Nummer 2 december 2015
Gratis op papier en digitaal
In dit nummer
Pagina 2
Op fotosafari langs het nieuwe tracé van de Parkstad Buitenring. Dertig fotografen gingen op stap, op uitnodiging van kuS en iba.
Pagina 4
Pagina 8
Pagina 7
Pagina 7
Juwelen tussen de draglines. iba reporter Patricia Pisters zag langs de Buitenring bijzondere kastelen en boerderijen. Ontdek je plekje!
“Het is hier goed vertoeven en oud worden”, zegt een bewoner van Grijzegrubben tegen iba reporter Jac Gadiot op zijn wandeling door Grijzegrubben. Zo’n dorp in Parkstad waarvan iedereen de naam weet, maar waar ligt het?
En verder in dit nummer:
Pagina 12
Een gedicht van de Heerlense stadsdichter Michelle Bracke, speciaal geschreven voor Parkstad.
RE—PORTERS
De iba bijbel heet ‘Handboek iba’. Met een uitvoerige analyse van Parkstad, geschreven door iba curator Jo Coenen en zijn medewerkers. Nu voor iedereen verkrijgbaar.
powered by iba
De herbouw van Slot Schaesberg is een iba-kan didaatsproject. Het oude vakmanschap wordt gecombineerd met de allernieuwste technieken en dat levert een spectaculair beeld op.
#2 december 2015
1
fotograferen langs de buitenring In de Heerlense Willemstraat deelt iba haar werkhuis met Kunstencentrum Signe, kortweg kuS. Van 7 tot en met 29 november is daar de fototentoonstelling Mutations te zien. Het is het resultaat een fotosafari waarbij fotografen werd gevraagd om de veranderingen in Parkstad vast te leggen. Profs en amateurs schoten op zondag 4 oktober hun foto’s langs de Parkstad Buitenring. iba-reporter Hans Op de Coul fotografeerde mee. Het lijkt wel een schoolreisje, vol spanning wachten tot de bus vertrekt. Dertig fotografen schreven in voor de bustocht en voor tien daarvan was het al hun tweede keer. De eerste keer, in het voorjaar van 2015, ging de tocht langs de afvalhopen van de mijnindustrie. Dat leverde de tentoonstelling ‘Bergen van Steen’ op. Nu rijdt de iba-bus langs het noordelijke stuk van de Parkstad Buitenring. In 2017 moet die vierbaansweg klaar zijn, 26 kilometer waarvan 12 kilometer gloednieuw aangelegd, dwars door landbouw- en natuurgebieden. Er worden 39 bruggen, viaducten en tunnels gebouwd. Kortom: er is vanmiddag veel te fotograferen tussen Nuth en Schinveld. We beginnen in Nuth, waar de Buitenring zich zal afsplitsen van de A76. Hier komt een fors klaverblad dat ook over de autoweg en de parallelle spoorlijn Sittard-Heerlen wordt aangelegd. Op een plattegrond zien we vooral industrieterreinen. Tot we ontdekken dat een grijs blokje op de kaart geen vierkante metalen loods is. We wandelen onder de autoweg door en staan opeens voor een kasteelboerderij waarachter een heus kasteel schuil gaat.
Fotosafari van Werkhuis kuS Heerlen fotografen onder elkaar in café de Kling
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
2
RE—PORTERS
Het gaat om kasteel Reijmersbeek, een prachtig Rijksmonument dat in deze vorm dateert uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw. Het is nog in 2001 gerestaureerd en is, gezien de drie brievenbussen voor de ingangspoort, bewoond. Het liefst zou je de langsrazende auto’s en het idyllische kasteeltje op één foto willen krijgen. Sommigen gaan terug naar de andere kant van de autoweg voor die ene foto. Daar staat een piepklein kapelletje, gebouwd in stillere tijden. Op een plaquette staat: ‘Uit dankbaarheid’. Inderdaad, andere tijden. De bus brengt de fotografen van een bijna vergeten kasteeltje naar een welbekend kasteel, dat van Amstenrade. De gravin, of haar echtgenoot, is kennelijk Consul van België. Want het kasteel is een Consulaat, staat op de toegangspoort. Maar met de bereikbaarheid van de diplomatieke post is het een jaartje behelpen. De Buitenring schuift hier onder de weg van Hoensbroek naar Sittard door, en komt vier meter onder het maaiveld te liggen. De wanden van de nieuwe weg lijken van zwart kunststof, materiaal waar kennelijk nieuw groen op moet groeien. Er worden broodjes en blikjes frisdrank uitgedeeld.
Brunssumse kant zien we ook recent ingezaaid gras. Wanneer we bij het hooggelegen iba-werkhuis het Clemensdomein staan wordt duidelijk hoe de Buitenring zich door de heuvels en dalen slingert. Als de bus geparkeerd staat tussen Brunssum en Schinveld zijn het de zwarte plastic stroken langs de weg die de aandacht trekken. Natuurliefhebbers hebben ze ooit aangelegd om te voorkomen dat auto’s moes maken van overstekende padden. Maar er zijn geen auto’s meer, de weg is afgesloten. En of er nog padden zijn, dat is maar de vraag. De natuur hier is één grote woestenij, bossen zijn gerooid, hectares bosgebied zijn omgeploegd, hopen zand lijken achteloos neergekwakt tussen de stukjes bos die nog over zijn. Tijdens het fotograferen komen de discussies. Eigen lijk had niemand zich gerealiseerd hoe hier, met zoveel natuurschoon er omheen, met chirurgische precisie moet worden gewerkt. iba Parkstad levert daar een bijdrage aan. Er zijn projectvoorstellen ingediend voor de afwerking van de Buitenring en de inpassing in het bestaande landschap. iba vindt een goede doorontwikkeling van de Parkstad Buitenring heel belangrijk. hans op de coul
Bij de nieuwe kruising in Merkelbeek ligt café de Kling. Daar staat de koffie al klaar. De fotosafari blijkt ook een ontmoetingsplek voor fotofreaks: er wordt in het café druk gediscussieerd over cameramerken, lenzen en belichtingsmeters, technische tips vliegen over en weer. Buiten zien we dat een mooi wandelgebied in Merkelbeek niet meer toegankelijk is. Maar aan de
powered by iba
Een selectie uit de honderden foto’s die gemaakt zijn tijdens de fotosafari waren te zien op de tentoonstelling ‘Mutations’ in het iba-werkhuis kuS, van 7 tot en met 29 november 2015. Open van woensdag tot en met zondag van 14 tot 17 uur. Adres: Willemstraat 91 a Heerlen.
#2 december 2015
3
JUWELEN TUSSEN DE DRAGLINES Dagelijks razen er duizenden mensen aan voorbij, zonder het zelfs maar op te merken: Kasteel Reijmersbeek, een zestiende eeuws Rijksmonument, gelegen in het Geleenbeekdal aan de A76. Het eeuwenoude bouwwerk ligt ingesloten tussen bedrijventerreinen Breinder in Schinnen, De Horsel in Nuth en de spoorlijn Sittard-Heerlen. Een merkwaardig contrast. Binnenkort komt er nog een moderne toevoeging bij: de Buitenring Parkstad. Langs welke historische juwelen zal deze weg ons nog meer voeren? En belangrijker: wat zeggen deze bouwwerken over het verleden van Parkstad? iba reporter Patricia Pisters met een kleine biografie. Na de uitspraak van de Raad van State is de aanleg van de Buitenring nu in volle gang. Het startpunt bevindt zich aan de A76, ter hoogte van Kasteel Reijmersbeek. Van daaruit zal de weg langs het gehucht Kathagen en Kasteel Amstenrade naar Brunssum leiden. Ter hoogte van hotel-restaurant De Schinvelder Hoeve buigt de weg af richting Landgraaf. Daarbij voert de Buitenring over de bestaande N299 dwars door de Brunssumerheide. Vervolgens maakt de weg een bocht in de richting van Kerkrade. In de buurt van deze route liggen ChâteauHotel Winselerhof, Kasteel Erenstein en Hoeve De Brughof. Tot slot buigt de Buitenring nog éénmaal af in westelijke richting, om zich langs het terrein van de voormalige Willem-Sophiamijn aan de N281 te hechten.
We moeten ons vooraf realiseren dat de huidige provincie Limburg tot in de negentiende eeuw uit een lappendeken van zelfstandige en afhankelijke gebieden bestond. Deze gebieden maakten voort durend deel uit van verschillende hertog- en prinsbisdommen, heerlijkheden en schepenbanken. In de huidige regio Parkstad was dat niet anders. Het is daarom vaak lastig te achterhalen tot welk gebied een gebouw in een bepaalde tijd behoorde. Kasteel Reijmersbeek Het kasteel dat we als eerste tegenkomen stamt uit de zestiende eeuw, met ingrijpende renovaties in de eeuwen die volgden. Het opvallende ui-vormige koepeltje op het dak van de zijtoren, werd pas in 1970 aangebracht. Het was een bouwkundige ingreep van de laatste eigenaar van het kasteel, een lid van het adellijke geslacht Michiels van Kesseninch. Hierna werd het kasteel als klooster in gebruik genomen door de Zusters van het Heilige Kruis en tegenwoordig is het in particulier bezit. Ten tijde van de eerste vermelding in de veertiende eeuw bevond Kasteel Reijmersbeek zich op grondgebied van de schepenbank Klimmen. Het gebouw zag er destijds heel anders uit dan nu. Het had twee hoektorens en was omgeven door grachten en vis vijvers. Een ophaalbrug bood toegang tot het kasteel. Als eerste bewoners worden Catharina van
erfgoed aan de buitenring
Nythuisen en Bartholomeus van Reijmersbeek vermeld. Een eeuw later kwam het kasteel via een erfenis in bezit van de familie Van Eijnatten. De opeenvolgende leden van dit geslacht bekleedden allerlei politieke functies. Zo ook in de achttiende eeuw, toen het dorp Nuth werd losgemaakt van de schepenbank Klimmen en een heerlijkheid werd. Kasteel Reijmersbeek werd de hoofdzetel waar regelmatig bijeenkomsten werden gehouden. Recent nog, in de tweede helft van de vorige eeuw, zou het kasteel gefungeerd hebben als vergaderplek voor de ‘Kring van Reijmersbeek’. Volgens kerkhistorici zou dit gezelschap in 1968 een rol hebben gespeeld bij de benoeming van de conservatieve Jo Gijsen tot bisschop van Roermond. Kathagen Ter hoogte van de kruising met de Daelderweg maakt de Buitenring een bocht over de spoorlijn Sittard-Heerlen. Vervolgens loopt de weg enige tijd parallel aan de N298. Aan de linkerzijde ligt winkel De Naanhof, gevestigd in een oude boerderij. Over het verleden van deze gesloten hoeve is weinig meer bekend dan dat het bouwdelen uit 1858 – de jaartalsteen – en 1889 bevat. Interessanter is het gehucht Kathagen. In de vijftiende eeuw zou hier het leger van Karel de Stoute de Geleenbeek zijn overgestoken, voorafgaand aan het Beleg van Neuss (1474-
kasteel Reymersbeek, Nuth
RE—PORTERS
1475). Tevens zou er in de achttiende eeuw een galg hebben gestaan waar tot 1793 de straffen van de heerlijkheid Nuth werden voltrokken. Onder meer leden van de Bokkenrijders vonden er hun dood. Kasteel Amstenrade Na Kathagen loopt de Buitenring dwars door de Kathagerbeemden. Dit beschermde natuurgebied staat bekend om zijn unieke kalkmoerassen. Vervolgens voert de weg via Vaesrade en Hommert langs kasteel Amstenrade naar de N176. Al in de veertiende eeuw moet er op de plek van het huidige kasteel een versterkte toren hebben gestaan. Deze werd steeds verder uitgebreid door de opeenvolgende leden van het adellijke geslacht Huyn van Amstenrade. In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd het kasteel vernield en stierf het geslacht Huyn aan de mannelijke zijde uit. Achtereenvolgens kwam het kasteel in bezit van de graven Van Salm en de prinsen De Ligne, die het in 1779 verkochten aan de Luikse bankier Nicolas Willems. Deze rijke heer gaf het kasteel zijn huidige vorm. Een adellijke nicht van Willems, die getrouwd was met een lid van de familie De Marchant et d’Ansembourg, erfde het kasteel. Tot op de dag van vandaag is het kasteel in bezit van deze familie en wordt het op aanvraag opengesteld voor publiek. Op die manier kunnen ge-
ïnteresseerden zich vergapen aan de Chinese kamer, de torensalon en de prachtige parktuin in Engelse landschapsstijl. Oud-Merkelbeek Na Amstenrade gaat de weg richting Brunssum, langs Oud-Merkelbeek. Dit dorpje is gebouwd op een terp en kent een lange geschiedenis. Er zijn vondsten bekend uit de steentijd en het lag op een kruispunt van twee belangrijke handelswegen in de tijd van de Romeinen. Hun wachttorens zouden hebben gestaan op de plek van de voormalige Motte De Vossenberg, een hoogmiddeleeuws burchttype dat op een aangelegde heuvel was gebouwd. Wat tevens aan deze tijd herinnert, zijn de Romeinse dakpannen die in het oudste stuk muur van de Clemenskerk zijn verwerkt. Andere bezienswaardigheden in Oud-Merkelbeek zijn de Lourdesgrot en het terrein van de voormalige abdijkerk, dat in bezit was van de Zusters van het Kostbaar Bloed. Het zogenaamde Clemensdomein is sinds 2015 tevens iba-werkhuis. De Schinvelder Hoeve Iets verderop, in het dal van de Roode Beek, ligt het bescheiden hotel-restaurant De Schinvelder Hoeve. Ook langs deze achttiende eeuwse carréboerderij zal de Buitenring passeren. Door de eeuwen heen heeft het monument verschillende namen gehad.
Eén hiervan is Kasteel Heyenhoven. Omstreeks 1385 moet er een kasteelboerderij hebben gestaan, dat in bezit was van Edmond van Heyenhoven. Helaas is het kasteel verloren gegaan, maar de oorspronkelijke grachten zijn tijdens een restauratie in de tweede helft van de vorige eeuw gedeeltelijk teruggebracht. De naam van het huidige restaurant, Van Heijen hoven, is een eerbetoon aan dit verleden. Winselerhof, Kasteel Erenstein en Hoeve De Brughof In de bocht om Brunssum en Schinveld kruist de Buitenring de N274. Vervolgens buigt de weg af naar Kerkrade, dwars door de Brunssummerheide. Aan de rand van het Strijthagerbeekdal in Terwinselen ligt het huidige ChâteauHotel Winselerhof. Op oude kadastrale tekeningen is te zien dat er op enkele honderden meters van deze zestiende eeuwse hoeve druiven werden geteeld. De namen waarmee de Winselerhof in de loop der jaren werd aangeduid – Weselen, Wientzelen en Winzeler – herinneren aan het Duitse woord ‘Winzer’, wijnboer. Tot aan het begin van de twintigste eeuw was de Winselerhof een pachtboerderij. Het gebouw werd bewoond en onderhouden door pachters die jaarlijks een deel van de opbrengst aan de eigenaar overdroegen. Eén van deze eigenaren was Adam van Ederen, die ook het nabij gelegen Kasteel Eren-
De Winselerhof, Kerkrade
powered by iba
#2 december 2015
4
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
5
handboek iba verschenen
kasteel Erenstein, Kerkrade
stein bezat. Het veertiende eeuwse Erenstein, dat tegenwoordig onderdeel is van hotelketen Fletcher, ligt eveneens aan de Buitenring. Behalve eigenaar was Adam van Ederen ook de naamgever van het kasteel. Erenstein is een verbastering van de familienaam en de toevoeging ‘-stein’ zou verwijze naar de gebruikte Nivelsteiner: een lokale natuursteen waaruit de twee zijvleugels zijn opgetrokken. Andere belangrijke bewoners van Kasteel Erenstein waren leden van de familie Poyck. Zij bewoonden het kasteel sinds 1707 en drukten er alle hun eigen stempel op. Hendrick Poyck breidde het kasteel uit met een kapel en liet de twee ronde torens op de ringmuur bouwen. Eén van zijn zoons, Willem Hendrik, liet in 1713 de tegenovergelegen Hoeve De Brughof bouwen. Vanuit deze hoeve kon men kijken op een brug over de Anstelbeek, die toegang bood tot Kerkrade. Toen vader en zoon Poyck kort na elkaar overleden kwamen zowel het kasteel als de hoeve in bezit van Peter Casper, een andere zoon van Hendrick Poyck. Hij zorgde voor meer naamsbekendheid van beide landgoederen. Dit deed hij door de landbouw en veeteelt op zijn bezittingen te verbeteren, maar ook door in 1725 met de dochter van de bekende Vlaamse kunstenaar Gabriël de Grupello te trouwen. Dat de kunstenaar zijn laatste jaren op het kasteel doorbracht en er in 1730 overleed, zorgde voor meer belangstelling voor het gebouw. Tegenwoordig staat er nog een borstbeeld van De Grupello in de kasteeltuin. Na de dood van Peter Casper Poyck in 1781 raakten Erenstein en De Brughof van elkaar gescheiden. Slechts eenmaal in de geschiedenis waren zij nog in het bezit van één familie: de gebroeders Colen. In
1903 verkochten zij het kasteel aan de Paters Franciscanen die het uitbreidden met een extra vleugel. Halverwege de twintigste eeuw kwam het kasteel in bezit van de Gemeente Kerkrade en in 1962 werd begonnen met een ingrijpende renovatie. De manier waarop dit werd gedaan komt sterk overeen met de tijd waarin de Poycks op Erenstein verbleven. Willem-Sophia mijn Tot slot buigt de Buitenring in westelijke richting af naar de N300 om zich vervolgens aan de N281 te hechten. Op dit laatste stuk komt de weg nog langs de voormalige steenkolenmijn Willem-Sophia, vernoemd naar de toenmalige koning Willem III (1817-1890) en diens eerste echtgenote Sophia van Württemberg (1818-1877). De Willem-Sophia was een particuliere mijn, die in 1902 in bedrijf werd genomen. Na verloop van tijd had de mijn vijf schachten en op haar top werkten er 2007 arbeiders. Toch was de Willem-Sophia één van de kleinste mijnen van Nederland. Toen in 1965 werd besloten om de Limburgse mijnbouw te sluiten, bleef de Willem-Sophia nog vijf jaar in gebruik. Hierna werd de steenberg afgegraven. Het gebakken, roodkleurige materiaal werd gemalen, gezeefd en verkocht voor de aanleg van wegen, wandel- en fietspaden. Tegenwoordig is het lastig voor te stellen dat hier zo’n vijftig jaar geleden een mijn moet hebben gestaan. De enige restanten bestaan uit betonnen afdekplaten, stukjes fundament en schachtwand én een monument met gedenksteen. Voor een indruk van de voormalige Willem-Sophia is een bezoek aan het nabijgelegen Discovery Center Continium raadzaam. Hier bevindt zich een schilde-
rij van de mijn in haar glorietijd, gemaakt door de Limburgse kunstenaar George Tielens (1888-1950). De kunstenaar maakte het doek ter ere van het gouden jubileum van de mijn in 1948 en toont de hoge rokende schoorsteen omgeven door schachtenbokken en koeltorens. Daarachter prijkt de imposante steenberg. De beschreven monumenten vormen slechts een klein deel van de vele historische bouwwerken die straks aan de Buitenring zullen liggen. Feit is dat de weg niet alleen een reis is door de verschillende Parkstadgemeenten, maar ook door de tijd. De uiteenlopende monumenten en gebieden waarlangs de weg leidt onderstrepen de rijke historische waarde van het gebied. De regio werd bevolkt door Romeinen, edelen, bokkenrijders, geestelijken en mijnwerkers. Tevens maakten kunstenaars de omgeving tot onderwerp van hun werk. Door de eeuwen heen hebben de beschreven monumenten verschillende functies gehad: woning, klooster, boerderij, vergaderzaal. Hierop zijn zij door de opeenvolgende bewoners regelmatig aangepast in hun verschijningsvorm. Sommige bouwwerken zijn helaas verloren gegaan, zoals de Willem-Sophiamijn en Motte De Vossenberg, maar andere monumenten hebben een tweede leven gekregen als hotel-restaurant of winkel. Feit is dat de regio Parkstad een groot aantal Rijksmonumenten herbergt, die aanzetten tot dromen over voorbije tijden. patricia pisters Bij dit artikel behoort een lijst met noten en literatuur verwijzingen. Lees de lijst op www.p-artefacts.com
Het is natuurlijk even wennen. Volgens het iba Handboek ligt de ikea in de Voorstad, is de Brunsummerheide een van de Stedelijke Parken en ligt de ‘Reus van Schimmert’ in de Westschil. Ter geruststelling: ze liggen nog altijd op de zelfde plek. iba Parkstad heeft gedaan wat in deze eeuw nog niet eerder is gedaan: de hele Parkstad ondergebracht in één grote analyse. Daarbij is de geschiedenis van alles wat gebouwd is in de verschillende gemeenten diep bestudeerd, we zien op vele foto’s en landkaarten hoe Parkstad is ontstaan, en (misschien wel het belangrijkste) iba curator Jo Coenen geeft met behulp van zijn staf ook aan wat er in de verschillende delen van Parkstad zou moeten veranderen. Dat loopt uiteen van de aanbeveling om de Romeinse weg tussen Heerlen en Aken veel dui-
delijker aan het daglicht te brengen, tot het advies om de ‘City Oost’ kant van Parkstad Centrum (inderdaad, daarmee wordt Heerlen bedoeld) te bestemmen voor jongeren en studenten. In het iba Handboek vindt u ook nog alle projecten die door particulieren en bedrijven zijn ingediend, met de keuze die iba in het voorjaar maakte met het oog op de tentoonstelling van 2020. En alle iba onderdelen zijn er in beschreven. Interessante lectuur voor mensen die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis en de toekomst van Parkstad. Het is een fors boek geworden, bijna een stoeptegel, en u koopt het in de boekhandel voor €39,95. Ook te krijgen (zelfs met reducties) via www.Iba-parkstad.nl
‘Studentenviertel’ City Oost
SLOT SCHAESBERG HERRIJST
George Tielens: zicht op de mijn Willem-Sophia (1948) Collectie Continium Discovery Center
De meest in het oog springende onderdelen van het verdwenen slot Schaesberg zijn de vijf torenspitsen. Deze prachtig gevormde spitsen zijn in een samenspel gebouwd door vaklieden zoals schrijnwerkers, timmerlieden, staalsmeden en leidekkers. Parallel aan het herbouwproces van het Slot Schaesberg ont wikkelt en bouwt het Slotlab nu een ‘zesde toren’ met behulp van innovatieve 3d technologieën. Slotlab is een van de projecten die kandidaat zijn voor de uiteindelijke ‘Ausstellung’ in 2020. Er wordt gezocht naar innovatieve toepassingen van hout, staal, beton, kunststof en keramiek. Een van de medewerkers: “We testen, experimenteren, wisselen kennis uit en combineren meerdere materialen en technieken. We werken met interdisciplinaire teams uit de omgeving, het onderwijs, de bouwindustrie en de vakwereld. Slotlab is een avontuur in drie delen, een open source experiment. Van experimenten op schaal 1 op 10, via mock-ups op werkelijke grootte naar uiteindelijk het daadwerkelijk realise ren van een torenspits van meer dan 15 meter hoog! De nieuwe 3d torenspits voedt het gesprek over traditie en innovatie, object en prothese, mal en contramal. Het Slotlab plaatst het restaureren van de kasteelruïne in een nieuw daglicht”. De nieuwe bouwproducten die worden uitgevonden zijn toepasbaar bij de renovatie van ons cultureel erfgoed.
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
6
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
7
“Het is hier goed vertoeven en oud worden” Mensen in Grijzegrubben
Woon je nou in Landgraaf of in Abdissenbosch? iba reporter Jac Gadiot gaat op zoek naar kleine dorpen in Parkstad met namen die iedereen kent. Maar waar ligt dat dorp? En hoe voelen de dorpsbewoners zich? In deze Reporters gaat Jac Gadiot naar Grijzegrubben, een gehucht vlakbij de oude kern van de gemeente Nuth. In december 1987 keerde ik terug naar het Zuiden voor een leuke baan. Ik woonde tijdelijk in een vakantiewoning in Groot Genhout. Kocht in het voorjaar een racefiets en trok er ’s avonds mee de velden in. Prachtig die uitzichten op het plateau. Rechts in de verte de robuuste watertoren van Schimmert. Ik rij langs een karakteristieke boerderij in Terstraten. En dan opeens duik je naar beneden in een holle weg en kom je in Griëzegröbbe. Een oase lijkt het. Wat een ontdekking! Nu 27 jaar later ben ik er weer, op een zonnige dag in oktober. Het gehucht is een langgerekte straat met een zijarm. De Mariakapel staat aan het begin, midden op de T- splitsing. Er staan zo’n tachtig huizen, waaronder twee boerderijen, oude gerestaureerde hoeves en nieuwbouw uit de zeventiger jaren. Er staan mensen op straat gezellig te kletsen. Ik spreek Lil en Tiny aan. Lil’s eerste reactie is: “Maar ik ben geen autochtoon, hoor!”. Ik lach. Ze woont er al veertig jaar. Ze regelt meteen dat ik een
avondje samen met haar man Jo en haar buren Tiny en Hans over Grijzegrubben kan komen praten. En ik moet ook met die man daar in de voortuin praten. Dat is Harry, de man die elke dag weerfoto’s maakt voor l1. En natuurlijk John, eigenlijk de burgemeester van het dorp. “Maar daar wil hij niet van horen!” Zo is in een kwartiertje mijn fruitmand voor dit verhaal gevuld. Ik kan aan de slag. Harry woont tien jaar in Grijzegrubben en is een groot natuurliefhebber. Wandelt vijftig kilometer per week, meestal alleen, vaak met z’n tweeën, soms met zes. Geeft geregeld uitleg aan iedereen die maar wil. Natuurfotografie is een soort verslaving. In oktober nog zag hij een doodshoofdvlinder op de muur van de boerderij achter de kapel. Foto gemaakt en meteen getwitterd! Deze vlinder heeft een vleugelwijdte van 13 centimeter en maakt als enige geluid als je hem aanraakt. Grijzegrubben is bekend, zegt hij. De toerversie van de Amstel Gold race komt er door heen (zo’n 12.000 deelnemers) en Limburgs Mooiste. Voor de wandelaars van het Pieterpad en Pelgrimspad is er een b&b. En natuurlijk zijn eigen weerfoto’s voor l1. Nog nooit is Grijzegrubben zo vaak in beeld geweest. Het gehucht is ook bekend vanwege wateroverlast. Die heeft hij in 2008 voor de eerste keer meegemaakt. De grubbe is als een soort trechter
voor al het water dat van de landerijen af komt. Op zijn eerste weerfoto voor l1 zie je het water door de straat kolken. Nu zijn er flinke waterbuffers en is bij de restauratie van de straat de afvoer van riool- en hemelwater gescheiden. De kelders van de woningen onder aan de grubbe hebben dompelpompen. Qua natuur is deze plek uniek, zegt ook Mieke, zijn vrouw. Het ‘vliegend hert’ voelt zich hier thuis door de oude eiken. Er zijn in de directe omgeving relatief veel dassenburchten, veel vossen en steenmarters. Als de vos jongen heeft en op rooftocht gaat, zijn de kippen niet veilig. Toen bij Willem de kippen en de haan verschalkt waren, zij hij laconiek: “Een vos moet toch ook eten.” Ook de buizerd is geregeld te zien. En de uitgevlogen jongen van de steenuil zorgen ’s nachts voor een waar concert als ze één voor één worden gevoed. Harry en Mieke voelen zich hier thuis. Als je jezelf openstelt, dan nemen de mensen je hier heel goed op. Er is een buurtvereniging die veel activiteiten organiseert. Je bent vrij om er aan mee te doen. En dat is fijn. Wel jammer dat het café nu weg is. Jo ontvangt mij hartelijk voor het volgende gesprek. Lil, Tiny en Hans zitten er al helemaal klaar voor. Jo vraagt meteen of ik het artikel heb gezien in hp/De Tijd van 12 oktober; “Grijzegrubben staat
watersnood 22 juni 2008
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
8
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
9
kert. Maar dat hoeft niet altijd groot te zijn, je kunt het ook simpel en klein houden. Zoals bijvoorbeeld de eerste zeskamp. Dat was zo’n topper. Alles in een oude schuur, orkestje erbij. Dat hebben we zeventien keer gedaan”. De renovatie van de straat heeft anderhalf jaar geduurd. De buurtvereniging is er zes jaar mee bezig geweest. Toen het klaar was gaf dat een voldaan gevoel. “We hebben van de officiële opening een leuke happening gemaakt. De straat moest ingezegend worden. Dat hebben we gedaan met een oud watervat, getrokken door een paard. De straatwerkers die ook waren uitgenodigd, wilden niet meer weg, zo gezellig was het”. “Je kunt ook van de voorbereiding en het opruimen een feest maken. Er ontstaat als vanzelf saamhorigheid. Zo hebben we hier de participatiemaatschappij ‘avant la lettre’. Alles wat wordt opgelegd, is zo gekunsteld. Neem bijvoorbeeld de dagopvang voor ouderen die voor een aantal gehuchten samen wordt opgezet”.
op de tiende plaats van de 19 meest deprimerende plaatsnamen van Nederland!” De toon is al meteen gezet. Grijzegrubben bruist juist van activiteit. En heel Holland bakt misschien, maar hier bakt Hans de lekkerste taarten als er weer iets te doen is. Hij heeft voor deze avond heerlijke appelflappen meegenomen, met appels uit eigen tuin. Ik mag ze met de hand eten. De twee families waren al buren in Nuth. Jo zag twee grote, mooie percelen in Grijzegrubben. Ze besloten samen te bouwen en wonen alweer 37 jaar naast elkaar. De tuinen zijn diep, ze gebruiken ze samen. Er staan nog zo’n driehonderd bomen in, dat waren er ooit elfhonderd! Dat was teveel van het goede. De bomen verdrongen elkaar en de dassen wisten ook wel raad met de wortels voor hun holen. Ze hebben ganzen en schapen gehad. Nu gebruikt een schaapsherder de weiden. De kippen zijn gebleven. Het is hier heerlijk buiten wonen, heel rustig. Je kunt hier alle kanten op en geweldig wandelen, het is overal mooi. Lil: “Het is zo anders hier, zo leuk. Waar ik ook geweest ben en van welke kant ik ook kom; ik heb echt het gevoel van hè, wat heerlijk om weer thuis te zijn!” “Er wonen hier fijne mensen. De grote overstroming was goed voor de gemeenschapszin. Je kent elkaar echt goed. Als je in de voortuin bezig bent wordt er altijd even een praatje gemaakt en vaak ook hulp aangeboden. Je durft ook te vragen. Je kan bij iedereen terecht en je hoeft er niks voor terug te doen”. De meeste ouderen blijven hier wonen tot het niet meer kan. Ook de beide families. Er wordt goed op je gelet en dat geeft een gerust gevoel. Je moet hier wel gepland boodschappen doen. Alles is wel redelijk dichtbij, maar je moet wel vervoer hebben, anders kom je nergens. Ze blijven allemaal graag actief en fit. Ze wandelen veel, werken geregeld in de tuin en gaan ook naar de sportschool. Hans heeft naast taartenbakken ook weven als hobby. Hij maakt de mooiste sjaals en tafellakens. Maar ook lijkwades van de resten van garens. Die van Tiny is al klaar, met prints van teksten en foto’s van intimi. Heel bijzonder. Jo en Lil houden van kunst. Er staan vele sculpturen in huis en er hangen mooie schilderijen aan de muur. Zo ook een schilderij van Joseph Kerff met als thema: de oude wereld die zich vergaapt aan de rest van het wereldgebeuren. En ja, vanuit deze idyllische plek
RE—PORTERS
zijn voor Lil de vluchtelingen uit Syrië heel ver weg en toch ook zo dichtbij. Met John heb ik een gesprek waarin nuchterheid en betrokkenheid stuivertje wisselden. “Het is hier goed vertoeven en oud worden”, zegt hij. Over de titel hoef ik dus niet meer na te denken. John is geboren en getogen in Grijzegrubben. Op de boerderij van zijn ouders heeft hij stevig meegekregen hoe je met klanten, leveranciers en geld moet omgaan. Filiaalmanager is zijn beroep, organiseren zijn lust en zijn leven. Carnavalswagens gebouwd en al van jongs af aan actief in de buurtvereniging. Drie jaar secretaris geweest en in 2002 voorzitter geworden. Het is een prachtige straat, maar de ziel is er een beetje uit, vindt hij. De hulpkerk met haar zangkoor is weg en ook de school. Het café was het kloppend hart van het dorp. Het was het clublokaal van de fanfare, de drumband, de postduiven-, dans-, toneelen carnavalsvereniging, de dartclub en de biljartclub. Sinds twee jaar is het gesloten. Het café was niet meer rendabel. De volwassen kinderen waaien uit. De jonge gezinnen zijn kleiner. Ook de tijdgeest verandert. Er zijn meer alternatieven voor de vrije tijd en er is minder interesse voor het verenigingsleven. Wil je toch aan muziek of toneel doen, dan moet je uitwijken naar elders. Zo zijn de muziek- en toneelverenigingen verhuisd naar Nuth. De drumband en de duivenvereniging hebben een onderkomen gevonden in de ‘Herberg In den Haversack’ in Hunnecum.
“De vergrijzing is wel een vraagstuk. Wie moet nu voor wie zorgen? De kinderen, buren? Ik zelf doe de administratie voor mijn schoonmoeder. Maar wie gaat voor mij zorgen als ik oud ben? Belangrijk is in beweging te blijven. Deel blijven uitmaken van de gemeenschap, gezellig keuvelen op een bankje of bij iemand onder de poort een kopje koffie drinken en een borrel. Dat voelt bij ons allen zo fijn, al is het heel klein. En actief meedoen, dat inspireert ook weer andere buurtbewoners. Mijn opa zei altijd: vliegende kraaien vangen altijd wat. Is het niet fantastisch dat we onze mooie Mariakapel met gesloten beurs hebben kunnen restaureren? En dit gevierd hebben met een processie op kermiszondag en een ouderwets ‘open-air’ concertje met onze eigen muziekvereniging?” John wil hier nog heel lang vertoeven en oud worden en hij is niet de enige! Zo, ik heb met mijn ‘fruitmand’ een mooi verhaal kunnen schrijven over Grijzegrubben. Wie weet zijn er nog veel meer van die bijzondere plekken in Parkstad. jac gadiot / www.jacgadiot.nl
MIJNSTREEKCOMPLEX: WAT VERGETEN MOEST WORDEN opinie
door hans op de coul
“Kijk, wat wel is, is dat je zo weinig zaken hebt meegekregen dat je op een gegeven moment zelf op onderzoek uit gaat. Niets of niemand herinnert je aan waar je zelf vandaan komt. Zie hier het Mijnstreekcomplex.” Aan het woord is Martijn Hermans in de documentaire film ‘Mijnstreekcomplex’ van de Bosnisch/Limburgse journalist Sergej Kreso. Hij volgt een aantal dertigers en veertigers die geboren zijn na de mijnsluitingen in een periode die we met zijn allen zijn gaan benoemen als ‘de slechte tijd’. De donkere periode waarin alles in elkaar klapte: de kolonie kende alleen werklozen en mannen die afgekeurd waren, hele gezinnen gingen op spreekuur bij de ggz, harddrugs vergiftigden de jongeren en de pastoors stapten uit het ambt. De mijnen werden in sneltreinvaart opgeruimd en in het verlengde daarvan werden woonwijken en stukken binnenstad vervangen door liefdeloze betonbakken en asfaltstroken. In die tijd groeiden ze op, de hoofdrolspelers van Kreso, en als er thuis ergens niet over werd gesproken dan was dat wel over het mijnverleden. Maurice Hermans zegt in de film: “Wat heel weinig is verteld zijn de persoonlijke verhalen en de persoonlijke emoties, in de context van mijn familie. Heel veel mensen in mijn familie hebben in de mijnen gewerkt, het meest gesloten is mijn grootvader geweest. Die man heeft het ook heel moeilijk gehad. Ik weet daar ook niet zo veel van, daar wordt weinig over verteld, maar wat ik wel heb begrepen is dat hij heel depressief geworden is. Hij is vroeg komen te overlijden maar wat het mij precies heeft gedaan durf ik hier niet te zeggen omdat ik ’t ook niet weet.
(…) Ik heb het laatst nog eens nagevraagd wat er is gebeurd. (…) Het doet er niet toe. Ik had in mijn hoofd dat hij sigaretten is gaan halen en niet meer terug is gekomen.” We kennen de cijfers: 70.000 banen gingen er verloren vanwege de mijnsluitingen. En dat in tien jaar tijd. Maar wat betekenen die cijfers op huiskamernivo? In de film zien we de jonge fotograaf Ntan die fanatiek zijn ouderlijk huis fotografeert dat op dat moment afgebroken wordt. Hij trotseert zelfs de bordjes die waarschuwen voor asbest. “Dit is mijn streek!” zegt hij. De film Mijnstreekcomplex, geheel in zwart-wit, is nu ook te zien in Amsterdam, op de tentoonstelling ‘Koempels’ in Framers Framed in de Tolhuistuin achter het Centraal Station. In het sousterrain zien we de foto’s van Ntan die ook collages maakte van oude foto’s en advertenties van het modehuis Schunck. Behalve Fons Haagmans hebben de zes andere kunstenaars in de expositieruimte ook de mijnen niet meegemaakt. Het gaat om Bas de Wit, Hadassah Emmerich, Rik Meijers, Joan van Barneveld, Keetje Mans en Sidi El Karchi. De culturele relatie Heerlen-Amsterdam ontstond door Jonkheer Willem Sandberg, de eerste naoorlogse directeur van het Stedelijk Museum, die op verzoek van burgemeester Marcel van Grunsven de gemeentelijke kunstcollectie van Heerlen opzette. Ironisch genoeg bleken de meest talentvolle Limburgers uit die tijd (onder andere Ger Lataster, Jef Diederen, Pieter Defesche) te kiezen voor Amsterdam
als woon- en werkstad. In Limburg was voor hen geen droog brood te verdienen. Via de Amsterdamse omweg kwamen de werken van de ‘Amsterdamse Limburgers’ toch in Heerlen. “Die omweg is nu niet meer nodig”, zegt conservator Lene ter Haar van Schunck bij de opening, “alle exposerende kunstenaars zijn opgeleid in Limburg en hebben daar ook hun atelier. Ze komen graag eens kijken in Amsterdam, maar gaan daarna ook weer graag terug naar Limburg.” Wie op zoek gaat naar het mijnverleden in de getoonde werken, zal goed moeten zoeken. Misschien verwijst het affiche van Rik Meijers vooral naar het mijnverleden van de kunstenaars zelf: in de schaduw van de schachtbok van de Oranje Nassau staat een oude auto met wat rondhangende jonge mensen. Misschien de tippelzone. In ieder geval een beeld uit ‘de slechte tijd’. Er was geen delegatie van het Jaar van de Mijnen bij de opening in Amsterdam. Men vond het affiche ‘te negatief’. Hoezo? We gaan toch niet voor de tweede keer een belangrijk deel van de geschiedenis van Parkstad proberen uit het collectief geheugen te schrappen? De film Mijnstreekcomplex van Sergej Kreso is te zien op Limburg Doc via www.L1.nl De tentoonstelling Koempels is nog tot en met 6 december te zien in Framers Framed, Tolhuistuin, IJpromenade 2, Amsterdam
Voor John zit het hem in de kleine dingen. De hartelijkheid op straat, de warmte. Je kunt bij iedereen aankloppen. De buurtvereniging laat de nieuwkomers eerst aarden. Dan krijgen ze een welkomstbloemetje. Niks formeel. Gewoon instappen op de jaarlijkse bbq of bij het kienen waar ze hartelijk worden verwelkomd. Het voelt al heel snel vertrouwd. En als je naar een zorgcentrum gaat, blijf je lid zonder contributie en krijg je elk jaar bezoek en een kleinigheid. Grijzegrubben heeft grote activiteiten gekend, zoals de paardenmarkt en het zomercarnaval, waar mensen van heinde en verre op afkwamen. Ook de boerenbruiloft was een groots feest met wel driehonderd bewoners en oud-bewoners samen aan de koffietafel. “Je moet zoiets uniek houden” vindt John, “want het is een berg werk voor vereniging en buurt. Je hebt altijd iets nodig dat het buurtleven aanwak-
powered by iba
#2 december 2015
10
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
11
iBA-UPDATES
Reizende hotelkamers in Parkstad In het gebied rond Voerendaal, het Land van Kalk, heeft een groep ondernemers de krachten gebundeld in een corporatie om een uniek project van de grond te krijgen: ze schrijven een prijsvraag uit voor de bouw van reizende hotelkamers, oftewel pop-up units. Op een aantal unieke plekken in het landschap van Kunrade en Ubachsberg worden locaties gecreëerd waar deze units enkele weken kunnen worden geplaatst en verhuurd aan toeristen. De prijsvraag maakt deel uit van het iba Kandidaatproject ‘Oerland’ Land van Kalk. Tijdens de komende wintermaanden plaatsen de ondernemers al een bestaande pop-up unit. Van 8 december tot en met eind februari zal de unit op drie verschillende plekken in het Land van Kalk komen te staan. Toeristen kunnen via Airbnb de verplaatsbare hotelkamer voor een of meerdere nachten reserveren. Benieuwd? Kijk op de iba website voor de actuele locatie. IBA Jongerendebat Op zondag 20 december, in de week van Serious Request, vindt er een jongerendebat plaats in de nieuwe nor. Het uitgangspunt is het Manifest dat op 24 november door jongeren uit Parkstad werd geschreven met schrijver Leon Verdonschot tijdens het m2015 debat in Carbon 6. In groepen werken we aan de uitdagingen die er volgens jongeren liggen in Parkstad. Iedereen die jong is of zich jong voelt mag meepraten. Meld je aan via Facebook of via de iba website. Verhuisbericht Vanaf dinsdag 17 november 2015 is iba Parkstad gehuisvest aan de Honigmannstraat 104 in Heerlen. Tot nu toe hield iba kantoor in het Glaspaleis in Heerlen. Hier wordt nu het iba-informatiecentrum en een ontmoetingsruimte ingericht. Het nieuwe kantoor ligt tegenover het (tijdelijke) station, boven woningbouwvereniging Weller. Serious Request 2015 December staat in Heerlen in het teken van Serious Request. Burgers, bedrijven en instellingen doen hun best om zo veel mogelijk geld op te halen voor het Rode Kruis. iba Parkstad draagt daar ook aan bij. Hoe? Houd de website in de gaten voor het laatste nieuws en de acties van iba.
SPARKLING PARKSTAD, EEN GEDICHT Op 7 november werd in Schunck* een bijzonder feest gehouden: ‘Sparkling City Parkstad bruist!’ Kunstenaars en ondernemers uit Parkstad hieven samen het glas, onder het genot van allerlei optredens. Michelle Bracke, stadsdichter van Heerlen, maakte voor deze gelegenheid een gedicht voor Parkstad Heerlen. Reporters laat u meegenieten.
het is tijd lieverd, wat is er wat sta je daar schuchter in schaduw te dralen kom, veeg het zwart van je neus de weemoed uit je ogen het is al vijftig jaar geleden
colofon
Reporters is een onregelmatig verschijnend tijdschrift, op papier en digitaal. Uitgave: iba Parkstad, Bongerd 18, 6411 jm Heerlen. Telefoon +31 454400200. Reporters wordt gratis verspreid via de iba werk huizen in Kerkrade-Chèvremont (St. Pieterstraat 3), Heerlen (Willemstraat 91a), Brunssum-Oud Merkelbeek (Groeneweg 2-4) en Nuth-Schimmert (De Bockhofweg 1). Reacties en bijdragen via
[email protected]. Bijdragen van de iba reporters vindt u ook op www.iba-parkstad.nl. Deze editie van Reporters is geschreven door Jac Gadiot, Patricia Pisters en Hans Op de Coul (eindredactie) Foto’s: Harry van Spanje, Stan Kersten, Cas Bool, Rik Meijers en de auteurs Productie: iba Public; Frans van Neer en Jules Roosenboom Vormgeving: buro Marcel van der Heyden Meer IBA?
weet je nog, je witte tanden trotse parels in je zwarte gezicht
www.iba-parkstad.nl facebook.com/ibaparkstad twitter: @ibaparkstad
ze zijn er nog, die parels kijk maar, overal worden ze opgedoken uit jouw onuitputtelijke zeeën lieverd, het is tijd stap vooruit het daglicht in, omhoog het podium op kijk terug met hulde in je bloed maar ga voorwaarts en laat de vooroordelen bij de onwetenden je bent de bloesem die de winter heeft doorstaan groen glooiend te midden van stedelijk gedruis je bent rijk verleden en rijke toekomst multiculturaliteit, saamhorigheid en creativiteit samengesmolten in een gouden klomp vol uitdagingen ben je de sprankelende proeftuin in hartje Europa toe maar, voor je ligt een rode loper te wachten op jouw intrede, beloop hem dan met gestrekte rug vertel de wereld maar over je verborgen schatten hoe je van rups tot pop tot vlinder vocht hoog is je solide ladder en je schaduw tot stof geworden lieverd, het is tijd in zoveel licht zag niemand je eerder
michelle bracke
VOLGENDE RE-PORTER: IBA WERKHUIS BERLIJN Aan de Bernauerstrasse in Berlijn, vlakbij het nieuwe Mauermuseum, hebben drie studenten van de Technische Universität Berlin een iba werkhuis ingericht. Ze maakten er samen een afstudeerscriptie waarin Parkstad onder meer wordt gespiegeld aan Berlijn. Momenteel wordt er een expositie van de studenten voorbereid in een van de iba werkhuizen in Parkstad. In de Re-porter editie van maart hun verhaal.
RE—PORTERS
powered by iba
#2 december 2015
12
