LEEN DEN BESTEN
Palindroom Kunsttaal Raadsels en spreuken zijn soms gebaseerd op het principe van het 'palindroom'. Palindroom (Grieks: palin = terug; dromos = het lopen; dus: teruglopen) is de benaming van een woord dat van voren naar achteren en van achteren naar voren gelezen kan worden. Soms blijft de betekenis dezelfde, zoals bij: edelstaalplaatslede, dood, lepel, meetsysteem, neen, negen, nemen of parterretrap; soms verandert de betekenis, zoals bij: droom - moord; klok - kolk of neger - regen. Palindroom is ook de benaming van een zin of versregel (kreeftdicht) die van links naar rechts of van rechts naar links dezelfde inhoud geeft. Enkele voorbeelden: Mooie zeden in Ede zei oom; Red, danseres, 'n adder; Ga al te ver, Edna. Reden: neder andere vetlaag1. Adam zou zich met een palindroom hebben voorgesteld: Madam, I'm Adam. Eva zou in dezelfde stijl haar naam genoemd hebben: Eve. Napoleon wordt in de mond gelegd: Able was I ere I saw Elba (= Machtig was ik voordat Elba zag). De uitvinding van het palindroom staat op naam van de Alexandrijnse dichter Sotades (derde eeuw voor Christus). Volgens sommigen is het palindroom de taal van de duivel. Deze zou ondermeer gezegd hebben: Signa te, signa, temere me tangis et angis (= Teken u (met het kruisteken), teken, tevergeefs raakt en benauwt ge mij). In de oudheid en in de middeleeuwen werd het procédé van het palindroom meermalen toegepast in tover- en bezweringsformules. Een Grieks palindroom, dat vaak op kerkgebouwen en doopvonten te vinden is - en soms aan Gregorius van Nazianze (circa 330-390), soms aan Stylianus van Neocaesarea (circa 900) wordt toegeschreven - luidt: nipson anomèmata, mè monan opsin (= Was Sotades niet enkel mijn gelaat af, maar ook mijn fouten).
Sator-arepo-kwadraat
De tekst sator arepo tenet opera rotas betekent "Zaaier Arepo houdt met moeite de wielen". De tekst werd geacht magische kracht te hebben. In latere tijden werden er varianten gemaakt waarbij pater noster (Onze Vader) centraal stond.
1
Een palindroom kan de vorm hebben van een 'magisch kwadraat'. Hierbij zijn de letters van de woorden in een vierkant gerangschikt en kunnen niet alleen van achteren naar voren, maar ook van onderen naar boven gelezen worden en omgekeerd. Eén van de bekendste voorbeelden is de zin van de Brabeli_: Šešir Elidi širiš. Idile rišeš (Je maakt Elida's hoed groter. Je tekent idyllen). Beroemd is de oude Latijnse bezweringsformule sator-arepotenet-opera-rotas (= Zaaier Arepo houdt met moeite de wielen; of: Zaaier Arepo bestuurt met moeite de wagen). Deze is te vinden op enkele gebouwen in Italië en in een mozaïekvloer van een kerk in Piave Terzigani. De formule werd in de volksgeneeskunde toegepast, vooral tegen hondsdolheid. Dat ze ook in christelijke kringen gebruikt werd, vindt zijn oorzaak in het feit dat ze (op één N na) tweemaal de letters van Pater Noster (= Onze Vader, met de letters A en O = alpha en omega) bevat, zodat de 25 letters van het magische vierkant ook in de vorm van een kruis (met de N als middelpunt) kunnen worden opgesteld. Zo kan de formule gelden als een christelijk cryptogram.
Palindroomzinnen: Baas, neem een racecar, neem een Saab. Nee, weg 't kaatsnet, en staak 't geween. Daar eiste hij z'n ei, en zij het sieraad. 'n Iers idee: niemand na meineed is rein. Nora bedroog, 0 zo goor, de baron. De blik laakt 'n imam in 't kaal, kil bed. Pakte m'n opa je japon met kap? Panklare bout kookt u, ober, al knap. Draaf, als in ome de demon is, lafaard. Eiste: 'Of foto, dot, of foetsie'. Er is door bologige gigolo brood, sire. Raadt me zo'n nozem 't daar. 'Feit is: opa moet kikkerdrek' kikte oma positief. Red, danseres, 'n adder. 'Ga alleen, os,' repte het personeel laag. Reik 'n po maar door 'n rood raam, op 'n kier. Ga al! Reden: nederlaag. Senora, bedank oom Adam ook, na de barones. Gewiekst rooft 'n oma Montfoorts kei weg. God, red nu 'ns 'n underdog. Snol, slaapt die bij je? Jij beidt pa al, slons. Sta, wrak! Nee, tem die meid met een karwats. Teer knijpt roomse zus u - ze smoort pijnkreet. Koop ik 'n ei, dan nadien kip ook. Laat af, sire, drop, ook 'n kooporder, is fataal. Laat af, sire, Velpon eten op lever is fataal. Tevreden kneep een kneder vet. 't Kale graansilohol is naar gelakt. Toon Nevada na Canada, vennoot. Nam die meid u, man? O zo, nam u die meid, man. 'Mooie zeden: ik, na de bleke rekel, bedank in Ede' zei oom. 'Mooie zeden in ere laten, en nonnen etaleren in Ede' zei oom. 'Mooie zeer vette etser bij Brest eet tevree' zei oom. 'Leer oma mooie zetten, nee geen nette' zei oom (amoreel). 'Mooie zetter! Epos is rooms. Moors is operette' zei oom.
Greep krijgen op de werkelijkheid Taal, ook de taal van het palindroom, roept niet alleen werkelijkheid op, maar geeft ook de mogelijkheid om een greep op de werkelijkheid te krijgen. In diverse godsdiensten is er dan ook het geloof dat wie magische formules ter beschikking heeft, kan bewerken dat geesten en machten zich in dienst stellen van het zoeken naar heil en weren van onheil. 'Wie de juiste formuleringen kent die bij offerritueel of in gebed gesproken moeten worden, hoopt daarmee het positieve effect van deze godsdienstige handeling te verzekeren. De juiste woorden kunnen naar katholieke opvatting brood en wijn doen veranderen in het lichaam en bloed van Christus. (...) Geen wonder dat in het gebruik van godsdienstige taal de ervarenheid en daarom de godsdiensti2
In haar essay 'Een verhaal over het palindroom' stelde Dubravka Orai dat het beginsel van de taal van het palindroom is, dat beide uiteinden gelijk zijn: deze taal kan net zo goed van links naar rechts of van oost naar west gelezen worden als andersom. Maar: 'In de gewone taal, in de ruimtelijke oriëntatie, binnen de in de Europese cultuur heersende opvattingen van wat normaal is, heeft alles een linker- en een rechterkant, er bestaat een oosten en er bestaat een westen en niemand komt op het idee deze tegenovergestelde begrippen met elkaar gelijk te stellen.'2 De Kroatische Orai gebruikte het palindroom meermalen in haar gedichten. In 1981 schreef ze: O Jugo! O gujo! (Juga is een algemeen gebruikte afkorting voor Joegoslavië; guja = slang; O Joegoslavië! o slang!). Het gedicht meldt dat de apocalyps (het laatste oordeel; de ondergang van de wereld) plaats vindt in 1991.3 Orai had ook 2002 kunnen uitkiezen, omdat dat ook een palindroom is, 'maar ze had het cijfer 1 nodig als het symbool van het begin, het zijn en de openbaring, terwijl ze het cijfer 9 het laatste cijfer, nodig had als aankondiging van zowel het einde als het begin, van dood en wedergeboorte, dat wil zeggen als het laatste cijfer van de waarneembare wereld.'4 In 1991 was Joegoslavië inderdaad een slang die zijn eigen staart verslond. De Kroatische essayiste Dubravka Ugreši vroeg zich vertwijfeld af: 'Zullen we elkaar vernietigen, zullen we tenslotte allen in atomen overgaan en zal op onze lippen, als een laatste palindroom, slechts één enkele kreet overblijven: kisik (zuurstof)? Luidt onze allerlaatste teleks inderdaad: skelet...?'5
ge expert een belangrijke rol speelt en dat men vaak jaren in de leer moet gaan om haar te beheersen. Dat geldt extra sterk wanneer er sprake is van een heilige taal die door het gewone volk niet gesproken of gekend wordt. Zo'n heilige taal kan de vorm aannemen van een kunsttaal die alleen door specialisten gekend wordt.'6 Palindroomdagen 01/02/2010 11/02/2011 21/02/2012 02/02/2020 12/02/2021 22/02/2022 03/02/2030 13/02/2031 23/02/2032 04/02/2040 14/02/2041 24/02/2042 05/02/2050 15/02/2051 25/02/2052 06/02/2060 16/02/2061 26/02/2062 07/02/2070 17/02/2071 27/02/2072 08/02/2080 18/02/2081 28/02/2082 09/02/2090 19/02/2091
De taal van het palindroom is een kunsttaal. Ze wordt gevormd door knutselen met letters en woorden. Het is een onschuldige bezigheid. Kwalijk wordt het als woorden een magische betekenis krijgen en we er ons lot in zien getekend of elkaar ermee gijzelen. Kwalijk wordt het ook als woorden aaneengeregen worden en telkens terugkeren als kralen aan een rozenkrans en geen scheppende kracht meer bezitten om mij persoon te doen worden of een 'verzoenende verbinding tussen mij en jou'7 te vormen. Ze staan de mogelijkheid tot een werkelijke ontmoeting in de weg, omdat ze geen plaats laten voor het onverwachte. In de ontmoeting is ontvankelijkheid voor wat de ander op dat moment te berde brengt. Daarin wordt de ander niet vastgeketend aan het beeld dat ik me van hem/haar en zijn/haar daden en bedoelingen gevormd heb. Kijvende partners, strijdende volken zijn meermalen de gevangenen van het beeld dat ze zich van zichzelf, van de ander en van hun gemeenschappelijke geschiedenis gevormd hebben. Ze kunnen alleen nog maar het palindroom als stijlfiguur hanteren: 'Zij geven een vertekend beeld van de geschiedenis. Dit zijn de feiten', roepen ze van links naar rechts. 'Zij geven een vertekend beeld van de geschiedenis. Dit zijn de feiten', roepen ze van rechts naar links. 'Jij ondermijnt waar het op aankomt in het geloof', zegt de een verwijtend .'Jij ondermijnt waar het op aankomt in het geloof', antwoordt de ander. 'Hij begrijpt me niet en beschuldigt mij ervan niet te luisteren', zegt de een en voelt zich slachtoffer. 'Zij begrijpt me niet en beschuldigt mij ervan niet te luisteren', zegt de ander en voelt zich eveneens slachtoffer. En ze verwonden elkaar over en weer met woorden en andere wapens. 'De taal van het palindroom is op drift geraakt als een geest, losgelaten uit een fles. De waarheid verandert als een fata morgana in twee identieke waarheden! Twee waarheden zijn één leugen, want een van de twee moet een leugen zijn...'8
Heilloze en heilzame taal Als de Geest uit de taal is, wat houd je dan over? Een taal van angst en wantrouwen? Een bezweringsformule? Een taal die in zichzelf gevangen is en gevangen zet? Een taal die elke nuancering en gelaagdheid mist? Een taal die zich oriënteert op het verleden, voorbijgaat aan wat werkelijk is in het heden en hoop voor de toekomst de grond inboort? Een taal die liefde uitsluit en geloof doet verschrompelen? Wie zal het zeggen. Eén ding is duidelijk: als de Geest uit de taal is, is van echte communicatie geen sprake meer. We verkillen. Er komt een ijskorst om onze ziel. Niet alleen de op drift geraakte taal van het palindroom of de kunsttaal van de religie kan schaden. Ook de taal van de heldere logica en de objectieve informatie, de taal van klare waarheden, begrippen en formules kan dat doen. Het is de taal van het definiëren, omgrenzen. 'Dit is dit en niet dat: water; en geen stoom, en geen ijs. Hier is niet daar. Eén is één, 2 = 2, dood is dood. Een taal van termen, een gesloten geheel van afgesproken uitdrukkingen. Taal van abstraheren en reduceren; ieder ding wordt een chiffre, ieder 3
Visuele palindroom van de vermaarde graficus Maurits Cornelis Escher (1898-1972).
woord een getal. Taal van afdoende oplossingen en ondubbelzinnige antwoorden.'9 Het is goed dat deze taal er is. We kunnen niet zonder, vooral niet in het recht, de economie, de wetenschap en de technologie. Maar als het gaat over geloof, hoop en liefde, of over vragen van leven en dood, is de eenduidige manier van spreken niet alleen ontoereikend maar ook gevaarlijk. 'De woorden worden ondermijnd door de valse verwachtingen en leugens, waaraan zij zelf uitdrukking hebben gegeven.'10 En de ijskorst om onze ziel wordt alleen maar dikker. 'De taal waarvan we ons meestal bedienen is niet geschikt om het ijs in ons te breken; we bereiken elkaar niet, de woorden raken ons niet echt diep, de ziel verstart. We zijn op zoek een taal die dat steeds dikker wordende ijs van de ziel kan breken.'11 Wellicht kan de taal van de poëzie en het gebed het. In ieder geval kan deze taal ons - als we die met aandacht gebruiken - in aanraking brengen met de diepste grond van het zijn. Ook kan ze ons verbinden met wat we nu niet zijn en ons herinneren aan wie we hadden moeten zijn. Wellicht kan ook de taal van het vertellen, het denken en overpeinzen het. In ieder geval kan deze taal het verloop van ons leven benoemen, ordenen, verhelderen en verdiepen. Ook kan ze ons met elkaar verbinden. Verder kan ze bepaalde ervaringen als bijvoorbeeld die van zinloosheid of juist van zinvolheid, van gebrek aan verband of juist van verbondenheid met alles wat leeft onder woorden brengen. Als we alleen de taal van de macht spreken - en het palindroom, de kunsttaal van de religie of de taal van klare waarheden kan een taal van macht zijn - zal het ijs van onze ziel niet gebroken worden. De taal van de macht bevordert eenzaamheid en op den duur sprakeloosheid. We passeren elkaar als schepen in de nacht. 'Telkens als wijzelf aan de taal van de macht ontkomen en ons aan een andere taal wagen, dat wil zeggen, die leren horen, begrijpen en spreken, dan is die taalschepping, die taalvernieuwing, een bron van kracht (...)'12 We overschrijden grenzen. We graven in het onzegbare, in de oneindig dubbele bodem van de werkelijkheid. We laten verhuld wat verhuld moet blijven. We roepen het paradoxale en ontoegankelijke van het bestaan op en stellen het tegenwoordig in paradoxale woorden en beelden.13 Een we leven zoals we leven met de ander: 'bij benadering, rakelings nabij, wetend - niet wetend, veilig - onveilig.'14 We beseffen dat woorden altijd tekortschieten. 'Maar zwijgen is ook niet vol te houden, je wilt toch weer verder, horen en gehoor vinden. Ergens tussen of voorbij woorden gebeurt het dat mensen elkaar vinden en verstaan.'15
© Leen den Besten Zevenaar, 24 augustus 2008.
4
Visuele palindroom van Escher.
Palinwoorden (spiegelwoorden) Een palindroomwoord of spiegelwoord is een woord dat ook van rechts naar links gelezen precies hetzelfde blijft. Enkele voorbeelden: lepel, reder, racecar, stormrots, topkookpot, teeltatleet, parterreserretrap, dood, kalklak, gorttrog, legovogel, topkookpot, aha, ebbe, sexes, kapopak, klokkolk, maandnaam, ara, ecce, shahs, knippink, maartraam, gardebedrag, dod, effe, solo's, keikiek, kolkklok, gardegedrag, eke, egge, stuts, keiziek, korttrok, legerkregel, elle, kortrok, kotsstok marktkram, lekenknekel, ere, kutstuk, krabbark, mezebezem, lekerkrekel, enne, lampmal, kurkkruk, moordroom, levantnavel, hah, lavaval, maannaam, naaldlaan, levenknevel, hoh, giffig, leiwiel, levensnevel, kak, gillig, pitsstip, Nepalapen, leverdrevel, gittig, meeneem, poolloop, neppoppen, leverwrevel, kik, kaak, kippik, meezeem, rookkoor, neppuppen, lippepeppil, kok, keek, merkrem, reissier, netebeten, meetsysteem, kijk, kook, lossol, modedom, seissies, neteneten, morgegegrom, lal, neen, nepapen, paalslaap, nedertreden, lel, paap, nekken, netsten, sierreis, paardraap, pokkedekkop, lil, raar, nellen, ottetto, snakkans, peergreep, staalplaats, lol, neppen, paalaap, plutotulp, strengnerts, lul, tuut, netten, palmlap, spittips, polkaklop, taartstraat, mam, nijllijn, papapap, poolsloop, teeltatleet, mem, arkra, nijppijn, petstep, portstrop, troostsoort, eikie, pikkip, pilslip, avondnova, roornsmoor, mom, redder, doornrood, silopolis, koortsstrook, non, potstop, draafaard, snorfrons, kornettenrok, oho, geleg, rekker, prodorp, draagaard, spurtrups, neppikkippen, gezeg, reller, racecar, draaiaard, storrorots, nepstaatspen, ozo, kajak, remmer, randnar, draakaard, stoltrots, parterretrap, pap, kazak, renner, strafarts, rekkennekker, pep, lepel, repper, roodoor, droogoord, stremerts, pip, madam, rottor, rotator, droomoord, sulcyclus, pop, naman, sarras, rotstor, edelslede, taalplaat, kaasredersaak, pup, neden, serres, faalslaaf, tarwewrat, melklepelklem, pijp, staats, slamals, feestseef, tramsmart, partybabytrap, sas, negen, stoots, kaalslaak, rennersrenner, sis, nernen, steets, sus, nepen, tandnat, kaatstaak, droommoord, deelstaatsleed, sijs, neten, tanknat, keerpreek, kapellepak, neven, tentnet, klotetolk, legerregel, neppitsstippen, tot, radar, knalblank, libellebil, partyboobytrap, tut, reder, diaraid, topspot, knalklank, pilsrennerslip, reier, eedidee, knalplank, moorddroom, nepmalagalarnpen, rever, eetstee, deelleed, kolerelok, regelleger, rookseinnieskoor, daad, rotor, doorrood, koopspook, regenneger, parterreserretrap, saga's, gaallaag, legokogel, snerttrens, edelstaalplaatslede
5
1
Anne Michaels, Verborgen verleden, Amsterdam 1997, 143. Geciteerd in: Dubravka Ugreši_, De cultuur van leugens. Antipolitieke essays, Amsterdam 1995, 41. 3 Dubravka Orai_, Palindromska apokalipsa, Zagreb 1993. 4 Ugreši_, a.w., 34. 5 Ugreši_, a.w., 39. 6 D.J.Hoens, 'Over godsdienst en haar uitbreiding', in: D.J.Hoens, J.H.Kamstra, D.C.Mulder, Inleiding tot de studie van godsdiensten, Kampen 1985, 25. 7 Jürgen Moltmann, De mens. Christelijke antroplogie in de conflicten van deze tijd, Bilthoven 1972, 105. 8 Ugreši_, a.w., 37. 9 Huub Oosterhuis, En ik zag: een nieuwe hemel. Proeven van bijbelse prediking, Baarn 1984, 52. 10 George Steiner, In de burcht van blauwbaard. Enige aantekeningen voor een herdefiniëring van het begrip cultuur, Amsterdam 1991, 109. 11 Dorothee Sölle, Opwellingen van moed. Aanzet tot een andere manier van denken, Baarn 1994, 138-139. 12 Sölle, a.w., 149. 13 Oosterhuis, a.w., 53. 14 Oosterhuis, a.w., 54. 15 Oosterhuis, a.w., 55. 2
Visuele palindroom van Escher. 6
