlaten.
6.1
REDENEN OM NIET BIJ DE GEWELDDADIGE ECHTGENOOT WEG TE GAAN
Een recent Amerikaans onderzoek toont aan dat er verschillen zijn voor mannen en vrouwen op dit vlak. Voor mannelijke slachtoffers van partnergeweld zullen andere factoren een rol spelen om de stap naar echtscheiding te zetten.371 Op deze verschillen gaan we hier niet verder in. We houden het bij de factoren die een rol spelen bij de vrouw als slachtoffer want dit is nog steeds de meest voorkomende situatie.372 In de huidige situatie zijn vele redenen die vroeger aangehaald werden om geen einde te maken aan een gewelddadige thuissituatie verholpen.
6.1.1
Huisvesting
In de periode voor 1970 werd aangehaald dat vrouwen die uit de echt scheidden van hun gewelddadige partner alleen kwamen te staan. Niet alleen kregen ze het stigma opgeplakt van gefaald te hebben in hun huwelijk. Ook op financieel vlak was er geen hulp voorzien. Dit bracht het probleem van huisvesting met zich mee, wat voor vrouwen één van de belangrijkste redenen was om in een ontwricht huwelijk te blijven leven. Want de idee dakloos te worden, woog voor hen meestal niet op tegen het geweld dat zij te verduren kregen.373
6.1.2
Loyaliteit en affectie
Een tweede vaak aangehaalde reden is die van loyaliteit tegenover hun echtgenoot. Vrouwen achtten zich niet in de positie om tegen hun man in te gaan. Ze hielden hun problemen liever stil,
371
K.L. ANDERSON, “Who gets out? Gender as Structure and the Dissolution of Violent Heterosexual Relationships”, Gender & Society 2007, vol. 21, nr. 2, 196. 372 K. WITTEBROOD en V. VELDHEER, “Partnergeweld in Nederland, een secundaire analyse van de Intomart‐ onderzoeken naar huiselijk geweld”, Tijdschrift voor criminologie 2005, nr. 1, 15. 373 G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 162.
Is er een uitweg? 91 dan het risico te moeten lopen dat hun man belachelijk gemaakt werd doordat zijn vrouw met privé verhalen naar buiten stapte.374 Daarnaast is er een gevoel van affectie voor de dader. Slachtoffers blijven meestal van hun partner houden en hopen dat hun huwelijkssituatie wel zal verbeteren. Deze hoop wordt dikwijls gevoed door het feit dat daders, na het gebruiken van geweld vaak hun spijt betonen en beloven dat het niet meer zal gebeuren. Hierdoor gaan slachtoffers het voorbije geweld minimaliseren en hun eigen situatie als nog niet zo slecht bestempelen. Vaak wijzen ze ook naar andere factoren die aan de oorzaak liggen van geweld dan het karakter van hun geliefde zelf. Zo hopen ze dat het geweld zal stoppen als hun man geen alcohol meer zou drinken. Ook pogingen om het geweld te ontlopen door hun eigen gedragspatroon aan te passen geven weinig blijk van verbetering. Het is duidelijk dat er op die manier nooit een definitieve oplossing kan bekomen worden.375 Vele vrouwen voelen zich ook verantwoordelijk voor hun echtgenoot en zijn ervan overtuigd dat zij de enige zijn die hem kunnen helpen omdat enkel zij de echte, diepste gevoelens van hun echtgenoot kennen.376
6.1.3
De kinderen
De belangrijkste reden die overal terugkeert, is die van de kinderen. Vroeger was het argument vooral dat de vrouw het financieel niet zou aankunnen om voor de kinderen te zorgen. De man was in de meeste gezinnen de kostwinner en vrouwen bleven gewoonlijk thuis of hadden een kleine bijverdienste die zij konden combineren met het huishouden.377 Ook nu nog, na de hele emancipatiegolf van de vrouw, blijft het financiële aspect een heel belangrijke rol spelen. Recent Amerikaans onderzoek gaf de volgende cijfergegevens aan. De levensstandaard van een vrouw daalt gemiddeld met 73% na een echtscheiding terwijl die van de man over het algemeen met ongeveer 42% stijgt.378 Deze cijfers moeten uiteraard binnen een ruimer kader gezien worden. Zoals eerder aangehaald zijn vrouwen die slachtoffer van geweld worden meestal laag opgeleid of
374
G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 165. 375 S.D. HERZBERGER, Violence Within the Family: social psychological perspectives, Colorado, Westview Press, 1996, 61. 376 I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 29. 377 G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 165. 378 L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 284.
Is er een uitweg? 92 werken niet buitenshuis wat de extreme percentages gedeeltelijk kan verklaren.379 Uit vrees om in dergelijke situaties niet meer te kunnen voorzien in de behoeften van de kinderen, kiezen vrouwen er vaak voor om in een gewelddadig huwelijk te blijven.
6.1.4
Een overwinning?
Een argument dat, objectief gezien vreemd klinkt, is dat vrouwen het soms als een overwinning zien om bij hun gewelddadige echtgenoot te blijven. Ze vinden het sterk van zichzelf dat ze blijk geven van zoveel doorzettingsvermogen om een dergelijk huwelijk te blijven volhouden. Vele vrouwen zochten vaak zelf naar middeltjes om hun echtgenoot te ‘pesten’, zoals zijn kleren verkeerd strijken, persoonlijke spullen verbergen of hem uitlachen. Deze middeltjes wegen helemaal niet op tegen het gedrag van hun man. Meestal merkte hij er zelf niets van.380
6.1.5
Angst en afhankelijkheid
Intrafamiliaal geweld is in de meeste gevallen een goed bewaard geheim. Dader noch slachtoffer willen dat anderen hiervan weet hebben, uit schaamte en angst om met de vinger gewezen te worden. Vrouwen uit minderheidsgroepen zullen vaak nog een extra angst hebben om de politie te bellen, zij vrezen stereotypering. Vele ouders proberen ook het geweld te verbergen voor hun kinderen, maar meestal zijn kinderen zich toch goed bewust van de ontwrichte situatie en de taferelen die zich afspelen achter een gesloten deur.381 Hierdoor raken gezinnen waar geweld plaatsvindt geïsoleerd en komen op die manier weinig in contact met mensen die hen zouden kunnen helpen. Vaak zal de dader dreigen om meer geweld te gaan gebruiken als het slachtoffer iets zou willen vertellen. De angst dat er met haar of hun familie iets erger zou kunnen gebeuren, doet de vrouw meestal blijven.382
379
A.J. BOWLUS en S. SEITZ, “Domestic violence, employment and divorce”, International economic review 2006, vol. 47, nr. 4, 1119‐1120. 380 G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 166. 381 J. COOPER en A. VETERE, Domestic violence and family safety, a systemic approach to working with violence in families, London/Philadelphia, Whurr Publishers, 2005, 67‐68. 382 S.D. HERZBERGER, Violence Within the Family: social psychological perspectives, Colorado, Westview Press, 1996, 60.
Is er een uitweg? 93 Bij het slachtoffer is er vaak ook angst dat vrienden en familie met haar zullen breken als zij haar partner zou verlaten of aangifte zou doen van zijn gewelddadig gedrag. De vrees dat zij en haar familie een slechte naam zouden krijgen is bij velen sterk aanwezig.383
6.1.6
Een tekort aan steun en opvang
Het tekort aan steun van politie en sociale diensten is in de huidige situatie voor het grootste deel verholpen. Maar het is niet in een heel ver verleden dat situaties waarin de politie die ter plaatse kwam de dader de opdracht gaf een wandelingetje te gaan maken, met de bedoeling om hem te laten afkoelen, de norm waren. Soms bleven agenten gewoon ter plaatse tot de discussie voorbij was. Vaak realiseerden zij zich niet dat het een uur later opnieuw kon escaleren. Deze handelingen duidden er voor het slachtoffer op dat de politie hen niet zou beschermen en dat een oplossing alleen te vinden was in hun privé leven zonder hulp te zoeken van buitenaf. Voor de dader bevestigde dergelijk optreden van de politie zijn vermoeden dat geweld binnen het gezin ongestraft bleef.384
6.2
ECHTSCHEIDING ALS UITWEG?
Er bestaat onzekerheid over het feit of echtscheiding een oplossing is voor intrafamiliaal geweld of enkel tot een verplaatsing van het geweld leidt, waardoor ex‐echtgenotes het doelwit blijven van gewelddadige handelingen van hun ex‐partner.385 Uit het voorgaande blijkt dat heel wat vrouwen in een gewelddadige huwelijkssituatie blijven omdat zij die niet kunnen of willen verlaten. In tegenstelling tot wat men hieruit zou afleiden toonde een onderzoek van 2006, uitgevoerd bij een groot aantal Canadese vrouwen aan dat, mishandeling door de echtgenoot wel degelijk een reden is om een einde te maken aan hun relatie. In het overgrote deel van de gevallen werd het huwelijk beëindigd door echtscheiding.386 Uit Nederlands onderzoek bleek dat slechts 6% van de vrouwen die slachtoffer zijn van
383
I. STALS, Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 28. S.D. HERZBERGER, Violence Within the Family: social psychological perspectives, Colorado, Westview Press, 1996, 61. 385 L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 281; S.A. WIGMAN, N. GRAHAM‐KEVAN en J. ARCHER, “Investigating Sub‐groups of Harassers: The Roles of Attachmens, Dependency, Jealousy and Aggression”, Journal of Family Violence 2008, vol. 23, 558. 386 A.J. BOWLUS en S. SEITZ, “Domestic violence, employment and divorce”, International economic review 2006, vol. 47, nr. 4, 1114. 384
Is er een uitweg? 94 partnergeweld effectief aangifte doen van het geweld. De vrouwen die deze stap zetten bleken slachtoffer te zijn van ernstig tot heel ernstige vormen van geweld.387 Dat echtscheiding of feitelijke scheiding niet altijd de beste oplossing is, wordt aangetoond in een Amerikaans onderzoek waarin onder andere gepeild werd naar het al dan niet voortduren van geweld na de beëindiging van het samenwonen met de gewelddadige partner. Over het algemeen kan aangenomen worden dat vrouwen het initiatief zullen nemen om een einde te maken aan het huwelijk. Hiervoor kunnen twee redenen gevonden worden. Eerst en vooral is de echtscheiding ondertussen een algemeen aanvaarde uitweg om een einde te stellen aan een huwelijk dat gebukt gaat onder geweld. Daarnaast zijn gewelddadige mannen meestal heel sterk afhankelijk van hun partner. Door hun handelingen voelen ze zich superieur en krijgen ze een gevoel van controle over de relatie. Hierdoor zal een mishandelende man minder geneigd zijn om uit zijn huwelijk te stappen.388 Hoewel vrouwen aangemoedigd worden om een gewelddadige partner te verlaten om zichzelf en eventuele kinderen te beschermen, is de echtscheidingsprocedure een periode van verhoogd risico op het voortduren of escaleren van gewelddadig gedrag van de partner. Veel vrouwen melden voortdurende angst, zelfs nadat zij hun partner verlaten hadden. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het geweld niet alleen blijft voortbestaan, maar vaak zelfs erger wordt of volledig escaleert eenmaal de echtscheidingsprocedure is afgerond.389 Vreemd genoeg blijkt ook dat vrouwen die feitelijk gescheiden waren, meer kans hadden op terugkerend geweld dan vrouwen die uit de echt scheidden. Dit zou dan toch aantonen dat echtscheiding efficiënter is dan feitelijke scheiding.390 Maar echtscheiding op zich zal in de meeste gevallen geen heilzaam middel zijn om een einde te maken aan het geweld. Therapie en bestraffing van de dader is zeker aan de orde.
6.2.1
Kinderen en gezamenlijke gezagsuitoefening
Daarnaast blijkt dat de situatie bij gezinnen met kinderen nog kwetsbaarder is. De moeder zal na de echtscheiding in verhouding frequenter te maken krijgen met gewelddadig gedrag door haar
387
T. VAN DIJK, S. FLIGHT, E. OPPENHUIS en B. DUESMANN, Huiselijk Geweld, Den Haag, Sdu Grafisch Bedrijf, 1997, 42‐43. J.R. JOHNSTON en V. ROSEBY, In the name of the child: a developmental approach to understanding and helping children of conflicted and violent divorce, New York, The Free Press, 1997, 27. 389 T.S. DEE, “Until Death do you part: the effects of unilateral divorce on spousal homicides”, Economic 388
Inquiry 2003, vol. 41, nr. 1, 163‐182. 390
J. HARDESTY en G. CHUNG, “Intimate Partner Violence, Parental Divorce, and Child Custody: Directions for Intervention and Future Research”, Family Relations 2006, nr. 55, 201; L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 284.
Is er een uitweg? 95 partner dan gezinnen zonder kinderen. Dit komt doordat het contact niet volledig kan verbroken worden na de echtscheiding. De kinderen moeten vaak op bezoek bij beide ouders en via hun kinderen komen zij hoe dan ook nog in contact met elkaar. Veel vrouwen geven aan dat hun ex‐ echtgenoot dreigde hen te vermoorden of de kinderen mee te nemen. Dergelijke bedreigingen leiden er vaak toe dat vrouwen sneller zullen toegeven aan eisen die de partner stelt met betrekking tot wijzigingen van het hoederecht of de vordering van alimentatie. Een reden waarom een man opnieuw gewelddadig reageert, ligt meestal in wraakgevoelens. Door opnieuw geweld te gaan gebruiken zal de man proberen om terug het gevoel van controle te verkrijgen dat hij verloor na de echtscheiding.391 Deze problemen zouden verminderd kunnen worden door gezamenlijke gezagsuitoefening van de kinderen niet langer toe te kennen aan gewelddadige echtgenoten. Toch wordt in de meeste landen, net zoals in België, in principe gezamenlijke gezagsuitoefening voorgesteld. De mogelijkheid bestaat wel om hiervan af te wijken.392 Maar de dominante positie waarin de man zich bevindt kan ervoor zorgen dat de belangen van de vrouw op de achtergrond komen te staan. Hier moet verwezen worden naar onderzoek dat aantoont dat gezamenlijke gezagsuitoefening na echtscheiding op grond van mishandelingen en gewelddaden geen realistische oplossing kan zijn.393
6.2.2
Echtscheiding op grond van grieven of echtscheiding door onderlinge
toestemming? Echtscheiding door onderlinge toestemming (EOT) laat toe aan echtgenoten om hun huwelijk te beëindigen zonder dat door één van beiden een fout moet aangetoond worden. Voor de invoering van de EOT moest een fout bewezen worden vooraleer de echtscheiding kon uitgesproken worden.394 De echtscheiding op grond van fout (EOF) zorgt er meestal voor dat discussiërende partners verwikkeld raken in onnodig lange en dure procedures. In vele zaken waarin partnergeweld aan de orde is, maakt een dergelijke procedure het er voor de vrouw niet gemakkelijker op. Door een 391
L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 283. 392 Art. 302 BW io art. 387bis BW io art. 1280 Ger. W. 393 J. HARDESTY en G. CHUNG, “Intimate Partner Violence, Parental Divorce, and Child Custody: Directions for Intervention and Future Research”, Family Relations 2006, nr. 55, 202. 394 Zie supra Hoofdstuk 4, p. 40‐58.
Is er een uitweg? 96 meer eenvoudige juridische uitweg te creëren, zou het voortduren van geweld tijdens en na de echtscheidingsprocedure sterk ingeperkt kunnen worden. Hoe minder lang partners nog contact moeten hebben met elkaar om bepaalde regelingen te treffen, hoe kleiner de kans is op het voortduren van geweld.395 Een Brits onderzoek vermeldde een bijkomend probleem van de EOF. Deze procedure maakt het voor vrouwen die geen bewijzen hebben van het gewelddadig gedrag van hun partner extra moeilijk. In de periode voor 1970 bijvoorbeeld, was het niet zo evident voor een vrouw om aan een dokter te vertellen dat haar verwondingen het gevolg waren van het gewelddadig gedrag van haar echtgenoot. In het algemeen werd echtscheiding als een schande aanzien. En zeker als dan nog eens moest aangetoond worden dat de echtscheiding het gevolg was van slagen en verwondingen toegebracht door de echtgenoot. Vele vrouwen durfden het niet aan om hun echtgenoot te verlaten. De enkelingen die het toch deden waren gedoemd om naderhand een geïsoleerd leven te leiden en werden door iedereen met de vinger gewezen. Van financiële steun of huisvesting was nog geen sprake. De stigmatisering van vrouwen die hun privé problemen publiek maakten door de echtscheiding aan te vragen was enorm. De vrouw werd gezien als zondebok omdat zij gefaald zou hebben in haar ondergeschikte rol binnen het huwelijk waarin het ongepast was het gedrag van haar echtgenoot al dan niet publiekelijk in vraag te stellen.396 In de huidige maatschappij is het gelukkig niet meer het geval dat vrouwen die van hun gewelddadige echtgenoot scheiden met de vinger gewezen worden. Vaak is er enkel de persoonlijke schaamte die zij blijven meedragen.
6.2.3
Wat met bemiddeling?
Sinds 1994 heeft bemiddeling in strafzaken een wettelijke basis in België.397 Bemiddeling is in deze context een communicatieproces waarbij dader en slachtoffer met elkaar onderhandelen via een rechtstreekse of onrechtstreekse ontmoeting met tussenkomst van de justitieassistent voor bemiddeling in strafzaken. Herstel van de schade aan slachtoffer en maatschappij zijn de
395
L. STOLZENBERG en S. D’ALLESSIO, “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 282. 396 G. HAGUE en C. WILSON, “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 159. 397 Wet van 10 februari 1994 houdende regeling van een procedure voor de bemiddeling in strafzaken, BS 27 april 1994.
Is er een uitweg? 97 kerndoelstellingen.398 Deze vorm van bemiddeling laten we hier verder buiten beschouwing en we gaan dieper in op bemiddeling in familiezaken. De wet van 19 februari 2001399 legde een wettelijke basis voor de proceduregebonden bemiddeling in familiezaken. De praktijk van de scheidingsbemiddeling is ontstaan in de Verenigde Staten rond 1970. Er werden heel wat afzonderlijke initiatieven genomen met de bedoeling scheidende partners te helpen om zo snel mogelijk tot een oplossing te komen. Zo ontstonden er twee soorten van bemiddelaars: de out‐of‐court bemiddelaars met een zelfstandig statuut en de court‐connected bemiddelaars die rechtbankgebonden werken. Soms zal de rechtbank verwijzen naar bemiddeling nadat een procedure tot echtscheiding werd ingeleid. Sinds 1981 werd een dergelijke verwijzing verplicht gemaakt in Californië. De idee van echtscheidingsbemiddeling heeft zich vanuit Amerika verder verspreid naar Canada, Groot‐Brittanië, Australië, Europa en Japan. Ondertussen hebben de meeste landen hun eigen systeem van bemiddeling uitgewerkt.400 Ons land kende tot voor kort nog geen wettelijke basis voor echtscheidingsbemiddeling. Naderhand groeide de belangstelling voor het onderwerp en via een colloquium dat de Franse orde van advocaten organiseerde over de mediation familiale in samenwerking met de balie van Montreal werd de scheidingsbemiddeling volop in de actualiteit gebracht.401 In navolging hiervan heeft de Belgische Nationale Orde van advocaten een werkgroep ‘bemiddeling in familiezaken’ opgericht waarvoor in 1997 een definitief reglement werd opgesteld.402 De ontwikkeling van het thema in de praktijk en het feit dat het aantal echtscheidingen, en in het bijzonder de echtscheidingen door onderlinge toestemming, elk jaar opnieuw in aantal toenamen, wekte ook de aandacht van enkele politici. Het eerste voorstel van decreet door Vlaams volksvertegenwoordiger Swennen in 1996 zou nog talloze keren hernomen en herwerkt worden, om uiteindelijk te leiden tot het wetsontwerp van 4 mei 2000 betreffende de gezinsbemiddeling.403 Via de wet van 19 februari 2001 werd in het Gerechtelijk Wetboek een nieuw hoofdstuk Ibis ingevoegd, het herstellen van art. 1259 Ger. W. maakt de overgang van de echtscheidingsprocedure op grond van
398
T. GOOSEN, “Bemiddeling in strafzaken: theorie en praktijk in 1999”, Panopticon 2001, 450. Wet van 19 februari 2001 betreffende de proceduregebonden bemiddeling in familiezaken, BS 3 april 2001, gewijzigd door de wet van 21 februari 2005, BS 22 maart 2005. 400 K. TIMMERMANS, “Pleidooi voor bemiddeling?”, A.J.T. 1999‐2000, 587‐589. 401 G. HIERNAUX, “Pourquoi un colloque sur la médiation familiale”, Rev. Trim. Dr. Fam. 1994, 5‐8. 402 P. SENAEVE, “Naar een wetgevende regeling van de scheidingsbemiddeling?” E.J. 1999/1, 2. 403 S. BROUWERS, “Het wetsontwerp betreffende de gezinsbemiddeling: een eerste commentaar”, A.J.T. 2000‐01, 121. 399
Is er een uitweg? 98 bepaalde feiten naar de echtscheiding door onderlinge toestemming opnieuw mogelijk. Verder werden de kosten van de bemiddeling opgenomen in het deeltje onder rechtsbijstand.404 Hoewel de Raad van State in haar advies aangedrongen had om een definitie van wat proceduregebonden bemiddeling exact zou inhouden, te voorzien, maakt de nieuwe wet hier geen melding van.405 Een definitie van bemiddeling zou er echter als volgt kunnen uitzien: “Bemiddeling is een vorm van conflicthantering met als doel de betrokkenen opnieuw tot onderhandelen te brengen ten einde een minnelijke schikking of een dading te bereiken, en waarbij een neutrale derde, de bemiddelaar, tussen partijen staat met geen andere machtsbron dan hun akkoord daartoe en zonder formele bevoegdheden tenzij zijn aanwijzing door de rechter.”406 Bemiddeling moet voorgesteld worden door de rechter bij het begin van de echtscheidingsprocedure. Het is nooit een verplichting voor de partijen om hierop in te gaan.407 Voorlopig is er nog geen Belgisch onderzoek dat de mogelijkheden voor bemiddeling tijdens de echtscheidingsprocedure na partnergeweld bespreekt. Een Amerikaans onderzoek ging wel het verband na tussen bemiddeling in het kader van de echtscheidingsprocedure en partnergeweld. De bedoeling van het bemiddelingssysteem tijdens de echtscheiding in Amerika is om sneller en efficiënter zaken zoals ouderlijk gezag en bezoekrecht te kunnen regelen. Het is meestal de rechtbank die bemiddeling oplegt tijdens de echtscheidingsprocedure. Het systeem maakt gebruik van een neutrale derde die als onafhankelijke partij meehelpt zoeken naar een oplossing die voor beide partners aanvaardbaar is. Elk van hen kan zijn/haar mening geven via de bemiddelaar, wat er meestal voor zorgt dat men sneller tot een oplossing komt zonder dat hoogoplopende ruzies telkens de communicatie tussen partijen verstoren. Rechtbanken leggen heel vaak de verplichting op om via een bemiddelaar tot een oplossing te komen. Dit systeem lijkt goed te werken.408 Over de efficiëntie en toepasbaarheid van het systeem met betrekking tot echtscheiding na intrafamiliaal geweld, bestaat er tussen slachtoffers, bemiddelaars, advocaten en onderzoekers veel discussie.
404
B. COMPAGNION, “La médiation familiale dans le cadre d’une procedure judiciaire, Div. 2001/07, 98‐100. S. BROUWERS, “Commentaar bij art. 734bis Ger. W.”, O.G.R. 2002, afl. 53, 17. 406 S. BROUWERS, “Het wetsontwerp betreffende de gezinsbemiddeling: een eerste commentaar”, A.J.T. 2000‐01, 122. 407 W. PINTENS en E. TORFS, Grounds for divorce and maintenance between former spouses, Leuven, Catholic University Leuven, 2002, 11; S. BROUWERS, “De nieuwe echtscheiding: twee trajecten”, R.A.B.G. 2007/11, 790; S. BROUWERS, “Het nieuwe Belgische echtscheidingsrecht met een knipoog naar de bemiddeling”, T.J.K. 2007/3, 139. 408 C.L. TISHLER, S. BARTHOLOMAE, B.L. KATZ en L. LANDRY‐MEYER, “Is Domestic Violence Relevant? An exploratory Analysis of Couples Referred for Mediation in Family Court”, Journal of Interpersonal Violence 2004, vol. 19, nr. 9, 1044; K. TIMMERMANS, “Pleidooi voor bemiddeling?”, A.J.T. 1999‐00, 587‐588. 405
Is er een uitweg? 99 Aangevoerde argumenten tegen bemiddeling in zaken waarbij partnergeweld een rol speelt, zijn veiligheid, verantwoording tegenover het slachtoffer, efficiëntie en het machtsonevenwicht tussen de ex‐partners. Bemiddelaars voeren echter aan dat al deze elementen ook naar voor komen tijdens de procedure voor de rechtbank en dat tijdens de bemiddeling hier beter kan op ingespeeld worden. Toch toonde onderzoek al aan dat bemiddeling meest efficiënt werkt bij koppels die nog op een beschaafde manier met elkaar kunnen praten en weinig onoverkomelijke conflicten kennen tussen hen. Tussen ex‐partners met een gewelddadige geschiedenis rijzen er vaak bergen conflicten waardoor praten meestal zeer moeilijk zal verlopen, hoewel het toch mogelijk blijft dat ook in een dergelijke situatie een succesvol resultaat bereikt wordt. Een veel voorkomende kritiek van de kant van de slachtoffers is dat bemiddelaars automatisch altijd gezamenlijke gezagsuitoefening zullen voorstellen. Een dergelijke regeling is gezien de achtergrond van intrafamiliaal geweld niet gewenst. Bemiddelaars voeren aan dat het werken met gewelddadige partners vaak heel moeilijk is, omdat zij meestal gedreven zijn om controle te verkrijgen over de regeling. Hun idee is het enige juiste en van hun mishandelde partner willen ze zo weinig mogelijk inspraak.409 Naar aanleiding van het onderzoek werden enkele algemene aanbevelingen gedaan. Het is belangrijk dat rechtbanken vooraf de bemiddelaars inlichten over de situatie waarin de echtgenoten uit elkaar zijn gegaan. Als hier sprake was van intrafamiliaal geweld dan moet hier rekening mee gehouden worden. De bemiddeling moet zodanig opgebouwd worden dat intimidatie tot een minimum herleid kan worden. De procedures moeten ervoor zorgen dat zowel fysieke als psychische veiligheid gewaarborgd blijft. Zo kunnen aparte sessies gehouden worden bij dezelfde bemiddelaar die de belangen van beide partijen achteraf zal combineren.410 Hoewel het hier ging om een Amerikaans onderzoek mag redelijkerwijze aangenomen worden dat alle bevindingen in grote mate zouden overeenkomen met de Belgische situatie. Bemiddeling na partnergeweld moet niet uitgesloten worden, maar een goede voorbereiding van de bemiddelaar is essentieel. Hoewel er dus heel veel landen zijn die een vorm van bemiddeling wettelijk regelen
409
C.L. TISHLER, S. BARTHOLOMAE, B.L. KATZ en L. LANDRY‐MEYER, “Is Domestic Violence Relevant? An exploratory Analysis of Couples Referred for Mediation in Family Court”, Journal of Interpersonal Violence 2004, vol. 19, nr. 9, 1043. 410 C.L. TISHLER, S. BARTHOLOMAE, B.L. KATZ en L. LANDRY‐MEYER, “Is Domestic Violence Relevant? An exploratory Analysis of Couples Referred for Mediation in Family Court”, Journal of Interpersonal Violence 2004, vol. 19, nr. 9, 1059.
Is er een uitweg? 100 moet toch opgemerkt worden dat er vele zijn die bemiddeling in zaken met betrekking tot partnergeweld expliciet uitsluiten. In die zin formuleerde de U.N. de aanbeveling om bemiddeling bij echtscheidingsprocedures waar partnergeweld aan de orde is, te verbieden. Er kan pas sprake zijn van een efficiënte bemiddeling als beide partners zonder gevoelens van angst of intimidatie tegenover elkaar kunnen staan om tot een oplossing te komen. Na partnergeweld bevindt één van beide partners zich in elk geval in een ondergeschikte positie wat in geen geval kan leiden tot een werkbare situatie.411
6.3
ECHTSCHEIDING NA PARTNERGEWELD OP GROND VAN ART. 231 BW
Na alle wetgevende en andere initiatieven is het maar de vraag in hoeverre de echtscheidingsprocedure op grond van art. 231 BW anno 2007 meer bescherming biedt dan voorheen. Hiervoor gaan we na in welke stadia van de echtscheidingsprocedure er concreet zaken veranderd zijn die het slachtoffer van partnergeweld ten goede komen.
6.3.1
Dringende en voorlopige maatregelen
De vrederechter neemt kennis van een vordering tot dringende en voorlopige maatregelen die ingediend wordt buiten de echtscheidingseis. Eenmaal een echtscheidingsprocedure aanhangig is, zal alleen de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg in kortgeding over voorlopige maatregelen kunnen beslissen. Het was de bedoeling van de wetgever om het opstarten van de procedure zo eenvoudig mogelijk te maken. De procedure kan ingeleid worden via verzoekschrift, zelfs een mondeling verzoek, gedaan ter griffie volstaat. Hierna worden beide partijen, bij gerechtsbrief, opgeroepen om te verschijnen voor de raadkamer. Zij kunnen zich hierbij laten bijstaan door een advocaat. Een belangrijk punt hierbij is dat de veiligheid van het slachtoffer van partnergeweld tussen de inleiding van de procedure en het moment van behandeling moet gegarandeerd worden. In dit geval is het
411
EXPERT GROUP MEETING OF THE UNITED NATIONS DIVISION FOR THE ADVANCEMENT OF WOMEN AND THE UNITED NATIONS OFFICE
ON DRUGS AND CRIME, Good practices in legislation on violence against women: report of the expert group meeting,
2008, 43, http://www.un.org/womenwatch/daw/egm/vaw_legislation_2008/Report%20EGMGPLVAW%20(final%2011.11.0 8).pdf.
Is er een uitweg? 101 de taak van de griffie te verwijzen naar het netwerk van vluchthuizen waar het slachtoffer van partnergeweld tijdelijk terecht kan.412
6.3.2
Verzoening
Het is de plicht van de vrederechter om een poging te ondernemen om beide partners te verzoenen. Meestal zal geen volledige verzoening worden bereikt. Dit is ook logisch aangezien beide echtgenoten vaak totaal tegenovergestelde verwachtingen hebben en er een sfeer van conflict heerst. Er is wel nog de mogelijkheid om over te gaan tot bemiddeling. Dit kan op verzoek van beide partijen of na initiatief van de rechter met instemming van de partijen. Naast bemiddeling zal er in sommige gevallen relatietherapie of sociaaltherapeutische of medische begeleiding aangeraden worden. Training in agressiebeheersing, een afkickcentrum voor drugsmisbruik of opvang voor alcoholafhankelijkheid behoren ook tot de mogelijkheden. In dit geval gaat het niet om een opgelegde maatregel, maar om een mogelijkheid die enkel effect zal hebben als de echtgenoten hiermee akkoord gaan en bereid zijn er vrijwillig aan mee te werken.413 De bedenkingen met betrekking tot bemiddeling en therapie werden al besproken.414
6.3.3
Voorlopige maatregelen: inhoud
6.3.3.1 AFZONDERLIJKE WONING De vrederechter heeft de mogelijkheid om de echtgenoten te verplichten de echtelijke woning te verlaten en elk afzonderlijk te gaan wonen. Hierbij kan eventueel een verbod opgelegd worden om in de buurt van elkaars woning te komen. Via de invoering van de Wet Partnergeweld II werd de positie van het slachtoffer van partnergeweld hier aanzienlijk verbeterd.415 Er ontstaat een prioritair criterium van toewijzing van het genot van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld. De rechter kan in die zin drie soorten maatregelen opleggen. Hij kan het slachtoffer de machtiging verlenen om afzonderlijk verblijf te houden in de gezinswoning. Daarnaast kan het bevel opgelegd worden aan de echtgenoot‐dader om de woning te ontruimen binnen de door de rechter bepaalde termijn. Ten slotte heeft hij de mogelijkheid om een verbod op te leggen aan de
412
L. VAN BRAECKEL, “De spiraal doorbreken”, in uitneembaar dossier intrafamiliaal geweld bij Weliswaar.be 2008, nr. 83, 15. 413 E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 64. 414 Zie supra 2.3.7, p. 21‐22. 415 Zie supra 5.3.3, p. 71‐76.
Is er een uitweg? 102 echtgenoot‐dader om de woning nog te betreden op straffe van uitzetting, desnoods met de hulp van de openbare macht.416 6.3.3.2 GEBRUIK VAN ROERENDE GOEDEREN Ook met betrekking tot roerende goederen en in het bijzonder met betrekking tot geld, kan een voorlopige regeling getroffen worden. Hierbij zijn er geen concrete veranderingen die het slachtoffer van partnergeweld begunstigen. Het is aan de rechter om hierin de meest passende regeling te treffen.417 6.3.3.3 KINDEREN Wanneer er kinderen zijn moet hieraan uiteraard bijzondere aandacht besteed worden. Er wordt bij voorkeur geopteerd voor een bilocatieregeling of tweeverblijfsregeling. Hierbij logeert het kind om de beurt bij de vader en de moeder, voor een even lange periode. In veel gevallen zal deze regeling praktisch niet werkbaar zijn. Het is mogelijk dat de beschikbaarheid van één van de ouders of de opvangmogelijkheden niet voldoen, waardoor een aangepaste regeling moet opgesteld worden. In elk geval moet de rechter uitgaan van het belang van het kind. Het is mogelijk dat de echtgenoot die dader is van partnergeweld zich ook schuldig maakt aan mishandeling ten aanzien van de kinderen. Toch mag hier geen lijn in getrokken worden en zal na partnergeweld niet automatisch een afwijkende verblijfsregeling bekomen worden. In situaties waar gevaar is voor mishandeling of verwaarlozing ten aanzien van de kinderen zal via de rechtbank een andere verblijfsregeling moeten gevraagd worden. Een contactverbod of een volledige opschorting van het recht op persoonlijk contact zal enkel in uitzonderlijke situaties toegestaan worden.418
6.3.4
Onderhoudsuitkering na echtscheiding
Wat de onderhoudsuitkering betreft na echtscheiding moet wel rekening worden gehouden met een voorafgaande veroordeling tot partnergeweld. Als er een definitief geworden vonnis is waarin één van de echtgenoten veroordeeld is tot partnergeweld kan aan die persoon geen uitkering tot levensonderhoud meer worden toegekend.419 Het is niet vereist dat er een effectieve straf zou zijn opgelegd, een veroordeling met uitstel of een opschorting van straf volstaan. De burgerlijke
416
E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 66. E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 67. 418 C. DENOYELLE, “Beoordelingscriteria voor een verblijfsregeling: een persoonlijke kijk vanuit de praktijk” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Verblijfsregeling, Antwerpen, Intersentia, 2008, 61. 419 Art. 301 §2 derde lid B.W. 417
Is er een uitweg? 103 rechter heeft hier geen beoordelingsvrijheid en is verplicht rekening te houden met de strafrechtelijke beslissing.420
6.3.5
Definitieve toewijzing van de gezinswoning
Na de echtscheiding moet het wettelijk huwelijksvermogensstelsel vereffend worden. De Wet Partnergeweld II heeft hier een extra bescherming voorzien voor het slachtoffer van partnergeweld dat gehuwd is onder het gemeenschapstelsel.421 De gezinswoning zal verplicht moeten toegewezen worden aan het slachtoffer, behalve in geval van uitzonderlijke omstandigheden. Voor de rest wijzigt de wet Partnergeweld II niets aan de wederzijdse vergoedings‐ en vorderingsrechten tussen de echtgenoten in het kader van de vereffeningsprocedure.422 Wat de procedure tot echtscheiding betreft, zijn er hier en daar wijzigingen aangebracht die wel degelijk hun effect hebben op het vlak van bescherming voor het slachtoffer van partnergeweld. Vooral de voorrang bij toewijzing van de gezinswoning is een belangrijke verandering in het voordeel van het slachtoffer. Uit de veranderingen kan afgeleid worden dat er een evolutie is in de goede richting. Toch is er nog heel wat werk aan de winkel voordat van een volledig doeltreffend beleid kan gesproken worden.
420
E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 71; P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), Knelpunten echtscheiding, afstamming en verblijfsregelingen, evaluatie van de wetten van 27 april 2007, 1 juli & 27 december 2006 en 18 juli 2006, Antwerpen, Intersentia, 2009, 20‐22. 421 Zie supra 5.3.3.4, p. 75‐76. 422 E. VAN DEN EEDEN, “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 71.
Algemeen besluit
104
ALGEMEEN BESLUIT Dit onderzoek beschrijft de toepassing van de echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen in de ruimere context van partnergeweld. Om de problematiek duidelijk te schetsen werd de positie van de vrouw doorheen de geschiedenis eerst besproken. De superieure positie van de man is even oud als de geschiedenis zelf. Het huwelijk was de hoeksteen van de samenleving en wat er zich binnen de muren van de gezinswoning afspeelde was privé. De vrouw werd als een soort ‘eigendom’ van de man behandeld en op die manier stond het hem vrij met haar min of meer te doen wat hij wilde. Onder het voorwendsel dat elk huisje wel zijn kruisje heeft, was de algemene opvatting dat de samenleving in geen geval moest tussenkomen bij problemen binnenshuis. Er mocht dan wel een echtscheidingswetgeving voor handen zijn die de mogelijkheid bood om de echtscheiding te bekomen na gewelddaden en mishandelingen door de echtgenoot, de toepassing bleef vaak beperkt tot heel erge gevallen. Voor vrouwen was het een te grote stap om de echtscheiding aan te vragen. Hopen argumenten zorgden ervoor dat heel veel vrouwen hun problemen nooit aan iemand vertelden. Partnergeweld als specifiek probleem werd pas sinds de jaren ‘70 ontdekt. Eén van de redenen waarom het probleem pas zo laat aan het licht kwam, ligt juist in het feit dat vrouwen met problemen binnen het gezin niet naar buiten kwamen. Jammer genoeg lost het louter erkennen van het partnergeweld niet veel op. Uit de studie bleek dat oorzaken van partnergeweld heel uiteenlopend zijn. Het opleidingsniveau, de sociale situatie, de cycle of violence, alcoholmisbruik en de pathologie van de dader spelen een rol. Al deze redenen mogen dan wel nauw verwant zijn met partnergeweld, als verder gekeken wordt, blijkt dat de hoofdreden vooral te vinden is in de manier waarop de vrouw door de samenleving aanzien werd. De ondergeschikte positie van de vrouw, de jarenlange verplichting om onder maritale macht van haar man te leven en het systematisch remmen van de ontwikkeling van de vrouw kunnen eigenlijk de hoofdreden genoemd worden van het ontstaan van geweld tegen vrouwen binnen het gezin. Uiteindelijk kwam het probleem van partnergeweld wereldwijd hoog op de agenda te staan en hoewel een aangepaste Belgische wetgeving lang op zich liet wachten, zag de Wet Partnergeweld I in 1997 het levenslicht. De wet voorzag onder andere in een strafverzwaring ten aanzien van plegers van partnergeweld. De wetgevende initiatieven die hierop volgden, zorgden ervoor dat er
Algemeen besluit 105 een aparte strafbaarstelling voor stalking kwam en de Wet Partnergeweld II voorzag in de mogelijkheid tot voorlopige of definitieve toewijzing van de gezinswoning na partnergeweld. Na de invoering van deze wet kon een stijging van het aantal aanvragen van echtscheiding op grond van gewelddaden en mishandelingen verwacht worden aangezien een echtscheiding in het nadeel van één echtgenoot als bewijs kon dienen voor partnergeweld, wat noodzakelijk was voor het toekennen van de gezinswoning. Uit de rechtspraak kan niet afgeleid worden dat er een effectieve stijging geweest is. Dit kan onder andere te wijten zijn aan het feit dat de echtscheidingswetgeving een weinig efficiënte oplossing is voor partnergeweld. Niet alleen omdat er tijdens de procedure van echtscheiding verhoogd risico was dat het geweld zou escaleren maar ook omdat het louter uit elkaar gaan van de partners niet voorkomt dat de man zal blijven proberen om controle over zijn ex‐echtgenote te bekomen. Het probleem van partnergeweld is ruimer en zal via juridische weg niet volledig kunnen aangepakt worden. De mogelijkheid om via bemiddeling in plaats van echtscheiding tot een oplossing te komen na partnergeweld, blijkt ook weinig efficiënt. Deze methode wordt niet gesteund vanuit internationale context onder meer omdat samenwerking en onderhandeling tussen partners uit een volledig ontwricht huwelijk heel moeilijk zal zijn. Vaak zal er tijdens de onderhandelingen een te groot onevenwicht zijn tussen dader en slachtoffer. De vrouw zal in veel gevallen toegeven aan de eisen van haar man door de haar jarenlang ingepeperde angst voor geweld en mishandeling. Alle wetgevende initiatieven moeten zeker positief onthaald worden, maar het is vooral de symbolische waarde die een grote rol speelt. De wetgeving toont aan dat geweld binnen het gezin in de samenleving in geen geval getolereerd kan worden. Toch zal een meer multidisciplinaire aanpak nodig zijn om het probleem efficiënt te kunnen bestrijden. De opvangmogelijkheden en begeleiding voor slachtoffers van partnergeweld werken tegenwoordig heel goed. Toch blijft het jammer dat het aantal vrouwen dat effectief hulp zoekt veel lager is dan het vermoedelijk aantal vrouwen dat dagelijks slachtoffer wordt van geweld binnen het gezin. Voor een doeltreffende aanpak zou vooral in preventie moeten geïnvesteerd worden. Hierbij is het van belang om een zo breed mogelijk publiek aan te spreken. Bepaalde risicogroepen, zoals minderheidsgroepen binnen de samenleving, verdienen verhoogde aandacht.
BIBLIOGRAFIE
106
BIBLIOGRAFIE RECHTSLEER ANDERSON, K.L., “Who gets out? Gender as Structure and the Dissolution of Violent Heterosexual Relationships”, Gender & Society 2007, vol. 21, nr. 2, 173‐203. ARNAUTS, I., “De strafrechtelijke veroordeling als grond tot echtscheiding”, Jura Falc. 1997‐98, 221‐ 259. ARNOU, P., “De Wet op het Partnergeweld”, T. Strafr. 2002, 276‐287. ATKINSON, M.‐P., GREENSTEIN, T. en LANG, M.M., “For women, breadwinning can be dangerous”, Journal of Marriage and Family 2005, vol. 67, 1137‐1148.
BAARTMAN, H., “Fysieke mishandeling van kinderen”, Tijdschrift voor criminologie 1995, afl. 4, 300‐ 314. BAETEMAN, G., Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974‐1975, Gent, Story‐scientia, 1982, 108 p. BAETEMAN, G., “De bekwaamheid en de bevoegdheid van gehuwden”, T.P.R. 1975, 79‐116. BEERNAERT, J.‐E., “Premier commentaire de la loi du 28 janvier 2003”, Div. Act. 2003, 35‐39. BEERNAERT, J.‐E., “La loi du 28 janvier 2003: premières décisions jurisprudentielles” noot onder Rb. Luik 14 februari 2003, Div. Act. 2004, 11‐15. BECKERS, E., “De ketenaanpak van partnergeweld/intrafamiliaal geweld (IFG): waar zit de zwakste schakel?”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 11‐18.
BELTJENS, G., Code civil annoté d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et francais reproduite ou analysée, les decisions des tribunaux et des cours de Belgique et de France de 1814 à 1904, I, art. 1 à 515, Brussel, Bruylant‐Christophe, 1906, 296‐306. BIRD, R. en CRETNEY, S., Divorce: the new law, Bristol, Family Law, 1996, 245 p. BOEREFIJN, I., “Domestic violence against women in International Human Rights Law” in WESTENDORP, I. en WOLLESWINKEL, R. (eds.), Violence in the domestic sphere, Antwerpen, Intersentia, 2005, 35‐57. BOSLY, H.‐D. en GOOSSENS, C., Répertoire bibliographique du droit belge: supplement 1961‐1970, Liège, Université de Liège, Faculté de droit, 1972, 58‐60. BOUCHÉ, A., “Les nouvelles conséquences civiles et pénales des violences physiques exercées sur le conjoint ou le cohabitant par son partenaire”, J.T. 2003, 462‐263. BOWLUS, A.J. en SEITZ, S., “Domestic violence, employment and divorce”, International Economic Review 2006, vol. 47, nr. 4, 1113‐1149.
BIBLIOGRAFIE 107 BREMS, E., “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld” in BOAS, A. en LAMBERT, J. (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 191‐213. BRINKGREVE, C., “Mannen en vrouwen: verschuivingen in macht en identiteit” in ZWAAN, T., Familie, huwelijk en gezin in West‐Europa: van Middeleeuwen tot moderne tijd, Amsterdam, Boom, 1993, 389 p. BROUWERS, S., “De nieuwe echtscheiding: twee trajecten”, R.A.B.G. 2007/11, 785‐793. BROUWERS, S., “Het nieuwe Belgische echtscheidingsrecht met een knipoog naar de bemiddeling”, T.J.K. 2007/3, 136‐141. BROUWERS, S., “Het wetsontwerp betreffende de gezinsbemiddeling: een eerste commentaar”, A.J.T. 2000‐01, 121‐127. BROUWERS, S., “Commentaar bij art. 734bis Ger. W.”, O.G.R. 2002, afl. 53, 15‐26. COMPAGNION, B., “La médiation familiale dans le cadre d’une procedure judiciaire”, Div. 2001/07, 98‐ 100. COOPER, J. en VETERE, A., Domestic violence and family safety, a systemic approach to working with violence in families, London/Philadelphia, Whurr Publishers, 2005, 120 p. COSIJNS, K., Partnergeweld: analyse van de situatie voor en na de wet van 24 november 1997, s.l., s.n., 2005, 94p. DEARING, A. en FÖRG, E., Police combating violence against women, documentation of the Conference of Experts, Antwerpen, Intersentia, 1999, 271 p. Declaration on the Elimination of Violence against Women, General Assembly Resolution 48/104 of 20 december 1993, http://portal.unesco.org/education/en/files/37319/11024176493Declaration‐ Elimination‐Violence‐Women.pdf/Declaration‐Elimination‐Violence‐Women.pdf. DE BRUYNE, J., “Analecta uit de rechtspraak: gewelddaden en mishandelingen”, Rechtskundig tijdschrift 1962/1, 89‐97. DE BRUYNE, J., “Seksueel wangedrag als grond tot echtscheiding”, R.W. 1961, 913‐933. DE BRUYNE, J., Wijzigingen van de wetbepalingen inzake echtscheidingsgronden?, s.l., s.n. 1963, Overdruk uit VUB, FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID, Studies en voordrachten‐ 1963, deel 2, p. 135‐ 148. DEBRUYNE, S., DILLEN, C. en COSYNS, P., “Stalkers, een nieuwe categorie van daders”, Panopticon 2002, 7‐21. DE BUSSCHERE, C. en DILLEMANS, R., De feitelijke scheiding der echtgenoten, Gent, Story‐scientia, 1978, 356 p. DEE, T.S., “Until Death do you part: the effects of unilateral divorce on spousal homicides”, Economic Inquiry 2003, vol. 41, nr. 1, 163‐182.
BIBLIOGRAFIE 108 DE GROOF, K. en SERRIEN, L., “Intrafamiliaal geweld, naar een meer samenhangende aanpak”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, juli 2005, 68 p., http://www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/Dossiers/2005%20Dossier%20IFG_KDG.pdf. DEKESEREDY, W.S., ROGNESS, M. en SCHWARTZ, M.D., “Separation/divorce sexual assault: The current state of social scientific knowledge”, Aggression and Violent Behavior 2004, nr. 9, 675‐691. DE KEZEL, E., “Over horen van kinderen en procesbekwaamheid”, E.J. 1999, 56‐58 DEKKERS, R., Précis de droit civil Belge, I, Brussel, Etablissement Emile Bruylant, 1954, 188‐193. DEKKERS, R., “Gerechtelijke statistiek”, R.W. 1959‐1960, 1433‐1448. DEKKERS, R., Handboek Burgerlijk Recht, I, Brussel, Etablissement Emile Bruylant, 1972, 953. DELI, D., “Het horen van minderjarigen volgens het gewijzigde artikel 931 van het Gerechtelijk Wetboek”, T.B.B.R. 1995/1, 183‐197 DELVA, W., Personen‐en Familierecht, Gent, Story‐Scientia, 1982, 560 p. W. DELVA, G. BAETEMAN en M. BAX, “Overzicht van de rechtspraak (1964‐1974) Personen‐en Familierecht”, T.P.R. 1976, 329‐628. DEMARIS, A., “Elevated Sexual Activity in Violent Marriages: Hypersexuality or Sexual Extortion”, The Journal of Sex Research 1997, vol. 34, nr. 4, 361‐373. DENOYELLE, C., “Beoordelingscriteria voor een verblijfsregeling: een persoonlijke kijk vanuit de praktijk” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Verblijfsregeling, Antwerpen, Intersentia, 2008, 53‐69. DESIMPELAERE, A.‐J., Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 207 p. DHONT, F., “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in BOAS, A. en LAMBERT, J. (dir.), La violence conjugale/Partnergeweld, Brussel, Bruylant, 2004, 161‐184. DIJKSTRA, S., “Perpetuum mobile, de overdracht van geweld betwist”, Tijdschrift voor criminologie 1995/4, 346‐359. DOBASH, R.P. en EMERSON DOBASH, R., “Violence against wives”, Society 1982, vol. 19, 6‐8. DOBASH, R.P. en EMERSON DOBASH, R., “Women’s violence to men in intimate relationships: working on a puzzle”, Brittish Journal of Criminology 2004, 324‐349. DUBRU, M., L’égalité civile des époux dans le mariage: commentaire de la loi du 30 avril 1958 relative aux droits et devoirs respectifs des époux, Brussel, Bruylant, 1959, 255 p. DUELZ, A. en RIGAUX, F., Le droit du divorce, Brussel, De Boeck, 1989, 363 p. DUELZ, A. en RIGAUX, F., Le droit du divorce, Brussel, De Boeck, 1996, 426 p. DUTTON, D.G., GOLANT, S.K. EN PIJNAKER, H., De partnermishandelaar: een psychologisch profiel, Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 2000, 195 p.
BIBLIOGRAFIE 109 EXPERT GROUP MEETING OF THE UNITED NATIONS DIVISION FOR THE ADVANCEMENT OF WOMEN AND THE UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME, Good practices in legislation on violence against women: report of the expert group meeting, 2008, 67 p., http://www.un.org/womenwatch/daw/egm/vaw_legislation_2008/Report%20EGMGPLVAW%20(fi nal%2011.11.08).pdf. FERKET, W., “Vrouwenmishandeling en de juridische positie van de gehuwde vrouw in België in de 19de eeuw”, Tijdschrift voor sociale geschiedenis 1999, 285‐304. FLOUR, E. en VAN MOLLE, L., e.a., Bronnen voor de vrouwengeschiedenis in België.2. Repertorium van de feministische en de vrouwenpers 1830‐1994, Brussel, Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling, 1994, 411 p. FORRIER, W. en GERLO, J., “Art. 231 B.W.” in X., Personen‐en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van de rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1984, losbladig met aanvullingen, 21 p. GARBARINO, J. en GILLIAM, G., Understanding Abusive Families, Lexington, Massachusetts, Toronto, LexingtonBooks, 1980, 263 p. GAUDEMET, J., Le mariage en occident: les moeurs et le droit, Paris, Cerf, 1987, 520 p. GAYFORD, J.J., “Battered wives”, British Journal of Hospital Medicine 1979, vol. 22, nr.5, 496‐503. GELLES, R.J., “Violence in the Family: A Review of Research in the Seventies”, Journal of Marriage and the Family 1980, vol. 42, nr. 4, 873‐885. GELLES, R.J., “Family Violence”, Annual Review of Sociology 1985, vol. 11, 347‐367. GELLES, R.J., “Public Policy for Violence Against Women, 30 Years of Successes and Remaining Challenges”, American Journal of Preventive Medicine 2000, vol. 19, nr. 4, 298‐301. GERLO, J., “De gelijkheid van man en vrouw en het burgerlijk wetboek”, T.P.R. 1976, 207‐223. GERLO, J., Handboek voor familierecht, Personen‐en familierecht, Brugge, Die Keure, 2003, 359 p. GERLO, J., Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2001, 340 p. GEZINSBOND, “Dossier geweld in het gezin, Gezinnen zijn niet te kloppen”, Brussel, januari 2004, 56 p., http://www.gezinsbond.be/images/stories/studie/standpunt/geweldingezin.pdf. GHEUDE, C., “Mariage et divorce”, J.T. 1901, 769‐772. GODDING, P., “La femme sous puissance maritale (1804‐1958 ) “ in COURTOIS, L., e.a., Femmes et pouvoirs. Flux et reflux de l’émancipation féminine depuis un siècle, Brussel, Editions Nauwelaerts, 1992, 202p. GOOSEN, T., “Bemiddeling in strafzaken: theorie en praktijk in 1999”, Panopticon 2001, 446‐460. GROEN, M., “De spiraal van schaamte en geweld”, Justitiële Verkenningen 2007, 30‐38.
BIBLIOGRAFIE 110 HAGUE, G. en WILSON, C., “The Silenced Pain: domestic violence 1945‐1970”, Journal of Gender Studies 2000, vol. 9, nr. 2, 157‐169. HALPÉRIN, J.‐L., Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, Presses Universitaires de France, 1996, 377 p. HAMPTON, R.L., GELLES, R.J. en HARROP, J.W., “Is violence in Black Families Increasing? A Comparison of 1975 and 1985 National Survey Rates”, Journal of Mariage and the Family 1989, vol. 51, nr. 4, 969‐ 980. HARDESTY, J. en CHUNG, G., “Intimate Partner Violence, Parental Divorce, and Child Custody: Directions for Intervention and Future Research”, Family Relations 2006, nr. 55, 200‐210. HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 416 p. HEIRBAUT, D., Romeins recht vroeger en nu, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu, 1999, 252 p. HEIRBAUT, D. en BAETEMAN, G. (red.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek – Edition cumulative du Code Civil, I, Gent, Kluwer, 2004, 1049 p. HERBOTS, K., “Overzicht van rechtspraak (1994‐2000) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, E.J. 2000/6, 86‐103. HERBOTS, K., “Overzicht van rechtspraak (2000‐2007) ‐ de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, T. Fam. 2007/2, 19‐40. HERZBERGER, S.D., Violence Within the Family: social psychological perspectives, Colorado, Westview Press, 1996, 257 p. HIERNAUX, G., “Pourquoi un colloque sur la médiation familiale”, Rev. Trim. Dr. Fam. 1994, 5‐8.
HUUSSEN, A.H. JR., De codificatie van het Nederlandse huwelijksrecht: 1795‐1838, Amsterdam, Holland Universiteitspers, 1975, 315 p. JASINSKI, J.L. en WILLIAMS,L., Partner Violence: A Comprehensive Review of 20 Years of Research, London, Sage Publications, 1998, 328 p. JOHNSTON, J.R. en ROSEBY, V., In the name of the child: a developmental approach to understanding and helping children of conflicted and violent divorce, New York, The Free Press, 1997, 337. KEMPE, C.H., SILVERMAN, F.H., STEELE, B.F., DROEGEMEULLER, W. en SILVER, H.K., “The battered child syndrome”, Journal of American Medical Association 1962, vol. 181, nr. 4, 107‐112. KRUG, E.G., DAHLBERG, L.L., MERCY, J.A., ZWI, A.B. en LOZANO, R., World Health Organisation (WHO), “World Report on Violence and Health”, Geneva, 2002, http://whqlibdoc.who.int/publications/2002/9241545615_chap4_eng.pdf. KUMPS, N. en VAN BEEK, G., Het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, rapport in opdracht van de vice‐eerste Minister en Minister van Werkgelegenheid belast met het gelijke kansenbeleid mevr. L. Onkelinx, Leuven/Brussel, 2002.
BIBLIOGRAFIE 111 LAMPE, M.‐F., “Les causes de divorce et leur preuve” in DE GAVRE, J., Le divorce en Belgique, Brussel, E.Story‐Scientia, 1991, 39‐53. LAURENT, F., Principes de droit civil, III, Brussel, Bruylant‐Christophe, 1870, 225‐234. LELEU, Y.‐H. en PIRE, D., La réforme du divorce, première analyse de la loi du 27/04/2007, Brussel, De Boeck & Larcier, 2007, 12‐21. LENTZ, L.A., “Revisiting the Rule of the Thumb: An Overview of the History of Wife Abuse”, Women and Criminal Justice 1999, 10. LERNER, N., The UN Convention on the Elimination of all forms of Racial Discrimination, a commentary, Leyden, A.W. Sijthoff, 1970, 132 p. LEVITT, H.M. en WARE, K.N., “Religious leaders’ perspectives on marriage, divorce, and intimate partner violence”, Psychology of Women Quarterly 2006, nr. 30, 212‐222. LOCRÉ, J.‐G. BARON, La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, II, Straatsburg, Treuttel en Wurtz, 1827, (13 v) LOENEN, T., “Artikel 1: Het discriminatiebegrip” in A.W. HERINGA, J. HES en L. LIJNZAAD (red.), Het Vrouwenverdrag: een beeld van een verdrag…, Antwerpen‐Apeldoorn, Maklu, 1994, 1‐13. MALLEY‐MORRISON, K. en HINES, D.A., Family violence in a cultural Perspective, defining, understanding and combating abuse, Thousand Oaks/London/New Delhi, Sage Publications, 2004, 315 p. MASSON, J.‐P., noot onder Mons 7 april 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999/1, 101‐104. MAYNARD, P.E. en GELLES, R.J., “A structural Family Systems Approach to Intervention in Cases of Family Violence”, Family Relations 1987, vol. 36, nr. 3, 270‐275. MEULDERS‐KLEIN, M.‐T., “Le divorce et ses causes à travers la jurisprudence belge récente”, Ann. dr. Louvain 1991, 277‐332. MEULDERS‐KLEIN, M.‐T., “Le divorce en Belgique, Bilan, réformes et perspectives” in DE GAVRE, J., Le divorce en Belgique, Brussel, E. Story‐Scientia, 1991, 283‐305. MEULDERS‐KLEIN, M.‐T., La personne, la famille et le droit 1968‐1998 : trois décennies de mutations en occident, Brussel, Bruylant, 1999, 589 p. MEULDERS, C. en MATTHIJS, K., “On ne se jouera pas du divorce!”, R.B.H.C. 1996, 65‐103. MISONNE, A., “La nouvelle politique de lutte contre les violences intrafamiliales”, J.T. 2006 afl. 6225, 335‐336. MONSON, C.M. en LANGHINRICHSEN‐ROHLING, J., “Sexual and nonsexual marital aggression: Legal considerations, epidemiology, and an integrated typology of perpetrators”, Aggression and Violent Behavior 1998, vol. 3, nr. 4, 369‐389. MULLENDER, A., Rethinking domestic violence: the social work and probation response, Londen, Routledge, 1996, 317 p.
BIBLIOGRAFIE 112 NICOLSON, P. en WILSON, R., “Is Domestic Violence a Gender Issue? Views from a Britisch City”, Journal of Community & Applied Social Psychology 2004, nr. 14, 266‐283. O’NEIL, J.M. en NADEAU, R.A., “Men’s Gender‐Role Conflict, Defence Mechanisms, and Self‐ Protective Defensive Strategies: Explaining Men’s Violence Against Women From a Gender‐Role Socialization Perspective” in M. HARWAY en J.M. O’NEIL, What Causes Men’s Violence Against Women?, Thousand Oaks‐London‐New Delhi, Sage Publications, 1999, 89‐116. OURLIAC, P. en GAZZANIGA, J.L., Histoire du droit privé Français de l’An mil au Code Civil, Parijs, Albin Michel, 1985, 442 p. PAUWELS, L., “Structurele contextualisering van de politionele registraties inzake intrafamiliaal geweld in oost‐ en west‐vlaanderen”, Panopticon 2001, 220‐238. PASQUIER, A., Précis de divorce et de séparation de corps, Brussel, Larcier, 1959, 602 p. PASQUIER, A., Droits et devoirs respectifs des époux, Brussel, Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence, 1932, 80 p.
PETERS, T. en GOETHALS, J.(ed.), De achterkant van de criminaliteit, over victimologie, slachtofferhulp en strafrechtsbedeling, Deurne, Kluwer, 1993, 391 p. PEULINCKX‐COENE, M.A., “De echtscheidingswetgeving beschouwingen”, R.W. 1971‐1972, 1377‐1425.
in
evolutie.
Rechtsvergelijkende
PICARD, E., D’HOFFSCHMIDT, N. en DE LE COURT, J., Pandecte Belge – Encyclopédie de legislation, de doctrine et de jurisprudence, III, Brussel, Ferdinand Larcier, 1890, 1208. PINTENS, W. en TORFS, E., Grounds for divorce and maintenance between former spouses, Leuven, Catholic University Leuven, 2002, 69 p. PLANIOL, M. en RIPERT, G., Traité pratique de droit civil Francais, II, Parijs, Librairie générale de droit de de jurisprudence, 1952, 394‐411. RENCHON, J.‐L., noot onder Mons 29 juni 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005/4, 1109‐1113. RIGAUX, F., “Divorce‐sanction et divorce‐remède”, J.T. 1986, 233‐237. RÖMKENS, R.G., Gewoon geweld? Omvang, aard, gevolgen en achtergronden van geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties, Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992, 282 p. SANCHEZ‐HUCLES, J. en DUTTON, M.A., “The Interaction Between Societal Violence and Domestic Violence: Racial and Cultural Factors” in HARWAY, M. en O’NEIL, J.M., What Causes Men’s Violence Against Women?, Thousand Oaks‐London‐New Delhi, Sage Publications, 1999, 183‐203. SENAEVE, P., “Naar een wetgevende regeling van de scheidingsbemiddeling?” E.J. 1999/1, 2‐3. SENAEVE, P., “De wet van 27 april 2007 tot hervorming van het echtscheidingsrecht, deel I, de echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting”, T. Fam. 2007/6‐7, 103‐137 SENAEVE, P. en BYS, B., Handboek van Familieprocesrecht, Leuven, Acco, 1988, 365 p.
BIBLIOGRAFIE
113
SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Knelpunten echtscheiding, afstamming en verblijfsregelingen, evaluatie van de wetten van 27 april 2007, 1 juli & 27 december 2006 en 18 juli 2006, Antwerpen, Intersentia, 2009, 240 p.
SPEE, S., LODEWIJCKX, I., MOTMANS, A. en VAN HAEGEDOREN, M. (red.), Wachten op… gelijke kansen, Antwerpen, Garant, 2004, 275 p. STALANS, L.J. en RITCHIE, J., “Relationship of Substance Use/Abuse with Psychological and Physical Intimate Partner Violence: Variations Across Living Situations”, Journal of Family Violence 2008, nr. 23, 9‐24. STALS, I., Huiselijk geweld, Antwerpen, Maklu, 2005, 270 p. STEVENS, L., “De wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan”, E.J. 1998, 18‐32. STEVENS, L., “Stalking strafbaar”, R.W. 1998‐99, 1377‐1380. STOLZENBERG, L. en D’ALLESSIO, S., “The effect of divorce on domestic crime”, Crime & Delinquency 2007, vol. 53, nr. 2, 280‐320. SWENNEN, F., “Alcoholmisbruik, onrechtmatige behandelingsweigering en de bewijsproblemen daaromtrent in de procedure tot echtscheiding”, noot onder Brussel 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐ 99, 49‐56. SWENNEN, F., “Overzicht van rechtspraak (2000‐2005) – Dringende voorlopige maatregelen tussen echtgenoten op grond van art. 223 B.W.”, E.J. 2006/2, 17‐31. SYMONIDES, J. en VOLODIN, V., Human Rights of Women, a collection of International and Regional Normative Instruments, Parijs, Workshop of UNESCO, 1999, 418 p. THOMAS, C., “Domestic Violence” in ASKIN, K.D., en KOENING, C.M., Women and International Human Rights Law, I, New York, Transnational Publishers Inc., 1998, 219‐256. TIMMERMANS, K., “Pleidooi voor bemiddeling?”, A.J.T. 1999‐00, 585‐598.
TISHLER, C.L., BARTHOLOMAE, S., KATZ, B.L. en LANDRY‐MEYER, L., “Is Domestic Violence Relevant? An exploratory Analysis of Couples Referred for Mediation in Family Court”, Journal of Interpersonal Violence 2004, vol. 19, nr. 9, 1042‐1062. VANBOCKRIJCK, H., “De wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw.”, E.J. 2003, 86‐92. VANBOCKRIJCK, H., “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 40‐49. VAN BRAECKEL, L., “De spiraal doorbreken”, in uitneembaar dossier intrafamiliaal geweld bij Weliswaar.be 2008, nr. 83, 14‐17.
BIBLIOGRAFIE 114 VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM, I, Algemene beginselen, Antwerpen‐Oxford, Intersentia, 2005, 949 p. VAN DEN EEDEN, E., “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 63‐72. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht, I, Antwerpen‐ Apeldoorn, Maklu, 2006, 559 p. VAN DER VELPEN, E., “Overzicht van rechtspraak (2000‐2007)‐de echtscheiding op grond van grove beledigingen, gewelddaden en mishandelingen”, T. Fam. 2007/2, 19‐60. VAN DIJK, T., FLIGHT, S., OPPENHUIS, E. en DUESMANN, B., Huiselijk Geweld, Den Haag, Sdu Grafisch Bedrijf, 1997, 123 p. VAN GOIDSENHOVEN, E., “Gewelddaden en mishandelingen, zero tolerance door de echtscheidingsrechter?”, noot onder Rb. Antwerpen 23 februari 2004, R.A.B.G. 2007/ 3, 156‐159. VAN GYSEL, A.C., “Divorce et capacité”, Rev. not. b. 1989, 6‐43. VAN HORN, J., SCHOLING, A. en MULDERS, J., “Recidive bij plegers van partnergeweld”, Tijdschrift voor
criminologie 2006, afl. 4, 331‐344. VAN MECHELEN, R., De meerderheid, een minderheid. De vrouwenbeweging in Vlaanderen: feiten, herinneringen en bedenkingen omtrent de tweede golf, Leuven, Van Halewyck, 1996, 154 p. VAN MEENEN, F., “Over afdoende en niet afdoende gronden tot echtscheiding”, R.W. 1951‐1952, 1025‐1034; 1057‐1066. VAN WEEGHEL, J. en FABER, E., “Mishandeling van ouderen: een sociaal probleem?”, Tijdschrift voor criminologie 1995, afl. 4, 333‐345. VERSCHELDEN, G., “Preferentiële toewijzing van de gezinswoning aan het slachtoffer van partnergeweld”, T.V.W. 2003, 143‐145. VERSCHELDEN, G., “Personen‐ en Familierecht” in Rechtskroniek voor het notariaat, V, Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004, 235 p.
VERSCHELDEN, G., “De wet van 27 april tot hervorming van het echtscheidingsrecht, deel II, de echtscheiding door onderlinge toestemming – de scheiding van tafel en bed – de huwelijksvoordelen”, T. Fam. 2007/6‐7, 138‐162. VERSCHEUREN, C., “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998‐99, 1059‐1071.
VLEDDER, I., “It’s in our hands, stop violence against women” in WESTENDORP, I. en WOLLESWINKEL, R. (eds.), Violence in the domestic sphere, Antwerpen, Intersentia, 2005, 7‐33. WECKX, H., “Kanttekeningen bij de emancipatie van de vrouw”, R.W. 1968‐1969, 865‐878.
BIBLIOGRAFIE 115 WIGMAN, S.A., GRAHAM‐KEVAN, N. en ARCHER, J., “Investigating Sub‐groups of Harassers: The Roles of Attachmens, Dependency, Jealousy and Aggression”, Journal of Family Violence 2008, vol. 23, 557‐ 568. WITTEBROOD, K. en VELDHEER, V., “Partnergeweld in Nederland, een secundaire analyse van de Intomart‐onderzoeken naar huiselijk geweld”, Tijdschrift voor criminologie 2005, nr. 1, 3‐23. WYLLEMAN, A., “De ontwikkeling van het patrimoniaal familierecht in het Belgisch Burgerlijk wetboek” in HEIRBAUT, D., MARTYN, G. en BART, J., Napoleons nalatenschap: tweehonderd jaar Burgerlijk wetboek in België = Un héritage Napoléonien: bicentenaire due Code civil en Belgique, Mechelen, Kluwer, 2005, 221‐232.
RECHTSPRAAK Rb. Brussel 6 maart 1869, B.J. 1869, 582. Rb. Brussel 17 februari 1881, Pas. 1881, III, 136. Cass. 22 juni 1882, Pas. 1882, I, 250. Parijs 20 oktober 1886, D. 1888, II, 101‐102. Rennes 14 juli 1866, D. 1868, II, 163‐164. Brussel 21 december 1886, Pas. 1887, II, 64. Algiers 11 juli 1892, D. 1893, II, 20. Rb. Verviers, 16 mei 1894, J.T. 1894, 800. Poitiers 3 december 1894, Pas. 1895, IV, 44. Parijs 12 november 1895, D. 1897, I, 420. Brussel 16 mei 1896, J.T. 1896, 992. Cass. 31 december 1896, Pas. 1897, I, 56. Brussel 31 maart 1897, Pas. 1897, II, 299. Rb. Gent 25 februari 1899, Pas. 1900, III, 53. Brussel 12 maart 1902, Pas. 1902, II, 225. Gent 19 november 1904, B.J. 1905, 367. Luik 7 juni 1905, Jur. Liège 1905, 186; Rb. Brussel, 10 mei 1919, onuitg. aangehaald door A. PASQUIER, Traité des causes de divorce et de la séparation de corps, Brussel, Bruylant, 1925, 127. Gent 21 februari 1907, Pas. 1907, II, 243.
BIBLIOGRAFIE Brussel 19 februari 1908, Pas. 1908, II, 282.
Rb. Brussel 2 april 1912, Pas. 1913, III, 282. Rb. Rijsel (1e kamer) 27 februari 1925, Gaz. Pal. 1925, II, 766. Gent 4 november 1929, Pas. 1931, V, 13. Luik 23 maart 1950, Pas. 1951, II, 12. Cass. 27 januari 1955, Pas. 1955, I, 553‐554. Brussel 26 februari 1955, J.T. 1955, 331. Parijs 18 juni 1955, D. 1956, 8‐11. Lyon 28 mei 1956, D. 1956, 646‐647. Brussel 27 oktober 1956, Pas. 1958, II, 39‐40. Rb. Brussel (7de kamer) 3 mei 1958, J.T. 1958, 360‐361. Cass. 8 mei 1958, Pas. 1958, I, 995. Antwerpen 21 november 1960, R.W. 1960‐1961, 998‐999. Corr. Bergen, 31 mei 1961, J.T. 1961, 460. Rb. Brussel (7de kamer) 25 januari 1963, J.T. 1963, 240. Brussel 16 november 1963, R.D.F. 1964, 23. Rb. Brussel 29 oktober 1970, Rev. Trim. Dr. Fam. 1971, 40. Rb. Brussel (3de kamer) 10 april 1973, J.T. 1974, 139‐140. Rb. Brussel 23 november 1973, J.T. 1975, 103. Cass. 2 mei 1974, Pas. 1974, I, 909. Bergen (2de kamer) 22 april 1980, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 285‐287. Cass. 2 mei 1980, Pas. 1980, I, 1087. Luik 5 november 1980, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 280‐281. Rb. Mechelen (1ste kamer) 2 april 1981, Rev. Trim. Dr. Fam. 1981, 301‐303. Brussel 4 november 1981, R.W. 1983‐1984, 1987. Antwerpen 6 januari 1982, Rev. Trim. Dr. Fam. 1984, 319. Brussel 9 maart 1982, Pas. 1982, II, 81. Rb. Luik 8 november 1984, Jur. Liège 1985, 93.
116
BIBLIOGRAFIE Rb. Brussel (15de kamer) 4 januari 1985, Rev. Tr. Dr. Fam. 1987, 400‐404.
117
Cass. 28 november 1986, Pas. 1987, I, 395. Luik 17 april 1989, Rev. Trim. Dr. Fam. 1990, 187. Cass. 29 mei 1989, Pas. 1989, I, 1026. Luik 18 februari 1992, Rev. Trim. Dr. Fam. 1993, 82‐84. Rb. Luik (1ste kamer) 20 november 1995, Rev. Tr. Dr. Fam. 1996, 340‐342. Antwerpen 26 juni 1996, A.J.T. 1996‐97, 297. Luik 17 maart 1997, J.L.M.B. 1998, 708‐711. Luik 9 september 1997, J.L.M.B. 1998, 391. Rb. Brussel (3de kamer) 27 januari 1998, A.J.T. 1998‐1999, 57‐60. Rb. Bergen (2de kamer) 7 april 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999, 101‐104. Rb. Luik (1ste kamer) 21 april 1998, J.T. 1998, 797. Rb. Luik (1ste kamer) 30 juni 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999, 506‐509. Rb. Bergen (2de kamer) 8 september 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 2000, 267‐271. Rb. Bergen (2de kamer) 22 september 1998, Rev. Trim. Dr. Fam. 1999, 510‐515. Luik 27 oktober 1998, E.J. 2002/2, 29‐31. Cass. 21 januari 1999, Pas. 1999, I, 78. Rb. Namen (3de kamer) 28 maart 2001, Rev. Trim. Dr. Fam. 2003, 842‐845. Kort Ged. Gent 11 april 2003, A.R. 03/185/C, onuitg., aangehaald door H. VANBOCKRIJCK, “De Wet Partnergeweld getoetst aan de praktijk” noot onder Gent 6 november 2003, E.J. 2004/3, 46. Rb. Bergen (2de kamer) 8 mei 2001, Div. Act. 2001, 134‐135. Rb. Brussel (3de kamer) 8 mei 2003, E.J. 2004/3, 38‐40. Rb. Luik (2de kamer) 20 mei 2003. Rb. Luik (1ste kamer) 24 juni 2003, Div. Act. 2004, 7‐10. Rb. Gent (11de kamer) 6 november 2003, E.J. 2004/3, 40. Rb. Brussel 27 november 2003, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005, 474‐478. Rb. Antwerpen 23 februari 2004, R.A.B.G. 2007/3, 156‐159. Rb. Bergen 20 april 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005, 279‐483.
BIBLIOGRAFIE Rb. Bergen (2de kamer) 29 juni 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005/4, 1109‐1113.
118
Rb. Luik (3de kamer) 29 juni 2004, Rev. Trim. Dr. Fam. 2005/4, 1114‐1117. Vred. Brugge (4de kanton) 30 mei 2005, T.G.R. 2005/3, 171‐172. Rb. Luik (1ste kamer) 14 maart 2006, Rev. Trim. Dr. Fam. 2007/2, 461‐467. Rb. Brussel (31ste kamer) 4 oktober 2006, Rev. Trim. Dr. Fam. 2007/2, 596‐499.
WETGEVING Universele verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, BS 31 maart 1949. Wet van 15 december 1949 tot verbetering van de verouderde termen van de Franse tekst van het Burgerlijk Wetboek en tot vaststelling, in die tekst, van sommige stilzwijgende opheffingen, BS 1‐3 januari 1950. Wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 10 mei 1958. Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden ondertekend op 4 november 1950, te Rome, BS 19 augustus 1955, erratum BS 29 juni 1961. Internationaal Verdrag van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, BS 11 december 1975. Wet 7 juni 1969 tot vaststelling van de tijd gedurende welke geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht, BS 9 december 1975. Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976, erratum BS 6 oktober 1977. Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten, BS 6 juli 1983. Wet van 11 mei 1983 tot goedkeuring van het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, opgemaakt te New York op 18 december 1979, BS 5 november 1985. Wet van 20 mei 1987 tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, BS 12 juni 1987. Wet 20 april 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. The Declaration on the Elimination of Violence against Women, General Assembly Resolution 48/104 of 20 december 1993, http://portal.unesco.org/education/en/files/37319/11024176493Declaration‐ Elimination‐Violence‐Women.pdf/Declaration‐Elimination‐Violence‐Women.pdf. Resolutie AV VN 48/104 van 20 december 1993.
BIBLIOGRAFIE
119
Wet racisme en xenofobie van 30 juli 1981 gewijzigd door de wet van 15 februari 1993, BS 19 februari 1993 en de wet van 12 april 1994, BS 14 mei 1994. Wet van 10 februari 1994 houdende regeling van een procedure voor de bemiddeling in strafzaken, BS 27 april 1994. Wet van 20 mei 1997 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek en het Burgerlijk Wetboek betreffende de procedures tot echtscheiding, BS 27 juni 1997. Wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen partners tegen te gaan, BS 6 februari 1998. Wet 30 oktober 1998 tot invoeging van een artikel 442bis in het Strafwetboek houdende de strafbaarstelling van belaging, BS 17 december 1998. Wet 23 maart 1995 tot bestraffing van het ontkennen, minimaliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de genocide die tijdens de Tweede Wereldoorlog door het Duitse nationaal‐socialistisch regime is gepleegd, BS 20 maart 1995, gewijzigd door de wet van 7 mei 1999, BS 25 juni 1999. Wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 Sw., BS 12 februari 2003. Wet van 19 februari 2001 betreffende de proceduregebonden bemiddeling in familiezaken, BS 3 april 2001, gewijzigd door de wet van 21 februari 2005, BS 22 maart 2005. Wet van 27 april 2007 tot hervorming van het echtscheidingsrecht, BS 7 juni 2007.
OVERIGE Voorstel tot invoeging in het Reglement van de Senaat van een artikel 77bis houdende oprichting van een Adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen, Parl.St. Senaat 1995‐96, nr. 1‐117/1. Voorstel van de wet strekkende tot controle op de toepassing van de resoluties van de Wereldvrouwenconferentie die van 4 tot 14 september in Peking heeft plaatsgehad, Parl.St. Senaat 1995‐96, 1‐124/1. Voorstel van wet strekkende om het echtelijk geweld aan banden te leggen, Parl.St. Senaat 1995‐96, nr. 1‐269/1. Verslag van de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Delcourt‐Pêtre betreffende het wetsvoorstel om het geweld tussen partners tegen te gaan, Parl.St. Senaat 1995‐96, nr. 1‐269/2. Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Delcourt‐Pètre betreffende het voorstel van wet strekkende om het echtelijk geweld aan banden te leggen, Parl.St. Senaat 1996‐97, nr. 1‐269/4 en Parl.St. Senaat 1996‐97, nr. 1‐269/9.
BIBLIOGRAFIE
120
Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Kaçar betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐2003, nr. 2‐1326/3. Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Dardenne betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐03, nr. 2‐1326/3. Wetsontwerp tot tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2001‐02, nr. 1693/006, 14. Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevr. Kaçar betreffende het wetsontwerp tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van art. 410 van het strafwetboek, Parl.St. Senaat 2002‐2003, nr. 2‐1326/3, 8. Amendement nr. 92, Parl.St. Kamer 2006‐07, nr. 51‐2341/008.
Nationaal Actieplan Partnergeweld 2004‐2007, goedgekeurd op de Ministerraad van 7 mei 2004, www.gelijkekansen.be/bijlagen/ActieplanPartnergeweld2004‐2007.doc, 52 p. Omz. COL 3/2006 van het College van Procureurs‐generaal bij de Hoven van beroep. Definitie van het intrafamiliaal geweld en de extrafamiliale kindermishandeling, de identificatie en de registratie van de dossiers door de politiediensten en de parketten. Omz. COL 4/2006 van het College van Procureurs‐generaal bij de Hoven van Beroep. Gemeenschappelijke omzendbrief van de Minister van Justitie en het College van Procureurs‐ generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld.
