________________________________________________________________________________________________________
Parochieblad H. Maria, Sterre der Zee Den Helder - Julianadorp
21e jaargang nr. 3 (juni - juli 2015) Parochiecentrum en secretariaat parochiebestuur: Kerkgracht 55, 1782 GK Den Helder, telefoon: 0223 - 61 25 50 Openingstijden: maandag van 09.00 -11.00 uur, dinsdag van 09.00 -11.00 uur en donderdag van 09.00 -11.00 uur. - voor algemene informatie over de parochie - voor het maken van afspraken met de pastores - voor het maken van afspraken over vieringen (doop, communie, huwelijk, jubileum, uitvaart) - voor het melden van veranderingen in de ledenadministratie (geboorte, verhuizing, overlijden) - voor vragen betreffende financiële zaken (kerkbalans, facturen, giften) - voor het opgeven van intenties - voor vragen over diaconie E-mail:
[email protected] Internet: www.mariasterrederzee-denhelder.nl Rekeningnr.: NL45 INGB 0007 2359 92 t.n.v. Parochie H. Maria, Sterre der Zee Pastores Pastoor Ivan Garcia, tel. 06-17 12 96 42 Kapelaan Szymon Olgrzymek, tel. 06-81 32 74 55 Diaken Henk Schrader, tel. 0224-21 94 60 Ontwerp voorblad:
naar een idee van René Duineveld
KOPIJ VOLGEND PAROCHIEBLAD De uiterste inleverdatum voor kopij voor het volgende nummer: 21e jaargang - Parochieblad nr. 4 (augustus - september 2015) is:
maandag 22 juni 2015 vóór 09.00 uur! Inleveren bij voorkeur via e-mail:
[email protected]
__________________________________________________________________ 1
________________________________________________________________________________________________________
UIT DE PASTORALE HOEK Beste parochianen, Met veel vreugde kijken wij terug op de afgelopen periode. We hebben veel blijde momenten beleefd zoals Pasen, de Eerste Communie, Hemelvaart en andere feesten, zoals het huwelijk of het huwelijksjubileum en het doopsel. Maar ook hebben we droevige momenten gekend, zoals uitvaarten. Het meest recente feestelijke moment is het Vormsel geweest, toen vier vormelingen het Sacrament van het Vormsel hebben mogen ontvangen. Dit vond plaats op het feest van Pinksteren. Tien dagen na Hemelvaart hebben de leerlingen van Jezus de heilige Geest ontvangen. Deze heilige Geest heeft de leerlingen de kracht gegeven om hun missie te beginnen. “Gaat nu en verkondigt aan mijn broeders” zei Jezus tegen hen. En dat is de missie van de kerk, de missie van ieder van ons. Om de blijde boodschap aan anderen te brengen. Vooral aan mensen die geen hoop meer hebben. Daarom vragen wij aan God deze geest, de Geest van de verrezen Christus. Al deze momenten hebben wij samen als één kerkgemeenschap beleefd, als een teken van God en zijn kerk. Want als wij één met God zijn, zijn wij ook één met onze naasten. Zo zijn wij al weer bijna bij de vakantietijd aangekomen, een tijd van rust. Met hierin voor sommigen de mogelijkheid om met vakantie te gaan. Hierbij kiest de één voor het buitenland, zoals Spanje, Italië, Griekenland en de ander kiest ervoor om naar één van de vele mooie plekjes in Nederland te reizen. Maar waar wij ons ook mogen bevinden, laten wij bidden tot God onze Vader om ons te zegenen, beschermen en te helpen in de tijd die komt. Dat we Hem gedenken en bedanken, door te genieten van wat Hij ons dagelijks geeft. Pastoor Ivan
2__________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
REDACTIE De redactie van het parochieblad corrigeert en redigeert, maar is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de teksten. Deze verantwoordelijkheid ligt bij de schrijver van de desbetreffende tekst. In verband met de vaak grote hoeveelheid aangeleverde kopij en het beschikbare aantal pagina's van het parochieblad, kan de redactie helaas geen garanties geven dat alles geplaatst wordt. Wij hopen dat u hier begrip voor heeft.
PCI - CONTACTPERSONEN VOOR DIACONIE: Den Helder: secretariaat PCI Julianadorp: de heer J.A.J. Clemens
[email protected] tel. 63 74 23
CONCERT In het kader van het 175-jarig bestaan van de Petrus en Pauluskerk zal het St. Caeciliakoor op zondag 4 oktober ’s middags om half 4 een feestelijk concert geven. Het concert zal ruim een uur duren en na afloop hopen wij met u het glas te kunnen heffen. Het geheel staat onder leiding van onze vaste dirigent Paul Sanders. Noteert u alvast deze datum in uw agenda. Over de inhoud van het concert wordt u later op de hoogte gebracht. Bertus Rijpstra, voorzitter VIERINGEN IN DE GOEDE WEEK Als u dit leest is de zomer begonnen en ligt de Goede week al weer ver achter ons. Toch is het goed om even terug te kijken op de vieringen. Het waren stuk voor stuk heel mooie vieringen die begonnen met de palmpasenviering met de kinderen met hun prachtig versierde palmpasenstok en met medewerking van het PP-koor. Ook Witte Donderdag was een bijzondere viering met de voetwassing van de vormelingen en het koor Cantemus Domino, die deze viering al weer heel wat jaren opluistert met haar mooie zang. Op Goede Vrijdag hadden we dit jaar twee vieringen, de Kruisweg om 15.00 uur en de Kruisverering om 19.00 uur. Bij de Kruiswegviering waren 125 parochianen aanwezig, wat mooi om dit bijzondere moment van het sterven van Jezus met zoveel mensen te beleven. __________________________________________________________________ 3
________________________________________________________________________________________________________
De avondviering op Goede Vrijdag, ofwel de Kruisverering, was er sinds zo’n 20 jaar niet meer geweest. Zoals u misschien wel weet is deze viering de laatste 20 jaar altijd een oecumenische viering geweest. Deze heeft heel veel jaren in de H. Nicolaaskerk plaatsgevonden en toen deze kerk gesloten werd is deze viering verplaatst naar de Johanneskapel. Ook dit waren altijd heel mooie vieringen en het bijzondere eraan was ook dat we dat met verschillende geloofstradities vierden nl. de Protestanten, de Oud- Katholieken en de Rooms-Katholieken. Ondergetekenden maakten vele jaren deel uit van het oecumenisch overleg dat deze vieringen voorbereidde en mogelijk maakte. Ook daar wisten toch redelijk veel parochianen de kerk in Nieuw Den Helder te vinden. Maar alles verandert en zo ook de structuur van deze oecumenische vieringen. Zo hebben de voorgangers op 13 januari 2015 een vergadering gehad over de viering op Goede Vrijdag. Diverse suggesties kwamen naar voren, bv. een eigen tridium houden, dus Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaswake in de eigen kerk. Wij staan zéker nog open voor oecumenische vieringen en hopen en vertrouwen erop dat deze in de toekomst zullen plaatsvinden. Mocht u nog vragen hebben, dan kunt u ondergetekenden altijd om uitleg vragen. Namens de vertegenwoordigers van de oecumenische werkgroep, Pastoor Ivan Garcia, Miep Karremans en Lisette Smit MANNENKOOR CANTEMUS DOMINO Mannenkoor ‘CANTEMUS DOMINO’ stopt met zingen… Na precies 25 jaar - ooit begonnen onder leiding van Paul Sanders na de sluiting van de OLVOO-kerk in 1990 als ‘het Seniorenkoor’ - gaat het koor in deze zomer stoppen. De groep wordt wel héél erg klein en kwetsbaar, en dit heeft dirigente Riet Buisman (na acht jaar dirigeren) doen besluiten om het directiestokje neer te leggen en de mannen hebben besloten om niet verder te gaan. Martin de Visser heeft het koor in al die 25 jaren trouw begeleid op het orgel. Hij bedacht ook dat het koor Cantemus Domino ging heten, omdat de zangers van het OLVOO-mannenkoor na de sluiting van hun kerk toch onder hun eigen vertrouwde naam moesten kunnen blijven zingen. Het is een moment om echt bij stil te staan.. we denken met enige weemoed terug aan de vele vieringen die het koor (in álle kerken van de parochie!) gezongen heeft: de seniorenvieringen op de Eerste Vrijdagen in de Vredeskerk, de Witte Donderdagen in de PP, de Eerste Kerstdagen en Nieuwjaarsdagen in de 4__________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
Nicolaas, af en toe op zaterdag in de Willibrordkerk, maar ook de KBOkerstvieringen in de MOOC. Ook werd het koor graag gehoord bij uitvaarten, waar de sonore klank veel mensen troost bracht. Met het stoppen van het koor wordt er een mooie periode afgesloten. De stevige ‘mannen-missen’ van Perosi, Mitterer en Cuijpers en het Russische Dostojnojest’ of het Popule Meus zullen nu niet zo gauw meer klinken in Den Helder. Heel jammer, maar we moeten ons er bij neerleggen… Een bijzonder woord van dank is hier op zijn plaats voor al die mannen, die door de jaren heen met liefde en plezier hun stem gaven aan het koor. Heel veel dank ook aan Martin en Riet, die volhielden en - met inzet en kunde - hun beste krachten gaven. Cantemus Domino betekent: Laten we zingen voor de Heer. In die naam klinkt een uitnodiging met eeuwigheidswaarde. Laten we hopen dat jongeren de energie, tijd en betrokkenheid gaan vinden om die uitnodiging op te pakken, en de lofzang gaande houden. Ongetwijfeld in nieuwe vormen, maar wellicht ook teruggrijpend op oude tradities. Wie weet..! Het zal niet de eerste keer zijn dat iets waardevols líjkt te verdwijnen, maar later wordt herontdekt. Een positieve gedachte, bij een verdrietig besluit. Zangers, dirigente en organist: ontzettend bedankt! BEDANKT Beste Isabella, Een paar dagen na Palmzondag verraste jij mij met een mooie Palmpasenstok. Ik vond dit erg leuk. Kwam op een goed moment! Wat was deze stok mooi versierd. Inmiddels heb ik de stok wel leeg geplukt! Het paasbroodje smaakte heerlijk. De spekjes zijn door mijn kleindochter ingepikt en de vogeltjes in de tuin doen zich tegoed aan de pinda's! Een paar ochtenden heb ik van je heerlijke thee genoten. De kale stok staat inmiddels op de zolder, gereed voor het volgende jaar? Isabella, bedankt en tot ziens! Groetjes, Max van Wijk.
__________________________________________________________________ 5
________________________________________________________________________________________________________
VERSLAG BEDEVAART BISDOM HAARLEM-AMSTERDAM NAAR ROME 2015 Op zondag 3 mei waren wij, de families Duineveld en Laagland, samen met onze pastoor Ivan Garcia uit Den Helder en Julianadorp aanwezig in de Sint Pietersbasiliek in Rome met nog eens ruim 800 medepelgrims uit Nederland. Daar vierden wij de eucharistieviering op het graf van de apostel Petrus, samen met de bisschoppen, een groot aantal priesters, diakens en medegelovigen uit ons bisdom Haarlem-Amsterdam. Dit was het begin van de Rome bedevaartreis die duurde van 2 t/m 7 mei georganiseerd door het bisdom en verzorgd door reisorganisatie VNB. Wij waren ingedeeld bij een groep uit de Noordkop (van het bisdom) en ondergebracht in een hotel net buiten het centrum van Rome. Zaterdag 2 mei gingen wij met het vliegtuig naar de eeuwige stad, waar we gedurende die week een aangename temperatuur van rond de 30 graden hadden. Wij hebben veel historische plekken bezocht en samen met de aanwezigen inspirerende en mooie dagen beleefd. Onder leiding van een ervaren gids werden er prachtige kerken, monumenten en pleinen bezocht. Daarbij werd gebruik gemaakt van metro en bus en genoten we van de Italiaanse gastvrijheid. Er werden de nodige kilometers afgelegd en elke avond kwamen we moe maar voldaan, weer terug in het hotel. Op maandagavond 4 mei werd in de Santa Maria in Trastevere stilgestaan bij de dodenherdenking. Zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog werden de slachtoffers herdacht van oorlog en geweld. Het kathedrale koor gaf een concert waarbij het Requiem van Gabriel Fauré werd gezongen. Hierbij hield o.a. de ambassadeur bij de Heilige Stoel: prins Jaime de Bourbon de Parma een korte toespraak, waarin hij benadrukte dat we de vrede niet voor lief kunnen nemen. Na het concert werd twee minuten stilte gehouden en het Wilhelmus gezongen. Op woensdag 7 mei was het vroeg opstaan met een bijzonder doel: op tijd op het Sint Pietersplein zijn voor de algemene audiëntie bij paus Franciscus. Een vak helemaal vooraan was speciaal gereserveerd voor ons bisdom om de audiëntie van dichtbij mee te maken. Na de toegangscontrole konden alle pelgrims op ‘vertoon’ van hun pelgrimssjaaltje (herkenbaar rood-wit-blauw) door de diverse 6__________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
hekken om een mooi plaatsje te zoeken. De stoelen vooraan en langs de hekken werden snel ingenomen. Rond half tien verscheen de pausmobiel vooraan het plein, waarbij de voorste rijen met pelgrims gelijk een persoonlijke glimlach van de paus ontvingen. Aan de achterkant van het vak stopte paus Franciscus om drie hele jonge pelgrims van ons bisdom de zegen te geven. Een zeer intens en ontroerend moment voor de ouders, kinderen en andere pelgrims. De paus reed een paar keer langs het vak, zodat iedereen uitgebreid de kans kreeg om te zwaaien en natuurlijk heel veel foto’s te maken. Bijna aan het einde van de algemene audiëntie sprak paus Franciscus nog speciaal enkele woorden tot de pelgrims van het Bisdom Haarlem-Amsterdam: “Zeer hartelijk groet ik de gelovigen van het bisdom Haarlem-Amsterdam, op pelgrimstocht in Rome, samen met hun bisschop Monseigneur Jozef Marianus Punt en zijn hulpbisschoppen. Een bijzondere groet aan het Kathedrale Koor met veel dank voor de prachtige gezangen. Dierbaren, moge het bezoek aan de Apostelgraven van Sint Petrus en Paulus uw geloof versterken en U blijvend herinneren aan de plicht om het Evangelie te verkondigen met een waardig Christelijk leven. Ik zegen U met liefde”. Op donderdag tenslotte werd de bedevaart afgesloten met een viering in de basiliek van Sint Paulus buiten de Muren en reisden de meeste pelgrims, na de nodige vertraging op het vliegveld van Rome, weer terug naar Nederland. Wat vooral als treffend en bemoedigend ervaren werd, was de grote saamhorigheid onder de bedevaartgangers, de goede sfeer en onderlinge verbondenheid tussen de mensen van verschillende achtergronden en leeftijden en met hun bijzondere levensverhalen. Tevens willen we niet onbenoemd laten de ‘hoopvolle’ bijdrage van de jongeren aan de bedevaart. We hopen dat deze onderlinge verbondenheid ook door mag dringen in onze parochiegemeenschap in Den Helder en Julianadorp, in de kerken van Petrus en Paulus en de Willibrord, om de fakkel van het geloof brandend te houden, ondanks tegenslagen en moeilijkheden. Dat de boodschap van Christus in onze harten mag blijven en dat deze wordt doorgegeven aan onze dierbaren, aan onze medegelovigen, aan onze buren, aan onze families, aan onze collega’s en al degenen die we tegenkomen bij onze dagelijkse bezigheden. René Duineveld Ps. Een foto reportage is te vinden op de website.
__________________________________________________________________ 7
________________________________________________________________________________________________________
ATTRIBUTEN UIT DE VREDESKERK Het is al weer twee jaar geleden dat we als katholieke gemeenschap van Den Helder de Vredeskerk hebben verlaten. Er zijn toen veel liturgische attributen verdeeld over de verschillende regiokerken, maar ook geschonken aan kerken ver buiten ons bisdom. De laatste voorwerpen hebben recent een definitieve bestemming gekregen. De godslamp is geschonken aan de r.-k. parochie in Tiel, waar het inmiddels in volle glorie hangt. Het tabernakel, dat net als de godslamp oorspronkelijk afkomstig was uit de OLVOO-kerk, is mede door hulp van eigen vrijwilligers geplaatst in de Willibrordkerk in Julianadorp. Tenslotte is het Mariabeeld geplaatst in de kapel op de r.-k. begraafplaats Sint Jozef aan de Jan Verfailleweg in Den Helder. Al met al een waardige bestemming. KBO AFDELING DEN HELDER Krachtig, Betrokken en Ondernemend dat wil de KBO afdeling Den Helder zijn. Daarom is de KBO één van de bijna 50 teams die deelnemen aan de Samenloop voor Hoop. Niet alleen KBO leden maar ook mede parochianen zijn van harte welkom om mee te doen met de 24-uurs wandeling in het Timorpark. Met de Samenloop voor Hoop steken we (ex) kankerpatiënten een hart onder de riem en probeert elk team zoveel mogelijk geld in te zamelen voor het KWF. Er is al een aardige groep aangemeld, maar er kunnen er nog veel meer bij. Tenslotte is met een grote groep wandelen gezellig en u ontmoet tijdens het wandelen wellicht weer oude bekenden. De leeftijd speelt geen rol, dus ook uw kinderen of kleinkinderen, mits boven de 18 i.v.m. het kinderreglement, mogen ook met u of namens u meelopen. Iedere loper legt 15 euro in en ontvangt hiervoor een T-shirt van de Samenloop voor Hoop 2015. U kunt aangeven op welke tijd u wilt lopen, er zijn blokken van 3 uur waarin u 2 uurtjes wandelt. Daarin zit ook een uurtje rust. Wij zijn zeker op zoek naar jonge senioren die ons team willen ondersteunen. Doet u mee en denkt u daarbij aan uw naasten die met kanker te maken hebben of hebben gehad. De Samenloop voor Hoop wordt gehouden in het Timorpark van zaterdag 13 juni 14.00 uur tot zondag 14 juni 14.00 uur. Zaterdagavond 23.00 uur vindt de kaarsenceremonie plaats, een prachtig moment waarop de kaarsen in de kaarsenzakken worden ontstoken. Twee jaar geleden, toen de Samenloop voor Hoop voor de eerste keer in Den Helder werd 8__________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
gehouden, brandden er 3500 kaarsen in het Timorpark. U begrijpt een prachtig schouwspel. Kaarsenzakken zijn te bestellen voor 5 euro per stuk. Aanmelden en informatie bij Ria Verbruggen, tel.06-50489649, Marijke Verbeek, tel. 759425 en Nel Donkers, telefoon 642986. Bij voorkeur zo spoedig mogelijk, maar uiterlijk donderdag 11 juni 18.00 uur. In de zomermaanden is het niet voor iedereen vakantie, daarom gaan de activiteiten van de KBO door. In de komende weken staan de volgende activiteiten op het programma: Iedere dinsdag wordt er gewandeld vanaf restaurant Duinoord bij de strandopgang. 13.30 uur start de lange en 14.00 uur de korte wandeling. Rond 15.00 uur komen alle wandelaars weer bij elkaar om met elkaar een kopje koffie of thee te drinken. Informatie en aanmelden bij Gerda Vinke tel. 668038 of Gré Nederstigt tel. 631969. Woensdag 10 juni wordt er in en om Den Helder gefietst met een bezoek aan vliegkamp De Kooy. Op het programma staat een bezoek aan de traditiekamer en tegen geringe kosten kan aan de middagmaaltijd worden deelgenomen. Aanmelden verplicht!! Woensdag 8 juli gaat de fietsclub een dag op Texel fietsen met o.a. een bezoek aan een schapenboerderij en het Juttersmusem. Voor beide dagen is het noodzakelijk dat u zich aanmeldt bij Koos Engel, tel. 621064 of bij Jac van Etten, tel. 615591. Op woensdag 17 juni en woensdag 22 juli is het koffiedrinken, wel voor eigen rekening, in restaurant Lands End. Dit vindt u aan het Havenplein, van 14.0015.30 uur zijn voor de KBO tafels gereserveerd. Tijdig aanmelden bij Anneke van Os, tel. 631038 of bij Bep Puhl, tel. 616421. Zij ontvangen u dan graag. Woensdag 1 juli is er voor belangstellenden van 10.30-12.00 uur een rondleiding op het KIM. Informatie en aanmelden bij Nel Donkers, tel. 642986 of bij Bep Puhl, tel. 616421. Vrijdag 17 juli wordt weer de jaarlijkse jeu de boulesmiddag gehouden op de banen van Entre Nous aan het Schapendijkje. Van 13.00 tot 16.00 uur wordt er sportief gestreden en samen genoten van koffie, thee, een drankje en wat lekkers. Informatie en aanmelden bij Jac van Etten, tel. 615591 of bij Trudi Beerling, tel. 622008. Aanmelden kan tot 10 juli. Donderdag 23 juli staat er een gezellig, zomerse bus-dagtocht op het programma. Informatie in het KBO afdelingsblad van juni. __________________________________________________________________ 9
________________________________________________________________________________________________________
Voor alle activiteiten geldt, iedereen is welkom, waarbij niet-leden iets meer betalen bij deelname. Informatie over de kosten staat in het KBO-afdelingsblad. Heeft u vragen, neemt u dan contact op met de Commissie Activiteiten, mail naar
[email protected] of even bellen met Nel Donkers, tel. 642986. De KBO heeft “omzien naar elkaar” altijd voor ogen, maar daarvoor hebben we soms wat hulp nodig. Weet u een ziek KBO-lid in uw omgeving die opgenomen is in het ziekenhuis of verpleeghuis, laat het ons a.u.b. weten. Neemt u dan telefonisch contact op met Clara van Koningsbrugge, tel. 634453. KBO afdeling Den Helder, voor iedere 50-plusser. Leden ontvangen 10 keer per jaar het afdelingsblad met de Nestor van de Unie KBO en u bent welkom bij alle activiteiten. Wilt u meer weten over de KBO en hoe u lid kunt worden, neemt u dan contact op met de ledenadminstratie, Anneke van der Veeken, tel. 630265.
10_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
NIEUWS VAN BUITEN DE PAROCHIE BEDEVAART NAAR KEVELAER Van 29 juni tot en met 1 juli 2015 De diocesane bedevaart naar Kevelaer van het bisdom Haarlem-Amsterdam organiseert vanuit Noord-Holland een driedaagse busreis naar Onze Lieve Vrouw van Kevelaer, waar Maria als de Troosteres der Bedroefden wordt vereerd. Voor meer informatie of aanmelding voor deze bedevaart kunt u contact opnemen met mevrouw Janny Versteeg (telefoon: 023-5360615 of:
[email protected]). GA MEE OP REIS IN HET LAND VAN GELOVEN Met ingang van oktober 2015 wordt opnieuw de cursus “Op reis in het Land van Geloven” aangeboden. Dit keer in Schoorl. De reis geeft je de mogelijkheid naar verhalen te luisteren, kerken en kloosters te bezoeken, schatten van de traditie te bewonderen. Maar dit land stelt je ook voor vragen over jezelf: Welke vragen leven er in jou? Wie hebben mede richting aan jouw leven gegeven? Wat is voor jou een heilige plaats? Hoe maak jij verbinding met een diepere laag van het leven? Welke grondwoorden dragen jouw leven? Vragen waarmee je in het leven van alledag meestal niet geconfronteerd wordt, maar waar je op deze reis tijd en ruimte én gesprekspartners voor hebt. De reis in het Land van Geloven is een groepsreis (max. 12 pers.) van oktober 2015 – juni 2016. De deelnemers gaan samen op verkenning en wisselen ervaringen en bevindingen uit. Er is ruimte voor verschillende opvattingen en ieders persoonlijke, soms heel eigen weg. De cursusgroep komt wekelijks een avond bijeen; in het totaal 27 keer. De schoolvakanties zijn vrij geroosterd. Daarnaast zijn er drie bijzondere excursiedagen. Voor meer info: www.landvangeloven.nl of meld je aan voor de informatieavond dinsdag 26 juni a.s. 19.30 uur in de Joannes de Doperkerk, Heereweg 171, 1871 EE Schoorl. Als je vragen hebt, of je wilt je aanmelden voor de cursus, dan kun je contact opnemen met de begeleider van de cursus: Karin Blaauw,
[email protected] . _________________________________________________________________ 11
________________________________________________________________________________________________________
Hou zaterdag 26 september 2015 alvast vrij in je agenda! Dan is de bijzondere startdag van deze cursus en die wil je écht niet missen! Met ingang van oktober 2015 tot juni 2016 wordt (bij voldoende deelname) de cursus elke dinsdagavond gegeven in de Joannes de Doperkerk in Schoorl (behalve in de schoolvakanties). __________________________________________________________________
PERSONALIA UIT ONZE GEMEENSCHAP Gedoopt: Joke Coster-Snippe; Karin Coster; Jerry Boon. In Memoriam:
† Christiaan van der Meer Op 14 maart 2015 is overleden de heer Christiaan Adriaan van der Meer, bij iedereen bekend als Chris van der Meer. Na zijn huwelijk met zijn vrouw Riet zijn ze gaan wonen aan de Nieuweweg waar Chris ook zijn bloembollenbedrijf had. In zowel de avondwake, bij de uitvaart en de begrafenis op het kerkhof van Breezand, was er een enorme belangstelling. De Willibrordkerk was beide keren geheel bezet. Uit de vele woorden die gesproken zijn tijdens de avondwake en de uitvaart kwam duidelijk naar voren waarom er zoveel mensen aanwezig waren om afscheid te nemen van Chris en zijn gezin te condoleren met het verlies. Chris was een warme en zeer belangstellende persoon die er altijd was als iemand een beroep op hem deed. Allereerst voor zijn gezin. In alle gesprekken en gesproken teksten bleek wel hoe belangrijk hij was voor zijn gezin en zijn gezin voor hem. Ze missen in Chris een geweldige man en vader. Maar ook de gemeenschap van Julianadorp zal hem missen en dan zeker zijn biljartvrienden. Hij was dol op biljarten en thuis in zijn eigen biljartkamer heeft hij menig carambole gemaakt met zijn biljartmaatjes. Toen hij een schuur liet bouwen naast zijn huis deed hij dat met vooruitziende blik. Het kreeg de maten van een tennisbaan zodat nadat hij zou stoppen met zijn bedrijf de schuur kon worden gebruikt als tennishal. Op de kerkveiling klonk dan ook herhaalde malen de kavel: Een uur tennis met koffie en gebak bij Chris van de Meer. Wie biedt? Kortom, Chris met zijn enorme belangstelling voor iedereen zullen we missen. De herinneringen aan Chris zullen blijven. 12_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
Of zoals we lazen tijdens de uitvaart: Een goede man, een lieve vader belangrijker dan kracht is hij want die verzwakt en verweekt op den duur maar goedheid en liefde blijven altijd bestaan. Overledenen in de afgelopen periode: Christiaan van der Meer; Johannes Lutterman; Theresia Jordens-Koreman; Anna van den Berg-Gouwenberg; Maria Huiberts-Dongelmans; Adrianus Dekker; Catharina Bravenboer-Borst.
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________ 13
________________________________________________________________________________________________________
PP-KERK Kerkgracht 54
VRIJWILLIGERSAVOND PETRUS EN PAULUSKERK VRIJDAG 26 JUNI Het wijkteam nodigt alle vrijwilligers van de Petrus en Pauluskerk van harte uit voor de vrijwilligersavond. Deze vindt plaats op vrijdag 26 juni a.s. om 19.30 uur in de pastorie van de Petrus- en Pauluskerk. Er volgt nog een persoonlijke uitnodiging. LEZING Beste parochianen, Vooruitlopend op de officiële viering van het 175-jarig bestaan van onze Petrus en Pauluskerk op zondag 28 juni, vindt er op vrijdag 19 juni een bijzondere lezing plaats. Bij het ‘ter perse’ gaan van dit parochieblad is het exacte onderwerp van de lezing nog niet bekend, maar heeft in ieder geval te maken met het leven van de beide apostelen Petrus en Paulus. De lezing vindt plaats in het parochiecentrum en vangt aan om 20.00 uur. De avond wordt verzorgd door pastoor Eric van Teijlingen uit Heemstede. Het belooft een zeer interessante avond te worden. De koffie staat klaar en de toegang is uiteraard geheel gratis. Hopelijk tot dan. 175 JAAR PETRUS EN PAULUSKERK (2) Op verzoek van het parochiebestuur schrijf ik dit jaar iets over de geschiedenis van de Petrus en Pauluskerk, op 6 oktober a.s. 175 jaar oud. Deze keer vat ik eerst samen wat u de vorige keer kon lezen. Daarna iets over de voorganger van de PP-kerk, de H. Nicolaas (1785) en dan over de bouw van de huidige kerk in 1840. Wat zien we in de achteruitkijkspiegel? 695 - 1571 Kerk in zee Bracht Willibrord het christelijk geloof ook in Huisduinen, oorsprong van Den Helder? We weten het niet! Huisduinen lag toen meer dan vijf kilometer naar het 14_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
westen en ook noordelijker. In zee dus in onze werkelijkheid. Het geheim van de Noordzeebodem! Cornelis Adriaansen is de eerste pastoor (1510) die wij kennen daar. 1571- 1723 Kerk in verdrukking In 1571 is er zoiets als een Beeldenstormpje in Huisduinen. De Reformatie zet voet aan wal in onze streken. Voor de rooms-katholieken begint de tijd van de schuil- of schuurkerken. 1723- 1785 Kerk in ballingschap In 1723 ontstaat er een conflict binnen de r.-k. parochie. Onze r.-k. voorouders raken kerkgebouw en pastoor kwijt. Zij nemen hun toevlucht tot een boerderijkerkje in ’t Zand aan de Belkmerweg. Naar een kerk in vrijheid en bouw van de H. Nicolaaskerk in 1785. Onze r.-k. voorouders hebben er heel wat moeite voor moeten doen om weer een eigen kerkdak boven hun hoofd in Den Helder te realiseren. Gelukkig voor hen ging er in ons land tegen het einde van de achttiende eeuw een andere wind waaien. Discriminerende maatregelen tegen de katholieken en doopsgezinden werden ingetrokken. Er ontstond meer vrijheid om in het openbaar het geloof te belijden. Zo werden op 25 januari 1787 alle recognitieen admissiegelden afgeschaft door de Staten van Holland. Recognitiegelden waren bedragen die de katholieken moesten betalen om hun diensten te mogen houden. Op Texel ging dat om jaarlijks F400. Voordat er een nieuwe priester aangesteld mocht worden, moest er admissiegeld (toelating) betaald worden. Op Texel kostte dat F90. Gaandeweg zouden alle discriminerende bepalingen tegen de katholieken en doopsgezinden worden opgeheven: gelijkheid van alle kerken en vrijheid van godsdienst. In die sfeer van matiging kwam de bouw tot stand van de H. Nicolaas aan de Langestraat in wat wij nu Oud Den Helder noemen. Rond 1500 begon zich naast Huisduinen een tweede kustplaats aan het Marsdiep te ontwikkelen. _________________________________________________________________ 15
________________________________________________________________________________________________________
Het werd genoemd Helderbuyrt of Helder. Die buurt groeide snel en na een paar eeuwen stonden daar meer huizen dan in Huisduinen. Het is uiteindelijk het gebied geworden tussen (nu) de Willem Alexandersingel, Abel Tasmanstraat, Coenraad Bostraat en de Zeedijk. In 1785 werd daar een bestaand huis van Jan Spanjaard aan de Langestraat aangekocht en ingericht als kerk. Misschien denkt u, Langestraat? Ligt die niet in de Sluisdijkbuurt? Nu wel, maar tot in de oorlog 1940-1945 was de Langestraat een onderdeel van Oud Den Helder. Dit oudste deel van de stad Den Helder werd in deze oorlog tot de grond toe afgebroken op bevel van de bezetter om zo een vrij schootsveld te creëren voor het geval de geallieerden vanuit de Noordzee ons land zouden binnenvallen. Na de oorlog werd de wijk herbouwd, maar met een ander stratenplan en andere straatnamen. De voormalige Langestraat lag ongeveer op de plaats waar nu de J. Roggeveenstraat ligt, maar dan helemaal doorgetrokken en met aan het einde een knik naar het noorden. Het kerkje stond bijna aan het einde van de straat, tegenover de Blomsteeg, waar later Dorus Rijkers het levenslicht zou zien. Het kerkje denk ik ongeveer te kunnen lokaliseren waar nu de Klaas Duitstraat en de Jan Bijlstraat elkaar kruisen. Het was 12 meter lang en 6½ meter breed en had ook een galerij. De eerste pastoor heette Engelbertus Vinkesteyn.In 1786 waren er 91 communicanten. Gelukkig heeft de heer L. van Wel in de jaren tachtig van de vorige eeuw een maquette gemaakt van dit kerkje. U ziet er hier een foto van met op de achtergrond het Nicolaasbeeld dat nu in de PP staat, maar destijds in dit kerkje, toegewijd aan de H. Nicolaas! Op weg naar een nieuwe kerk, de Petrus en Pauluskerk (1840) De Nicolaaskerk kende in 1786 nog slechts 91 communicanten (parochianen van 12 jaar en ouder), maar in 1824 waren er al 420 kerkgangers. De ontwikkeling van de haven Nieuwediep, de komst van de marine, de aanleg van vestingwerken en de huisvesting voor de garnizoenssoldaten zorgden voor een flinke aanwas van de bevolking en dus ook van het aantal katholieken. De aanleg in 1828 van het Helders kanaal,( de verbinding van het Noord-Hollandskanaal (1825) en Helderbuyrt) zou dit aantal nog groter maken. De aanwezigheid van veel soldaten in het kerkje zorgde soms voor spanningen, omdat zij de beste plaatsen in de kerk inpikten ten koste van de vaste bezoekers! Wegens de groei van het aantal kerkgangers was het kerkje daarom in 1817 al vergroot. Gaandeweg ontstonden plannen om een nieuwe kerk te bouwen, meer naar het oosten, waar steeds meer mensen kwamen te wonen. Sommigen moesten drie kwartier lopen 16_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
naar de kerk aan de Langestraat. Er waren intussen ook spanningen ontstaan tussen de gelovigen van de oude kern en de vele nieuwkomers. Daarom werd het 50-jarig bestaan van de kerk in 1835 slechts in stilte herdacht, bang als men was dat de viering zou leiden tot nieuwe problemen. In 1836 nam pastoor Joannes van Gent het initiatief om tot één nieuwe centraal gelegen kerk te komen en de bestaande kerk af te stoten. Hij hield rekening met de nieuwe situatie en benoemde in de voorbereidingscommissie naast twee leden uit de oude wijk (J.C. Schoeffer, arts en Antony Goeman, banketbakker en lid van de Gemeenteraad), ook twee katholieken uit de nieuwe wijk aan het Nieuwediep, nl. Arien Spigt (broodbakker) en Johann Eilard Janzen (mr. Timmerman). De Staatsraad aan wie het verzoek werd voorgelegd ter goedkeuring stelde echter voor om de bestaande kerk te handhaven en te volstaan met alleen een nieuwe kerk voor de wijk bij het Nieuwediep. Door bemiddeling van burgemeester Jan in ’t Velt ging dit voorstel van tafel. Deze burgemeester werkte ook in andere opzichten goed mee met de plannen van de parochie, een teken van de sterk verbeterde relatie tussen kerk en overheid. Zo kon pastoor Joannes van Gent eind 1838 een stuk land kopen, gelegen aan de Jaagweg (nu Kerkgracht) aan het Heldersche kanaal. Op 31 oktober 1838 verleende koning Willem I zijn fiat. Het oorspronkelijke plan voor een kerk en pastorie op basis van F50.000 moest stevig worden bijgesteld, omdat de gevraagde subsidie door de overheid niet zou worden verleend en de parochie zelf niet meer dan F20.000 kon opbrengen. Noodgedwongen werd het plan aangepast o.a. door het laten vervallen van de pilaren aan de voorzijde en het met 1 steen verminderen van de dikte van de muren. Ook de pastorie werd vereenvoudigd en de winst van de aannemer werd met 10% verminderd. Het totaal bedrag werd nu geraamd op F30.000. Ondanks de zware economische tijden in ons land was koning Willem I Den Helder goed gezind, want hij stelde de subsidie vast op F12.000. Het provinciaal bestuur betaalde F1500 en de toen arme gemeente Den Helder schoof een bedrag af van F750. In die tijd hoorde, merkwaardig genoeg, de kerkenbouw in ons land tot de eindverantwoordelijkheid van het Ministerie van Waterstaat. De daar werkzame Ingenieur Hendrik Dansdorp geldt als architect van onze kerk. De kerken uit die tijd worden dan ook Waterstaatskerken genoemd. Gewoonlijk gold dat niet als een compliment. “Wat er staat is Waterstaat,” werd een gevleugelde uitdrukking. De bouwstijl in die periode noemt men wel ‘ _________________________________________________________________ 17
________________________________________________________________________________________________________
neoclassicisme.’ Een nieuwe vorm dus van de bouwstijl van de klassieke oudheid met vaak een tympaan (een drievoudig bovenstuk) met zuilen aan de voorgevel. Ook binnen worden de gebouwen gedragen door zware zuilen. De zuilen buiten waren bij ons wegbezuinigd. Bij de openbare aanbesteding in september 1839 werd de bouw van de kerk gegund aan de laagste inschrijver, een parochiaan, Hendrikus Johannes Leewens voor een bedrag van F29.950. De bouw van de pastorie werd onderhands gegund aan de Gebroeders Janzen voor een bedrag van F6780. Deze aannemer heeft hier veel gebouwd in die tijd. De Janzenstraat herinnert er nog aan. De bouw verliep gunstig. Al op 2 maart 1840 kon de eerste steen worden gelegd door pastoor Van Gent, omgeven door talloze prominenten van de landmacht, de marine en de overheid onder wie burgemeester Jan in ’t Velt. Op dinsdag 6 oktober 1840 was het dan zover: de kerk werd door Mgr. Van Wijckersloot geconsacreerd tijdens een plechtigheid die destijds vele uren duurde. Men begon al om 7.00 uur! Tijdens een dergelijke plechtigheid wordt de kerk van binnen en van buiten gezegend met wijwater en op twaalf plaatsen binnen ook gezalfd met olie alsof het een doopsel is. Die twaalf plaatsen zijn nog steeds te zien. Van links doorlopend naar rechts zien we twaalf kruisjes geschilderd op de muur en boven ieder kruisje staat een kaars op een fraaie standaard. We noemen ze apostelkruisjes of apostellichten, verwijzend naar de twaalf apostelen, de kerngroep van de leerlingen van Christus. Op dinsdag (!) 6 oktober 2015 zal het dus 175 jaar geleden zijn, dat onze kerk gedoopt en gezalfd is en de doopnamen zijn: PETRUS EN PAULUS. Volgende keer meer over die namen en over de eerste inrichting van de kerk. Jan van Diepen, emeritus pastor Op de website zijn meer foto’s van het kerkje toegevoegd.
18_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
Intenties Petrus en Pauluskerk: 5 juni, 1e vrijdag van de maand. Levende en overleden leden van de Katholieke Bond voor Ouderen; Levende en overleden leden van het mannenkoor Cantemus Domino; Joke Oerlemans-van Amersfoort; Arie Tabeling; 7 juni 2015. Overleden familie Janzen-Walraven; Overleden familie Rijkers-Bruning; Petrus Theodorus Luyckx, echtgenote en kinderen; Joke Oerlemans-van Amersfoort; Cornelia Kapitein; 14 juni 2015. Margaretha Theodora Duineveld-Smit; Herman Wilms en zegen over zijn gezin; Kees Lengers, Kurt Thran, Herman en Agaath Gerritsen; 21 juni 2015. Ferdinand Adriaan Horn; Catharina Theresia Ran; Coenraad Constant Mahieu en Marco Pieter Mahieu; Anna Geertruida Maria Vermeulen-Burkunk; Nico Smit en zoon Jos; Jarige dochter en zegen over haar gezin; Truus en Coos Luyckx, overleden ouders, zussen en broers; Joke Oerlemans-van Amersfoort; Fred Nusselder; Jan van Veen en zegen over zijn gezin; familie Ran, familie Latjes en familie Slechtenhorst; 28 juni 2015. Johanna Bruin-Korver; Nicolaas Jongbloed; Roberta Warning; Familie Kloostervan Maarsseveen; Herman Wilms en zegen over zijn gezin; Verjaardag van overleden echtgenoot Jan Polman; 5 juli 2015. Joke Oerlemans-van Amersfoort; Marian Kuin-Fit; Arie Tabeling; Jan Buisman; 12 juli 2015. Theresia Johanna Werring-Koning; Herman Wilms en zegen over zijn gezin; Bep Simon en overleden familie; Jacques van Koningsbruggen; Truus en Coos Luyckx, overleden ouders, zussen en broers; Bernadette Bridget Schutte-Mahony; Kees Lengers, Kurt Thran, Herman en Agaath Gerritsen; 19 juli 2015. Coenraad Constant Mahieu en Marco Pieter Mahieu; Theresia Johanna WerringKoning; Voor een jarige zoon; Sibbeltje Doesburg-Siemonsma; Wilhelmina Stoll-Frinks;
_________________________________________________________________ 19
________________________________________________________________________________________________________
WILLIBRORDKERK Parkstraat 24a CONTACT Telefoonnummer Willibrordkerk: tel. 64 35 98. Beheerder: Cor Langendijk, tel. 64 13 42
VERVOER NAAR DE WILLIBRORDKERK Als u een viering wilt bijwonen in de Willibrordkerk en u heeft geen vervoer, dan kunt u contact opnemen met Helma Vlaming, tel. 64 23 30.
BLOEMEN VAN HET MARIA-ALTAAR Als u iemand uit de Willibrordwijk in aanmerking wilt laten komen voor het bloemetje van het Maria-altaar, dan kunt u contact opnemen met Annelies van der Ploeg, tel. 64 21 02, email
[email protected]
NIEUWS UIT DE WILLIBRORDKERK Zondag 19 april was het een feestelijke en zonnige dag in de Willibrordkerk. Feestelijk vooral omdat iedereen goed gehumeurd was en prachtig gekleed. Zonnig, niet alleen omdat de zon scheen, maar op alle gezichten was vrolijkheid te bespeuren. En waarom dan wel zult u denken! Deze dag zouden zeven communicanten hun 1e Heilige Communie ontvangen. De grote dag om bij God aan tafel te mogen en zijn weg te volgen in hun verdere leven. Tijdens de feestelijke viering waarin al even enthousiast gezongen werd door de communicanten en kinderen van kinderkoor Young Sound zat de sfeer er goed in. De kerk was mooi versierd en de ‘levensboom’ prachtig versierd met hun eigen knutselwerken. Zoals te zien is op de foto op de bladzijde hierna.
20_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
Pastoor Ivan mocht aan Nicole Nelissen, Gabriëla Manuel, Ruben Schartel, Lucas Schipper, Sophie Komen, Caitlyn Simon en Raphaella Nelissen de 1e Heilige Communie uitreiken. Bij deze uitreiking mochten zij God toelaten in hun hart en deze keuze maakte allen zeven even stil. Alleen al de binnenkomst van de communicanten met hun doopkaars is altijd weer een magisch moment. Ouders, grootouders en andere familie voelen weer dat het alweer een aantal jaar of maanden geleden is dat deze kinderen gedoopt werden. Op de kindermiddagen zijn we er ook achter gekomen dat er ook wel magische en ongrijpbare verhalen in de bijbel staan. Ook tijdens deze viering is de lezing wonderbaarlijk: vijf broden en twee vissen. Hun verdere leven hebben zij de tijd deze verhalen te ontdekken en met God in je hart gaat ze dat wel lukken. Natuurlijk hopen we jullie gauw weer te zien in onze Willibrordkerk. Cynthia van Schie _________________________________________________________________ 21
________________________________________________________________________________________________________
Intenties Willibrordkerk: 6-7 juni 2015. Bert de Leeuw; Guus Hogerheijde en overleden familie; Gerrit Duineveld en zegen over zijn gezin; 13-14 juni 2015. Hetty Blokker-Lengert; Chris van der Meer; 20-21 juni 2015. Wim Wessels en Anna Wessels-Blom; Guus Hogerheijde en overleden familie; 4-5 juli 2015. Hetty Blokker-Lengert; 11-12 juli 2015. Guus Hogerheijde en overleden familie;
OVERZICHT VAN DE VIERINGEN SENIORENVIERINGEN - EERSTE VRIJDAG V.D. MAAND Vrijdag 5 juni is er om 10.00 uur een seniorenviering in de Petrus en Pauluskerk. N.B.: In de maanden juli en augustus zijn er géén seniorenvieringen! VASTE VIERINGEN OP WEEKDAGEN Dinsdag 09.15 uur Petrus en Pauluskerk (pastorie) Donderdag 18.30 uur Den Koogh (om de week) OECUMENISCHE DIENSTEN OP ZONDAG Gemini-ziekenhuis- oecumenische dienst om 10.00 uur. Noorderhaven- oecumenische dienst om 14.30 uur.
WEEKENDVIERINGEN Er is elke zondag kinderkerk in de Petrus en Pauluskerk behalve tijdens familievieringen. Elke 2e zondag van de maand is er kindercrèche in de Petrus en Pauluskerk voor de allerkleinsten. .............................................................................................................................. 06 - 07 juni 2015
SACRAMENTSDAG
16.00 Ten Anker
Van Diepen
Samenzang
19.00
Garcia
KoorBisNis
Van Diepen
Samenzang
Breezand
19.00 Willibrord
22_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
10.00 Petrus en Paulus Van Diepen
Cantores
10.00
't Zand
Garcia
Muziek van Joke van Geebergen
10.00
Anna Paulowna
Parochianen
Caeciliakoor
Captein
Gezamenlijke koren gez. familieviering
11.30 Breezand
.............................................................................................................................. 13 - 14 juni 2015
11e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Garcia
Samenzang
19.00
't Zand
Captein
Cantica Nova
19.00
Anna Paulowna
Olgrzymek
Rhythm Voice
10.00 Petrus en Paulus Olgrzymek
PP-koor
10.00 Willibrord
Parochianen
Young Sound
10.00
Captein
Samenzang
Breezand
gezinsviering
.............................................................................................................................. 20 - 21 juni 2015
12e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Schrader
Samenzang
19.00 Willibrord
Olgrzymek
Samenzang
19.00
Garcia
Breezangertjes
Breezand
familieviering
10.00 Petrus en Paulus Garcia/Schrader Cantemus Domino 10.00
Anna Paulowna
Olgrzymek
Caeciliakoor
10.00
‘t Zand
Parochianen
Gemengd koor
dankdienst
.............................................................................................................................. 27 - 28 juni 2015
13e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Olgrzymek
Samenzang
19.00
Anna Paulowna
Garcia
Zimra
gezinsviering
19.00
‘t Zand
Olgrzymek
Kinderkoor
gezinsviering
10.00 Petrus en Paulus Olgrzymek
PP-koor
10.00 Willibrord
Garcia
Willibrordkoor
10.00
Parochianen
Encore!
Breezand
H.H. Petrus en Paulus Latijnse viering koffie
.............................................................................................................................. _________________________________________________________________ 23
________________________________________________________________________________________________________
04 - 05 juli 2015
14e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Van Diepen
Samenzang
19.00 Willibrord
Van Diepen
Samenzang
19.00
Garcia
KoorBisNis
Breezand
10.00 Petrus en Paulus Van Diepen
Samenzang
10.00
‘t Zand
Schrader
Gemengd koor
10.00
Anna Paulowna
Garcia
Caeciliakoor
koffie
.............................................................................................................................. 11 - 12 juli 2015
15e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Garcia
Samenzang
19.00
Garcia
Muziek met Joke van Geebergen -
‘t Zand
piano Annelies Komen 19.00
Anna Paulowna
Parochianen
Klein koor
10.00 Petrus en Paulus Garcia
PP-koor
10.00 Willibrord
Schrader
Samenzang
10.00
Olgrzymek
Samenzang
Breezand
koffie
.............................................................................................................................. 18 - 19 juli 2015
16e ZONDAG DOOR HET JAAR
16.00 Ten Anker
Schrader
Samenzang
19.00 Willibrord
Garcia
Samenzang
19.00
Schrader
Dameskoor
Breezand
10.00 Petrus en Paulus Garcia
Samenzang
10.00
‘t Zand
Parochianen
Ritmisch koor
10.00
Anna Paulowna
Schrader
Caeciliakoor
..............................................................................................................................
Oplossing zomerpuzzel bladzijde 24: de 8 verschillen zijn: steentje in het gras; dobber, stip op hoofddoek, knielap meisje; pet jongen; vleugel eend; rietsigaar; blikje.
24_________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________
KINDERPAGINA - zomer
Zoek de 8 verschillen
De oplossing vind je op bladzijde 23 onderaan. _________________________________________________________________ 25
