OVERSTERFTE IN BELGIË

Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid Afdeling Epidemiologie

OVERSTERFTE IN BELGIË TIJDENS DE ZOMER 2003

Francis SARTOR

IPH/ EPI REPORTS N° 2004 - 010

SARTOR F. Oversterfte in België tijdens de zomer 2003. Afdeling Epidemiologie, juni 2004; Brussels, Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid, IPH/EPI Reports n° 2004 – 010, D/2004/2505/18.

OVERSTERFTE IN BELGIË TIJDENS DE ZOMER 2003

Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid Afdeling Epidemiologie 14, Juliette Wytsmanstraat 1050 Brussels ( 32 2 642 57 23 fax. 32 2 642 54 10 email: Francis. [email protected] http://www.iph.fgov.be/epidemio/

IPH/ EPI REPORTS N° 2004 - 010

Samenvatting Inzake mortaliteit in België en zijn drie Gewesten werd een analyse uitgevoerd met betrekking tot de vier hiernavolgende periodes tijdens de zomer van 2003 : - een eerste periode van forse warmte gedurende 7 dagen, tussen 14 en 20 juli, - de warmtegolf van de maand augustus, tussen 3 en 17 augustus (15 dagen), - de warmteperiode erna, van 18 augustus tot 31 september (44 dagen) en - een referteperiode van 87 dagen (1 mei - 2 augustus) voorafgaand aan de hittegolf van augustus, uitgezonderd de 7 dagen van de hittegolf van de maand juli. Bij de personen onder de 65 jaar bleek de waargenomen mortaliteit tussen 1 mei en 2 augustus 2003 - met uitzondering evenwel van de periode van 14 tot 20 juli lager dan de verwachte mortaliteit. Gedurende beide hittegolven werd in genoemde leeftijdsgroep geen significante stijging van de mortaliteit genoteerd. Bij de personen vanaf 65 jaar en ouder was de mortaliteit die tussen 1 mei en 2 augustus werd waargenomen, behalve voor de periode van 14 tot 20 juli, lager dan de verwachte mortaliteit, doch niet statistisch significant. Tijdens een eerste warmteperiode die zich voordeed tussen 14 en 20 juli werd evenwel een oversterfte van 18% waargenomen (254 tot 277 gevallen van oversterfte naargelang de gebruikte berekeningsmethode). Voor de periode van 3 tot 17 augustus werd een oversterfte van 19 % geregistreerd (592 tot 617 gevallen van oversterfte, naargelang de gebruikte berekeningsmethode). Na de tweede hittegolf, met name tijdens de periode van 18 augustus tot 31 september, blijkt uit de vergelijking van het aantal waargenomen sterfgevallen en het aantal verwachte sterfgevallen, naargelang de gebruikte berekeningsmethode, een significante stijging van 364 tot 451 sterfgevallen, hetzij een overschrijding van 4 à 5 % ten opzichte van de verwachte mortaliteit. Tijdens de zomer van 2003 beliep de totale - d.i. zowel de directe als de uitgestelde - oversterfte die globaal genomen te wijten was aan de « hoge» temperaturen (boven de 24 °C), respectievelijk 1297 en 1258 sterfgevallen, naargelang de gebruikte berekeningsmethode, voor de leeftijdsgroep vanaf 60 jaar en ouder. Tijdens de eerste hittegolf (14 - 20 juli) nam de oversterfte vooral toe in de leeftijdsgroepen 70-74 en 75-79 jaar, met een maximum van 20% in de leeftijdsklasse 80-84 jaar. Tijdens de hittegolf van de eerste veertien dagen van augustus bedroeg de oversterfte daarentegen 10 % in de leeftijdsklassen 65-69, 70-74 en 75-79 jaar. Nadien nam de oversterfte toe in de leeftijdsklassen 80-84 en 85-89 jaar met een piekwaarde van meer dan 20%. Beide hittegolven blijken in ’s lands drie Gewesten een verschillende impact te hebben gehad. Bij de personen van 65 jaar en ouder bleek de oversterfte tijdens de eerste hittegolf (14 tot 20 juli) significant aanzienlijker te zijn geweest in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (31%) in vergelijking met beide andere Gewesten (respectievelijk 21 en 16 % voor het Waalse en het Vlaamse Gewest; de oversterfte in het Waalse Gewest blijkt overigens significant aanzienlijker te zijn geweest dan deze die werd waargenomen in het Vlaamse Gewest). Tijdens de tweede hittegolf (3 - 17 augustus) lag de oversterfte bij personen van 65 jaar en ouder tweemaal hoger in het Waalse Gewest (27,7 %) dan in het Vlaamse Gewest

1

(14,4 %). Ook het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kende een hogere mortaliteit (20,3 %) dan deze in het Vlaams Gewest. Tijdens de periode van 18 augustus tot 31 september werd enkel een oversterfte van 7,8 % opgetekend in het Vlaamse Gewest, terwijl de mortaliteit die in het Waalse Gewest en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werd geregistreerd niet afweek van de verwachte mortaliteit. Een diepgaandere studie, toegespitst op de medische oorzaken van de sterfgevallen, lijkt derhalve aangewezen om de verschillen tussen de drie Gewesten van België te verklaren.

2

Inleiding De tijdens de zomer 2003 waargenomen gemiddelde temperatuur was de hoogste sinds 1833 en overtrof met 0,5°C het vorige record van 1976. Gedurende de drie zomermaanden werd tevens een groter aantal zonuren ten opzichte van de normale waarden geregistreerd. In augustus 2003 teisterde een nooit eerder geziene hittegolf heel het Europese continent. De impact van het fenomeen was van die aard dat men zelfs gewaagde van een « thermische aardschok ». Deze hittegolf trof ook ons land en nam, al naargelang de regio, op 31 juli of 1 augustus een aanvang, om te eindigen op 13 augustus. Gedurende verschillende dagen werden maximumtemperaturen boven 37°C geregistreerd in de diverse weerstations van het Koninklijk Meteorologisch Instituut. Parallel daarmee, steeg ook de luchtverontreiniging door ozon ten top en bereikte zeer hoge waarden. Tijdens deze grote toestroming van hitte werd in verscheidene Europese landen (o.a. in Frankrijk, Italië, Spanje en Portugal) een aanzienlijke stijging van de mortaliteit geregistreerd. De Afdeling Epidemiologie van het WIV voerde derhalve een studie uit, teneinde de impact van deze hittegolf op de mortaliteit in ons land na te gaan. Deze studie werd uitgevoerd op basis van het aantal door de dienst bevolking geregistreerde sterfgevallen, gecentraliseerd in een databank die door het Nationaal Register wordt beheerd. De resultaten van deze studie worden in onderhavig rapport weergegeven.

3

Materiaal en Methode Luchtverontreiniging en meteorologische factoren De gegevens betreffende de luchtkwaliteit en de meteorologische factoren zijn afkomstig

van

de

telemetrische

netwerken

voor

de

controle

van

de

luchtkwaliteit, beheerd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Vlaamse Gewest en het Waalse Gewest. De waarden van de aldus gemeten parameters zijn gecentraliseerd in de databank van de Interregionale Cel voor het Leefmilieu, IRCEL; Cellule Interrégionale pour l’Environnement, CELINE. Deze netwerken zijn operationeel sinds 1978 en omvatten in 2003 welgeteld 69 geautomatiseerde meetstations voor de luchtkwaliteit (tabel 1). Tabel 1 : Verdeling van de meetstations voor de luchtkwaliteit in de drie Gewesten van België Pollutiebron

BrusselHoofdstad

Waals Gewest

Vlaams Gewest

Totaal

Temperatuur Vochtigheid PM10 Ozon NO2 SO2

3 3 6 7 11 9

6 4 7 12 13 21

4 4 10 18 24 37

13 11 23 37 48 68

Totaal

11

21

37

De monitoren worden dagelijks geijkt en de metingen worden om de minuut technisch gevalideerd. Voor elke parameter wordt een halfuurgemiddelde berekend telkens indien minstens 70% van de minuutwaarden werden gevalideerd ; tevens wordt een gemiddelde dagconcentratie berekend zodra het aandeel van de gevalideerde halfuurgemiddelden 50% overschrijdt (gemiddelde valide halfuurconcentraties, gemeten tussen 0 en 24.00 uur). De in dit rapport in aanmerking genomen pollutiebronnen zijn zwevende stofdeeltjes (PM10), zwaveldioxide (SO2), stikstofdioxide (NO2) en ozon (O3). De ozonconcentraties werden gemeten in 37 stations, gesitueerd aan de rand van de steden (teneinde interferenties door luchtverontreiniging van het verkeer uit te sluiten) of in plattelandszones. In 13 stations werd de luchttemperatuur thermoelektrisch gemeten. Deze metingen gebeurden op windbeschutte plaatsen op 3 meter hoogte. In 11 stations werd de relatieve vochtigheidsgraad gemeten met behulp van de psychrometrische methode.

4

Voor elke dag van de periode van 15 mei tot 15 september 2003, werd het ruimtelijk gemiddelde van de gemeten temperaturen en concentraties der luchtverontreinigende elementen gebruikt om aan de hand van de aldus verkregen gegevens de blootstelling van de bevolking aan de extreme temperaturen en de pollutiebronnen te kunnen inschatten. Dit ruimtelijk gemiddelde stemt overeen met het gemiddelde van de dagelijkse temperaturen en dito concentraties van elke pollutiebron, gemeten in de diverse stations van elk Gewest. Teneinde de invloed van plaatselijke milieufactoren uit te schakelen, werden de dagconcentraties van de zwevende stofdeeltjes bij de berekening van de ruimtelijke gemiddelden buiten beschouwing gelaten. De methoden en technieken voor de metingen die in de drie Gewesten werden gebruikt, zijn alle identiek en maken deel uit van een interne kwaliteitscontrole.

Mortaliteitsgegevens Sinds 1985 centraliseert het Nationaal Register vanuit de 589 Belgische gemeenten de demografische gegevens van elke burger aan de hand van hetzelfde protocol inzake gegevensoverdracht. Het Register verstrekt het WIV partiële en anonieme inlichtingen : geboortedatum, datum van overlijden, geslacht, nationaliteit, plaats van overlijden en gemeente waar de overledene zijn wettelijk verblijf hield (verblijfplaats). De doodsoorzaak wordt niet vermeld. De studie betreft de door het Nationaal Register geregistreerde sterfgevallen tussen 1 mei en 31 september 2003. Zij stoelt op de feitelijke sterfgevallen (het « de facto » overlijden) die rekening houden met de plaats van het overlijden en, derhalve, met de milieufactoren van de plaats waar het overlijden plaatsvond. Een analyse, gestoeld op een louter « de jure » overlijden en die uitsluitend rekening houdt met de verblijfplaats van de overleden persoon, is uiteraard in de context van onderhavige studie geenszins aangewezen. Aangestipt moet ook worden dat personen die overleden zijn in het buitenland doch verblijf houden in België, niet in de analyse werden opgenomen.

5

Statistische analyse De definitie van een hittegolf varieert naargelang de landen en de gebruikte indicatoren. Wij beschikken over geen enkele definitie van een hittegolf : dit fenomeen kan worden gedefinieerd als ‘aanhoudende «hoge » temperaturen gedurende meer dan 48 uur’. In deze studie werden de gemiddelde dagtemperaturen boven 24 °C beschouwd als zijnde « hoge » temperaturen die abnormaal zijn voor ons land. Aan de hand van dit criterium en rekening houdend met een verschil van 1 à 2 dagen tussen de blootstelling aan dergelijke hoge temperaturen en het overlijden, werden de volgende vier periodes onderkend (figuur 1) :

30

Mean 24-hr Temperature (°C)

25

20

15

10

5 15/5

31/5

15/6

30/6

15/7

31/7

15/8

31/8

15/9

Figuur 1 : Evolutie van de gemiddelde dagtemperatuur tussen 15 mei en l5 september 2003 in België. Het daggemiddelde werd berekend aan de hand van de metingen die werden verricht in 13 stations van de drie gewestelijke netwerken voor de controle op de luchtkwaliteit. ---- : normale temperaturen, per tien dagen, in de loop van juli en augustus

-

een eerste periode van grote warmte gedurende 7 dagen, tussen 14 en 20 juli,

-

de warmteperiode van de maand augustus, tussen 3 en 17 augustus (15 dagen),

6

-

de warmteperiode erna, van 18 augustus tot 31 september (44 dagen), en

-

een referteperiode van 87 dagen (1 mei - 2 augustus) voorafgaand aan de warmteperiode van augustus, afgezien van de 7 dagen durende hittegolf van de maand juli.

De te verwachten sterfgevallen op dagbasis werd berekend aan de hand van drie verschillende methoden: -

het dagelijks aantal sterfgevallen, geregistreerd tussen 1 mei en 31 september in de loop van de periode 1985 – 2002, werd gecorrigeerd teneinde rekening te kunnen houden met de evolutie van het dagelijks sterftecijfer (zowel gekoppeld aan een variatie van de sterftecijfers, als aan de omvang van de populatie). Deze correctie stoelt op de lineaire regressie van het dagelijks aantal sterfgevallen in functie van de tijd (nadere details over deze correctie vindt u in bijlage I). De sterftecijfers van de maanden juli en augustus 1994 en 1995 werden niet gebruikt om, aan de hand ervan, de correctiecoëfficiënten in te schatten. Gedurende beide periodes van grote warmte werd immers een significante stijging van de mortaliteit waargenomen,

-

het aantal dagelijks geregistreerde sterfgevallen tussen 1 mei en 31 september gedurende de periode 1998-2002 werd niet gecorrigeerd en werd dus ongewijzigd aangewend,

-

de berekening van het te verwachten aantal sterfgevallen aan de hand van de twee bovengenoemde methoden wordt problematischer indien men een analyse wil wijden aan de mortaliteit in beperktere leeftijdsgroepen zoals bijvoorbeeld deze, vervat tussen 60 en 69 jaar. De moeilijkheid resulteert uit een geringer aantal sterfgevallen op dagbasis en de grotere kans op afwijkingen van dat kleinere aantal. Om reeds vanaf een eerste benadering de omvang van de hogere mortaliteit in deze leeftijdsgroepen te kunnen inschatten, werd het verwachte aantal sterfgevallen berekend door het gemiddeld aantal dagelijks geregistreerde sterfgevallen tijdens de periode voorafgaand aan de twee hittegolven te vermenigvuldigen met de duur van elke hittegolf. Deze benadering is verdedigbaar indien de tijdens de periode voorafgaand aan beide hittegolven waargenomen mortaliteit niet verschilt van de tijdens dezelfde periode verwachte mortaliteit.

7

Resultaten Temperatuur en luchtverontreiniging Naast de stijging van de gemiddelde dagtemperatuur kenmerkte de hittegolf van 14 tot 20 juli zich tevens door een lagere gemiddelde vochtigheidsgraad en een toegenomen luchtverontreiniging door ozon (tabel 2). Het gemiddelde van de dagelijkse concentraties van zwevende stofdeeltjes kende tijdens deze hittegolf evenwel geen significante stijging in de drie Gewesten. De tijdens deze periode geregistreerde dagtemperaturen zijn volledig vergelijkbaar met deze die men heeft kunnen waarnemen tijdens de hittegolf van de maand augustus. Tabel 2 : Temperatuur, relatieve vochtigheid en omvang van de luchtverontreiniging in de drie Gewesten van het land, tijdens de vier periodes van de zomer 2003 Parameter

Periode

Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Waals Gewest

Vlaams Gewest

België

Temperatuur

15 mei- 2 augustus 14-20 juli 3-17 augustus 18 augustus – 15 september

19,0 (9,9-24,2) * 24,1 (19,4-26,7) 24,5(18,9-28,9) 17,0 (13,6-20,5)

17,8 (8,9-22,9) 22,8 (18,4-25,1) 23,7 (17,5-28,5) 15,6 (11,8-19,1)

18,0 (10,2-23,2) 22,6 (18,3-25,5) 22,8 (17,9-27,3) 16,6 (14,0-20,1)

18,3 (8,9-24,2) 23,2 (18,3-26,7) 23,6 (17,5-28,9) 16,4 (11,8-20,5)

Relatieve vochtigheid (%)

15 mei- 2 augustus

68,4 (54,3-88,0)

72,7 (56,0-97,0)

71,8 (60,5-87,0)

71,0 (54,3-97,0)

14-20 juli 3-17 augustus 18 augustus – 15 september

53,9 (41,3-72,3) 60,1 (46,7-75,0) 72,0 (58,0-90,0)

52,5 (41,8-70,0) 55,4 (45,0-63,3) 74,5 (59,0-97,0)

62,0 (47,5-79,8) 66,1 (53,0-83,0) 73,6 (65,3-87,0)

56,1 (41,3-79,8) 60,5 (45,0-83,0) 73,4 (58,0-97,0)

PM10


30,9 (14,2-53,4) 31,5 (20,6-46,2) 55,9 (25,4-82,6) 30,8 (18,8-48,2)

36,2 (17,3-63,0) 31,9 (20,2-43,5) 66,8 (29,5-99,0) 38,5 (19,7-65,7)

33,1 (18,6-54,7) 37,3 (21,8-54,9) 58,5 (25,7-85,7) 30,2 (17,0-45,0)

33,4 (14,2-63,0) 33,6 (20,2-54,9) 60,4 (25,4-99,0) 33,2 (17,0-65,7)

Ozon


55,2 (23,2-110,2) 73,3 (46,5-98,3) 82,4 (34,7-124,2) 31,2 (11,0-52,2)

68,0 (33,4-105,4) 94,2 (61,0-120,3) 107,8 (60,7-135,6) 47,5 (20,5-73,0)

59,9 (29,9-106,5) 79,5 (47,9-112,7) 87,6 (41,4-116,5) 39,6 (19,5-61,0)

61,0 (23,2-110,2) 82,3 (46,5-120,3) 92,6 (34,7-135,6) 39,4 (11,0-73,0)

NO2

15 mei- 2 agustus 14-20 juli 3-17 augustus 18 augustus – 15 september

37,2 (15,6-60,4) 36,9 (20,4-49,8) 44,9 (26,3-65,7) 44,6 (22,3-74,3)

20,7 (10,8-33,4) 19,8 (14,2-27,2) 27,0 (16,8-38,0) 24,5 (16,0-31,4)

28,0 (13,1-42,2) 29,2 (18,3-37,6) 34,9 (19,7-53,0) 32,8 (17,8-54,5)

28,6 (10,8-60,4) 28,6 (14,2-49,8) 35,6 (16,8-65,7) 34,0 (16,0-74,3)

SO2


4,5 (2,0-9,8) 4,1 (2,3-6,0) 6,6 (4,3-10,3) 5,0 (2,5-9,7)

5,0 (2,3-8,4) 4,5 (2,9-7,1) 7,3 (3,3-10,4) 4,8 (2,1-8,0)

8,1 (4,6-13,4) 8,0 (4,7-11,0) 9,5 (6,2-11,6) 8,1 (5,4-13,1)

5,8 (2,0-13,4) 5,6 (2,3-11,0) 7,8 (3,3-11,6) 6,0 (2,1-13,1)

(°C)

(µg/m3)

(µg/m3)

(µg/m3)

(µg/m3)

* : gemiddelde dagwaarden en, tussen haakjes, de minimum- en maximum dagwaarde die tijdens de betrokken periode werd geregistreerd

8

De fase van luchtverontreiniging door ozon tijdens de tweede warmteperiode (317 augustus) was waarschijnlijk de meest intense die in ons land ooit werd waargenomen. Aanzienlijke ozonconcentraties in de lucht werden tevens met een forsere luchtverontreiniging door de zwevende stofdeeltjes geassocieerd, een fenomeen dat echter niet werd waargenomen tijdens de warmteperiode van 14 tot 20 juli 2003. Ook de vochtigheidsgraad tijdens de hittegolf van de maand augustus lag gemiddeld genomen lager, in vergelijking met de gemiddelden die vóór en na de hittegolf werden geregistreerd. Tijdens de twee hittegolven werden de hoogste gemiddelde waarden van de dagtemperatuur opgetekend in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, naar alle waarschijnlijkheid als gevolg van de zogeheten «warmtebel » (’s nachts zouden grootsteden hogere temperaturen ontwikkelen wegens de dichtere woonwijken en de intensere menselijke activiteiten). Tijdens de twee warmteperiodes was de intensiteit van de luchtverontreiniging door ozon beduidend groter in het Waalse Gewest. Nadere details over de evolutie van de gemiddelde dagtemperatuur, de dagelijkse ozonconcentraties en de zwevende stofdeeltjes die in de loop van de maand augustus in de drie Gewesten werden waargenomen, vindt u in de bijlage II.

Mortaliteit in België

Bij de personen beneden de 65 jaar was de mortaliteit die in de referteperiode (1 mei - 2 augustus, waarbij de periode van 14 tot 20 juli buiten beschouwing wordt gelaten) en in de periode na de hittegolf in de maand augustus (18 augustus – 31 september) werd geregistreerd, proportioneel lager dan de verwachte mortaliteit (tabel 3). Dit tekort is significant indien men vergelijkt met het verwachte aantal sterfgevallen dat wordt berekend aan de hand van de gecorrigeerde sterftecijfers tijdens de periode 1985-2002; het is evenwel niet significant indien men vergelijkt met de verwachte mortaliteit op basis van de niet-gecorrigeerde

9

sterftecijfers tijdens de periode 1998 – 2002. Tijdens de twee hittegolven was de mortaliteit in die leeftijdsgroep vergelijkbaar met de verwachte mortaliteit. Bij de personen van 65 jaar en ouder vertoonde de mortaliteit, waargenomen tijdens de periode van 1 mei tot 2 augustus (met uitzondering evenwel van de periode van 14 tot 20 juli) een niet-significante overschrijding van 80 sterfgevallen ten opzichte van de verwachte mortaliteit (tabel 3). Daarentegen stelt men in die leeftijdsgroep een significant hogere mortaliteit tijdens de eerste hittegolf (14-20 juli) en de tweede warmteperiode (3-17 augustus) vast. In alle opzichten vergelijkbare resultaten werden verkregen toen men de waargenomen mortaliteit vergeleek met de verwachte mortaliteit, berekend aan de hand van twee uiteenlopende methoden (tabel 3). Tabel 3 : Waargenomen en verwachte mortaliteit in België tijdens vier periodes van de zomer 2003 Verwachte sterfgevallen aan de hand van de waargenomen mortaliteit tussen 1985-2002 Leeftijd (jaren)

Periode

< 65

Referteperiode (87 dagen))

14-20 juli (7 dagen) 3-17 augustus (15 dagen)

18 augustus-30 september (44 dagen) => 65

Referteperiode (87

Waargenomen

Verwacht

Verschil

4421

4577

389 741

Verwacht e sterfgevallen aan de hand van de waargenomen mortaliteit tussen 1998-2002

Z(1)

Verwacht

Verschil

z(1)

- 156

- 2.30

4538

- 117

- 1.74

353 764

+ 36 - 23

1.92 - 0.83

354 786

+ 35 - 45

1.86 - 1.60

2169

2268

- 99

- 2.08

2256

- 87

- 1.83

18869

18949

- 80

- 0.06

18844

+ 25

0.18

1720 3775

1466 3183

+ 254 + 592

6.63 10.49

1443 3158

+ 277 + 617

7.29 10.98

9505

9054

+ 451

14.60

9141

+ 364

3.81

dagen)

14-20 juli (7 dagen) 3-17 augustus (15 dagen)

18 augustus –30 september (44 dagen)

(1) : de omvang van de over- of ondersterfte werd berekend aan de hand van de standaard normale afwijking, z, verkregen door deling van de overschrijding of het tekort door de vierkantswortel van het verwachte aantal. Een ‘z’-waarde, hoger dan 1,96 duidt op een statistisch significante overschrijding of dito tekort met een waarschijnlijkheid dat dit aan het toeval te wijten is van 5 % .

Tijdens de eerste warmteperiode (14-20 juli) registreerde men immers 254 gevallen van oversterfte op een verwachte mortaliteit van 1466 sterfgevallen, indien althans met de trend van het dagelijks aantal sterfgevallen tijdens de periode 1985-2002 rekening wordt gehouden. Tijdens deze periode beloopt de mortaliteitsstijging 17,3% (BI 95% : 15,3 – 19,3%). Wanneer men refereert aan het tijdens de periode 1998-2002 geregistreerde aantal sterfgevallen, bedraagt de oversterfte 19,2% (BI 95% : 17,1 – 21,3%), hetzij 277 gevallen van oversterfte

10

voor 1443 verwachte sterfgevallen. Het verschil tussen beide berekeningen (17,3 vs 19,2%) is niet significant (z = 0,51), gelet op het gemiddelde van 18,2%. Voor de periode van 3 tot 17 augustus zijn er 592 gevallen van oversterfte waargenomen voor 3183 verwachte sterfgevallen, indien rekening wordt gehouden met de trend van het dagelijks aantal sterfgevallen tijdens de periode 1985-2002 (tabel 3). De mortaliteitsstijging bedraagt dus 18,6% (BI 95% : 16,8 – 20,0%). Indien men vergelijkt met de mortaliteit geregistreerd tijdens de periode 1998-2002, zijn er 617 gevallen van oversterfte voor 3158 verwachte sterfgevallen, hetzij een stijging van 19.5% (BI 95% : 18,1 – 20,9%). Het verschil tussen beide berekeningen (18,6 vs 19,5%) is niet significant (z = 0,92), gelet op het gemiddelde van 19,1%. Na de tweede hittegolf (18 augustus tot 31 september) vertoont de vergelijking tussen de waargenomen mortaliteit en de verwachte mortaliteit een aanzienlijke overschrijding met 451 sterfgevallen, hetzij een oversterfte van 5% ten opzichte van de 9054 verwachte sterfgevallen, indien vergeleken wordt met de tijdens de periode 1985-2002 waargenomen mortaliteit. Indien echter vergeleken wordt met de tijdens de periode 1998-2002 waargenomen mortaliteit, verkrijgt men een significant minder aanzienlijke overschrijding met 364 sterfgevallen, hetzij een oversterfte van 4% ten opzichte van de 9141 verwachte sterfgevallen. In de loop van de zomer 2003 bedroeg de globale oversterfte, d.i. zowel de directe als de uitgestelde, te wijten aan de « extreme » temperaturen (hoger dan 24 °C), respectievelijk

1297

en

1258

sterfgevallen

naargelang

de

gebruikte

berekeningsmethode. Bijlage III detailleert de evolutie van de mortaliteit op dagbasis tussen 1 mei en 31 september 2003 voor de leeftijdsgroep 0-64 jaar en deze van 65 jaar en ouder. Tijdens beide hittegolven steeg de gemiddelde dagelijkse mortaliteit bij personen van 65 jaar en ouder in de verschillende leeftijdsklassen, indien men dat sterftecijfer althans vergelijkt met de gemiddelde dagelijkse mortaliteit, waargenomen tijdens de periode van 1 mei tot 2 augustus, afgezien van de periode

van

14

tot

20

juli

(tabel

4).

Statistisch

gezien

wordt

de

11

mortaliteitsstijging slechts significant vanaf de leeftijd van 75 jaar – en dit, uitsluitend voor de hittegolf van de maand augustus. De gemiddelde mortaliteit tijdens de periode voorafgaand aan de beide hittegolven (1 mei – 2 augustus) werd aangewend om, als eerste benadering, de verwachte mortaliteit te berekenen tijdens elke hittegolf (de gemiddelde mortaliteit werd vermenigvuldigd met de duur van de hittegolf; zie tabel 4). Vervolgens werd de oversterfte berekend door het verschil tussen de verwachte en de waargenomen mortaliteit uit te drukken als percentage van het verwachte aantal.

Tabel 4 : Gemiddelde mortaliteit op dagbasis en in functie van de leeftijd tijdens de referteperiode en tijdens de beide hittegolven Referteperiode : 1mei – 2 augustus (87 dagen) Leeftijd

14-20 juli (7 dagen )

3-17 augustus (15 dagen)

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

65-69 jaar

19,1 (10 – 37)

18,1 – 20,1

19,7 (15 - 25)

15,9 – 23,5

21,3 (13 – 32)

18,2 – 24,4

70-74 jaar

30,9 (18 – 56)

29,7 – 32,2

34,9 (23 – 43)

28,6 – 41,1

34,3 (18 – 52)

29,2 – 39,5

75-79 jaar

42,2 (21 – 59)

40,6 – 43,8

49,3 (32 – 65)

38,5 – 60,0

46,7 (31 – 75)

40,5 – 53,0

80-84 jaar

49,8 (31 – 67)

48,2 – 51,5

59,4 * (41 – 80)

47,4 – 71,5

59,1 * (44 – 93)

51,2 – 67,0

85-89 jaar

35,4 (23 – 55)

34,0 – 36,7

40,0 (36 – 47)

35,7 – 44,3

43,4 * (31 – 63)

37,8 – 49,0

+ 90 jaar

39,4 (22 – 63)

37,9 – 41,0

42,4 (33 – 50)

35,8 – 49,1

46,8 * (30 – 68)

40,9 – 52,7

245,7 * 251.7 * 218,6 – 272,8 226,6 – 276,7 (216 – 297) (208 – 362) (1) : minimum aantal en maximum aantal sterfgevallen op dagbasis tussen haakjes; (2) : 95% betrouwbaarheidsinterval (BI) van het gemiddeld aantal sterfgevallen * : significant verschil (p = 0,05) verkregen aan de hand van meerdere tests van onderling verschillende vergelijkingen (test van Scheffé, test van Bonferroni en test van Tukey)

Totaal

216,9 (167 – 272)

212,4 – 221,3

12

Oversterfte (%)

20

10

0

65-69

70-74

75-79

80-84

85-89

90 +

Leeftijd 14-20 juli

3-17 augustus

Figuur 2 : Omvang van de oversterfte, in functie van de leeftijd bij personen van 65 jaar en ouder, tijdens beide hittegolven van de zomer 2003. Het profiel van de waargenomen oversterfte in functie van de leeftijd bleek voor de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder, tijdens beide hittegolven verschillend te zijn (figuur 2). Tijdens de eerste hittegolf (14 - 20 juli) nam de oversterfte in de leeftijdsklassen 65-69, 70-74 en 75-79 jaar geleidelijk toe, om een piek van 20% te bereiken in de leeftijdsklasse 80-84 jaar. Daarentegen bedroeg de oversterfte 10% tijdens de hittegolf van de eerste veertien dagen van augustus in de leeftijdsklassen 65-69, 70-74 en 75-79 jaar – om vervolgens te gaan stijgen in de leeftijdsklassen 80-84 en 85-89 jaar. In laatstgenoemde leeftijdsklasse bereikte de oversterfte zelfs een piek van meer dan 20%.

Mortaliteit in de drie Gewesten Bij de personen beneden de 65 jaar is er tijdens de zomer 2003 geen verschil merkbaar tussen de waargenomen mortaliteit en de verwachte mortaliteit, afgezien van het Vlaamse Gewest waar een significant lager sterftecijfer tijdens de periode 1 mei – 2 augustus en tijdens de periode 18 augustus tot 31 september werd genoteerd (tabel 5).

13

Tussen 14 en 20 juli bedroeg de oversterfte bij de personen van 65 jaar en ouder (tabel 5) : -

31% in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (51 gevallen van oversterfte voor 165 verwachte sterfgevallen ; BI 95% : 23,8 – 38,2%),

-

21% in het Waalse Gewest (103 gevallen van oversterfte voor 495 verwachte ; BI 95% : 17,3 – 23,7%), en

-

15,7% in het Vlaamse Gewest (123 gevallen van oversterfte voor 783 verwachte ; BI 95% : 13,1 – 18,3%).

De oversterfte blijkt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bij de personen van 65 jaar en ouder aanzienlijk hoger te zijn geweest in vergelijking met de gevallen van oversterfte die in het Waalse Gewest (z = 2,63; p < 0,01) en in het Vlaamse gewest (z = 4,64; p < 0,001) werden opgetekend. De oversterfte is in het Waalse Gewest dan weer significant hoger gebleken dan in het Vlaamse Gewest (z = 2,42; p < 0,05).

14

Tabel 5: Waargenomen en verwachte mortaliteit in de drie Gewesten tijdens de vier periodes van de zomer 2003. De verwachte mortaliteit werd berekend op basis van de sterfgevallen, geregistreerd tijdens de periode 1998-2002. Leeftijd (jaar)

< 65

=> 65

Periode

Gewest

Waargenomen

Verwacht

Verschil

z (1)

Referte (87 dagen)

Brussel-Hoofdstad Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal

582 1667 2172 4421

571 1619 2348 4538

11 48 - 176 - 117

0.46 0.03 - 3.63 - 1.74

14-20 juli (7 dagen)

Brussel-Hoofdstad Waals Gewest Vlams Gewest Totaal

56 133 200 389

48 131 175 354

8 2 +25 35

1.15 0.17 1.89 1.86



95 277 369 741

94 290 402 786

1 - 13 - 33 - 45

0.10 - 0.76 - 1.65 - 1.60

18 augustus 30 september (44 dagen)


277 816 1076 2169

279 814 1163 2256

-2 2 -87 - 87

- 0.12 0.07 - 2.55 - 1.83

Referte (87 dagen)


2023 6467 10379 18869

2077 6446 10321 18844

- 54 + 21 + 58 25

- 1.18 0.26 0.57 0.18

14-20 juli (7 dagen)


216 598 906 1720

165 495 783 1443

51 103 123 277

3.97 4.63 4.40 6.43



409 1371 1995 3775

340 1074 1744 3158

69 297 251 617

3.74 9.06 6.01 10.17

18 augustus 30 september (44 dagen)


994 3189 5322 9505

1027 3181 4933 9141

-33 8 389 364

- 1.03 0.14 5.54 3.81

(1) : de omvang van de over- of ondersterfte werd berekend aan de hand van de standaard normale afwijking, z, verkregen door het overschot, resp. het tekort te delen door de vierkantswortel van het verwachte aantal. Een absolute ‘z’waarde hoger dan 1,96 duidt op een significante overschrijding of respectievelijk tekort met een waarschijnlijkheid dat dit aan het toeval te wijten is van 5 %.

Tussen 3 en 17 augustus bedroeg de oversterfte bij de personen van 65 jaar en ouder (tabel 5) : -

20,3 % in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (69 gevallen van oversterfte voor 340 verwachte sterfgevallen ; BI 95% : 15,9 – 24,7 %),

15

-

27,7 % in het Waalse Gewest (297 gevallen van oversterfte voor 1074 verwachte sterfgevallen; BI 95% : 25,0 – 30,4 %), en

-

14,4 % in het Vlaamse Gewest (251 gevallen van oversterfte voor 1744 verwachte sterfgevallen; BI 95% : 12,7 – 16,1 %).

De oversterfte die in het Waalse Gewest werd vastgesteld bij personen van 65 jaar en ouder was vergelijkenderwijs aanzienlijker dan deze die voor dezelfde leeftijdsgroep werd vastgesteld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (z = 3,22; p < 0,01). De oversterfte lag er tweemaal hoger dan in het Vlaamse Gewest (z = 8,87 ; p < 0,001). De oversterfte in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest was bovendien aanzienlijker dan deze die werd vastgesteld in het Vlaamse Gewest (z = 2,81 ; p < 0,01). Na de hittegolf blijkt de omvang van de oversterfte zeer verschillend in de 3 Gewesten : in het Vlaamse Gewest waren er 389 gevallen van oversterfte voor 4933 verwachte sterfgevallen (7,8%), in het Waalse Gewest beliep de oversterfte 8 gevallen (niet significant) voor 3181 verwachte sterfgevallen – en werd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een ondersterfte genoteerd van 33 sterfgevallen (niet significant) voor een mortaliteit van 1027 verwachte sterfgevallen.

16

Tabel 6 : Gemiddeld aantal sterfgevallen, op dagbasis, tijdens de referteperiode en de twee hittegolven naargelang de leeftijd en het Gewest 1 mei- 2 augustus Gewest

Leeftijd

Brussel

Waals

Vlaams

14 – 20 juli

3 – 17 augustus

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

Gemiddelde (1)

BI 95% (2)

65-79 jaar

9,4 (2 - 15)

8,8 – 10,0

12,1 (7 – 18)

8,6 – 15,7

10,6 (5 – 16)

9,0 – 12,2

+ 80 jaar

13,9 (7 – 24)

13,1 – 14,6

18,7 * (11 – 24)

14,4 – 23,0

16.7 * (9 – 24)

14,3 – 19,1

Totaal

23,3 (12 - 34)

22,3 – 24,2

30,9 * (21 – 41)

24,1 – 37,6

27,3 * (15 - 37)

23,9 – 30,6

65-79 jaar

32,3 (19 - 49)

30,8 – 33,8

37,9 (26 – 47)

30,2 – 45,5

38,3 * (25 - 59)

32,8 – 43,9

+ 80 jaar

42,0 (28 – 63)

40,4 – 43,6

47,6 (43 – 55)

43,4 – 51,7

53,1 * (39 - 86)

44,7 – 61,4

Totaal

74,3 (48 – 106)

72,0 – 76,7

85,4 (72 – 102)

76,2 – 94,7

91,4 * (65 - 145)

78,6 – 104,2

65-79 jaar

50,6 (33 – 74)

48,8 – 52,3

53,9 (37 – 70)

41,7 – 66,0

53,5 (39 - 82)

46,8 – 60,1

+ 80 jaar

68,7 (44 - 93)

66,6 – 70,8

75,6 (61 – 93)

64,8 – 86,3

79,5 * (65 - 103)

73,6 – 85,5

133,0 * 121,3 – 144,7 (108 – 185) (1) : minimum aantal en maximum aantal sterfgevallen, op dagbasis, tussen haakjes; (2) : 95% betrouwbaarheidsinterval van het gemiddeld aantal sterfgevallen * : significant verschil (p = 0,05) verkregen aan de hand van meerdere tests van onderling verschillende vergelijkingen (test van Scheffé, test van Bonferroni en test van Tukey) Totaal

119,3 (88 – 149)

116,4 – 122,2

129,4 (110 – 163)

109,6 – 149,2

In vergelijking met de gemiddelde mortaliteit op dagbasis, geregistreerd tijdens de referteperiode (1 mei tot 2 augustus, afgezien van de periode van 14 tot 20 juli), is de gemiddelde mortaliteit op dagbasis bij personen in de leeftijdsklasse 65-79 jaar en bij deze van 80 jaar en ouder, tijdens de beide hittegolven in de drie Gewesten gestegen (tabel 6). Niettemin was de omvang van de oversterfte binnen eenzelfde Gewest tijdens de beide hittegolven erg verschillend (figuur 3). Tijdens de hittegolf van 14 tot 20 juli 2003 blijkt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het ergst te zijn getroffen, met een oversterfte van 25 % bij personen van de leeftijdsklasse 65-79 jaar en met een oversterfte van meer dan 30 % bij de personen van 80 jaar en ouder (figuur 3). Tijdens diezelfde periode was de oversterfte merkelijk geringer in het Waalse Gewest en in het Vlaamse Gewest (van 6 tot 16 % volgens de leeftijd en het Gewest). De oversterfte naargelang de leeftijd vertoonde een ander aspect tijdens de hittegolf van de maand augustus. De hoogste oversterfte werd vastgesteld in het Waalse Gewest : ten belope van 18 17

en 25 %, respectievelijk in de leeftijdsklassen 65-79 jaar en 80 jaar en ouder. Vervolgens komen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (10 en 20 %) en het Vlaamse Gewest (5 et 15 %) aan de beurt.

3-17 augustus

65-79

80 + Leeftijd

25 20 15 10

65-79

Vlaanderen

Wallonië

Brussel

Vlaanderen

0

Wallonië

5 Brussel

Vlaanderen

Wallonië

Brussel

Vlaanderen

Oversterfte (%)

30

Wallonië

35 30 25 20 15 10 5 0

Brussel

Oversterfte (%)

14-20 juli

80 + Leeftijd

Figuur 3 : Omvang van de oversterfte naargelang de leeftijd en de plaats van overlijden bij personen van 65 jaar en ouder tijdens de twee hittegolven van de zomer 2003.

18

Discussie Uit deze analyses treden een aantal feiten duidelijk naar voren. Ten eerste hebben de twee warmteperioden tijdens de zomer 2003 qua mortaliteit geen meetbare weerslag gehad bij de personen van -65 jaar. Daarentegen hebben de uitzonderlijke klimatologische factoren tijdens de zomer van 2003 een significante impact gehad op de mortaliteit van personen vanaf de leeftijd van 65 jaar. Het hoger aantal sterfgevallen in de groep van 65-plussers werd berekend aan de hand van twee verschillende methoden die elk tot volkomen vergelijkbare berekeningen van oversterfte hebben geleid, afgezien van de sterfgevallen na de hittegolf (in de periode van 18 augustus tot 31 september). Voor de periode van 14 tot 20 juli bedraagt het verschil van de oversterfte, berekend door beide methoden, welgeteld 10 % : 254 vs 277 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 23 gevallen van oversterfte (tabel 3). Voor de periode van 3 augustus tot 17 augustus beloopt dat verschil 4 % : 592 vs 617 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 25 gevallen van oversterfte (tabel 3). Voor de periode van 18 augustus tot 31 september verkrijgt men evenwel een groter verschil, ten belope van 20 % : 451 vs 364 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 87 gevallen van oversterfte (tabel 3). De gegevens vervat in bijlage I wijzen evenwel uit, dat de mortaliteit op dagbasis, vastgesteld tijdens de maand september bij de personen van 65 jaar en ouder, tijdens de periode 1985-2002 constant is gebleven, in tegenstelling tot wat voor de overige zomermaanden werd geregistreerd.

De gemiddelde dagelijkse mortaliteit tijdens de maand

september, berekend aan de hand van de gegevens 1985-2002, beloopt 204,8 sterftegevallen per dag. Indien men dit gemiddelde berekent op basis van de gegevens m.b.t. de periode 1998-2002, verkrijgt men een ietwat hoger gemiddelde nl. 206,1 sterfgevallen per dag, wegens een meer aanzienlijke variatie van de dagelijkse mortaliteit tijdens die beperktere periode. Vermenigvuldigt men het verschil (1,3 sterfgevallen per dag) met de duur van de periode (44 dagen), dan verkrijgt men een verschil van 57 sterfgevallen, wat 66% van het waargenomen verschil (87 sterfgevallen) verklaart. Daarvan kan worden afgeleid dat de aan de hand van de tweede methode berekende

19

oversterfte van 364 sterfgevallen waarschijnlijk te laag werd ingeschat, aangezien het gemiddelde dat werd berekend op basis van de periode 19852002, omvangrijker uitvalt. Voor beide hittegolven beloopt de oversterfte nagenoeg 1200 sterfgevallen. De omvang van de oversterfte tijdens de hittegolf van de maand augustus vertoont evenwel niet de pieken die in andere Europese landen en inzonderheid in Frankrijk werden bereikt. In dit land immers, werden maar liefst 14.800 gevallen van oversterfte opgetekend tijdens de periode van 1 tot 20 augustus 2003. Indien men dat cijfer extrapoleert op de Belgische bevolking, had men bij ons normaliter ongeveer 2.500 gevallen van oversterfte moeten registreren, rekening houdend met het feit dat de Franse bevolking 60 miljoen inwoners telt tegenover 10 miljoen in België. De impact van de hittegolf van de maand augustus 2003 was in ons land heel wat minder aanzienlijk in termen van mortaliteit, vermits men tussen 3 en 17 augustus van dat jaar ongeveer 600 gevallen van oversterfte telde. De analyses tonen tevens dat er gewestelijke verschillen merkbaar zijn, die toegeschreven zouden kunnen worden aan onderling verschillende factoren zoals blootstelling aan de warmte en luchtverontreiniging. Een sterkere pollutie door ozon en zwevende stofdeeltjes in het Waalse Gewest, kan een mogelijke verklaring zijn voor de forsere stijging van de mortaliteit in dat gewest. Ook in Frankrijk werden geografische verschillen van oversterfte geregistreerd

tijdens

de

hittegolven

van

de

maand

augustus,

met

sterfteratio’s die schommelden tussen 1,2 en 2,3; de laagste sterfteratio’s werden waargenomen in de kuststreken (Basse-Normandie, Bretagne en Nord-Pas-de-Calais) en de hoogste in het centrale gedeelte van het land (Ilede-France, Centre, Champagne-Ardennes, Bourgogne, Pays-de- Loire en Poitou-Charentes). Een diepgaandere studie, gestoeld op de medische oorzaken van de sterfgevallen, dringt zich derhalve op ter verklaring van de verschillen tussen de drie Gewesten van ons land.

20

Bijlage I Berekening van de verwachte mortaliteit

21

A. Leeftijdsgroep : 0 - 64 jaar Het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis, waargenomen tussen 1 mei en 31 september, is tijdens de periode 1985-1998 op lineaire wijze gedaald (figuur 1). Bovendien blijkt deze daling betrekking te hebben op de maand waarin men haar waarneemt. Tijdens de periode 1998-2002 blijkt het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis zich daarentegen te hebben gestabiliseerd rond een gemiddelde waarde van 52 tot 53 sterfgevallen per dag (figuur 1). Bijgevolg dringt zich hier dus niet de noodzaak op om de mortaliteit met betrekking tot de periode 1998-2002 aan te passen.

70

Mean number of daily deaths

65

60

55

50

May June July August September

45 1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

Figuur 1 : Evolutie van het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 2002 in de leeftijdsgroep 0-64 jaar

Om de mortaliteit van de periode 1985-1998 te corrigeren, werden met de methode van de lineaire regressie (kleinste kwadraten) de coëfficiënten bepaald: Yij = α + β • Xi waarbij : - Yij staat voor het gemiddeld aantal dagelijkse sterfgevallen, waargenomen op dag j van het jaar i tijdens de periode 1985-1998, en - Xi staat voor het jaar i. De parameters α en β werden evenwel berekend door recodering van de variabele Xi op volgende wijze: -13 voor 1985, -12 voor 1986, ….., -1 voor 1997 en 0 voor 1998. Deze omvorming van de variabele komt erop neer, de parameters α en β van de hiernavolgende regressie te berekenen : Yij = α + β • (Xi - 1998)

22

Het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis, verwacht op dag j van het jaar i indien men de dalende trend, Yij(gecorrigeerd) uitschakelt, werd berekend aan de hand van : Yij(gecorrigeerd) = Yij(waargenomen) - β • (Xi - 1998) Tabel 1 geeft de waarden van de oorspronkelijke ordinaat (α) en de richtingscoëfficiënt (β) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse mortaliteit, waargenomen tussen 1985 et 1998. Tabel 1 : Waarde van de oorspronkelijke ordinaat (α) en van de richtingscoëfficiënt van de jaarlijkse veranderingen voor de verschillende maanden (β) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse mortaliteit, waargenomen tussen 1985 en 1998 in de leeftijdsgroep 0-64 jaar Maand Mei Juni Juli Augustus September

Aantal dagen (n) 433 419 371 371 419

α*

β

53,1 53,5 50,8 50,0 52,4

- 1,046 - 0,960 - 1,086 - 1,140 - 0,973

Typeafwijking 0,097 0,095 0,106 0,096 0,093

Correlatiecoëfficiënt 0,46 0,44 0,47 0,52 0,45

* : berekening van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis in 1998 voor de onderzochte maand

De mortaliteit op dagbasis, geregistreerd in juli en augustus 1994 en 1995, werden uit de berekeningen geweerd aangezien een oversterfte, gekoppeld aan periodes van grote warmte, tijdens die periodes werd waargenomen. Figuur 2 illustreert het resultaat van de doorgevoerde correctie.


60


55

50

45 1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

Figuur 2 : Evolutie van het gemiddeld maandelijks aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 1998 in de leeftijdsgroep 0-64 jaar, na correctie van de gegevens voor de seculaire tendens ( gegevens die werden gebruikt voor de berekening van de verwachte mortaliteit)

23

B. Leeftijdsgroep : 65 jaar en ouder Het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis, vastgesteld tijdens tussen 1 mei en 31 september, is tijdens de periode 19852002 lineair gestegen (figuur 3). Er werden ook evolutieverschillen waargenomen naargelang de onderzochte maand. Vastgesteld wordt inzonderheid dat de mortaliteit tijdens de periode 1985-2002 in de maand september niet is gestegen, wat in tegenstelling staat tot de waarnemingen met betrekking tot de voorgaande maanden.


240


220

200

180 1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

Figuur 3 : Evolutie van het maandelijks gemiddelde van de mortaliteit op dagbasis tussen 1985 en 2002 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder

De correctiemethode die gebruikt werd voor de leeftijdsklasse 0-64 jaar, werd dus tevens aangewend ter correctie van de mortaliteit m.b.t. de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder. De parameters α en β werden berekend middels recodering van de waarde van de variabele Xi op de volgende wijze : -17 voor 1985, -16 voor 1986, ….., -1 voor 2001 en 0 voor 2002. Deze omvorming van de variabele komt erop neer, de parameters α en β van de hiernavolgende regressie te berekenen : Yij = α + β • (Xi - 2002) Het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis, verwacht op dag j van het jaar i indien men althans de stijgende trend van de mortaliteit Yij(gecorrigeerd) uitschakelt, werd berekend aan de hand van : Yij(gecorrigeerd) = Yij(waargenomen) - β • (Xi - 2002)

24

Tabel 2 geeft de waarden van de oorspronkelijke ordinaat (α) en de richtingscoëfficiënt (β) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse sterfgevallen, waargenomen tussen 1985 en 2002 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder. Tabel 2 : Waarde van de oorspronkelijke ordinaat (α) en van de richtingscoëfficiënt van de jaarlijkse veranderingen voor de verschillende maanden (β) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse sterfgevallen, waargenomen tussen 1985 en 2002 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder Maand Mei Juni Juli Augustus September

Aantal dagen (n) 556 539 495 495 539

α*

β

220,7 216,6 213,8 211,1 205,0

0,376 0,524 0,731 0,735 0,015 **

Typeafwijking 0,147 0,161 0,170 0,162 0,144

Correlatiecoëfficiënt 0,11 0,14 0,19 0,20 0,00

* : berekening van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis in 1998 voor de betrokken maand ** : niet-significante regressie

De mortaliteit op dagbasis, geregistreerd in juli en augustus 1994 en 1995, werden uit de berekeningen geweerd aangezien een oversterfte gekoppeld aan periodes van forse warmte tijdens die periodes werden waargenomen. Figuur 4 illustreert het resultaat van de doorgevoerde correctie.


240


220

200

180 1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

Figuur 4 : Evolutie van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 2002 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder, na correctie van de gegevens voor de seculaire trend (gegevens die werden gebruikt voor de berekening van de verwachte mortaliteit)

25

Bijlage II

Evolutie van de gemiddelde temperatuur en de gemiddelde dagelijkse concentratie van ozon en van zwevende stofdeeltjes in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Vlaams Gewest en het Waals Gewest (augustus 2003)

26

35

Mean 24-hr Temperature (°C)

30

Brussels Region Walloon Region Flemish Region

25

20

15

10 1/8

5/8

10/8

15/8

20/8

25/8

30/8

Figuur 1 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagtemperaturen tijdens de maand augustus 2003 in de drie Gewesten van het land

27

Mean 24-hr Ozone Concentration (µg/m3)

150

125


100

75

50

25

0 1/8

5/8

10/8

15/8

20/8

25/8

30/8

Figuur 2 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagelijkse ozonconcentratie tijdens de maand augustus 2003 in de drie Gewesten van het land

28

Mean 24-hr PM10 Concentration (µg/m3)

125

100


75

50

25

0 1/8

5/8

10/8

15/8

20/8

25/8

30/8

Figuur 3 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagelijkse concentratie aan zwevende stofdeeltjes tijdens de maand augustus 2003 in de drie Gewesten van het land

29

Bijlage III Evolutie van het aantal sterfgevallen per dag 1 mei – 31 september 2003

30

Belgium May 2003

100

75

Number of daily deaths


75

50

50

25

25

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Belgium June 2003

100

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Belgium June 2003

100

75


75


Belgium May 2003

100

50

50

25

25

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 1a : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ----- : expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less. 31

Belgium July 2003

100

75



75

50

50

25

25

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Belgium August 2003

100

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Belgium August 2003

100

75


75


Belgium July 2003

100

50

50

25

25

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 1b : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ------: expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less. 32

Belgium September 2003

100

75


75



100

50

50

25

25

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 1c : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ------ : expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less.

33

Belgium

400

Belgium

400

May 2003

350

350

300

300



May 2003

250

200

250

200

150

150

100

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Belgium

400

2

3

4

5

6

7

8

9

Belgium

400

June 2003

350

350

300

300



June 2003

250

200

250

200

150

150

100

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 2a : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ------ : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more. 34

Belgium

400

Belgium

400

July 2003

350

350

300

300



July 2003

250

200

250

200

150

150

100

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Belgium

400

2

3

4

5

6

7

8

9

Belgium

400

August 2003

350

350

300

300



August 2003

250

200

250

200

150

150

100

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 2b : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ------- : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more. 35

Belgium

400

Belgium

400

September 2003

350

350

300

300



September 2003

250

200

250

200

150

150

100

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 2c : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths during summer 2003. Expected daily mortality inferred from period 1985-2002 (left) and period 1998-2002 (right); ------- : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more.

36

Belgium May 2003

100

Brussels Region

20

May 2003

16



75

50

12

8

25 4

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region May 2003

50

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Walloon Region May 2003

50

40


40


2

30

20

30

20

10

10

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 3a : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ------ : expected mean number of daily deaths. 37

Belgium June 2003

100

Brussels Region

20

June 2003

16



75

50

12

8

25 4

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

Flemish Region June 2003

50

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Walloon Region June 2003

50

40


40


2

30

20

30

20

10

10

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 3b : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ------ : expected mean number of daily deaths. 38

Belgium July 2003

100

Brussels Region

20

July 2003

16



75

50

12

8

25 4

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region July 2003

50

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Walloon Region July 2003

50

40


40


2

30

20

30

20

10

10

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 3c : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 39

Belgium August 2003

100

Brussels Region

20

August 2003

16



75

50

12

8

25 4

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region August 2003

50

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Walloon Region August 2003

50

40


40


2

30

20

30

20

10

10

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 3d : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. Dotted line : mean number of daily expected deaths. 40


100

Brussels Region

20

September 2003

16



75

50

12

8

25 4

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

Flemish Region September 2003

50

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Walloon Region September 2003

50

40


40


2

30

20

30

20

10

10

0

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 3e : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 41

Belgium

400

Brussels Region May 2003

50

May 2003

350

300



40

250

200

30

20

10 150

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region

200

2

3

4

5

6

7

8

9

Walloon Region

150

May 2003



May 2003

150

100

50

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

100

50

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 4a : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 65 years and more. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 42

Belgium

400

Brussels Region June 2003

50

June 2003

350

300



40

250

200

30

20

10 150

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

Flemish Region

200

2

3

4

5

6

7

8

9

Walloon Region

150

June 2003



June 2003

150

100

50

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

100

50

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 4b : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 65 years and more. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 43

Belgium

400

Brussels Region July 2003

50

July 2003

350

300



40

250

200

30

20

10 150

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region

200

2

3

4

5

6

7

8

9

Walloon Region

150

July 2003



July 2003

150

100

50

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

100

50

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 4c : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 65 years and more. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 44

Belgium

400

Brussels Region August 2003

50

August 2003

350

300



40

250

200

30

20

10 150

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

Flemish Region

200

2

3

4

5

6

7

8

9

Walloon Region

150

August 2003



August 2003

150

100

50

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

100

50

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Figure 4d : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 65 years and more. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 45

Belgium

400

Brussels Region September 2003

50

September 2003

350

300



40

250

200

30

20

10 150

100 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

Flemish Region

200

2

3

4

5

6

7

8

9

Walloon Region

150

September 2003



September 2003

150

100

50

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

100

50

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Figure 4e : Observed (? ) and expected (? ) number of daily deaths by Region; age : 65 years and more. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period 1998-2002. ----- : expected mean number of daily deaths. 46

D/2004/2505/18

47

OVERSTERFTE IN BELGIË

Recommend Documents