Over obussen, granaatwurgers en miliciens

Ulrike Verdonck

“Over obussen, granaatwurgers en miliciens” Een onderzoek naar de lexicale verschillen tussen het Belgisch en het Nederlands Nederlands

Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de taal- en letterkunde Nederlands 2013 - 2014 Promotor

Prof. dr. Johan De Caluwe Vakgroep Taalkunde

Woord vooraf “Dictionaries are like watches, the worst is better than none and the best cannot be expected to go quite true” – Samuel Johnson (1709-1784).

De liefde voor woordenboeken heeft ook mij in haar net gestrikt. Na een eerdere kennismaking met lexicografisch onderzoek tijdens het vak ‘Lexicale dynamiek van het Nederlands’, was het duidelijk dat ik ook voor mijn masterproef met woordenboeken aan de slag wou gaan. Woordenboeken bevatten een rijkdom aan informatie over taal en de werkelijkheid die erachter schuil gaat, niet alleen voor lexicografen, maar voor al wie zich voor taal en woorden interesseert. En laat ons eerlijk zijn: wie doet dat nu niet? En toch, woordenboeken zijn ook slechts boeken. Pakken papier, die enigszins boven de werkelijkheid lijken te zweven. Toen professor De Caluwe voorstelde om in mijn masterproef onderzoek naar woordenboeken enerzijds en de Nederlandse taalrealiteit anderzijds te verenigen, leek dat dan ook de ideale middenweg. Zo werd het idee om aan de hand van woordenboeken de pluricentrische status van het Nederlands te onderzoeken, geboren.

Deze onderwerpskeuze was slechts de eerste en –zo zou later blijken- de gemakkelijkste stap. Wat volgde was een lange reis met hoogte- en dieptepunten, die tot deze eindbestemming heeft geleid. De weg ernaartoe heb ik echter niet alleen afgelegd. Langs de route hebben verschillende mensen mij de juiste richting aangewezen. Ten eerste uiteraard mijn promotor professor De Caluwe, die ik niet alleen voor zijn suggestie voor dit onderwerp dankbaar ben, maar ook voor de verdere hulp en bijstand die hij mij verleende. Ook professor Colleman en de Nederlandse Taalunie wil ik bedanken, omdat zij mij aan enkele bronnen geholpen hebben die elders moeilijk te vinden waren. Daarnaast gaat ook grote dank uit naar mijn familie en vrienden, die steevast enthousiast aan de zijlijn stonden te supporteren en die –indien nodig- eerste hulp verleend hebben. In het bijzonder wil ik mijn mama bedanken, die met veel geduld en toewijding deze tekst nagelezen heeft. Ook Guido bedank ik met heel mijn hart: hij was mijn trouwe reisgezel tijdens deze onderneming, en heeft ervoor gezorgd heeft dat de tocht nooit saai of eenzaam werd.

Aan allen die mij op eender welke manier geholpen hebben om van deze masterproef een beter werk te maken: van harte bedankt!

Ulrike Verdonck

Inhoud Inleiding ___________________________________________________________________________________ 9 1 Literatuurstudie __________________________________________________________________________ 11 1.0 Inleiding _____________________________________________________________________________ 11 1.1 Mono- en pluricentrische talen __________________________________________________________ 11 1.1.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 11 1.1.2 Het monocentrische concept van een taal ______________________________________________ 12 1.1.3 Het pluricentrische concept van een taal _______________________________________________ 12 1.1.4 Dominante en niet-dominante variëteiten van pluricentrische talen _________________________ 14 1.2 Het Nederlands als pluricentrische taal ____________________________________________________ 15 1.2.1 De pluricentrische status van het Nederlands ___________________________________________ 15 1.2.2. Het ontstaan van het pluricentrisme: geschiedenis van de standaardisatie ___________________ 17 1.2.1 Inleiding _______________________________________________________________________ 17 1.2.2 Scheiding tussen Noord en Zuid ____________________________________________________ 17 1.2.3 Totstandkoming van een standaardtaal in het Noorden _________________________________ 18 1.2.4 Het Zuiden hinkt achterop ________________________________________________________ 19 1.2.3 Aanvaarding van het pluricentrisme binnen de lexicografie ________________________________ 21 1.2.3.1 Van een monocentrisch en prescriptief naar een bicentrisch en descriptief paradigma ______ 21 1.2.3.2 De voordelen van bicentrische woordenboeken _____________________________________ 23 1.2.4 Model ter beschrijving van natiolectismen _____________________________________________ 24 1.3 Het Belgisch Nederlands ________________________________________________________________ 28 1.3.1 Inleiding _________________________________________________________________________ 28 1.3.2 De Belgisch Nederlandse woordenschat _______________________________________________ 28 1.3.3 Het Referentiebestand Belgisch-Nederlands (RBBN) ______________________________________ 29 1.4 Het Nederlands Nederlands _____________________________________________________________ 34 1.4.1 Inleiding _________________________________________________________________________ 34 1.4.2 Subcategorisatie van het Nederlands Nederlands ________________________________________ 34 2 De BN- en NN-woordenschat in drie hedendaagse woordenboeken _______________________________ 36 2.1 De labeling van de BN- en NN- woordenschat in verschillende woordenboeken ___________________ 36 2.1.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 36 2.1.2 Methodologische kwesties in de verschillende woordenboeken ____________________________ 37 2.1.2.1 Het ANW _____________________________________________________________________ 37 2.1.2.2 Prisma Handwoordenboek Nederlands ____________________________________________ 38 2.1.2.3 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal _______________________________ 39 2.1.3 Resultaten _______________________________________________________________________ 40 2.1.3.1 Algemeen overzicht ____________________________________________________________ 40 2.1.3.2 Het ANW _____________________________________________________________________ 41

2.1.3.3 Prisma Handwoordenboek Nederlands ____________________________________________ 41 2.1.3.4 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal _______________________________ 43 2.1.3.5 Bespreking ___________________________________________________________________ 43 2.2 De lexicografische behandeling van BN- en NN-woordenschat in verschillende woordenboeken ______ 45 2.2.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 45 2.2.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 49 2.3 Conclusie ____________________________________________________________________________ 55 3 De aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat _______________________________ 57 3.0 Inleiding _____________________________________________________________________________ 57 3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen ___________________________________________________ 58 3.1.1 Opzet en methode _________________________________________________________________ 58 3.1.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 59 3.2 Woordsoort __________________________________________________________________________ 62 3.2.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 62 3.2.2 Resultaten _______________________________________________________________________ 63 3.2.3 Bespreking _______________________________________________________________________ 64 3.3 Bijzonderheden in gebruik ______________________________________________________________ 65 3.3.1 Algemeen ________________________________________________________________________ 65 3.3.2 Stijl _____________________________________________________________________________ 66 3.3.3 Houding _________________________________________________________________________ 67 3.3.4 Domein __________________________________________________________________________ 67 3.3.5 Frequentie _______________________________________________________________________ 68 3.3.6 Tijd _____________________________________________________________________________ 69 3.3.7 Medium _________________________________________________________________________ 70 3.4 Woordrelaties ________________________________________________________________________ 70 3.4.1 Synoniemen ______________________________________________________________________ 70 3.4.2 Hyperoniemen ____________________________________________________________________ 74 3.5 Herkomst ____________________________________________________________________________ 74 3.6 Conclusie ____________________________________________________________________________ 75 Conclusie _________________________________________________________________________________ 77 Bibliografie _______________________________________________________________________________ 80 Bijlagen ___________________________________________________________________________________ I

(woorden: +/- 28 500 exclusief bibliografie en bijlagen)

Overzichtslijst van figuren Figuur 1: Lexicale verschillen en gelijkenissen tussen het Nederlands in België en in Nederland.

16

Figuur 2: Taxonomie van natiolectismen.

25

Figuur 3: Subcategorisatiemodel voor de beschrijving van het BN.

31

Figuur 4: Subcategorieën Belgicismen volgens graad van algemeenheid.

33

Figuur 5: Omvang van de BN-woordenschat en de NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

40

Figuur 6: BN-labels in Prisma.

41

Figuur 7: NN-labels in Prisma.

42

Figuur 8: Omwerking van Martins (2001) categorieën naar de RBBN-categorieën.

45

Figuur 9: Lexicografische behandeling van de cultuurgebonden items.

49

Figuur 10: Lexicografische behandeling van de niet-gelexicaliseerde varianten.

50

Figuur 11: Lexicografische behandeling van de unieke varianten.

51

Figuur 12: Lexicografische behandeling van de vrije alternanten.

52

Figuur 13: Lexicografische behandeling van de alternanten met restricties.

52

Figuur 14: Lexicografische behandeling van de omgangstalige varianten.

53

Figuur 15: Lexicografische behandeling van de substandaardvormen.

53

Figuur 16: Lexicografische behandeling totaal.

54

Figuur 17: Chi-kwadraattest.

57

Figuur 18: Trefwoordenstructuur in het ANW, een voorbeeld.

58

Figuur 19: Unieke woorden en betekenissen.

59

Figuur 20: Synoniemen van de Belgisch Nederlandse woordenschat.

72

Figuur 21: Synoniemen van de Nederlands Nederlandse woordenschat.

73

Figuur 22: Hyperoniemen.

74

Overzichtslijst van tabellen Tabel 1: Verschillende types natiolectismen.

26

Tabel 2: Types Belgicismen in het RBBN.

32

Tabel 3: Types Neerlandicismen in het PHWN.

35

Tabel 4: Gebruikte labels in Prisma voor Belgisch Nederlandse items.

38

Tabel 5: Gebruikte labels in Prisma voor Nederlands Nederlandse items.

39

Tabel 6: Omvang van de gelabelde BN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

40

Tabel 7: Omvang van de gelabelde NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

40

Tabel 8: BN-labels in Prisma.

41

Tabel 9: NN-labels in Prisma.

42

Tabel 10: BN-labels in Van Dale.

43

Tabel 11: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling.

46

Tabel 12: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling omgewerkt naar RBBN. 48 Tabel 13: Unieke woorden en betekenissen.

59

Tabel 14: Betekenisverbanden tussen de

60

Tabel 15: Woordsoorten binnen de natiolectische woordenschat.

63

Tabel 16: Substantieven in de natiolectische woordenschat zonder maatschappijgebonden items.

63

Tabel 17: Overzicht van bijzonderheden in gebruik bij de natiolectische woordenschat.

65

Tabel 18: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - volledige woordenschat.

71

Tabel 19: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - onvolledige woordenschat.

71

Inleiding ‘Obus uit centrum van Antwerpen verwijderd’ (DS Online, 21 maart)

Alsof we er nog aan herinnerd moesten worden dat de Eerste Wereldoorlog honderd jaar geleden begon, kwamen onontplofte granaten ons vorige week wakker schudden, één keer met dodelijke gevolgen. Blindgangers heten die explosieven. Een prachtig woord voor zo’n afschuwelijk ding. Het zou niet mogen bestaan.

Op de Facebookpagina van Ruud Hendrickx kabbelde een gesprekje over de benaming van zo’n tuig. Is dat nu een obus of een granaat? De taaladviseur van de VRT liet weten dat hij geen voorkeur had. Dat is ooit anders geweest. Tot voor kort stond op zijn website bij het trefwoord obus kortweg: ‘Frans. Algemeen Nederlands is: granaat’. Nu staat er: ‘Standaardtaal in België. Algemeen Nederlands is: granaat’. Wat moet een mens nu denken? (Ludo Permentier, ‘Woorden weten alles’ in: De Standaard, 24 maart 2014)

Niet alle woorden die in het Nederlandssprekende gebied van België gebruikelijk zijn, zijn dat ook in Nederland, en andersom. Hoewel beide landen de overgrote meerderheid van de Nederlandse taal met elkaar delen, blijft een klein percentage van de woordenschat beperkt tot één van beide naties. Zoals Ludo Permentier ook in zijn column in De Standaard aangeeft, is de verwarring over de status van deze woorden soms groot. Dat heeft te maken met recente ontwikkelingen in verband met de visie op de Nederlandse taal. Terwijl het Nederlands vroeger als monocentrisch werd beschouwd, dat wil zeggen als taal met één normaangevend centrum, wordt de laatste jaren de pluricentrische status van de taal steeds meer aanvaard en actief beoefend. De Nederlandse standaardtaal valt niet langer onder de alleenheerschappij van Nederland, maar heeft ook in België na jarenlange onderkenning een stem toebedeeld gekregen. Op die manier bestaat er naast de Algemene Nederlandse standaardtaal, ook een Belgisch en een Nederlands Nederlandse standaardtaal.

Hoewel het bestaan van de twee variëteiten van het Nederlands voortaan taalkundig en beleidsmatig algemeen aangenomen wordt, bestaat er nog heel wat onzekerheid over de precieze aard en inhoud van deze twee variëteiten. Dit onderzoek tracht op deze tekortkoming in te spelen door een nauwkeuriger beeld te schetsen van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat aan de hand van enkele woordenboeken. Een eerste descriptief onderzoekluik gaat na hoe en in welke mate de hierboven geschetste evolutie van mono- naar pluricentrisme ook in woordenboeken ingang heeft gevonden. Krijgen zowel de Belgisch als de Nederlands Nederlandse woorden een label in de woordenboeken? En zo ja: welk label en waarop is dit labelingsysteem dan gebaseerd? Zijn de woordenboeken het eens over de markering van natiolectismen of bestaat er onzekerheid over welke woorden nu precies natiolectisch uniek zijn? Worden het Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands –zoals de aanvaarding van het pluricentrisme vereist- ook echt gelijkwaardig behandeld of blijft het monocentrische standpunt merkbaar? Om deze vragen te kunnen beantwoorden, werden drie hedendaagse woordenboeken van het Nederlands onderzocht en met elkaar vergeleken: het Prisma Handwoordenboek Nederlands (2012), het onlinewoordenboek Algemeen Nederlands Woordenboek [ANW] (in opbouw) en het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (2005).

9

In een tweede, meer speculatief onderzoeksdeel wordt de aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat op een abstracter niveau bestudeerd en met de natiolectisch status van de respectievelijke variëteit in verband gebracht. Hoe zien deze woorden eruit en waarin verschillen ze van de Algemeen Nederlandse woorden? Zijn er terugkerende kenmerken bij de natiolectische woordenschat? Op welke manier verschilt het Belgisch van het Nederlands Nederlands? Om tot inzicht te komen, werden de volgende parameters onderzocht: woordsoort van de natiolectismen (vertonen natiolectische woorden een voorkeur voor een bepaald woordsoort?); restricties van natiolectismen (zijn natiolectismen vaker stilistisch, temporeel… gerestringeerd dan andere woorden?); woordrelaties van natiolectismen (zijn er voor de natiolectismen vaker dan gemiddeld synoniemen voor handen en wat is de aard van deze synoniemen? bevatten de natiolectismen ook vaker hyperoniemen?) en tot slot de herkomst van natiolectismen (waar komen deze woorden vandaan?). Op die manier trachten we een beeld te schetsen hoe de prototypische Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat eruitziet en proberen we inzicht te krijgen hoe deze kenmerken vanuit een pluricentrisch taalconcept verklaard en begrepen kunnen worden.

In deel 1 van deze paper wordt een overzicht geboden van de literatuur omtrent het Belgisch en Nederlands Nederlands. In eerste instantie (1.1) wordt het concept van mono- en pluricentrische talen en dominante en nietdominante taalvariëteiten uitgelegd. Vervolgens worden deze principes toegepast op het Nederlands (1.2): de pluricentrische status van het Nederlands wordt aangetoond, het ontstaan van dit pluricentrisme verklaard, de aanvaarding ervan beschreven en een model ter beschrijving voorgesteld. In een derde (1.3) en vierde (1.4) onderdeel wordt voorts respectievelijk het Belgisch en Nederlands Nederlands omschreven. Deel 2 van dit onderzoek gaat dieper in op de behandeling van natiolectismen in drie verschillende woordenboeken. Ten eerste wordt de labeling van de BN- en NN-woorden bestudeerd (2.1), daarna komt ook de lexicografische beschrijving van deze woorden aan bod (2.2). In deel 3 ten slotte, worden enkele kenmerken van het Belgisch en Nederlands Nederlands geanalyseerd. Deze zijn: uniciteit van het woord of van de betekenis (3.1), woordsoort (3.2), bijzonderheden in gebruik (3.3), woordrelaties (3.4) en herkomst van de woorden (3.5). Tot slot wordt een algemene eindconclusie geformuleerd.

10

1 Literatuurstudie 1.0 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de literatuur over het Belgisch en Nederlands Nederlands. In deel 1.1 worden de begrippen “mono-“ en “pluricentrisme” gedefinieerd en de kenmerken van dominante en niet-dominante taalvariëteiten in beeld gebracht. In deel 1.2 vervolgens wordt het pluricentrische concept op het Nederlands toegepast. Ten eerste beargumenteren we de pluricentrische status van het Nederlands (1.2.1); vervolgens bieden we inzicht in het ontstaan ervan door dieper op de standaardisatie in de Nederlanden in te gaan (1.2.2); daarna worden de lexicografische implicaties van de overgang van mono- naar pluricentrisme uiteengedaan (1.2.3) en tot slot wordt een model ter beschrijving van natiolectismen voorgesteld (1.2.4). Vervolgens wordt in deel 1.3 en 1.4 verder ingegaan op het Belgisch Nederlands en het Nederlands Nederlands.

1.1 Mono- en pluricentrische talen 1.1.1 Algemeen Het onderzoek naar pluricentrische talen komt op het eind van de jaren 1960 op gang met Stewart (1968) die het onderscheid tussen “monocentrische” en “polycentrische” talen en “endonormatieve” en “exonormatieve” standaardisatie introduceert: The standardization of a given language may be monocentric, consisting at any given time of a single set of universally accepted norm, or it may be polycentric, where different sets of norms exist simultaneously. When a language has come to be used in more than one country and has, in addition, developed multimodal standardization, the form of standardization in any one country may be either endonormative, when it is based upon models of usage native to that country, or exonormative, when it is based upon foreign models of usage (Stewart 1968: 534).

Dit onderscheid wordt vervolgens overgenomen door o.a. Heinz Kloss (1978) en Michael Clyne (1992), die met zijn onderzoek over variaties in het Duits en Engels baanbrekend onderzoek levert. Hij vervangt de term “polycentrisch” door “pluricentrisch” en introduceert twee fundamentele relaties die op pluricentrische talen van toepassing zijn. Ten eerste is er het verband tussen taal en identiteit: “Pluricentric languages are both unifiers and dividers of peoples. They unify people through the use of language and separate them through the development of national norms and indices and linguistic variables the speakers identify.” (Clyne 1992: 1). Ten tweede is de verhouding tussen taal en macht cruciaal. De machtsverdeling bij pluricentrische talen is immers altijd asymmetrisch, wat tot het ontstaan van dominante variëteiten (DV’s) en niet-dominante variëteiten (NDV’s) leidt: Almost invariably, pluricentricity is asymmetrical, i.e., the norms of one national variety (or some national varieties) is (are) afforded a higher status, internally and externally, than those of the others. […] A “pecking order” of national varieties may be determined by relative population size of the nations, their political power, historical factors “original heartland” and dominant and co-dominant status of the

11

language within the nation (Kloss 1976), and whether the national variety is native or nativized. So Canadian French, Belgian Dutch, and South African and Singapore English are all in an inferior position visà-vis French-French, Dutch Dutch, and British or American English though not all in the same way (Clyne 1992: 454).

Een precieze definitie van dominante en niet-dominante variëteiten geeft Clyne (1992) niet, maar hij stelt een lijst van criteria op om het onderscheid duidelijk te stellen. Bepalende factoren zijn onder andere bevolkingsgrootte van de naties, politieke macht, historische voorrechten, de dominante en co-dominante status van de taal binnen een natie en het onderscheid tussen een “native” en “nativized” variëteit. Muhr (2005) heeft het concept van dominante en niet-dominante variëteiten van een pluricentrische taal verder uitgewerkt.

1.1.2 Het monocentrische concept van een taal Het monocentrische concept van een taal kan als volgt worden beschreven (Muhr 2005: 27):

1.

Er is één enkele taal met een bepaalde naam (bv. Frans, Duits, Nederlands) en er is één enkele norm voor deze taal.

2.

De natie wordt gerepresenteerd door de taal die er gesproken wordt, en de natie representeert de taal als hoogste goed en belangrijkste symbool.

3.

Elke persoon behorend tot die natie wordt verondersteld slechts één variëteit van de taal te spreken, met name de norm (die de enige correcte is).

4.

De correcte norm is slechts voor een kleine minderheid beschikbaar.

5.

De norm wordt door het sociale dialect van de elite bepaald.

6.

De norm wordt in en rond het economische en/of demografische centrum van het land bepaald.

7.

Een monocentrisch taalbeleid bestrijdt mogelijke gevaren voor de eenheid van de taal. Zo worden o.a. de taalkundige eigenheden van de NDV’s niet als geschikte standaardtaal aanvaard en worden ze niet of slechts gedeeltelijk gecodificeerd; elke poging om de kloof tussen de officiële norm en het werkelijke taalgebruik te verkleinen, wordt bovendien bestreden.

8.

Een monocentrisch taalbeleid tracht de taal naar andere landen en regio’s te verspreiden.

1.1.3 Het pluricentrische concept van een taal Er is geen volledige eensgezindheid over welke talen als pluricentrisch moeten worden beschouwd, aangezien de situaties waarin pluricentrische talen voorkomen sterk kunnen verschillen (Muhr 2005: 29). Toch kunnen enkele criteria worden vastgelegd om pluricentrische talen te herkennen:

12

1.

Voorkomen: een bepaalde taal komt in minstens twee naties voor, die als interagerende centra fungeren.

2.

Linguïstische afstand: de variëteit moet voldoende afwijkende linguïstische en/of pragmatische kenmerken vertonen zodat deze als symbool voor identiteit en sociale uniciteit kan fungeren.

3.

Status: de taal moet een officiële status hebben in minstens twee naties ofwel als (1) “state language”, (2) “co-state language” of (3) regionale taal (Muhr 2005: 30).

4.

Acceptatie van het pluricentrisme: de taalgemeenschap moet de pluricentrische status van de taal aanvaarden en deze als een deel van de sociale en nationale identiteit beschouwen.

5.

Belang voor de identiteit: de nationale norm is van belang bij de opbouw van de sociale identiteit van de natie.

Een pluricentrische taal kan zich in verschillende situaties bevinden, naargelang de mate waarin de variëteiten zich ten opzichte van elkaar ontwikkeld hebben. Muhr (2005: 32) onderscheidt de volgende stadia:

1.

Pluricentrische variëteiten door lang taalonderhoud en sociaal-symbolische functie: talen met variëteiten die geen eigen territorium hebben en geen officiële erkenning in de respectievelijke landen waar ze gesproken worden. Doordat de niet-dominante variëteit niet verdwijnt en een sociaal-symbolische functie vervult, worden deze talen toch als pluricentrisch beschouwd, ondanks het gebrek aan erkenning.

2.

Potentieel pluricentrische talen die wachten op erkenning. De niet-dominante variëteit van deze pluricentrische talen wordt vooralsnog niet erkend en is dus niet aan codificatie of statusplanning onderhevig.

3.

Pluricentrische talen zonder geschikte status. Door de demografische omvang van de variëteiten buiten het centrum, worden deze talen als pluricentrisch beschouwd, ondanks het gebrek aan een officiële status als “state language” of regionale taal.

4.

Talen waarbij de pluricentrische status genegeerd wordt door de dominante variëteit. Deze talen kennen een hoge mate van centralisatie en vertonen weinig tot geen erkenning van de pluricentrische status.

5.

Talen waarbij de pluricentrische status erkend wordt door de “moeder-“variëteit. Bij deze talen zijn de taalkundige kenmerken van de niet-dominante variant (tot op zekere hoogte) gecodificeerd. Tot deze talen behoort onder meer het Nederlands.

6.

Talen waarbij het pluricentrisme bewust beoefend wordt door de sprekers van de respectievelijke nationale variëteit. Het Nederlands behoort eveneens tot deze groep.

7.

Talen waarbij de nationale variëteit in scholen wordt onderwezen. Dat geldt voor alle nationale variëteiten, maar de mate waarin op verschillen tussen de nationale variëteiten wordt gewezen, kan sterk uiteenlopen.

13

8.

Talen waarbij de taalkundige kenmerken van de nationale variëteit aan bod komen in het onderwijs. Er zijn nog geen talen bekend die tot deze categorie behoren.

1.1.4 Dominante en niet-dominante variëteiten van pluricentrische talen Veel van de kenmerken van monocentrische talen worden ook door de dominante variëteit van een pluricentrische taal gedeeld: dominante variëteiten zijn centralistisch, elitair, monolinguaal (in de zin van één variëteit), mononormatief en geringschattend ten opzichte van niet-normsprekenden (Muhr 2005: 28). Hieronder volgen enkele van de belangrijkste kenmerken van DV’s (Muhr 2005: 28). Dominante variëteiten worden door een grote groep gesproken; zijn variëteiten van de naties waar de taal oorspronkelijk werd gesproken; zijn “native” en geen “nativized” variëteiten; hebben politieke, economische en taalkundige macht en daardoor ook een hoge status; hebben een grote invloed op de algemene taalnorm; zijn sterk gecodificeerd en beschikken over verschillende codificerende instanties; worden gebruikt in elektronische en gedrukte media die voor een groot publiek beschikbaar zijn; en verspreiden tot slot hun norm en hebben daarvoor verschillende instituties ter beschikking. Ook wat attitudes en opvattingen betreft zijn er grote verschillen tussen dominante en niet-dominante variëteiten. De DV wordt als superieur gerepresenteerd: sprekers beschouwen zichzelf als bewaarders van de norm en wat van deze norm afwijkt, wordt als afwijkend, niet-standaard, exotisch, schattig, charmant of enigszins archaïsch beschouwd. Sprekers van de dominante variëteit verwarren regionale met nationale variatie en veronderstellen dat variatie enkel in de gesproken taal voorkomt. De identificerende functie van de nationale variëteit wordt vaak ontkend. Bovendien veronderstelt men dat de norm van de NDV’s minder streng is dan die van de DV en terwijl taalverandering in de DV als natuurlijk wordt gezien, worden ontwikkelingen binnen een NDV als separatistisch en bedreigend voor de eenheid van de taal opgevat. Tot slot hebben dominante variëteiten ook betere middelen tot codificatie en taaltransport ter beschikking.

De niet-dominante variëteiten daarentegen worden door een kleinere groep sprekers gebruikt; worden binnen naties gesproken verschillend aan het land van oorsprong; worden door koloniale expansie opgelegd; hebben weinig politieke, economische en taalkundige macht en daardoor een lage status; moeten hun norm rechtvaardigen en worden vaak als dialectaal of provinciaal afgeschilderd; hebben weinig tot geen impact op de algemene taalnorm, beschikken over geen of onvoldoende codificatie en codificerende instellingen; vertonen vaak “taalkundige schizofrenie” in de zin dat de eigen norm veel gebruikt, maar tegelijk ondergewaardeerd wordt, hebben de neiging zich voor hun codificatie op exonormatieve regels te richten; zijn slechts schaars aanwezig in elektronische en geprinte media; verspreiden of exporteren hun normen niet; en zijn niet gerepresenteerd in internationale instituties zoals de EU, UNO of UNESCO. Attitudes en opvattingen over NDV’s worden gekenmerkt door een grote onzekerheid over de taalvariëteit, een gebrek aan taalloyaliteit en terughoudendheid tegenover taalplanning, statusplanning en codificatie. Er heerst een grote onzekerheid over de correctheid van de eigen standaardtaal; de kennis over de eigen norm blijft beperkt; het onderscheid tussen “lokale” en “nationale” standaarden is onduidelijk; de eigen norm wordt vaak ondergewaardeerd en de vraag welke variëteit in het onderwijs aan bod moet komen, blijft onbeantwoord. Het gebrek aan taalloyaliteit uit zich onder meer in de houding van de elite die weigert zich aan de norm van de NDV te conformeren aangezien deze

14

met een lage sociale status geassocieerd wordt; de culturele elite binnen de ND-natie bezwijkt vaak voor de norm van de D-natie; en wanneer sprekers van de verschillende naties elkaar ontmoeten, verloopt de convergentie in de richting van de dominante variëteit. Tot slot staat men terughoudend tegenover codificatie van de eigen norm; wordt het effect van codificatie vaak geminimaliseerd; en heeft men de neiging taalkundige vernieuwingen in de NDV te negeren uit vrees voor taalseparatie.

1.2 Het Nederlands als pluricentrische taal 1.2.1 De pluricentrische status van het Nederlands Het pluricentrisme van het Nederlands wordt sinds Clyne (1992) aangenomen. De hierboven vermelde parameters ter herkenning van pluricentrische talen kunnen als volgt op het Nederlands worden toegepast:

1.

Voorkomen: het Nederlands wordt in Nederland door 15 miljoen sprekers gesproken, in België door 6 miljoen en in Suriname door 360 000 (waarvan een groot deel in Nederland woont) (Geerts 1992). Suriname wordt voor dit onderzoek buiten beschouwing gelaten.

2.

Linguïstische afstand: het Nederlands in België en in Nederland wordt gekenmerkt door fonologische, morfologische, syntactische, pragmatische en lexicale verschillen. Vooral de fonologische en lexicale verschillen zijn sterk vertegenwoordigd (Geerts 1992).

3.

Status: het Nederlands wordt als officiële taal aanvaard in de Belgische grondwet, naast het Frans en Duits. Het Nederlands is de enige officiële taal van het Koninkrijk Nederland (het Fries wordt enkel in Friesland als tweede officiële taal aanvaard) (Geerts 1992).

4.

Acceptatie

van

het

pluricentrisme:

de

Nederlandse

Taalunie,

de

belangrijkste

taalbeleidsorganisatie voor Nederland en Vlaanderen, heeft de pluricentrische status van het Nederlands aanvaard: Net zoals dat in andere taalgebieden het geval is, is er ook in het Nederlandse taalgebied op het vlak van de standaardtaal sprake van variatie die nationaal gebonden is. Het Nederlands heeft de status van officiële taal in Nederland en België. Het standaardtaalgebruik van Vlamingen en dat van Nederlanders vertonen onmiskenbaar verschillen […]. Die verschillende woorden, vormen, constructies, uitspraakkenmerken kunnen dan aangeduid worden resp. als Belgisch Nederlands (d.i. behorend tot de Nederlandse standaardtaal zoals die in het Belgische staatsverband - niet alleen in Vlaanderen, maar ook in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - gebruikt wordt in het publieke domein) en Nederlands Nederlands (d.i. behorend tot de Nederlandse standaardtaal zoals die in Nederland gebruikt wordt in het publieke domein).1

5.

Belang voor de identiteit: de Nederlandse Taalunie wijst ook op de symbolische functie die het Nederlands in België en in Nederland vervult in het bepalen van de eigen nationale identiteit.2

1 2

idem.

15

De aanvaarding van het pluricentrisme heeft belangrijke implicaties in de taalpraktijk: het Nederlands heeft nu niet langer één standaardtaal, maar twee standaardtalen: het Belgisch Nederlands (BN) en het Nederlands Nederlands (NN).3 Martin (2001: 709) was de eerste om beide natiolectische variëteiten van het Nederlands uitgebreid te behandelen. Hij definieert een standaardtaal als volgt: 

een voor een bepaalde periode;



bovenregionale taal;



gesproken door een sociale en economische (midden- en) hogere klasse, maar begrepen in het gehele taalgebied;



geschikt voor een veelheid aan communicatieve situaties en;



voor een veelheid van gespreksonderwerpen / vakgebieden.

Een standaardtaal is hier dus geen abstracte norm, maar “een bepaalde realisatie van een taal binnen vijf dimensies van taalvariatie” (Martin 2001: 709). De standaardtaal in het Noorden werd lang als enige norm aanvaard, maar nu ook België een eigen Nederlandse standaardtaal kent, is er sprake van twee ‘natiolecten’. Natiolectisch varianten zijn volgens Martin (2001: 711) “die geografische varianten van een standaardtaal die binnen bepaalde landsgrenzen algemeen worden aanvaard”. Hij neemt hierbij geen normatief-particularistisch, maar een louter descriptief standpunt in. Eerder dan een waardeoordeel over het Belgisch Nederlands te willen geven, tracht Martin (2001) het BN zo objectief mogelijk weer te geven. Hoewel de natiolecten zich van elkaar onderscheiden door verschillen in uitspraak, morfologie, syntaxis, pragmatiek, fraseologie en lexicon, vertonen ze ook een grote mate van overlap (Martin 2007: 180).

Figuur 1: Lexicale verschillen en gelijkenissen tussen het Nederlands in België en in Nederland (naar Martin 2001: 712).

Dit is uiteraard slechts een “intuïtieve en gesimplificeerde weergave” (Martin 2001: 713) aangezien de precieze mate van overlap niet bekend is. Bovendien zijn de grenzen tussen de variëteiten soms vaag: enerzijds de ondergrens tussen de Belgisch Nederlandse standaardtaal en de Vlaamse dialecten of substandaard, anderzijds de bovengrens tussen de Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse standaardtaal.

3

De termen Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands zijn te verkiezen boven Belgisch-Nederlands en NederlandsNederlands aangezien het koppelteken te veel suggereert dat het om twee afzonderlijke talen gaat (Colman 2009).

16

1.2.2. Het ontstaan van het pluricentrisme: geschiedenis van de standaardisatie 1.2.1 Inleiding Om inzicht te krijgen in de taalsituatie en het taalbeleid in Vlaanderen en Nederland vandaag, is een terugblik naar het verleden geboden. Politieke, economische, culturele en godsdienstige gebeurtenissen uit het verleden hebben namelijk hun stempel gedrukt op onze huidige taalsituatie. De Nederlandse standaardtaal is een relatief recent verschijnsel in de geschiedenis van de Nederlandse taal. De periode vanaf ca. 1500, het begin van het zogenaamde Nieuwnederlands (Janssens en Marynissen 2008: 101), wordt gekenmerkt door een geleidelijke opbouw en totstandkoming van het Standaardnederlands. Dit standaardiseringsproces loopt echter niet gelijk aan beide delen van de huidige landsgrens, wat de tegenwoordige verschillen tussen de Belgische en Nederlandse (standaard)taal kan verklaren. In de zestiende eeuw raakte het zuidelijke deel van de lage landen namelijk afgescheiden van het Noorden. De totstandkoming van de Nederlandse standaardtaal zal in onderstaande paragrafen in beknopte versie worden uiteengedaan (gebaseerd op Janssens en Marynissen 2008).

1.2.2 Scheiding tussen Noord en Zuid Na de eenmaking van de Nederlanden onder Karel V in de eerste helft van de zestiende eeuw worden de zogenaamde Zeventien Provinciën in 1548 deel van het Heilige Roomse Rijk. Het gebied omvat het hedendaagse Nederland, Luxemburg en België, met uitzondering van het prinsbisdom Luik en met uitbreiding van een deel van Noord-Frankrijk. Met de Pragmatieke Sanctie (1549) wordt door Karel V besloten dat de Zeventien Provinciën ondeelbaar moesten blijven in de toekomst. Dit besluit komt echter in gevaar als Philips II, Karels zoon en troonopvolger, de Nederlanden (samen met Spanje) in handen krijgt. Na een vrij voorspoedige periode in de eerste helft van de zestiende eeuw, volgt een woelige tweede helft, die geteisterd wordt door godsdienstig oproer dat zowel vanuit Duitsland (Maarten Luther, 1438-1546) als vanuit Frankrijk (Jan Calvijn, 1509-1564) de Nederlanden binnenwaait. Deze protestantse opstanden worden met steeds toenemend geweld onderdrukt door Karel V en vooral Philips II (de zogenaamde inquisitie). Dat stuit op verzet bij het volk en de adel in de vorm van de Beeldenstorm in 1566, waarbij verschillende kerken, heiligenbeelden, kerkelijke gewaden en boeken vernield worden. Philips II reageert door in 1567 de hertog van Alva naar de Nederlanden te sturen, die de Raad van Beroerte opricht om de opstanden met harde hand te onderdrukken. Deze zogenaamde Bloedraad (een benaming die er niet om liegt) vormt de aanleiding tot de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) onder leiding van Willem van Oranje, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Het Spaanse leger verovert de meeste Vlaamse en Brabantse steden tussen 1583 en 1586, met als laatste grote stad Antwerpen in 1585. Met deze val van Antwerpen komt het zuidelijke deel van de Nederlanden definitief in Spaanse handen terecht. Vanaf dit moment begint de geschiedenis van Noord en Zuid twee verschillende paden te volgen.

In de noordelijke provincies wordt de onafhankelijkheid verklaard en de Republiek der Verenigde Nederlanden opgericht. Het calvinisme wordt als staatsgodienst ingevoerd en de Republiek kent bloeiende economische en culturele tijden, mede dankzij de instroom van geleerden, filosofen, politici, kunstenaars, drukkers, predikanten… uit het Zuiden die hun heil in betere oorden komen zoeken. Er worden verschillende compagnieën opgericht, waaronder de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC), die een rijk

17

handelsimperium weten uit te bouwen. Als gevolg van deze economische voorspoed kon ook het culturele leven tot ongekende hoogtes bloeien. De zeventiende eeuw, ook wel de Gouden Eeuw genoemd, is de eeuw van onder meer schrijvers als Vondel, Hooft, Bredero en Huygens en schilders als Rembrandt, Vermeer en Hals. Ook de wetenschap floreert met plantkundige Dodoens en de uit het Zuiden geëmigreerde wiskundige Stevin. De zuidelijke Nederlanden vergaat het minder goed. Na de val van Antwerpen trekt maar liefst 10% van de zuidelijke bevolking naar de Republiek en terwijl het Noorden floreert, raakt het Zuiden economisch, sociaal en cultureel steeds meer in verval. Ze worden herhaaldelijk door Franse expansionistische troepen aangevallen en verliezen onder meer Artesië en een deel van het graafschap Vlaanderen aan Frankrijk. Deze historische omstandigheden hebben de behoefte aan een eenheidstaal, die reeds in de late middeleeuwen met de opkomst van de boekdrukkunst was ontstaan, versterkt. De Tachtjarige Oorlog en de oprichting van de Republiek hebben daarbij een belangrijke rol gespeeld: oorlogstijd vraagt om eenheid en ook in de prille Republiek moest een eenheidstaal het rijk samenhouden. Bovendien bleek een algemene taal ideaal om de ideeën van de Hervorming te verspreiden. Holland, zowel politiek, economisch als cultureel de belangrijkste provincie, gaf hierbij de toon aan: het Hollands –dat overal op aanzien kon rekenen- ging als voorbeeld voor een eenheidstaal fungeren. Dat Hollands was bovendien doorspekt van Vlaamse en Brabantse elementen afkomstig van de zuidelijke immigranten. Vooral de Brabanders –die veel aanzien genoten- hebben mee hun stempel gedrukt op de in Holland ontstane standaardtaal. Deze standaardtaal is in de eerste plaats een schrijftaal. In tegenstelling tot de middeleeuwen, waarbij de spelling gewoon de uitspraak volgde en dus regionaal sterk kon verschillen, wordt de spelling in de zestiende eeuw gesystematiseerd volgens het gelijkvormigheidsprincipe. Niet alleen de spelling, ook de grammaticaregels werden in de loop van de zestiende eeuw vastgelegd met het verschijnen van enkele grammaticaboeken.

1.2.3 Totstandkoming van een standaardtaal in het Noorden De standaardtaal mag dan wel vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw ontstaan zijn, het heeft uiteindelijk meer dan drie eeuwen geduurd voordat deze zich ten volle uitgebouwd en verspreid heeft. Standaardisatie is een complex proces met verschillende fasen dat zich in de loop van de zeventiende en daaropvolgende eeuwen voltooid heeft. Een verhaal dat zich hoofdzakelijk in het Noorden heeft afgespeeld. In onderstaande paragrafen worden de verschillende fasen (Janssens en Marynissen 2008) in de totstandkoming van een standaardtaal beschreven en toegepast op de ontwikkeling van de Nederlandse standaardtaal.

De eerste fase in de totstandkoming van de standaardtaal bestaat uit de selectie van een geschikte taalvariant die als basis voor de standaardtaal moet dienen. Dit gebeurt zowel op macroniveau (welk dialect vormt de basis?) als op microniveau (welke concrete klanken, morfemen, woorden en syntactische structuren worden geselecteerd?). Dankzij het politieke, economische en culturele overwicht van de provincie Holland in de zeventiende eeuw, was de keuze voor het Hollands als basis voor de standaardtaal vanzelfsprekend. Door de grote aanwezigheid van zuidelijk immigranten in de provincie, die bovendien een hoog aanzien genoten, drongen echter ook heel wat Zuid-Nederlandse elementen in de standaardtaal door, vooral in de geschreven taal. Over

18

de selectieprocedure op microniveau is er meer onzekerheid. Hoe werd bijvoorbeeld bij lexicale varianten tussen Noord en Zuid bepaald welke van de twee de standaardtaal zou halen? In een aantal gevallen zijn beide varianten naast elkaar blijven bestaan in de standaardtaal, waarbij de zuidelijke variant vaak een plechtigere status toegekend kreeg (voorbeelden: huilen vs. wenen, al vs. reeds). Bij andere doubletten verloor één van beide varianten het strijd. Verschillende factoren, zoals de rol van normerende grammatica- en woordenboeken en het aanzien van bepaalde schrijvers, hebben hierbij een rol gespeeld. Na de keuze voor een bepaalde taalvariant als basis voor de standaardtaal moeten de regels en normen die voor deze geselecteerde standaardtaal gelden, worden vastgelegd. Dit proces, codificatie genaamd, uit zich in de publicatie van een reeks spellingvoorschriften, grammatica’s en woordenboeken in de tweede helft van de zestiende en de zeventiende eeuw in het Noorden. Vervolgens moet het bereik van de nieuwe standaardtaal zo worden uitgebreid dat deze alle mogelijke domeinen, zoals wetenschap en recht, kan dienen. Deze functieuitbreiding van de taal moet ertoe leiden dat het Nederlands als waardige vervanger voor het Latijn kon optreden in ambtelijke, wettelijke en wetenschappelijke teksten. Toch moest men tot de achttiende –en voor de wetenschap zelfs tot de negentiende eeuw- wacht voordat het Nederlands het Latijn kon vervangen. De laatste cruciale stap in de totstandkoming van een standaardtaal is de acceptatie door de bevolking. Deze komt in de loop van de zeventiende eeuw op gang in het Noorden, vooral wat de schrijftaal betreft. Op een eenvormige gesproken taal is het wachten tot het einde van de negentiende eeuw en pas in de twintigste eeuw verspreidt de oorspronkelijk Hollandse gesproken norm zich mede dankzij het onderwijs en toegenomen mobiliteit over de rest van Nederland.

1.2.4 Het Zuiden hinkt achterop In de Spaanse en Oostenrijkse tijd (17e en 18e eeuw) komt de opkomende standaardisering tot stilstand door de intellectuele en culturele aderlating in het Zuiden. Het gebrek aan contact met het Noorden en de heersende anti-noordelijke reflex zorgen ervoor dat de Zuidelijke Nederlanden volledig buiten het standaardiseringsproces vallen dat zich in het Noorden voltrekt. De pogingen die ondernomen worden om tot een Zuidelijke standaardtaal te komen, blijken niet succesvol. De hoofdoorzaken hiervoor zijn een gebrek aan een politiek, economisch en cultureel centrum dat die standaardisatie kan uitdragen en de concurrentie van het Frans en het Latijn, die een sterke positie als standaardtaal hadden verworven. In de Oostenrijkse tijd vergroot het belang van het Frans, dat als sociale taalgrens gaat fungeren. Terwijl het Frans aanzien genoot als taal van de adel en burgerij, bleef het Nederlands –dat sterk versnipperd was in tal van dialecten- de taal van het gewone volk en genoot dus weinig aanzien. In de Franse tijd (1794-1814) neemt de druk van het Frans nog toe: de Nederlandse dialecten en regiolecten worden zo veel mogelijk onderdrukt in een poging om het Frans de eenheidstaal van het rijk te maken. Tot een volledige verfransing is het echter nooit gekomen, maar veel Franse woorden en uitdrukking zijn in die periode in het Nederlands doorgedrongen. Vanaf 1800 verschuift de focus naar een meer gerichte verfransing van de elites: de welgestelde middenklasse en intelligentsia verfransen dan volledig.

19

Met het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I wordt de positie van het Nederlands versterkt. De taal wordt de officiële landstaal, al is deze in eerste instantie niet verplicht en fungeert vooral naast het Frans. Het Nederlands wordt geïntroduceerd in officiële domeinen en de grote aandacht voor het onderwijs moet het Nederlands weer op de kaart zetten. Toch komt er ook veel weerstand tegen Willems taalpolitiek, vooral van de verfranste burgerij en de katholieke geestelijkheid, die de taal van het Noorden als ketters beschouwt. Bij het ontstaan van België in 1830 wordt het Nederlands dan ook opnieuw achteruit gesteld. Het Voorlopig Bestuur stelt dat het Frans de enige officiële taal van het land is, aangezien het Nederlands te sterk versnipperd is in verschillende dialecten. De verfransing neemt opnieuw sterk toe, en er komt opvallend weinig tegenreactie aan Vlaamse zijde. Een uitzondering hierop vormt de Vlaamse Beweging, die tussen 1834 en 1840 ontstaat als culturele organisatie die de Nederlandse taal en het Vlaamse volk wil verheerlijken. De eerste politieke acties komen pas later, met het Vlaams Petitionnement in 1840 en de oprichting van de Grievencommissie. Tussen 1873 en 1887 volgen enkele wetten ten voordele van het Nederlands en in 1898 maakt de Gelijkheidswet officieel een einde aan de Franse eentaligheid. Het is vervolgens nog wachten tot de jaren dertig van de twintigste eeuw vooraleer Vlaanderen officieel eentalig wordt. In de loop van de twintigste eeuw moeten enkele nieuwe taalwetten de positie van het Nederlands nog meer versterken. Een belangrijk discussiepunt binnen de Vlaamse Beweging in de 19 de eeuw was de vraag welke standaardtaal er gekozen moest worden in Vlaanderen. De integrationisten pleitten voor aansluiting bij de Noordelijke standaardtaal, terwijl de particularisten voor een Vlaamse standaardtaal opteerden. Uiteindelijk winnen de integrationisten, dankzij de kleine burgerij, de strijd. De Vlaamse burgerij zag de mogelijkheid om hun eigen positie te versterken bemoeilijkt door het belang van het Frans, dat zij nooit even goed zouden beheersen als de Franstalige elite. Zij vonden in het Noordelijk Nederlands een taal die de concurrentie van het Frans kon weerstaan en waarmee zij zich bovendien van het gewone volk, dat dialect sprak, konden onderscheiden. De keuze voor een Noordelijke standaardtaal werd bevestigd in het onderwijs, dat voor Nederlands Nederlands lesmateriaal koos, en vond ook bijval bij enkele Vlaamse politici. Onder andere met het Cultureel Verdrag van 1946 kreeg deze keuze een officiële bevestiging. Ondanks de keuze voor een Noordelijke standaardtaal werd deze niet zomaar onveranderd en integraal door het Zuiden overgenomen. Vooral wat de gesproken taal betreft is de eenheid veel minder groot, voornamelijk doordat de Vlaamse uitspraak in het Zuiden behouden bleef. Wat de grammatica betreft, zijn de Vlamingen het meest bereid zich aan het Noorden te conformeren, al blijven ook hier enkele verschillen merkbaar. De woordenschat neemt een tussenpositie in. Geschat wordt dat ongeveer 95% van de woordenschat overeenstemt in Nederland en in Vlaanderen. Naast woorden die slechts in één van beide landen gesproken worden, zijn er ook woorden die wel in het volledige Nederlandse taalgebied gebruikt worden, maar sterke frequentieverschillen vertonen tussen Noord en Zuid.

20

Het Nederlands mag dan wel al op het einde van de negentiende eeuw als officiële landstaal erkend zijn, het heeft tot ver in de twintigste eeuw geduurd alvorens de standaardtaal ook daadwerkelijk ingang vond in Vlaanderen. De verspreiding van het Standaardnederlands werd bemoeilijkt door de sterke concurrentie van het Frans enerzijds en van de Vlaamse dialecten anderzijds. Vanaf de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw vindt het Standaardnederlands ruime ingang, onder andere doordat de rol van het Frans in het openbare leven vermindert, door betere beheersing van het Nederlands in het onderwijs, door de verlenging van de leerplicht en door het toenemende belang van radio en televisie. Toch behoudt Vlaanderen nog steeds een achterstand ten opzichte van Nederland wat beheersing van de standaardtaal betreft. Hoewel de meeste Vlamingen de taal moeiteloos begrijpen, blijft de beheersing ervan beperkt tot hogeropgeleiden. Bovendien blijft standaardtaal voor veel Vlamingen zeer formeel en onnatuurlijk aanvoelen, waardoor ze voor alledaagse communicatie voor dialect, regiolect of tussentaal kiezen.

1.2.3 Aanvaarding van het pluricentrisme binnen de lexicografie 1.2.3.1 Van een monocentrisch en prescriptief naar een bicentrisch en descriptief paradigma In de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw heeft zich binnen de lexicografie in België een belangrijke verschuiving voorgedaan (Martin 2007: 179). In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw overheerste nog het monocentrische en presciptieve paradigma. Men ging ervan uit dat het Nederlands één norm had die in Nederland bepaald werd en die vervolgens door Vlamingen moest worden overgenomen. Willemyns en Daniels (2003: 295) zeggen hierover: “Vooral in de jaren zestig en zeventig konden de Vlamingen niet alleen op radio en televisie constant de noordelijke norm horen realiseren, diezelfde media boden taalzuiverende linguïsten de mogelijkheid hun opvattingen aan een groot publiek te slijten.” Deze visie kan verklaard worden vanuit de toenmalige veronderstelling dat Vlaanderen geen spraakmakende socio-economische klasse kende die een norm in eigen taalgebied zou kunnen bepalen (Martin 2001: 709). Bijgevolg moest de norm, althans wat het lexicon betreft, uit het Noorden worden overgenomen. 4 Jaren lang overheerste dus volgens Martin (2010: 710) in Vlaanderen de zogenaamde integrationistische opvatting waarbij elke afwijking van de Noord-Nederlandse norm afgekeurd werd en elke vorm van acceptatie van de eigen Belgische woordenschat volstrekt onbespreekbaar bleef.

4

De acceptatie van een eigen uitspraak- en intonatienorm in Vlaanderen is klaarblijkelijk altijd groter geweest, zoals ook blijkt uit Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (13e druk, 1999: XVII, eigen cursivering UV): “Zo is in de meeste gevallen volstaan met de uitspraak en beklemtoning die in Nederland gangbaar is, terwijl daarnaast een in België algemene uitspraakvariant kan voorkomen. […] Het ontbreken van dergelijke varianten houdt een beperking van dit woordenboek in en niet een verwerpen of niet-accepteren van dergelijke varianten.”

21

Een eerste kentering komt er in de jaren tachtig van de twintigste eeuw met het woordenboek van De Clerck (1981). In zijn Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek ruimt het normatieve standpunt plaats voor een meer descriptieve behandeling: “[dit woordenboek is] een descriptieve, systematische behandeling van het Zuidnederlands in zijn functie van geschreven en gesproken taal, als staatkundige variant naast het noordelijke Nederlands” (De Clerck 1981). Hoewel De Clerck zelf aangeeft dat het normatieve standpunt in dit woordenboek verlaten wordt, blijken ook hier nog sporen van monocentrisme: “[Het woordenboek] wil een naslagwerk zijn voor alle Vlamingen en Nederlanders die op de hoogte willen zijn van de in de Zuidnederlandse woordenschat voorkomende afwijkingen van de standaardtaal” (De Clerck 1981, eigen cursivering UV). Dat deze vernieuwende aanpak niet bij iedereen positief onthaald werd, blijkt onder meer uit de reactie van C. Moeyaert in Ons Erfdeel (Moeyaert 1982: 634) die zich in eerste plaats afvraagt of er wel nood is aan een dergelijk woordenboek aangezien de Nederlanders die het Zuidnederlands willen begrijpen net zo goed in bestaande verklarende woordenboeken terecht kunnen en de Vlamingen zelf de beschreven woordenschat al kennen en ze dus niet hoeven op te zoeken. Ten tweede vreest hij dat het woordenboek de gevestigde Noord-Nederlandse norm in Vlaanderen in gevaar zal brengen: “Ik hoop dat dit woordenboek niet gemaakt is om ‘Hollanders’ ‘de Vlamingen’ een leuk ‘Vlaams’ taaltje in de mond te helpen laten leggen” (Moeyaert 1982: 634). In de jaren tachtig mocht men misschien nog niet rijp zijn voor ontvoogding ten opzichte van de Noordelijke norm, in de jaren negentig wint de descriptieve en bicentrische opvatting aan terrein. Volgens Martin (2001: 710) is het Belgisch Nederlands “uit de taboesfeer gehaald en bespreekbaar geworden” in de loop van de jaren negentig. Terwijl de Grote Van Dale in 1976 nog aangeeft dat ze “uit de aard der zaak in dit in Noord-Nederland verschijnende woordenboek niet anders konden doen dan [zich] op een Noordnederlands [sic] standpunt stellen” (GVD 1976: XII) lezen we in de twaalfde editie van de Grote Van Dale (1992: XXI): “[w]ie van mening is dat er slechts één Nederlandse standaardtaal is, zal de gelabelde elementen uit zijn eigen standaardtaalgebruik weren en het in dat van anderen afkeuren. Wie niet van de Nederlandse taaleenheid overtuigd is, zal de elementen in kwestie zelf niet als gemarkeerd beschouwen en ze bij anderen niet afkeuren.” Van Dale keurt het gebruik van Belgisch Nederlandse items niet nadrukkelijk af, maar laat de keuze om ze al dan niet te accepteren aan de taalgebruiker. Hoewel de tweede helft van de twintigste eeuw dus tot aan de jaren negentig door het monocentrische standpunt gedomineerd wordt, is er ook één zeer vroege voorloper van de bicentrische gedachte. Reeds in 19581959 publiceert Elsevier het Winkler Prins Woordenboek [WPW] in twee delen van elk 600 bladzijden als compendium bij de Winkler Prins Encyclopedie in de vorm van een verklarend woordenboek “met encyclopedische informatie” (Martin 2010a: 123). In dit woordenboek worden twee belangrijke vernieuwingen doorgevoerd, zowel wat betreft het Nederlands in het noorden als in het Zuiden. Over het Zuidnederlands (toenmalige benaming) wordt het volgende gezegd: “In dit woordenboek is nu een eerste poging gedaan om de respectieve waarden van de ‘zuidnederlandismen’ van Zuidnederlands standpunt uit te bepalen” (WPW 1958: 5). Voor het eerst wordt hier met andere woorden aandacht besteed aan wat de Zuidnederlanders zelf als “goed”, “minder goed” of “verkeerd” (Martin 2010a: 123) beschouwen. Het Noordnederlands omvat dan die taalelementen “die in Noord-Nederland gebruikelijk zijn, maar in het Zuiden vreemd lijken of zelfs totaal

22

onbegrijpelijk zijn”. Winkler Prins merkt terecht op dat deze elementen in tegenstelling tot de zuidneerlandismen in de bestaande woordenboeken geen afzonderlijk merkteken krijgen. Het Winkler Prins Woordenboek wil deze eenzijdige behandeling tegengaan door de noordneerlandismen op gelijkaardige wijze met een label te voorzien. Niet enkel krijgen deze woorden het merkteken (Nnd.), in bepaalde gevallen worden ook verdere restricties als “volkst.” of “gemeenz.” aangegeven (WPW 1958: 6). Dat deze aanpak toen niet aangeslagen heeft, heeft volgens Martin (2010a: 123) met twee zaken te maken. Ten eerste stond het Belgisch Nederlands als natiolect nog niet volledig op de kaart, wat ook een bicentrische visie op de Nederlandse taal bemoeilijkte. Bovendien lagen de toenmalige machtsverhoudingen –zowel die tussen Noord en Zuid, als die binnen de Vlaamse taalgemeenschap zelf- anders. Enerzijds waren er de taalkundigen en opiniemakers die de evolutie naar een bicentrische taal voorstonden, anderzijds prefereerde een meer traditionele groep de zekerheid van het monocentrisme. Lange tijd heeft deze laatste groep het pleit gewonnen, wat de gelijkwaardige behandeling van Noord- en Zuidnederlands vertraagd heeft. Het was wachten op het Prisma Handwoordenboek Nederlands met onderscheid tussen Nederlands-Nederlands en Belgisch-Nederlands (2009) [PHWN] voor de in WPW geanticipeerde gelijkwaardigheid tussen beide natiolecten in de populaire lexicografie ingang vond (De Caluwe 2012). Dit woordenboek wordt dan ook “een mijlpaal in de Nederlandstalige lexicografie” genoemd (PHWN 2012: 5). Prisma zegt hierover zelf: Deze nieuwe editie van het Prisma Handwoordenboek Nederlands is uniek in de hedendaagse Nederlandse lexicografie. Niet alleen wordt in dit woordenboek ruim aandacht besteed aan het BelgischNederlands, dat wil zeggen het Nederlands zoals dat in België wordt gesproken, maar ook is dit het enige verklarende woordenboek dat aangeeft welke woorden en uitdrukkingen Nederlands-Nederlands zijn, dat wil zeggen alleen of vooral in Nederland worden gebruikt en niet of nauwelijks in Vlaanderen. (PHWN 2012: 5)

Op de precieze labeling van de Belgisch en Nederlands Nederlandse items in het Prismawoordenboek en de hiervoor gehanteerde werkwijze zal verderop worden ingegaan. Anno 2014 is Prisma niet langer het enige woordenboek dat taalelementen die uitsluitend in Nederland of uitsluitend in België voorkomen, op gelijkwaardige wijze benoemt. Het Algemeen Nederlands Woordenboek, of kortweg ANW, dat uitsluitend online raadpleegbaar is (www.anw.inl.nl), treedt Prisma hierbij in de voetsporen.

1.2.3.2 De voordelen van bicentrische woordenboeken De beslissing van om tot een gelijkwaardige behandeling van Belgisch en Nederlands Nederlands over te gaan, heeft indertijd heel wat kritiek en controverse –aan beide zijden van de taalgrens- veroorzaakt. Dat blijkt onder meer uit de reacties op het artikel van De Caluwe (2007) 5, waarin hij voorstelt om het Nederlands Nederlands net als het Belgisch Nederlands als een variëteit van het Nederlands te beschouwen. Hoewel een deel van deze reacties op verkeerde opvattingen gebaseerd zijn, zijn ze kenmerkend voor het wantrouwen van een deel van de Nederlandse bevolking nu blijkt dat zij niet meer over het alleenrecht op de Nederlandse taal beschikken. Toch hoeft er –zoals aangetoond door De Caluwe (2008)- geen twijfel te bestaan over het nut van een gelijkwaardige behandeling van het BN en NN. Ten eerste is het voordelig voor de Nederlanders die dankzij labels het geografische bereik van hun woorden kennen en er op die manier rekening mee kunnen houden. Dit houdt

5

Zie:

23

uiteraard niet in dat Nederlanders hun typische woorden moeten schrappen, maar wel dat ze indien nodig hun taalgebruik kunnen aanpassen als ze voor een Vlaams publiek spreken, om misverstanden en onduidelijkheden te vermijden. Ook voor Vlamingen is het nuttig als ze de precieze status kennen van woorden die ze opzoeken. Of een woord Algemeen Nederlands of Nederlands Nederlands is, kan een beïnvloedende factor zijn bij de keuze voor één van beide woorden. Tot slot zijn ook de anderstaligen die Nederlands leren gebaat bij een gelijkwaardige behandeling. Zij kunnen dankzij de labels voorkomen dat ze in Vlaanderen typisch Nederlandse woorden gaan gebruiken en zo niet begrepen worden. Ook Martin wijst in een interview met De Standaard (12/12/2009) op de voordelen: Het nut gaat nog verder. Zakenlui die iets in België willen verkopen, doen er goed aan te weten dat we hier niet magnetron maar microgolfoven zeggen en niet wasdroger maar droogkast. […] Zulke informatie is ook van groot belang voor vertaalwoordenboeken. Kijk naar Frans-Nederlands van Van Dale […]. Als je de uitdrukking ‘il y a un ange qui passe’ opzoekt, dan krijg je de mooie vertaling ‘er gaat een dominee voorbij’, maar eigenlijk weet een Vlaming niet wat dat betekent, omdat het NN is. Die moet die uitdrukking dan weer opzoeken in een verklarend woordenboek.

Martin (2010a: 127) wijst naast het functioneel-informatieve aspect ook op een descriptief-taalkundig motief: “de zo precies mogelijke weergave van het gebruik van items in het Nederlands vereist nu eenmaal bij een pluricentrische taal een indicatie van wat waar –ook in geografische zin- gebruikt wordt”. Tot slot is er ook een taalpolitieke motivatie. Als het Nederlands voortaan als bicentrische taal wordt beschouwd, dan moeten beide centra consequent evenwaardig worden behandeld, “tenminste als men wil dat de woordenboeken in kwestie voor de hele Nederlandstalige gemeenschap bedoeld zijn” (Martin 2010a: 127).

1.2.4 Model ter beschrijving van natiolectismen Om het overzicht over de verschillende soorten natiolectismen te bewaren, stelt Martin (2001: 713) een model ter beschrijving voor. Het model is multifunctioneel in die zin dat het zowel een voorspellende als verklarende kracht heeft: enerzijds kan voorspeld worden welke natiolectismen mogelijk zijn, anderzijds kan het onderscheid in verschillende categorieën bepaalde verschijnselen (zoals ontleningen) verklaren (Martin 2001: 173). In eerste instantie wordt een onderscheid gemaakt tussen (1) nulequivalenten, (2) volledige en gedeeltelijke equivalenten en (3) pseudo-equivalenten. Deze eerste groep (de nulequivalenten) omvat alle lexemen die slechts in één van beide natiolectismen voorkomen; ze vertonen dus een 0-op-1 relatie. Bij de tweede groep daarentegen is er sprake van een 1-op-1 (mono-equivalenten), 1-op-n relatie of n-op-n relatie (pluriequivalenten). Onder de laatste groep tot slot vallen alle schijnbare equivalenten: hier correspondeert eenzelfde vorm met een andere betekenis in de respectievelijke natiolecten (valse vrienden) of correspondeert eenzelfde lexeem met een verschillend gebruik (pragmatisch verschillende items). Vervolgens worden verdere onderverdelingen gemaakt, gebaseerd op de parameters concept, lexeem en pragmatiek. Deze worden in onderstaande schema en tabel weergegeven.

24

Figuur 2: Taxonomie van natiolectismen (naar: Martin 2001: 715).

25

NATIOLECT1

CULTUURGEBONDEN ITEM LEXICALE LEEMTE

NATIOLECT2

CONCEPT

LEXEEM

PRAGMATIEK

-

-

-

C

-

-

“hit-and-run accident” PRAGMATISCH VERSCHILLEND LEXEEM VALSE-VRIENDENPAAR

SYNONIEM

CONTEXTUELE SYNONIEMEN VRIJE VARIANT(EN)

CONCEPT

LEXEEM

PRAGMATIEK

C’

L’

P’

“wethouder”

schepen

ongemarkeerd

C

L’

P’

“hit-and-run accident”

vluchtmisdrijf

ongemarkeerd

C

L

P

C

L

P’

“vaak”

dikwijls

verouderd

“vaak”

dikwijls

ongemarkeerd

C

L

P

C’

L

P

“zich met de benen voortbewegen”

lopen

ongemarkeerd

“zich op de benen snel voortbewegen”

lopen

ongemarkeerd

C

L

P

C

L’

P

“tosti met ham en kaas”

tosti

ongemarkeerd

“tosti met ham en kaas”

croque-monsieur

ongemarkeerd

C

L

P

C

L’

P’

“magnetron”

magnetron

ongemarkeerd

“magnetron”

microgolf

niet-algemeen

L1 L2

ongemarkeerd

C

L1

P

C

“gekke-koeienziekte”

gekke-koeienziekte

ongemarkeerd

“gekke-koeienziekte”

P

gekke-koeienziekte dolle-koeienziekte CONTEXTUELE VARIANT(EN)

C

L1

P1

C

“slager”

slager

ongemarkeerd

“slager”

L1 L2

P1 P2

slager beenhouwer

ongemarkeerd informeler

Tabel 1: Verschillende types natiolectismen (naar Martin 2001). symbool

“xxx” X’

betekenis parameter is gelijk in natiolect1 en natiolect2 parameter verschilt in natiolect1 en natiolect2 parameter is deels gelijk in natiolect1 en natiolect2 concept verschillende parameter in natiolect2

26

Cultuurgebonden items benoemen concepten die typisch zijn voor de culturele en politieke constellatie van de samenleving waarin ze worden gebruikt (Martin 2001: 717). Ze komen slechts in één van beide natiolecten voor aangezien het fenomeen waarnaar ze verwijzen slechts in één van beide landen bestaat. Mogelijk heeft het ene cultuurgebonden item een tegenhanger in het andere natiolect, maar ze dekken niet exact dezelfde lading. Zo kent het BN schepen, waar in Nederland wethouder wordt gebruikt. Volgens GVD (2005) betekenen beiden “lid van het dagelijkse bestuur van een gemeente”, al lopen hun respectievelijke bevoegdheden in de praktijk licht uiteen. Martin (2001: 717) merkt terecht op dat dit type cultuurgebonden items een grote gelijkenis met de mono-equivalente synoniemen en contextuele synoniemen vertoont. Cultuurgebonden items kunnen verder gesubcategoriseerd worden volgens het domein waartoe ze behoren: instellingen en organisaties, gebruiken, functies en beroepen, personages, feesten, evenementen, artefacten zoals gebouwen en voorwerpen, gerechten… (Martin 2001: 718). Het tweede type nulequivalenten bestaat uit de zogenaamde lexicale leemtes. In de ruime zin van het woord vallen hier beide types nulequivalenten (de cultuurgebonden items en de lexicale leemtes) onder: zowel die gevallen waarbij het om conceptuele uniciteit gaat, als die waarbij het gaat om unieke lexicalisering van een gemeenschappelijk concept. Martin (2001: 718) echter verstaat onder lexicale leemtes enkel deze laatste groep van unieke lexicalisering. Een standaardvoorbeeld hierbij is het “hit-and-run”-concept dat aan beide kanten van de landsgrens bekend is, maar enkel ten zuiden ervan gelexicaliseerd wordt (vluchtmisdrijf). Deze groep natiolectismen leent zich vanzelfsprekend makkelijk tot ontlening: het ene natiolect kent hier een lexicale leemte dat gemakkelijk opgevuld kan worden met het lexeem uit het andere natiolect.

Bij valse vrienden daarentegen is de kans op ontlening minimaal door polysemievrees. Dezelfde woordvorm correspondeert hier namelijk met een “een totaal verschillend concept of [er is] althans een duidelijk betekenisverschil” (Martin 2001: 721). Deze natiolectismen leiden over de landsgrenzen heen vaak tot verwarring en misverstand. Bekende voorbeelden zijn onder meer fysiotherapeut (gediplomeerd deskundige die personen speciale oefeningen laat verrichten of masseert in Nederland; revalidatiearts in Vlaanderen), lopen (zich met de benen voortbewegen in Nederland; zich op de benen snel voortbewegen in Vlaanderen) en ’s middags (tijd tussen de morgen en de avond in Nederland; midden van de dag, rond het middaguur in Vlaanderen). Naast deze voorbeelden van absolute valse vrienden, waarbij de volledige betekenis verschilt in de respectievelijke natiolecten, zijn er ook partiële valse vrienden als bank, stoel en frustreren, waarbij naast een gemeenschappelijke betekenis één van beide natiolecten een eigen betekenis heeft ontwikkeld (Martin 2001: 722). Ook bij de pragmatisch verschillende items gaat het niet echt om equivalenten. Hier is er sprake van “één item dat al naar gelang van het natiolect een andere pragmatische waarde krijgt” (Martin 2001: 724). Vaak gaat het om verschillen op de temporele as: bepaalde woorden zijn in Vlaanderen nog zeer gebruikelijk, terwijl ze in Nederland (sterk) verouderd of in onbruik geraakt zijn. Enkele voorbeelden zijn enkel (in de betekenis “alleen”), dikwijls, nochtans, gewoon (in de betekenis “gewend”) en ’s anderendaags. Niet alle verschillen zijn echter temporeel van aard, ook stilistische en inhoudelijke (register) verschillen kunnen aan bod komen.

27

Synoniemen zijn de meest prototypische gevallen van mono-equivalenten. Hier wordt eenzelfde concept benoemd met een verschillend lexeem in de respectievelijke natiolecten. Deze groep is sterk vertegenwoordigd in het Nederlands, wat ook blijkt uit de populariserende lijsten en naslagwerken waarin beide synoniemen tegenover elkaar worden gesteld. Enkele voorbeelden zijn croque-monsieur (BN) vs. tosti (NN), dakappartement (BN) vs. penthouse (NN), dampkap (BN) vs. afzuigkap (NN)… Het verschil tussen synoniemen en contextuele synoniemen is dat deze laatste groep een verschil in pragmatiek vertoont tussen beide natiolecten. Terwijl het woord in het ene natiolect ongemarkeerd is, vertoont het corresponderende woord in het tweede natiolect een afwijkend gebruik. Een voorbeeld is magnetron (NN) tegenover microgolf (BN). Deze laatste blijft beperkt tot de spreektaal en is dus niet even algemeen in gebruik als het Noord-Nederlandse magnetron. Het Belgisch Nederlandse microgolfoven daarentegen is wel een volwaardig synoniem van magnetron.

Naast synoniemen komen ook varianten voor. Hierbij correspondeert een lexeem in natiolect 1 met meerdere lexemen in natiolect2. Bij de vrije varianten zijn de varianten onderling inwisselbaar zonder enig semantisch of pragmatisch verschil. De oorzaak van deze doubletten in één van beide natiolecten ligt vaak in ontlening. Zo ontleent het Belgisch Nederlands geregeld een woord voor een nieuw concept aan het Nederlands Nederlands (bv. gekke-koeienziekte) alvorens een eigen variant te ontwikkelen (dolle-koeienziekte). Ook ontlening in het Belgisch Nederlands uit het Frans kan de basis voor dubbelvormen vormen (bv. etage vs. verdieping). Doorheen de tijd vindt soms een verschuiving plaats van vrije varianten naar contextuele varianten, waarbij de reikwijdte van één van de varianten in een bepaald natiolect ingeperkt wordt. In het Belgisch Nederlands vindt men bijvoorbeeld slager (dat ook in het NN gebruikelijk is) naast het informelere beenhouwer (dat in het Noorden onbekend is). Nadat de Vlamingen het woord slager dus uit het Nederlands Nederlands hebben ontleend, is hun endogene beenhouwer in gebruik ingeperkt.

1.3 Het Belgisch Nederlands 1.3.1 Inleiding Het Belgisch Nederlands – en dan vooral de Belgisch Nederlandse woordenschat- is uitgebreid bestudeerd en beschreven binnen de Nederlandse taalkunde. Verschillende overzichtslijsten (waarvan sommigen meer dan honderd jaar oud) bieden een inblik in de Belgisch Nederlandse woordenschat: Constant Peeters’ Nederlandsche Taalgids, Woordenboek van Belgicismen, Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek van De Clerck, het onlineraadpleegbare Vlaams woordenboek en het RBBN, dat hieronder aan bod zal komen. Typische kenmerken van het Belgisch Nederlands komen dan weer bij Willemyns (1986) en (Janssens en Marynissen 2008) aan bod.

1.3.2 De Belgisch Nederlandse woordenschat Geschat wordt dat ongeveer 5% van de Nederlandse woorden verschilt in Nederland en Vlaanderen (Janssens en Marynissen 2008: 156). Er zijn enkele terugkerende factoren bij de beschrijving van de Belgisch Nederlandse woordenschat. Ten eerste zijn er naast uniek Belgische woorden ook woorden die aan beide zijden van de taalgrens voorkomen, maar frequentie- en stijlverschillen vertonen. Daarnaast zijn er de zogenaamde “referentiële belgicismen” (Janssens en Marynissen 2008: 154), benamingen voor typisch Belgische instellingen

28

en zaken die niet in Nederland voorkomen. Daarnaast zijn er woorden die volgens Janssens en Marynissen (2008:154) enkel tot de Belgisch Nederlandse standaardtaal worden gerekend, soms gaat het hierbij om nieuwe concepten die aan beide zijden van de staatsgrens een andere benaming krijgen. Een opvallend kenmerk van de Belgisch Nederlandse woordenschat is het grote aantal Franse ontleningen die het bevat. Dat aantal is nog groter in de Vlaamse dialecten (vermoedelijk zo’n 2000 woorden), maar een aantal van deze woorden is ook in de schrijftaal doorgedrongen. Deze leenwoorden hebben altijd de basis van veel protest gevormd: generaties van taalzuiveraars hebben getracht ze uit de taal te weren. Dat is deels gelukt, vooral voor de Vlaamse woorden die een veelgebruikt Noord-Nederlands equivalent hebben. De ijver van de Vlaamse taalzuiveraars ging echter zo ver dat ze ook Franse leenwoorden die ook in Nederland gebruikt worden, door Nederlandse synoniemen wilden vervangen. Op die manier ontstonden purismen, die soms in de Belgisch Nederlandse standaardtaal zijn doorgedrongen, maar meestal de duimen hebben moeten leggen voor de oorspronkelijke leenwoorden. Naast Belgische standaardtalige woorden zijn er ook een heleboel regionalismen en dialectismen die vanwege hun lage sociale status zo veel mogelijk uit de standaardtaal moesten worden geweerd.

1.3.3 Het Referentiebestand Belgisch-Nederlands (RBBN) Om tot een meer systematische classificatie van de Belgisch Nederlandse woordenschat te komen, werd het Referentiebestand Belgisch-Nederlands opgericht. Deze deelverzameling van het Referentiebestand Nederlands (RBN) kwam op initiatief van de voormalige Commissie Lexicografische Vertaalvoorzieningen (CLVV) 6 tot stand en had tot doel het onderwicht aan Belgisch Nederlandse items in het RBN en het gebrek aan een systematische behandeling ervan te compenseren (Martin 2007: 180). Het RBBN heeft niet enkel een lexicografische functie, maar ook een descriptief-linguïstische: het wil het lexicale gebruik zoals het vandaag in Nederlandstalig België voorkomt, beschrijven. De redactie gaat daarbij uit van volgende uitgangspunten (Martin 2007: 180): 1.

Het monocentrische standpunt wordt verlaten, het Nederlands wordt voortaan als bicentrische taal beschouwd. Dit houdt in dat er twee normaangevende centra zijn: één in Nederland en één in België.

2.

Naast de in het eerste uitgangspunt beschreven interlinguale variatie (d.w.z. variatie tussen twee taalvariëteiten), wordt in het RBBN ook aan intralinguale variatie aandacht besteed (Martin 2007: 181).

3.

Tot slot worden ook vaste verbindingen en clichés die verschillen tussen Noord en Zuid opgenomen. Bijvoorbeeld: knollen voor citroenen verkopen (in Nederland) vs. appelen voor citroenen verkopen (in België) (Martin 2007: 181). Deze vaste uitdrukkingen zijn voor dit onderzoek minder belangrijk, aangezien wij ons tot enkelvoudige lexemen beperken.

6

vanaf 2004: Adviescommissie Lexicografische Vertaalvoorzieningen (ALVV) (Martin 2007a: 180).

29

Om de beschrijving van de standaardtaal in België te vergemakkelijken, stelt Martin (2007 e.a.) een model voor waarbij zowel met het inter- als intralinguale aspect rekening wordt gehouden. Dit model gaat grotendeels terug op het model van natiolectische variatie zoals in Martin (2001) beschreven (zie 1.2.4), maar bevat daarnaast ook enkele afwijkende categorieën. In onderstaande paragrafen wordt dit subcategorisatiemodel voor het Belgisch Nederlands besproken. Om tot het RBBN-corpus van ongeveer 4000 items te komen, werd vanuit het zogenaamde Roulertacorpus7 (bestaande uit 7500 kandidaat-Belgicismen) vertrokken. Vervolgens werd met twee criteria rekening gehouden om na te gaan of een woord daadwerkelijk tot het Belgisch Nederlands behoort (Martin 2007: 185). Ten eerste werd de frequentie van elk item gecontroleerd. Als een item uitsluitend in het Belgisch Nederlandse referentiecorpus (= het Roulertacorpus) voorkwam (1) of als een item significant meer voorkwam in het Roulertacorpus dan in het Nederlandse equivalente corpus8 (2), dan werd het als een Belgicisme beschouwd. Als deze test geen uitsluitsel opleverde, werden lexicografische bronnen geraadpleegd als Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal en Verschueren Groot Encyclopedisch woordenboek (1996, 10e editie) en werd een beroep gedaan op de resultaten van een informantenbevraging door K. Deygers (1996). Nadat van elk item vastgesteld was of het tot het Belgisch Nederlands behoort, werd het volgens een apart algoritme gesubcategoriseerd. Het subcategorisatiemodel wordt in figuur 3 weergegeven.

7

Dit corpus werd samengesteld op basis van Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal (12e druk, 1992); Ton van der Wouden, Verboden op het werk te komen (1998); S. Theissen, L. Gehlen en J. Vromans, Woordenboek voor correct taalgebruik (1994) en een corpus aangelegd door Nederlandse studenten aan de VU o.l.v. Martin (=VU-corpus) (Martin 2007). 8 Bestaande uit de Nederlandse component van het 38-miljoen-INL-corpus, minus wetteksten en de Belgische component, grootte 22.5 miljoen woorden.

30

Belgisch-Nederlandse woorden en uitdrukkingen

Woorden/uidrukkingen voor nietcultuurgebonden fenomenen

Woorden/uitdrukkingen voor cultuurgebonden fenomenen cultuurgebonden items

Interlinguale varianten

Belgische varianten met een niet (volledig) gelexicaliseerde expressie als variant niet-gelexicaliseerde varianten

Unieke Belgische varianten unieke varianten

Intralinguale varianten

Vrije alternanten

vrije alternanten

Belgische alternanten met restricties op het vlak van tijd / stijl / sociale groep / inhoud

alternanten met restricties

Varianten uit vnl. omgangstaal omgangstalige varianten

Substandaardvormen substandaardvormen Figuur 3: Subcategorisatiemodel voor de beschrijving van het BN. (naar: Martin 1997 en 2001; zie ook Colleman 1999 en Deschamps-Smedts 2005).

31

Ten eerste wordt een onderscheid gemaakt tussen cultuur- en niet-cultuurgebonden items. Onder de cultuurgebonden items vallen alle “woorden/uitdrukkingen die fenomenen benoemen die typisch zijn voor (de cultuur van) de samenleving waarin het Belgisch Nederlands wordt gebruikt, nl. die van (Nederlandstalig) België” (Martin 2007: 182). Bij de niet-cultuurgebonden items vervolgens wordt een onderscheid gemaakt tussen interen intralinguale varianten. Bij de interlinguale varianten treedt variatie op tussen beide natiolecten van het Nederlands, namelijk het Belgisch en het Nederlands Nederlands. Onder andere de niet-gelexicaliseerde varianten vallen hieronder: terwijl het beoogde concept in het BN met één enkel woord of uitdrukking wordt benoemd, kan in het NN enkel een omschrijving worden gebruikt. In het Nederlands Nederlands bestaat met andere woorden een lexicale leemte. Tot de interlinguale varianten behoren ook de unieke varianten: “woorden/uitdrukkingen die typisch zijn voor het Belgisch Nederlands en die in Nederland niet (of nauwelijks) voorkomen/bekend zijn en die variëren met woorden/uitdrukkingen die typisch zijn voor het Nederlands in Nederland en die niet (of nauwelijks) voorkomen/bekend zijn in het Belgisch Nederlands” (Martin 2007: 183). Bij de intralinguale varianten daarentegen treedt er variatie op binnen één natiolect. Bij de vrije alternanten bijvoorbeeld worden zowel de Belgisch Nederlandse als de Nederlands Nederlandse variant min of meer gelijkwaardig gebruikt door de Belgisch Nederlandse gemeenschap. De alternanten met restricties daarentegen komen enkel in het Belgisch Nederlands voor en zijn in één of andere zin (anders dan louter omgangstalig) beperkt in gebruik. Deze omgangstalige restrictie geldt dan weer wel voor de omgangstalige varianten: “woorden/uitdrukkingen die in Vlaanderen heel vaak worden gebruikt in de spreektaal, en ook wel worden geschreven, maar die door de Belgisch Nederlandse spraakmakende gemeente niet als voorkeursvormen worden beschouwd, althans niet in de schrijftaal […]. In de regel komen deze varianten niet in het Nederlands van Nederland voor” (Martin 2007: 183). Deze gebruiksrestrictie geldt ook voor de substandaardvormen. Deze items worden, hoewel ze vaak in het niet-dialectische taalgebruik van Nederlandstaligen voorkomen, door sommige prestigesprekers in België als niet correct beschouwd en worden dus vermeden of afgekeurd. Deze groep is nogal heterogeen van aard en moeilijk af te bakenen doordat de grenzen tussen omgangstaal, tussentaal en dialect vaak nogal vaag zijn (Martin 2007: 183). Deze indeling levert onderstaande resultaten op. Type Belgicisme cultuurgebonden items varianten niet gelexicaliseerd unieke varianten vrije alternanten alternanten met restricties omgangstalige varianten substandaardvormen totaal

Aantal 553 449 418 1128 220 591 628 3987

Tabel 2: Types Belgicismen in het RBBN (naar Martin 2007).

Deze zeven subcategorieën kunnen ook op een andere manier gegroepeerd worden, namelijk volgens hun mate van “algemeenheid” (Martin 2005). In dit geval worden drie grote groepen onderscheiden. Groep 1 is de “meest stabiele, meest algemene” (Martin 2005: 48): de items die tot deze groep behoren worden, zo goed als door alle BN-sprekers gebruikt. Dit hoeft niet te verbazen: woorden in deze groep hebben geen equivalent in het NN en kunnen dus niet vermeden worden. Hieronder vallen (1) de cultuurgebonden items, (2) de niet gelexicaliseerde

32

varianten en (3) de Belgische unieke varianten. Bij groep 2 vervolgens is er de keuze tussen een BN- en een NNvariant, wat de algemeenheid of stabiliteit van deze groept verzwakt. De (1) vrije alternanten vormen veruit de grootste categorie binnen deze groep, naast de Belgische alternanten met restricties. De laatste groep tot slot bevat items die “voornamelijk in de gesproken taal voorkomen en, hoewel daar veel gebruikt, niet altijd geaccepteerd worden als standaardtaal” (Martin 2005: 48). De omgangstalige varianten en de substandaardvormen behoren tot deze groep. In onderstaande figuur worden deze groepen schematisch weergegeven met naast elke categorie het aantal voorkomens in het RBBN.

Belgicismen

Groep 1

Groep 2

Groep 3

(1410)

(1348)

(1219)

Woorden/uitdrukkingen voor cultuurgebonden fenomenen (553)

Vrije alternanten (1128)

Varianten uit vnl. omgangstaal (591)

Belgische varianten met een niet (volledig) gelexicaliseerde expressie als variant (449)

Belgische alternanten met restricties (220)

Substandaardvormen (628)

Belgische unieke varianten (418)

Figuur 4: Subcategorieën Belgicismen volgens graad van algemeenheid (naar Martin 2005: 48).

Het subcategorisatiemodel van Martin (1999) is een grote verbetering ten opzichte van eerdere pogingen tot beschrijving van het Belgisch Nederlands. Deze vroegere beschrijvingen zijn grotendeels historisch van aard; dit wil zeggen dat de indelingen gebaseerd zijn op de herkomst van de woorden. Willemyns (1986) bijvoorbeeld onderscheidt zeven categorieën: (1) officiële Belgische terminologie, (2) archaïsmen, (3) ontleningen uit andere talen, (4) barbarismen (voornamelijk gallicismen), (5) purismen, (6) dialectismen en (7) Vlaamse neologismen. Het probleem met deze indeling is dat de categorieën erg heterogeen van aard zijn en bepaalde items bovendien moeiteloos onder twee categorieën kunnen worden ondergebracht. Bij de benadering van Martin (1999 en 2001) en Colleman (1999) daarentegen staat niet zozeer de afkomst als wel het communicatieve functioneren in de taalgemeenschap centraal. Het sterke punt van deze communicatieve benadering is dat de theoretische

33

classificatie die Martin en Colleman maken, lijkt te corresponderen met de perceptie van de taalgebruiker. Dat blijkt uit een onderzoek van Deschamps en Smedt (2005) waarbij een zestigtal Belgicismen aan het testpubliek werd voorgelegd om de aanvaardbaarheid ervan na te gaan. Daarbij werden twee parameters ingesteld die corresponderen met beide descriptieve modellen: enerzijds de parameter Frans / niet-Frans, in overeenkomst met het historische model van o.a. Willemyns (1986); anderzijds de parameter interlinguaal / intralinguaal in overeenkomst met het communicatieve model van Martin (1999 en 2001) en Colleman (1999). Het resultaat van dit onderzoek kan als volgt worden samengevat: Bij toetsing van twee modellen om het Belgisch Nederlands te beschrijven –een historisch en een communicatief- op hun normatieve relevantie blijkt de historische parameter Frans / niet-Frans normatief niet (meer) zo belangrijk te zijn. Er bestaat slechts een klein verschil in acceptatie tussen Franse en nietFranse woorden, en al helemaal geen verschil tussen directe en indirecte ontleningen. De parameter interlinguaal / intralinguaal, geïntroduceerd door Martin en Colleman, blijk daarentegen wel relevant. Interlinguale woorden zijn voor de informanten heel wat acceptabeler dan intralinguale woorden. Er is ook een klein verschil tussen unieke Belgische woorden en Belgische woorden zonder variant. […] De communicatieve benadering van Martin (1997) en van Colleman (1999) lijkt vanuit normatief standpunt dan ook een betere manier om Belgisch-Nederlandse woorden te beschrijven dan de historische benadering van onder andere Willemyns (1986). De categorieën ‘unieke Belgische woorden’, ‘Belgische woorden zonder variant’ en ‘vrije alternant’ zeggen niet alleen iets over de relatie tussen de Belgische woorden en hun noordelijke variant, maar ook iets over de normatieve status in Vlaanderen. De unieke Belgische woorden en de Belgische woorden zonder variant [= niet-gelexicaliseerde varianten, UV] worden over het algemeen beschouwd als standaardtaal, de vrije alternanten minder. Ook het uitgebreide schema van Martin (2001) heeft normatieve consequenties. ‘Valse vrienden’ bijvoorbeeld worden volgens Martin niet gemakkelijk onderling ontleend, en dat wordt door het onderzoek bevestigd” (Deschamps en Smedts 2005: 944).

1.4 Het Nederlands Nederlands 1.4.1 Inleiding In tegenstelling tot de Belgisch Nederlandse woordenschat is de Nederlands Nederlandse woordenschat amper onderzocht binnen de literatuur. Dat heeft, in overeenstemming met Muhrs (2005) beschrijving van pluricentrische variëteiten, te maken met het dominante karakter van de Nederlands Nederlandse variëteit. Het Nederlands uit Nederland is als het ware de “default”-vorm van het Nederlands en vergt dus geen verdere beschrijving. Als gevolg daarvan blijft de omvang en de aard van de uniek Nederlandse woordenschat dus vooralsnog onduidelijk.

1.4.2 Subcategorisatie van het Nederlands Nederlands In navolging van het Referentiebestand Belgisch-Nederlands werd in 2007 een gelijkaardig project met betrekking tot het Nederlands Nederlands opgestart (Martin 2010a: 117). Aan de hand van dit project werden de NN-woorden in het PHWN met een label voorzien. Door het gebrek aan een empirische database voor het NN echter, moest voor een alternatieve werkwijze worden geopteerd. In eerste instantie werden mogelijk NNwoorden gegenereerd op basis van (1) het RBBN-corpus dat voor veel Belgicismen een NN-equivalent weergeeft,

34

(2) persoonlijke ervaringen van de onderzoekers W. Martin en W. Smedts die door hun taalkundige ervaring met zowel Nederland als Vlaanderen geschikte beoordelaars zijn en (3) persoonlijke incompetenties van Martin en Smedts: woorden die bij beiden onbekend waren, golden als kandidaat NN-woorden. Vervolgens werden deze potentiële NN-woorden getoetst met behulp van Google ter bevestiging of verwerping. Daarbij werd tot op zekere hoogte met de parameters inter- en intralinguale variatie rekening gehouden. Dit onderzoek leverde onderstaande resultaten op. Type NN-woord NN-items zonder restricties Cultuurgebonden NN-items (“in Nederland”) Items die vooral maar niet uitsluitend in NN voorkomen NN-items uit vnl. spreektaal NN-items met temporele of stilistische restrictie NN-items met andere restricties (vooral domeinrestricties) totaal

Aantal 2643 340 679 271 242 71 4246

Tabel 3: Types Neerlandicismen in PHWN (naar: Martin 2010a).

35

2 De BN- en NN-woordenschat in drie hedendaagse woordenboeken 2.1 De labeling van de BN- en NN- woordenschat in verschillende woordenboeken 2.1.1 Opzet en methode Dit descriptief-comparatieve deel tracht een beeld te schetsen van de labeling van de Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse woordenschat in drie verschillende woordenboeken. Het recent opgerichte onlinewoordenboek Algemeen Nederlands Woordenboek vormt het vertrekpunt van deze vergelijking. Ten eerste is het ANW nog niet uitvoerig onderzocht in de lexicografische literatuur. Daarnaast heeft ook een praktische reden bij deze keuze een rol gespeeld. Een online woordenboek leent zich namelijk uitstekend tot snelle en specifieke zoekopdrachten. Zo kan men in het ANW via een afzonderlijke zoekfunctie alle woorden met het label ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ met één muisklik genereren. Vervolgens werden alle woorden die in het ANW als Belgisch Nederlands of Nederlands Nederlands gemarkeerd worden, vergeleken met het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (2005) en het Prisma Handwoordenboek Nederlands (2012) om na te gaan of ze ook daar een restringerend label opgelegd krijgen, en zo ja welk label precies. Het gehanteerde labelingsysteem verschilt namelijk enigszins tussen de verschillende woordenboeken (zie: 2.1.2). In een tweede fase van het onderzoek werd nagegaan of de beschrijving van de Belgisch Nederlandse woordenschat in de verschillende woordenboeken voldoet aan de criteria zoals door Martin (2001) opgesteld. Hieronder zal de gebruikte werkwijze nader gespecificeerd worden. Ten eerste werden alle woord-betekenisparen met het label ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ uit het ANW geselecteerd via een automatische zoekopdracht. Het is belangrijk om veeleer over ‘woordbetekenisparen’ dan over ‘woorden’ te spreken aangezien een restringerend label beperkt kan blijven tot één van de betekenissen van een polyseem woord. Zo is het woord appendicitis zowel in België als in Nederland gebruikelijk in de betekenis van “blindedarmontsteking”, maar krijgt de betekenis “blindedarm” het gebruikslabel ‘in België’. Het lijkt erop dat het ANW –dat overigens nog volop in ontwikkeling is- veel verschillende subbetekenissen onderscheidt, daar waar Van Dale en Prisma dat veel minder doen. Metaforische en metonymische extensies van de grondbetekenis van een woord krijgen vaak een afzonderlijke betekenis, hoewel deze door de meeste taalgebruikers indirect afgeleid en begrepen kunnen worden. Zo krijgt beenhouwerij de betekenissen “winkel van een beenhouwer”, “beenhouwerijgebouw” en “activiteiten van een beenhouwer”. Om de oorspronkelijke data zo min mogelijk aan te tasten, werd ervoor geopteerd deze betekenisonderscheidingen te bewaren. Bij de vergelijkende fase van dit onderzoek (zie verderop) werd er overigens wel in de mate van het mogelijke met deze soms overbodig gedistingeerde betekenissen rekening gehouden. Daarnaast neemt het ANW –in tegenstelling tot Van Dale en vooral ook Prisma- heel wat doorzichtige samenstellingen9 op. Zo kwamen in de geselecteerde data maar liefst negenentwintig samenstellingen met kwetsuur (bv. hamstringkwetsuur, oorlogskwetsuur, polskwetsuur…), negen met appelsien (bv. bloedappelsien, appelsienschil, wijnappelsien…), acht met namiddag en zeven met voormiddag voor. Omdat elk van deze samenstellingen in Prisma en Van Dale wegens hun doorzichtige betekenis achterwege blijft, werden deze

9

Dit wil zeggen: samenstellingen waarvan de betekenis rechtstreeks uit de betekenis van de delen kan worden afgeleid.

36

samenstellingen uit de data verwijderd. In plaats daarvan werd enkel het grondwoord (resp. kwetsuur, appelsien, namiddag en voormiddag) in de data opgenomen samen met het correcte label. Tot slot werden ook alle uitdrukkingen en vaste verbindingen uit de data verwijderd, aangezien dit onderzoek zich tot enkelvoudige lexemen beperkt. Voorbeelden zijn o.a. fricassee in de verbinding fricassee maken van iets, mot als in iets in de mot hebben en haagschool in de uitdrukking haagschool houden. In een tweede fase werden deze woord-betekenisparen uit het ANW vergeleken met het PHWN en de GVD. Een groot deel van de woorden uit het ANW komt niet voor in Van Dale of Prisma. Dat heeft uiteraard te maken met de beperkingen in omvang van gedrukte woordenboeken, die strengere selectieregels moeten aanwenden om hanteerbaar te blijven. Bovendien kwam in een aantal gevallen het woord wel voor in Van Dale of Prisma, maar niet in de precieze betekenis(sen) die het ANW onderscheidt. In dit geval moest bepaald worden of de algemenere betekenis in het PHWN of de GVD de lading van de gedetailleerdere betekenis(sen) in ANW dekt. De zes betekenissen die het ANW bijvoorbeeld voor het werkwoord snokken vermeldt, kunnen in Prisma onder twee betekenissen worden ondergebracht. Zo omvat de betekenis “rukken (aan)” uit Prisma de betekenissen “rukken aan iets”, “van zaken: rukken aan iets” en “iets van een plaats rukken” uit het ANW; en kunnen de ANWbetekenissen “met rukken bewegen" en "iets met rukken bewegen” onder de Prismabetekenis “rukkende of schokkende bewegingen (doen) maken” worden ondergebracht. Betekenissen uit het ANW die echter niet onder de algemenere beschrijving uit Prisma of Van Dale vallen, worden als afwezig gemarkeerd. Zo is de zesde betekenis van snokken uit het ANW (“trekken aan een sigaret”) te afwijkend om onder de twee basisbetekenissen uit Prisma te vallen en krijgt dus het label afwezig in Prisma. Uiteraard is het oordeel over de gelijkheid van bepaalde woord-betekenisparen in de verschillende woordenboeken enigszins voor discussie vatbaar en deels subjectief. Van de woord-betekenisparen die wel in het PHWN en/of Van Dale voorkwamen werd vervolgens nagegaan of, en zo ja welk label ze krijgen. Woorden zonder label10 kregen de markering ‘gn label’, woorden met een label krijgen het exacte label uit het respectievelijke woordenboek. Alle resultaten van onderzoeksfase 1 en 2 zijn in bijlage 1 terug te vinden.

2.1.2 Methodologische kwesties in de verschillende woordenboeken 2.1.2.1 Het ANW Het Algemeen Nederlands Woordenboek is “een corpusgebaseerd, digitaal woordenboek van het eigentijdse Nederlands in Nederland en Vlaanderen.” 11 Net zoals het Prisma Handwoordenboek Nederlands wil het ANW beide natiolecten van het Nederlands gelijkwaardig behandelen, door niet enkel wat Belgisch Nederlands maar ook wat Nederlands Nederlands is te labelen (Colman 2009: 7). De labels ‘(vooral) BN’ en ‘(vooral) NN’ worden hier gebruikt om respectievelijk de Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse woordenschat te markeren. Merk op dat het ANW geen onderscheid maakt tussen woorden die eigen zijn aan de Nederlandse/Belgische cultuur (zogenaamde cultuurgebonden items) en woorden die eigen zijn aan de Nederlandse/Belgische taalvariëteit. Ook wordt nergens aangegeven of de gelabelde items uitsluitend in één

10

Dit wil zeggen: labels die een regionale, diachrone en of pragmatische beperking inhouden, met domeinsrestricties (zoals ‘medisch’ of ‘juridisch’) werd geen rekening gehouden. 11 http://anw.inl.nl/show?page=help

37

natiolect voorkomen (‘NN’/’BN’) of dat het veeleer om een natiolectische tendens gaat (‘vooral NN’/’vooral BN’). In dat opzicht is de labeling in het ANW minder nauwkeurig dan bijvoorbeeld in Prisma. Voor de labeling van natiolectismen heeft het ANW zich op twee domeincorpora binnen het algemene ANWcorpus gebaseerd. Het Domeinencorpus Nederland bevat teksten van Nederlandse oorsprong voor 1341 domeinen; het Domeinencorpus België bevat Belgische teksten voor 1307 domeinen. Op basis van deze deelcorpora werd bepaald welke woorden en uitdrukkingen enkel of voornamelijk in Belgische en welke enkel of voornamelijk in Nederlandse teksten worden gebruikt. Deze corpora zijn afgesloten en worden niet verder aangevuld.12

2.1.2.2 Prisma Handwoordenboek Nederlands Het Prisma Handwoordenboek Nederlands is uniek in het opzicht dat het het enige gedrukte woordenboek is dat het Belgisch en het Nederlands Nederlands op gelijkwaardige manier labelt. In navolging van de vorige edities van Prisma worden Belgisch Nederlandse items gemarkeerd met het label ‘BN’. Naast dit natiolectische label, wordt het label ‘in België’ gebruikt voor cultuurgebonden items. In totaal werden zo’n 3500 items op die manier gelabeld, gebaseerd op de Belgisch Nederlandse woordenschat zoals door het RBBN aangegeven. De zeven categorieën die in het RBBN onderscheiden worden, worden in Prisma gereduceerd tot vier grote klassen. Deze worden schematisch in onderstaande tabel weergegeven. label

verklaring

BN

“woorden en uitdrukkingen die alleen in België worden gebruikt en die daar algemeen gebruikelijk zijn” (PHWN 2012: 6) “woorden en uitdrukkingen die alleen in België worden gebruikt, maar die een gebruiksbeperking vertonen […]. Hieronder vallen woorden die vooral of uitsluitend in gesproken of geschreven taal voorkomen, die tot een bepaald domein behoren of die vooral door een bepaalde sociale groep worden gebruikt.” (PHWN 2012: 6) “woorden en uitdrukkingen die weliswaar typisch Belgisch-Nederlands zijn, maar die een tegenhanger hebben die in Nederland gebruikelijk is én die eveneens in België voorkomt […]. Dat label komt vrij vaak voor, omdat het gebruik van Nederlandse varianten decennialang in België gepropageerd werd. Daardoor kennen en gebruiken heel wat Belgen naast het typische Belgisch-Nederlandse woord vaak ook het Nederlands-Nederlandse of het algemene equivalent. Het verschil met de eerste groep is dat de Nederlands-Nederlandse tegenhanger daar niet bestaat of in België niet of nauwelijks bekend is.” (PHWN 2012: 6) “woorden of uitdrukkingen die oorspronkelijk Belgisch-Nederlands zijn, maar die nu ook wel in Nederland worden gebruikt” (PHWN 2012: 7)

BN + beperkend label

BN ook

vooral BN

Tabel 4: Gebruikte labels in Prisma voor Belgisch Nederlandse items.

De labeling van Nederlands Nederlandse termen is nieuw ten opzichte van vorige edities van het Prisma Handwoordenboek Nederlands. In totaal werden zo’n 5000 items met een ‘NN’ label gemarkeerd. Daarnaast wordt ook het label ‘in Nederland’ gebruikt voor cultuurgebonden items. In navolging van de Belgisch Nederlandse woordenschat worden ook hier vier groepen onderscheiden.

12

idem

38

label

verklaring

NN

“woorden en uitdrukkingen die alleen of in uitgesproken mate in Nederland worden gebruikt en daar algemeen gebruikelijk zijn” (PHWN 2012: 7) “woorden of uitdrukkingen die oorspronkelijk Nederlands-Nederlands zijn, maar die ook in België ingang vinden” (PHWN 2012: 7) “woorden en uitdrukkingen met een NN- of vooral NN-label die een gebruiksbeperking vertonen” (PHWN 2012: 8) “woorden en uitdrukkingen die een typisch Nederlands-Nederlandse tegenhanger hebben naast een in het hele taalgebied gebruikelijke variant” (PHWN 2012: 8)

vooral NN NN ook NN / vooral NN + beperkend label

Tabel 5: Gebruikte labels in Prisma voor Nederlands Nederlandse items.

In tegenstelling tot de BN-woordenschat, waar een beroep kon worden gedaan op het RBBN-bestand voor de correcte labeling van items, zijn er voor de Nederlands Nederlandse items geen empirische data voor handen. De redactie van Prisma heeft dus een “afweging” (PHWN 2012: 8) gemaakt van welke woorden wel en niet tot het Nederlands Nederlandse lexicon behoren. Bij onzekerheid onder de redactieleden werd gebruik gemaakt van frequentiegegevens op het internet. PHWN (2012: 8) merkt echter terecht op dat deze labeling in zekere mate subjectief is en dat de labeling van NN-items dus voor verfijning en verbetering vatbaar is.

2.1.2.3 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal Over de labeling van regionaal beperkte woorden is Van Dale zeer beknopt. Het woordenboek vermeldt in de inleiding de labels ‘gewestelijk’ om dialectwoorden te markeren en ‘Belgisch Nederlands’ om woorden die enkel tot de Belgisch Nederlandse standaardtaal behoren, aan te duiden. Aan dit laatste label kan een extra restrictie worden toegevoegd als het bijvoorbeeld om een spreektalige variant gaat. Het is echter niet duidelijk op basis van welke criteria de toekenning van de labels is gebeurd. Bovendien beperkt Van Dale zich in tegenstelling tot de andere woordenboeken tot de labeling van de Belgisch Nederlandse woordenschat. Woorden die enkel in Nederland worden gebruikt, krijgen geen natiolectisch label. In de volgende editie van Van Dale, die in het najaar van 2015 zal verschijnen, zal dit wel gebeuren. De redactie zegt hierover in schriftelijke correspondentie: “Na het verschijnen van de huidige, veertiende druk van de Grote van Dale in 2005 heeft de redactie veel tijd besteed aan het labelen van typisch Nederlandse termen. Ook de labeling van de Belgisch-Nederlandse items is herzien en uitgebreid.”

39

2.1.3 Resultaten 2.1.3.1 Algemeen overzicht OMVANG VAN DE BN-WOORDENSCHAT IN DE VERSCHILLENDE WOORDENBOEKEN VANDALE

449

PRISMA

OMVANG VAN DE NN-WOORDENSCHAT IN DE VERSCHILLENDE WOORDENBOEKEN

271

279

PRISMA

420

441

ANW

ANW

720 0

217

200

400

aanwezig

600

637

0

afwezig

200

400

aanwezig

afwezig

600

Figuur 5: Omvang van de BN-woordenschat en de NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

AFWEZIG

ANW

PHWN

GVD

AANWEZIG MET LABEL

ZONDER LABEL

ABSOLUTE CIJFERS

0

720

720

0

PROCENT

-

100%

100%

-

ABSOLUTE CIJFERS

441

279

200

79

PROCENT

61%

39%

72%

28%

ABSOLUTE CIJFERS

271

449

219

230

PROCENT

38%

62%

49%

51%

Tabel 6: Omvang van de gelabelde BN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

AFWEZIG

ANW

PHWN

AANWEZIG MET LABEL

ZONDER LABEL

ABSOLUTE CIJFERS

0

617

617

0

PROCENT

-

100%

100%

-

ABSOLUTE CIJFERS

401

216

103

113

PROCENT

65%

35%

48%

52%

Tabel 7: Omvang van de gelabelde NN-woordenschat in de verschillende woordenboeken.

Bovenstaande tabellen en grafieken geven een overzicht van de omvang van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woorden in de verschillende woordenboeken in verhouding tot het ANW, en geven daarnaast ook aan hoeveel van de natiolectische woorden uit het ANW ook in Prisma en Van Dale een label krijgen. In onderstaande paragrafen worden de woordenboeken afzonderlijk behandeld. Daarna worden enkele algemene en vergelijkende vaststellingen gedaan.

40

2.1.3.2 Het ANW In het Algemeen Nederlands Woordenboek werden in totaal 720 woord-betekenisparen met het label ‘(vooral) in België’ gedetecteerd en 617 woord-betekenisparen met het label ‘(vooral) in Nederland’. 13 Deze gelabelde woorden vormen het vertrekpunt voor de vergelijking met de andere woordenboeken.

2.1.3.3 Prisma Handwoordenboek Nederlands label

cijfer

BN BN + BEPERKEND LABEL BN, SPREEKTAAL BN, VERO. BN, FORMEEL BN, HISTORISCH BN, M.G. BN, SCHRIJFTAAL BN, STUD. BN OOK BN OOK,

totaal 72 59

51 3 1 1 1 1 1

in België; 7%

Labels in Prisma

vooral BN; 1%

BN; 36% BN ook; 24%

48 46 1

BN + beperkend label; 29%

SPREEKTAAL

BN OOK, VOORAL

1

SPREEKTAAL VOORAL BN

1 14 6

IN BELGIË NIET-NATIOLECTISCH LABEL VERO. M.G. VROEGER

TOTAAL

nietnatiolectisch label; 3%

Figuur 6: BN-labels in Prisma.

3 2 1 200

Tabel 8: BN-labels in Prisma.

Van de 720 BN-items die in het ANW voorkomen, staan er slechts 279 in Prisma, waarvan 72% ook daadwerkelijk een label krijgt. Over iets meer dan één vierde van de zogenaamde BN-woorden is er dus geen eensgezindheid. Dit betekent echter niet dat het ANW een groter aantal woordbetekenisparen een BN-label toekent dan Prisma, daarvoor moeten we kijken naar de verhouding tussen het aantal betekenissen met een BN-label en het totale aantal betekenissen. Prisma verklaart in totaal 90 500 woordbetekenissen in het woordenboek, waarvan 3 108 een BN-label krijgen: 3.4% van de Belgisch Nederlandse woordbetekenissen wordt dus gelabeld. Bij het ANW is dat 3.9%; de relatieve hoeveelheid BN-woorden is dus voor beide woordenboeken min of meer gelijk. De woorden die het ANW Belgisch Nederlands noemt, krijgen in Prisma achttien verschillende labels, die in de vier hierboven vermelde groepen kunnen worden ingedeeld. De grootste groep omvat de BN-woorden (72 items), gevolgd door de BN-woorden met een beperkend label (59) en de ‘BN, ook’-woorden (48). Van de ‘vooral BN’-woorden werd slechts één attestatie gevonden. BN-woorden met een beperkend label kunnen op hun beurt

13

Resultaat vastgesteld in september 2013, de huidige resultaten liggen hoger door de voortdurende uitbreiding en bijwerking van het woordenboek.

41

in zeven subgroepen worden opgedeeld, waarvan ‘BN, spreektaal’ veruit de grootste is (51 resultaten). Daarnaast komen nog andere restricties voor als ‘verouderd’ (3), ‘formeel’ (1), ‘historisch’ (1), ‘minder gebruikt’ (1), ‘schrijftaal’ (1) en ‘studententaal’ (1). Een minderheid van de door het ANW als BN-woorden beschouwde items, krijgt in Prisma een label dat geen natiolectische, maar temporele of pragmatische restrictie omvat. Hieronder vallen ‘verouderd’ (3), ‘minder gebruikt’ (2) en ‘vroeger’ (1). Over het algemeen echter zijn het ANW en Prisma het echter eens over de labeling van de Belgisch Nederlandse woordenschat: 180 van de 200 woorden krijgen in beide woordenboeken het label Belgisch Nederlands en nog een 14 andere het label ‘in België’. Toch is Prisma niet altijd consequent in het labelen van bepaalde items. Zo krijgt het woord franskiljon een BN-label, terwijl het daarvan afgeleide adjectief franskiljons geen label krijgt. label

cijfer

NN NN + BEPERKEND LABEL NN, SPREEKTAAL NN, VROEGER,

totaal 43 9

6 2

Labels in Prisma in Nederland; 39%

niet-natiolectisch label; 2%

SPREEKTAAL

NN, VROEGER

0 9 40

VOORAL NN IN NEDERLAND

IN NEDERLAND,

NN; 42%

1

NN OOK

38 2

vooral NN; 9%

VROEGER NIET-NATIOLECTISCH LABEL VERO.

TOTAAL

2 2

NN + beperkend label; 8%

Figuur 7: NN-labels in Prisma.

103

Tabel 9: NN-labels in Prisma.

Van de NN-woordenschat uit het ANW komt slechts 35% voor in het Prisma (216 van de 617) en krijgt iets minder dan 50% een label. In tegenstelling tot bij het Belgisch Nederlands is hier wel een groot verschil tussen het ANW en Prisma wat de relatieve omvang van de NN-woorden betreft: 4.7% van de totale woorden in Prisma krijgt een NN-label, tegenover slechts 2.3% in het ANW. Ook bij de Nederlands Nederlandse woordenschat is de categorie met een ‘NN’ label het grootst (43 attestaties). Opvallend is echter dat de ‘NN ook’-categorie hier volledig ontbreekt en dat de cultuurgebonden items bijna de helft van het aantal woorden met een Nederlands karakter beslaat. NN-woorden met een beperkend label omvatten hier slechts twee verschillende restricties (‘spreektaal’ en ‘vroeger’) die eventueel met elkaar gecombineerd kunnen worden. De niet-natiolectische woordenschat blijft beperkt tot verouderde woorden (2 attestaties). Dit betekent dat het ANW en Prisma het over maar liefst 101 van de 103 termen eens zijn wat de markering van het Nederlands Nederlandse karakter betreft. Ook hier is de labeling echter niet altijd consequent in Prisma: het prefix elfsteden- krijgt geen label, terwijl Elfstedentocht het label ‘in Nederland’ krijgt.

42

2.1.3.4 Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal label ALGEMEEN BN

BN, NIET ALGEMEEN GEWESTELIJK

BN, SPREEKTAAL BN IN BELGIË VEROUDERD

BN, WEINIG GEBRUIKT WEINIG GEBRUIKT

BN, VEROUDERD GEWESTELIJK, BN, SPREEKTAAL NIET ALGEMEEN ARCHAÏSCH BN, NIET ALGEMEEN

BN, INFORMEEL BN, STUDENTENTAAL,

GVD

In Van Dale komt 62% procent van de BN-woorden uit het ANW voor,

64 37 30 27 24 12 6 5 4 3 3 3 1 1 1

waarvan 49% een label krijgt. De woorden die door het ANW Belgisch

1 1 1

‘verouderd’ en ‘verouderd, gewestelijk’ niet altijd duidelijk. Nog andere

VEROUDERD

BN, STUDENTENTAAL VOLKSTAAL, BN, SPREEKTAAL VOLGENS BELGISCHE

IN HET BELGISCHE

VAN BELG. INSTELLINGEN EN

LITERAIRE TAAL TOTAAL

Tabel 10: BN-labels in Van Dale.

(64 resultaten), gevolgd door ‘BN, niet algemeen’ (37 resultaten) en ‘gewestelijk’ (30 resultaten). Vaak worden verschillende labels met elkaar gecombineerd: zo komt ‘BN’ onder meer voor in combinatie met ‘algemeen’, ‘niet algemeen’, ‘spreektaal’, ‘weinig gebruikt’, ‘verouderd’; en komen ook ‘gewestelijk’ en ‘BN’ bij eenzelfde woord voor. De grenzen tussen deze labels zijn vaak zeer vaag en voor discussie vatbaar. Zo is het verschil tussen ‘BN, verouderd’, ‘archaïsch BN, niet algemeen’,

labels zijn ronduit verwarrend: is een woord als ajuin, dat het label

standaardtaal of niet? Ook bij woorden die eigen zijn aan de Belgische

1 1

label ‘in België’, maar soms wordt enkel het specifieke domein waarin

1 1 230

arbeidsrecht’ of ‘van Belgische instellingen en diensten’). Nog andere

DIENSTEN VEROUDERD, GEWESTELIJK

een overzicht: Tabel 10). Het meest voorkomende label is ‘algemeen BN’

1 1

STAATSBESTEL INFORMEEL

vierentwintig verschillende labels of labelcombinaties toegekend (voor

‘gewestelijk, BN, spreektaal’ krijgt nu aanvaardbaar in de gesproken

ARBEIDSRECHT HISTORISCH

Nederlands bestempeld worden, krijgen in de Grote Van Dale maar liefst

cultuur is er geen eensgezindheid. Meestal krijgen deze woorden het

ze worden gebruikt vermeld (bijvoorbeeld ‘volgens Belgische

cultuurgebonden woorden krijgen helemaal geen label, maar hun Belgische karakter wordt dan in de woordverklaring aangegeven. Over het algemeen kunnen we stellen dat de labels in Van Dale weinig

verhelderend en soms ronduit verwarrend werken en dat ook de classificatie in verschillende categorieën voor verbetering vatbaar is.

2.1.3.5 Bespreking Van de Belgisch Nederlandse woorden die in het ANW staan komt ongeveer 39% voor in Prisma en 62% in Van Dale. Van de Nederlands Nederlandse woordenschat komt 35% voor in Prisma. Van Dale werd hier buiten beschouwing gelaten omdat dit woordenboek geen Nederlands Nederlands labelt. Deze cijfers liggen binnen de verwachtingen: de omvang van het Prisma Handwoordenboek is, zoals de titel aangeeft, veel geringer dan de omvang van de Grote Van Dale. Belangrijker is echter het percentage BN- en NN-woorden dat beide woordenboeken overeenstemmend met het ANW een natiolectisch label geeft. Hier scoort Prisma veel beter: 72% van de door het ANW Belgisch Nederlands gemarkeerde woorden krijgt een label, tegenover 49% in Van Dale. Van deze woorden krijgt in Prisma nog eens 97% een label dat naar de Belgische identiteit van het woord verwijst (de rest omvat een niet-natiolectische beperking zoals ‘verouderd’), terwijl de gelabelde woorden in Van Dale slechts in 80% van de gevallen het Belgische karakter vermeldt. Ook deze resultaten voldoen aan de verwachtingen: Prisma stelt de nauwkeurige labeling van beide natiolecten voorop als één van de belangrijkste

43

doelstellingen van het woordenboek; Van Dale daarentegen besteedt hier geen bijzonder aandacht aan. Niet alleen kwantitatief overtreft Prisma Van Dale in de labeling, er zijn ook grote kwalitatieve verschillen. De labels in Prisma worden duidelijk onderscheiden in vijf categorieën die elk uitgebreid verklaard worden. Bovendien geeft de redactie duidelijk aan waarop deze labels gebaseerd zijn (het RBBN). Van Dale daarentegen schept nergens duidelijkheid over de gebruikte labels, wat het voor de gebruikers moeilijk maakt deze correct te interpreteren. Ook geeft Van Dale niet aan waarop de labeling gebaseerd is. Bovendien onderscheidt Van Dale een enorme hoeveelheid labels, met vaak vage grenzen. De omvang van de BN- en de NN-woordenschat in het ANW is ongeveer even groot: er komen een honderdtal minder woordbetekenisparen met het NN-label voor dan met het BN-label. Opvallend is echter dat er bij de Belgisch Nederlandse woordenschat een grotere eensgezindheid is in het labelen tussen ANW en Prisma dan bij de Nederlands Nederlandse woordenschat: 72% van de BN-woorden krijgt in Prisma een label, tegenover slechts 48% van de NN-woorden. Dit kan op verschillende manieren verklaard worden. Ten eerste is er een gebrek aan adequate middelen om de NN-woordenschat te onderscheiden van de rest. Terwijl Prisma voor de BN-woorden nog een beroep kon doen op het RBBN, zijn er voor de labeling van NN-woorden geen directe bronnen voor handen. De woordenboekredacteurs moeten hiervoor veeleer op hun taalgevoel berusten, wat de resultaten enigszins subjectief en betwistbaar maakt. Het ANW, dat zich voor de labeling op respectievelijk Belgische en Nederlandse corpora baseert, heeft dus betere bronnen voorhanden en kan dus een betrouwbaarder beeld schetsen. Ten tweede kan de verschillende taalsituatie in Vlaanderen en Nederland een rol hebben gespeeld. Terwijl in Vlaanderen de kloof tussen de norm en de praktijk veel groter is, leunt de gesproken taal in Nederland veel dichter bij de standaardtaal aan. In Vlaanderen dient een scala aan dialecten, regiolecten en tussentaal vaak ter vervanging van de standaardtaal in gesproken communicatie. De discrepantie tussen de norm en de praktijk is er een veel bestudeerd en bediscussieerd onderwerp binnen de taalkunde. Dit leidt tot een groter bewustzijn en dus betere labeling van niet-standaardtalige taalvormen dan in Nederland. Op een gelijkaardige manier kan ook het grotere aantal labels dat nodig is om de Belgisch Nederlandse woordenschat te beschrijven, verklaard worden. De grenzen tussen standaardtaal, tussentaal, regiolect en dialect zijn niet altijd duidelijk en ook voor de gesproken taal kunnen andere normen gelden dan voor schrijftaal. Om al deze nuances in woordenboeken op te kunnen nemen, is er nood aan een uitgebreid repertoire labels. Anderzijds is het ook mogelijk dat de gebruikte labels voor de NN-woorden onvoldoende zijn, en dat er verdere subclassificaties nodig zijn, die door een gebrek aan een uitgebreide beschrijving van de NN-woordenschat verborgen blijven. Tot slot kan ook de nog steeds geldende invloed van het Nederlands Nederlands als norm voor het hele Nederlandse taalgebied een rol hebben gespeeld. Het is mogelijk dat heel wat woorden die in België onbekend of ongebruikelijk zijn, geen NN-label krijgen doordat veel woordenboekredacteurs –vaak wellicht onbewust- nog steeds een noordelijke norm hanteren. Het is dus moeilijk na te gaan of en hoeveel de Belgisch Nederlandse woordenschat daadwerkelijk groter is dan de Nederlands Nederlandse. Vermoedelijk is deze eerste groter, maar door onderrapportering van het Nederlands Nederlands is de kloof wellicht minder groot dan op het eerste zicht lijkt.

44

2.2 De lexicografische behandeling van BN- en NN-woordenschat in verschillende woordenboeken 2.2.1 Opzet en methode Niet alleen de mate waarin de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat correct en nauwkeurig gelabeld wordt, bepaalt de kwaliteit van een woordenboek voor het hele Nederlandse taalgebied, ook de mate waarin deze items correct gedefinieerd worden en de mate waarin naar natiolectische tegenhangers wordt verwezen, spelen een grote rol. Martin (2001) stelt hiervoor een uitgebreide beschrijving op die aangeeft op welke manier de verschillende Belgisch Nederlandse items in woordenboeken aan bod moeten komen. Hij maakt hiervoor gebruik van de acht categorieën uit zijn model ter beschrijving van natiolectismen (zie Martin 2001): cultuurgebonden items, lexicale leemtes, pragmatisch verschillende lexemen, valse-vriendenparen, synoniemen, contextuele synoniemen, vrije varianten en contextuele varianten. De vereiste informatie in woordenboeken voor elk van deze categorieën wordt op het schema op de volgende bladzijde weergegeven telkens voorzien van een voorbeeld. Om na te gaan in welke mate de woordenboeklemma’s van de BN-woordenschat aan Martins eisen voldoen, werden uit elk van de drie woordenboeken alle Belgisch Nederlandse items geselecteerd die in het RBBN voorkomen. Voor elk van deze items werd vervolgens nagegaan welke categorie ze in het RBBN krijgen toebedeeld: cultuurgebonden item, niet-gelexicaliseerde variant, unieke variant, vrije alternant, alternant met restricties, omgangstalige variant en substandaardvorm. De categorieën in het RBBN verschillen echter lichtelijk van de categorieën zoals door Martin (2001) opgesteld. Om de lexicografische beschrijving van de BNwoordenschat mogelijk te maken, werden de RBBN-categorieën aan de categorieën uit Martin (2001) gelinkt. Het schema in figuur 8 toont op welke manier beide systemen aan elkaar gekoppeld kunnen worden.

RBBN

Martin 2001

cultuurgebonden items

cultuurgebonden items

niet gelexicaliseerde varianten

lexicale leemte valse vrienden

unieke varianten

synoniem vrije alteranten vrije varianten alternanten met restricties

contextuele synoniemen

omgangstalige variant

pragmatisch verschillend lexeem

substandaardvormen

contextuele varianten

Figuur 8: Omwerking van Martins (2001) categorieën naar de RBBN-categorieën.

45

LABEL

DEFINITIE

VERWIJZING

A

categorie CULTUURGEBONDEN ITEM → met tegenhanger

geocultureel label

onderlinge verwijzing

B

→ zonder tegenhanger

geocultureel label

parafraserende definitie parafraserende definitie

natiolectisch label

parafraserende definitie14

n.v.t.

1.

2.

UNIEKE NATIOLECTISCHE LEXICALISERING

ANDERE KENM.

schepen (in B.): lid van het dag. bestuur van […] (in N. ≈ wethouder) wapenstilstand (in B.) officiële feestdag in België n.a.v. de wapenstilstand gesloten aan het einde van WOI vluchtmisdrijf (BN): het doorrijden na een ongeval

n.v.t.

3.

VALSE- VRIENDENPAAR

natiolectisch label

parafraserende definitie

n.v.t.

volgen op elkaar in polyseem of homoniem

4.

PRAGMATISCH VERSCHILLEND

natiolectisch label

parafraserende definitie

n.v.t.

labeling in één datacategorie voor beide natiolecten

ITEM

5.

SYNONIEMENPAAR

natiolectisch label

parafraserende definitie

onderlinge verwijzing

6.

VRIJE NATIOLECTISCHE

natiolectisch label

parafraserende definitie

verwijzing van minder naar meer algemene variant

natiolectisch label

geen parafraserende definitie

natiolectisch label

geen parafraserende definitie

verwijzing / verwijsdefinitie naar algemenere variant of neutraal synoniem verwijzing / verwijsdefinitie naar algemenere variant of neutraal synoniem

VARIANT

7.

CONTEXTUELE NATIOLECTISCHE VARIANT

8.

CONTEXTUEEL NATIOLECTISCH SYNONIEM

VOORBEELD

lopen 1. (NN): zich met de benen voortbewegen 2. (BN): zich op de benen snel voortbewegen valies (NN: vero.; BN: inf.): koffer enkel (schrijftalig, behalve in BN): alleen, slechts dieetwinkel (BN): 1. winkel waar (alleen) zuivere natuurproducten verkocht worden (NN: reformhuis) reformhuis (NN): 1. winkel waar […] (BN: dieetwinkel) rondpunt (BN): rond verkeersplein waarop een aantal wegen uitkomt (syn. rotonde) rotonde: rond verkeersplein […] nonkel oom oom … nonk nonkel, oom kine (BN, inf.) verkorting van → kinesitherapie kinesist (BN, inf.) → kinesitherapeut kinesitherapeut (BN): gediplomeerd deskundige […] (NN: fysiotherapeut)

Tabel 11: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling (naar: Martin 2001).

14

Geen maakwoordsynoniem om de illusie van een tegenhanger te vermijden.

46

De cultuurgebonden items uit het RBBN komen overeen met de cultuurgebonden items in Martin (2001). Hetzelfde geldt voor de niet-gelexicaliseerde varianten (RBBN) en de lexicale leemtes (Martin 2001) en de vrije alternanten (RBBN) en de vrije varianten (Martin 2001). De overige categorieën zijn minder eenduidig aan elkaar te linken. De unieke varianten uit het RBBN kunnen zowel overeenstemmen met de synoniemen uit Martin (2001) (meest gewone analyse), maar kunnen daarnaast ook valse vrienden zijn. Dat bewijst een woord als fysiotherapeut, dat in beide naties voorkomt met een verschillende betekenis, en dat door het RBBN een ‘unieke variant’ genoemd wordt. Deze woorden zijn dan uniek in die zin dat de koppeling van een bepaalde woordvorm aan een bepaalde betekenis uniek is voor een bepaald natiolect. De alternanten met restricties en de omgangstalige varianten kunnen elk zowel met de contextuele synoniemen als met de contextuele varianten vergeleken worden. Het enige verschil tussen deze laatste twee is dat bij de synoniemen één woord in natiolect 1 correspondeert met één ander woord in natiolect2, terwijl bij de varianten één woord in natiolect1 correspondeert met twee varianten in natiolect2 waarbij één van beide varianten op een bepaalde manier gerestringeerd is. De substandaardvormen kunnen door hun niet-standaardtalige karakter niet aan één van Martins categorieën gelinkt worden. In Tabel 12 worden de eisen voor de lexicografische behandeling van natiolectismen volgens Martin (2001) zo omgewerkt dat ze voor de categorieën van het RBBN kunnen worden gebruikt. Onderstaande wijzigingen werden hierbij doorgevoerd. De synoniemen en de valse vrienden werden samengebracht onder de ‘unieke varianten’; de ‘pragmatisch verschillende lexemen’ werden verwijderd en de ‘contextuele synoniemen’ en ‘contextuele varianten’ werden vervangen door ‘alternanten met restricties’ en ‘omgangstalige varianten’. Aangezien de behandeling van de contextuele synoniemen en contextuele varianten identiek is, is er geen nood aan verdere onderscheidingen binnen de ‘alternanten met restricties’ en ‘omgangstalige varianten’. Tot slot werd de categorie ‘substandaardvormen’ aan het schema toegevoegd. Deze groep krijgt dezelfde behandeling als de omgangstalige varianten met dit verschil dat hier naast een natiolectisch label ook een label dat op het nietstandaardtalige karakter wijst, moet worden toegevoegd.

47

LABEL

DEFINITIE

VERWIJZING

B

categorie uit RBBN CULTUURGEBONDEN ITEM → met tegenhanger → zonder tegenhanger

geocultureel label geocultureel label

parafraserende definitie parafraserende definitie

2.

NIET-GELEXICALISEERDE

natiolectisch label

parafraserende definitie15

onderlinge verwijzing n.v.t. n.v.t.

1. A

VARIANTEN

3.

UNIEKE VARIANTEN

A B

→ valse vrienden → synoniemen

natiolectisch label natiolectisch label

parafraserende definitie parafraserende definitie

4.

VRIJE ALTERNANTEN

natiolectisch label

parafraserende definitie

5.

ALTERNANTEN MET

natiolectisch label

geen parafraserende definitie

RESTRICTIES

6.

OMGANGSTALIGE VARIANTEN

natiolectisch label

geen parafraserende definitie

7.

SUBSTANDAARDVORMEN

natiolectisch label + substandaardlabel

geen parafraserende definitie

n.v.t. onderlinge verwijzing verwijzing van minder naar meer algemene variant verwijzing / verwijsdefinitie naar algemenere variant of neutraal synoniem verwijzing / verwijsdefinitie naar algemenere variant of neutraal synoniem verwijzing / verwijsdefinitie naar algemenere variant of neutraal synoniem

Tabel 12: Verschillende soorten natiolectismen en hun lexicografische behandeling omgewerkt naar RBBN.

Vervolgens wordt voor elk geselecteerd BN-woord nagegaan of de beschrijving ervan voldoet aan de vooropgestelde eisen. Hierbij moeten enkele aspecten in beschouwing worden genomen. Zo schrijft Martin (2001) dat de vrije alternanten, de alternanten met restricties, de omgangstalige varianten en de substandaardvormen telkens naar hun (meer algemene) variant moeten verwijzen. Het RBBN vermeldt bij deze categorieën dan ook telkens een variant. Deze varianten zijn echter niet absoluut: er zijn ook evenwaardige tegenhangers van de vermelde varianten denkbaar. Vandaar werden woordenboeklemma’s die een andere variant vermelden dan die in het RBBN ook goedgekeurd. Ten tweede meent Martin (2001) dat omgangstalige varianten en substandaardvormen geen parafraserende definitie nodig hebben. Toch werden lemma’s die wel een omschrijving geven voor het woord in kwestie niet afgekeurd, omdat deze informatie geen fout oplevert maar hooguit overbodig is. De BN-lemma’s die aan alle vooropgestelde eisen voldoen, krijgen in de bijlage de opmerking ‘OK’. Lemma’s die daarentegen in één of meerdere eisen te kort schieten, krijgen als opmerking de vereisten die niet voldaan zijn. Voor een overzicht zie bijlage 2.

15

Geen maakwoordsynoniem om de illusie van een tegenhanger te vermijden.

48

2.2.2 Resultaten A. De cultuurgebonden items

ANW

Prisma

Van Dale

30% 100 %

70%

Totaal

16%

31% 69%

84%

Figuur 9: Lexicografische behandeling van de cultuurgebonden items.

Over het algemeen scoren de cultuurgebonden items slecht: gemiddeld voldoet slechts 16% van het totale aantal BN-lemma’s aan de eisen zoals door Martin (2001) opgesteld. Het grootste probleem ligt bij het ANW, waar nergens een onderscheid wordt gemaakt tussen woorden die eigen zijn aan de cultuur van de gemeenschap waarin ze gebruikt worden (“cultuurgebonden items”) en woorden die eigen zijn aan de taal waarin ze worden gebruikt (“natiolectische items”). Het ANW gebruikt voor beide categorieën slechts één label (‘(vooral) in België’), hoewel volgens Martin (2001) een onderscheid tussen unieke woorden en unieke begrippen wenselijk is. Omdat deze items wel nog steeds een natiolectisch label bevatten, gaat het niet echt om een grote fout, veeleer om een onnauwkeurigheid. Opvallend is dat het Algemeen Nederlands Woordenboek het wel goed doet wat de verwijzing naar culturele tegenhangers betreft. Het woord aanpassingsklas verwijst in de definitie als enige woordenboek naar het Nederlandse semi-equivalent schakelklas. Bij Van Dale en Prisma doet zich hetzelfde probleem voor als bij het ANW, hetzij in mindere mate. Ook hier krijgen sommige cultuurgebonden items een natiolectisch in plaats van een geocultureel label. Prisma geeft nochtans in de inleiding aan een onderscheid te maken tussen cultuurgebonden items (‘in België’) en taalgebonden items (‘BN’), maar lijkt dat in de praktijk niet altijd te doen. Woorden als alarmbelprocedure, parastataal en zweeppartij, die duidelijk in het Belgische politieke systeem verankerd zijn, krijgen in Prisma het label ‘BN’, terwijl deze concepten in Nederland onbestaande zijn. Deze vaststelling is enigszins vreemd aangezien Prisma zich voor de labeling van Belgisch Nederlandse woorden rechtstreeks op het RBBN heeft gebaseerd. Blijkbaar heeft de redactie ervoor gekozen niet alle items die in het RBBN onder de categorie ‘cultuurgebonden items’ vallen automatisch een geocultureel label te geven. Dat hetzelfde probleem zich ook bij Van Dale stelt, hoeft minder te verbazen: hier worden over het algemeen veel minder eenduidige grenzen gesteld tussen de verschillende gebruikte labels. Een ander probleem in Van Dale is dat in één enkel geval de parafraserende definitie wordt vervangen door louter een synoniem (belgicist krijgt de verklaring “unitarist”). Nederlandstaligen uit Nederland die het woord in Van Dale opzoeken, zijn niet gebaat met een dergelijke verklaring aangezien het volledige concept waarnaar het woord verwijst hen vreemd is.

49

B. Niet-gelexicaliseerde items

ANW

Prisma

Van Dale

Totaal

8% 24%

23%

38% 76%

62% 92%

77%

Figuur 10: Lexicografische behandeling van de niet-gelexicaliseerde varianten.

De niet-gelexicaliseerde items voldoen gemiddeld in 77% van de gevallen aan de vooropgestelde eisen. Prisma scoort het best van de drie woordenboeken: hier voldoet maar liefst 92% aan de norm. In één geval (heenmatch) geeft Prisma een synoniem als definitie, wat volgens Martin (2001) de verkeerde indruk wekt dat het concept ook in het andere natiolect een tegenhanger kent. In dit geval rijst echter de vraag of het RBBN wel de correcte categorie heeft toegekend: het concept “eerste wedstrijd in een reeks van twee die op het veld van de tegenstander wordt gespeeld” is namelijk ook in Nederland bekend en wordt daar met heenwedstrijd gelexicaliseerd. Dit bewijst Google ook: heenwedstrijd levert 153 000 resultaten op op Nederlandse websites. Als we dit foutief gecategoriseerde woord dus buiten beschouwing laten, voldoen alle niet-gelexicaliseerde items in Prisma aan Martins (2001) vereisten. Het ANW scoort met 76% correcte resultaten eveneens goed. Ook hier krijgen vier items (afpitsen, heenmatch, opvoeder en zonnetent) een synoniem als verklaring maar opnieuw kan de vraag gesteld worden of het RBBN deze woorden niet fout classificeert. De voorgestelde synoniemen in het ANW lijken namelijk stuk voor stuk aannemelijk en ook op Google komen deze varianten in grote getale voor. Opnieuw geldt hier dus eigenlijk een 100% correctheidspercentage als de foutief gecategoriseerde items buiten beschouwing worden gelaten. Over Van Dale kan hetzelfde gezegd worden: twee items (opdeciemen en zonnetent) moet eigenlijk als correct worden beschouwd door een foute categorie. Bij perequatie daarentegen lijkt het opgegeven synoniem niet helemaal correct: “aanpassing” of “verhoging” is te ruim om het concept dat door het Belgische perequatie wordt uitgedrukt te vatten. Daarnaast geeft Van Dale in één geval (roofing) ook een verwijzing naar een Nederlands Nederlands equivalent, wat voor niet-gelexicaliseerde items intrinsiek onmogelijk is. Het is niet geheel duidelijk of dit aan een foute categorisering van het woord roofing als nietgelexicaliseerd item te wijten is, of dat Van Dale hier een verkeerde verwijzing geeft.

50

C. Unieke varianten

ANW

Prisma

3%

4%

97%

96%

Van Dale 10%

90%

Totaal 5%

95%

Figuur 11: Lexicografische behandeling van de unieke varianten.

Gemiddeld beantwoordt slechts 5% van de unieke varianten aan de door Martin (2001) opgestelde normen voor lexicografische behandeling. In Prisma dalen de cijfers zelfs tot amper 4%, wat overeenkomt met één item in absolute cijfers. Het grootste probleem is dat heel wat items (14 in totaal) geen parafraserende definitie krijgen, maar de definitie beperken tot het geven van een NN-variant. Belgische Nederlandstaligen die de betekenis van bijvoorbeeld het Belgisch Nederlandse bedevaarder opzoeken, zijn niet gebaat bij een dergelijke betekenisomschrijving. Bovendien krijgt geen van deze NN-synoniemen een label dat op het Nederlands Nederlandse karakter ervan wijst. Een drietal andere woorden krijgt wel een parafraserende definitie, maar geen verwijzing naar een NN-variant. Dit vormt dan weer een probleem voor Nederlandstaligen uit Nederland, die de betekenis van het woord in kwestie wel begrijpen, maar deze niet rechtstreeks kunnen koppelen aan hun eigen variant. Nog andere woorden (5 in totaal) geven zowel een parafraserende definitie als een verwijzing naar de gebruikelijke variant in Nederland, maar laten bij het lemma van deze NN-variant het label achterwege en verwijzen niet naar de BN-variant. Er is dus eenzijdige verwijzing van BN- naar NN-varianten, maar niet andersom. In één ander geval ontbreekt het lemma van de NN-variant waarnaar bij het BN-woord verwezen wordt. Bij het ANW treden gelijkaardige problemen op. In één geval wordt de NN-variant als definitie gebruikt, negen items bevatten geen verwijzing naar de NN-variant en in de gevallen die wel een parafraserende definitie en NNverwijzing geven, omvatten 10 lemma’s van het NN-woord geen label en geen verwijzing naar het Belgisch Nederlandse equivalent, krijgt 1 lemma wel een NN-label maar verwijst niet naar de BN-variant en ontbreken 8 lemma’s van de NN-variant. In één geval (revisor) wordt in de definitie verwezen naar een ander BN-woord in plaats van naar het Nederlands Nederlandse equivalent. Slechts één van de unieke varianten voldoet in het ANW aan alle eisen, namelijk de valse vriend fysiotherapeut. Van Dale scoort het best met in totaal 2 correct behandelde items (10% van het totaal). De rest vertoont dezelfde gebreken als bij Prisma en ANW met het bijkomende probleem dat sommige belgicismen geen natiolectisch label bevatten.

51

D. Vrije alternanten

ANW

Prisma

Van Dale

21%

28%

35% 65%

72%

Totaal

43%

57% 79%

Figuur 12: Lexicografische behandeling van de vrije alternanten.

Wat de vrije alternanten betreft zijn er vrij grote verschillen tussen het ANW enerzijds en Prisma en Van Dale anderzijds. Ongeveer 65% van alle Belgisch Nederlandse woordenboeklemma’s in ANW voldoet aan Martins (2001) voorschriften. Bij de overige 35% ontbreekt ofwel de verwijzing naar de Nederlandse variant (13 gevallen) of wordt de variant gebruikt als definitie (10 gevallen). In de andere woordenboeken gelden dezelfde problemen, hetzij in grotere mate. In Prisma wordt in 33 gevallen de NN-variant gegeven zonder verdere omschrijving. Hoewel dit niet conform is aan Martins vereisten, vormt dit gebrek aan omschrijving een minder groot probleem dan bij de unieke varianten, aangezien beide natiolectische varianten in België verondersteld worden gekend te zijn. Daarnaast geeft Prisma in één geval ook enkel een parafraserende definitie, zonder naar de NN-variant te verwijzen. In Van Dale treden deze twee gebreken op gelijkaardige wijze op, met als bijkomend probleem dat hier in twee gevallen een natiolectisch label ontbreekt. In totaal beantwoordt de lexicografische behandeling van de Belgisch Nederlandse woordenschat in 43% van de gevallen aan Martins (2001) vereisten.

E. Alternanten met restricties

ANW

Prisma

Van Dale

5%

17% 100 %

100 %

Totaal

83%

95%

Figuur 13: Lexicografische behandeling van de alternanten met restricties.

52

De alternanten met restricties voldoen het meest aan Martins (2001) normen. In ANW en Prisma beantwoorden zelfs alle gevallen aan de vooropgestelde eisen. De enige vereiste is dan ook dat het lemma een verwijzing naar de meer algemene variant omvat, een parafraserende definitie is niet noodzakelijk. In Van Dale krijgt één woord geen natiolectisch label en voldoet dus niet aan de voorschriften. Merk op dat de alternanten met restricties de kleinste groep van de zeven uitmaakt.

F. Omgangstalige varianten

ANW

Prisma

Van Dale

Totaal

7% 14%

22% 78%

16%

86%

84%

93%

Figuur 14: Lexicografische behandeling van de omgangstalige varianten.

De cijfers van de omgangstalige varianten zijn, wat Prisma en Vandale betreft althans, vergelijkbaar met die van de substandaardvormen. Het verschil tussen beide categorieën is dan ook niet altijd duidelijk en tot op zekere hoogte arbitrair. Gemiddeld is 84% van de Belgisch Nederlandse lemma’s conform aan Martins (2001) voorschriften. Bij het ANW ligt dat percentage het laagst (78%), doordat in 12 gevallen de verwijzing naar een algemenere variant ontbreekt. Deze variant is nochtans cruciaal in de betekenisomschrijving opdat Belgische sprekers van het Nederlands hun taalgebruik zouden kunnen aanpassen in formele situaties indien ze dat wensen. Ook in Prisma en Van Dale zorgt hetzelfde probleem voor een foutenpercentage van respectievelijk 14% en 7%. Over het algemeen voldoen de Belgische omgangstalige varianten echter vrij goed (84% gemiddeld) aan de norm.

E. Substandaardvormen

ANW

Prisma

Van Dale

Totaal

5% 11%

17%

41% 59% 95%

83%

89%

Figuur 15: Lexicografische behandeling van de substandaardvormen.

53

De resultaten voor substandaardvormen verschillen sterk tussen de drie woordenboeken: Prisma en Van Dale scoren met 83% en 89% zeer goed, terwijl het ANW slechts drie lemma’s (5%) bevat die aan alle eisen voldoen. Dit komt voornamelijk door het gebrek aan een label dat op het niet-standaardtalige karakter van de woorden wijst in het ANW. Terwijl in Prisma en Van Dale labels als ‘spreektalig’ en ‘gewestelijk’ bijna altijd op de nietalgemene aard wijzen, gebeurt dat bij het ANW slechts in drie keer met het label ‘(vooral) in de gesproken taal’. In totaal daalt het gemiddelde op die manier tot 41%. Een ander probleem, dat ook in Prisma en Van Dale voorkomt, is dat de verwijzing naar een algemenere variant ontbreekt. Toch gebeurt dit in mindere mate dan bij de omgangstalige varianten, wellicht doordat het niet-standaardtalige karakter van deze woorden duidelijker is en de vraag om een goed alternatief dus prominenter. Daarnaast ontbreekt in sommige gevallen het natiolectische label, wat niet geheel fout is, aangezien deze woorden niet meer tot de standaardtaal behoren. Een label dat naar het dialectale karakter verwijst, volstaat dus; al zou het voor tweedetaalverwervers die het woordenboek gebruiken, wenselijk zijn te weten of het om een Belgisch of Nederlands dialectwoord gaat. Een dergelijk substandaard label ontbreekt echter bij twee woorden in Prisma (acajou en bles), wat daar voor een hogere foutenmarge zorgt in vergelijking met Van Dale.

Totaal

ANW

40% 60%

Prisma

54%

46%

Van Dale

46%

54%

Totaal

55%

45%

Figuur 16: Lexicografische behandeling totaal.

Globaal gezien voldoet nog niet de helft van alle woordenboekenlemma’s van Belgische Nederlandse woorden aan Martins (2001) voorschriften. Het grootste probleem doet zich voor bij de unieke varianten, waar vaak ofwel de parafraserende definitie ofwel de verwijzing naar de Nederlands Nederlandse variant ontbreekt. Hetzelfde geldt voor de vrije alternanten. Het probleem bij de cultuurgebonden items en de substandaardvormen is dan weer dat het adequate label vaak ontbreekt. De alternanten met restricties en de omgangstalige varianten scoren het best, mede omdat Martins (2001) vereisten daar veel minder streng zijn.

54

Verbazend genoeg scoort Van Dale, het woordenboek dat bij de labeling van natiolectismen het slechtst scoorde, hier het best. Dat kan verklaard worden vanuit de omvang van het woordenboek: de gemiddelde lengte van een lemma is hier veel groter dan bijvoorbeeld in Prisma. Van Dale geeft vaak zowel een parafraserende definitie als één of meerdere synoniemen, terwijl Prisma zich vaak tot één synoniem ter verklaring beperkt. Ook wat de labeling van omgangstalige varianten en substandaardvormen betreft scoort Van Dale goed: het uitgebreide scala aan labels zorgt ervoor dat standaardtalige en niet-standaardtalige Belgische woordenschat beter van elkaar onderscheiden wordt. Dat het ANW het laagste percentage correcte woordenboeklemma’s bezit, heeft vooral te maken met een gebrek aan een onderscheid tussen cultuurgebonden en taalgebonden items (cultuurgebonden items: 0% correct) en het gebrek aan een onderscheidend label tussen standaardtalige en nietstandaardtalige vormen (substandaardvormen: 5% correct). Wat de vrije alternanten betreft doet het ANW het wel weer goed. Prisma schommelt tussen beide met enerzijds een goede score voor omgangstalige varianten en substandaardvormen en anderzijds een minder goede score voor unieke varianten en vrije alternanten.

2.3 Conclusie Er zijn grote verschillen tussen de drie woordenboeken wat de labeling van natiolectismen betreft. Het Prisma Handwoordenboek scoort –zoals verwacht- steevast beter dan Van Dale, zowel wat kwantitatieve als kwalitatieve labeling betreft. Toch is –zeker voor het Nederlands Nederlands- de eensgezindheid over de labeling slechts gering: 72% van de Belgische natiolectismen uit het ANW krijgt een label in Prisma, tegenover 48% van de Nederlandse natiolectismen. In Van Dale daalt dat cijfer voor het BN zelfs tot 49%. Dit gebrek aan eensgezindheid blijkt ook als we de relatieve verhouding van de natiolectische woordenschat tot de totale woordenschat in het woordenboek bekijken. Het Belgisch Nederlands omvat 3.9% van het totaal in het ANW en 3.4% in Prisma. Het Nederlands Nederlands daarentegen bestrijkt 2.3% van de totale woorden in het ANW, in Prisma maar liefst 4.7%. Hoewel het Prisma Handwoordenboek dus dubbel zoveel Nederlands Nederlandse woorden bevat, wordt nog steeds de helft van de NN-woorden uit het ANW niet in Prisma erkend. Er is dus met andere woorden grote onduidelijkheid over de NN-woordenschat. Dat kan aan de dominante status van de variëteit gekoppeld worden. Het Nederlands uit Nederland is altijd dominant geweest ten opzichte van dat in België, en wordt/werd dus de vanzelfsprekend als enige correcte taal beschouwd. Verdere analyse van deze variëteit was dus ook niet nodig wat tot het gebrek van aan een systematische beschrijving heeft geleid.

Dat Prisma vrij goed scoort wat labeling betreft, betekent niet automatisch dat de inhoudelijke behandeling van de natiolectismen, zoals Martin (2001) voorschrijft, ook hier tot de beste behoort. Integendeel, terwijl het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal bij de labeling het slechtst scoorde, behaalt het woordenboek nu de beste score (54%). De resultaten voor de verschillende woordenboeken liggen echter niet zo ver uit elkaar: het ANW haalt 40%, Prisma 46%. In totaal voldoet nog niet de helft van de lemma’s aan de door Martin (2001) opgestelde vereisten. Het grootste probleem doet zich voor bij de unieke varianten, waar de verwijzing naar de natiolectische tegenhanger ofwel ontbreekt ofwel geen label bevat. Ook gebeurt de verwijzing slechts eenzijdig: BN-woorden verwijzen vaker naar NN-woorden dan andersom. Hieruit blijkt dat het monocentrische standpunt nog niet volledig uit de woordenboeken is verdwenen. Andere categorieën die het slecht doen zijn de

55

cultuurgebonden items (door een gebrek aan een onderscheid tussen geoculturele en natiolectische labels) en substandaardvormen (door een gebrek aan een ‘niet-standaardtaal’-label). De alternanten met restricties (95%), de niet-gelexicaliseerde items (71%) en de omgangsvormen (84%) daarentegen doen het over het algemeen wel goed. Hoewel de labeling in de woordenboeken –zeker bij Prisma- dus vrij goed is, geldt dat voor de lexicografische beschrijving van de natiolecten veel minder. De omvang van het woordenboek speelt zeker een rol, maar ook in kleinere woordenboeken (Prisma) is een meer consequente behandeling van natiolectische items vereist. Een gelijkaardig onderzoek voor de Nederlands Nederlandse woordenschat kan mogelijk nog een nieuw licht op deze toestand werpen en zou op een verschillende behandeling van belgicismen en neerlandicismen kunnen wijzen.

56

3 De aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat 3.0 Inleiding De status van het Belgisch Nederlands en de verhouding ten opzichte van het Nederlands Nederlands komen ruim aan bod binnen de literatuur. Ook geven verschillende lijsten en woordenboeken een overzicht van de woorden die tot het Belgische natiolect behoren en zijn er verschillende classificaties van het BN gemaakt. Over de aard van het Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse lexicon daarentegen is er veel minder geweten. Hoe zien de BN- en NN-woorden er nu precies uit? En waarin verschilt deze natiolectische woordenschat van de gemeenschappelijke Nederlandse woordenschat? Dit onderzoeksdeel tracht een eerste verkennend antwoord te geven op deze vragen. Enkele parameters worden hierbij onderzocht: woordsoort (substantief, adjectief, werkwoord of tussenwerpsel); bijzonderheden in gebruik (stijl, houding, domein, frequentie, tijd en medium); woordrelaties (hypo- en hyperoniemen en synoniemen); en tot slot de herkomst van het woord (inheems, ontlening of andere). Daarnaast bestuderen we ook of het bij de natiolectismen om unieke woorden of unieke betekenissen gaat. Op die manier proberen we inzicht te krijgen in de manier waarop natiolectismen zich onderscheiden van het gemeenschappelijke deel van de Nederlandse standaardtaal en trachten we na te gaan of Belgische natiolectismen zich anders gedragen dan Nederlandse natiolectismen.

Dit onderzoeksdeel is volledig op het ANW gebaseerd. Het voordeel van het ANW is dat er op kenmerken van woorden (bv. woordsoort, gebruiksbeperkingen, woordrelaties…) kan worden gezocht. Via verschillende combinaties van zoekfuncties (bv. “woordsoort = substantief” + “taalvariëteit = (vooral) in Nederland”), kan de correlatie van verschillende factoren worden bekeken. Om correlaties tussen eigenschappen van een woord en zijn natiolectische status als BN en NN woord vast te stellen, werd gebruikt gemaakt van een automatische chikwadraat test. Bij alle significante resultanten zal de p-waarde en het significantielevel worden vermeld (bv. p=0.0014 < 0.01). Onderstaande afbeelding toont bij wijze van voorbeeld de significantietest om na te gaan of het aantal substantieven significant hoger ligt in het Belgisch Nederlands dan in de totale woordenschat:

Figuur 17: Chi-kwadraattest.

57

Het is belangrijk aan te geven dat dit onderzoek op een groter aantal woorden gebaseerd is dan het onderzoek in deel 216, aangezien dit deel in een latere fase werd onderzocht en de omvang van de natiolectische woordenschat dan was toegenomen in het ANW. In totaal labelt het woordenboek hier 1100 woorden als Belgisch Nederlands, en 648 woorden als Nederlands Nederlands. Een deel van deze woorden omvat echter nog geen betekenisomschrijving en geen woordkenmerken (zogenaamde “woorden met een minimaal profiel”) en kan dus niet verder worden bestudeerd. Deze woorden werden uit de data geselecteerd: op die manier bleven 1029 BN- en 630 NN-woorden over, op een totaal van 27 69317 woorden.

3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen 3.1.1 Opzet en methode Zijn de items die tot de Nederlands en Belgisch Nederlandse woordenschat behoren uniek in het opzicht dat het volledige woord met al zijn betekenissen slechts aan één kant van de landsgrens voorkomt of is/zijn enkel één of meerdere betekenissen van dat woord uniek voor één land, naast één of meerdere gedeelde betekenissen? Om dit na te gaan werden alle BN- en NN-items18 in het ANW ingevoerd en gecontroleerd op het aantal betekenissen en het aantal labels. Maatschappijgebonden woorden (zie bijlage 3.1) werden voor dit onderzoeksdeel uit data geselecteerd, aangezien deze voor de vergelijking tussen BN en NN niet interessant zijn. Alle woorden met dezelfde vorm worden in het ANW, ongeacht of ze etymologisch gezien verwant zijn of niet, in één artikel behandeld. Om verdere structuur aan te brengen onderscheidt het ANW vervolgens drie betekenisniveaus: “koepels”, “kernbetekenissen” en “subbetekenissen”.19 De kernbetekenissen (aangegeven met Arabische cijfers) omvatten de hoofdbetekenis van een woord, de subbetekenissen (aangegeven met Arabische cijfers na de komma) bevatten dan ondergeschikte betekenissen aan de hoofdbetekenis. Als verschillende hoofdbetekenissen echter zo sterk van elkaar verschillen, of als het verschillende woordsoorten betreft, worden deze verder onderscheiden onder “koepels” (aangegeven door hoofdletters), die overeen lijken te stemmen met afzonderlijke trefwoorden in schriftelijke woordenboeken. Onderstaand voorbeeld verduidelijkt dit:

Figuur 18: Trefwoordenstructuur in het ANW, een voorbeeld.

16

Tenzij anders vermeld. De totale woordenschat bedraagt eigenlijk 28 259 woorden, maar ook hier werden de woorden die geen betekenisomschrijving en woordkenmerken bevatten, uitgefilterd. Daarvoor werd het aantal woorden per woordsoort (substantief, adjectief, werkwoord, voornaamwoord, telwoord, voegwoord, voorzetsel en bijwoord) opgezocht en opgeteld. De som van dit aantal (27 693) is dan het totale aantal volledig uitgewerkte lemma’s. 18 De BN- en NN-items uit onderzoekdeel 1 (720 resp. 637). 19 < http://anw.inl.nl/show?page=help_artikelstructuur> 17

58

Bij elk in het ANW ingevoerd woord wordt deze betekenisstructuur vermeld en wordt aangegeven welke betekenissen een label bevatten.20 Op die manier kunnen drie hoofdcategorieën van elkaar onderscheiden worden: 1.

Unieke woorden: Deze artikels bevatten ofwel één enkele betekenis met een label, ofwel meerdere (hoofd- en/of sub-) betekenissen die allemaal een label krijgen. Dit houdt in dat het volledige woord slechts in één natie gebruikt wordt.

2.

Unieke betekenissen: Deze artikels bevatten allemaal meerdere (hoofd- en/of sub-)betekenissen. Het natiolectische label blijft hier beperkt tot een deel van de betekenissen, de andere betekenissen worden zowel in België als in Nederland gebruikt. Er zijn verschillende types mogelijk (zie verderop).

3.

Valse vrienden: Deze artikels bevatten allemaal meerdere (hoofd- en/of sub-)betekenissen. Een deel van de betekenissen krijgt een NN-label, een ander deel krijgt een BN-label. Daarnaast komen eventueel ook betekenissen zonder label voor.

3.1.2 Resultaten

Belgisch Nederlands

Nederlands Nederlands

17%

32% 68%

83%

Belgisch Nederlands Unieke woorden 321 Unieke betekenissen 150 Nederlands Nederlands Unieke woorden 244 Unieke betekenissen 47 Belgisch en Nederlands Nederlands Valse vrienden 26 Tabel 13: Unieke woorden en betekenissen.

Figuur 19: Unieke woorden en betekenissen.

1. Unieke woorden Zowel wat de Belgisch Nederlandse als de Nederlands Nederlandse items betreft, is de groep unieke woorden het grootst. Deze groep omvat de duidelijkste soort natiolectismen aangezien het volledige woord aan de andere kant van de landsgrens onbekend is. Opvallend is dat het aandeel unieke woorden veel groter is dan het aandeel unieke betekenissen in het Nederlands Nederlands in vergelijking met het Belgisch Nederlands. Dat kan verklaard worden door het hoge aantal cultuurgebonden items (zie 3.3.5). Deze groep is verder minder interessant voor nader onderzoek.

20

Voor een overzicht: zie bijlage 3.1.

59

2. Unieke betekenissen BN

NN

De unieke betekenissen representeren respectievelijk 17% en 32%

geen verband

70

29

van de Nederlands en Belgisch Nederlandse woordenschat. Bij deze

wel verband

79

18

categorie is het interessant verder te onderzoeken hoe de unieke

metafoor

20

6

BN-/NN-betekenissen zich tot de andere betekenissen verhouden.

metonymie

39

8

specialisering

8

4

generalisering

12

overig

2

gemeenschappelijke betekenis? Om dit na te gaan, werden alle

onduidelijk

1

betekenissen ingevoerd in het ANW en op hun verwantschap

Tabel 14: Betekenisverbanden tussen de betekenissen van niet-unieke woorden.

Gaat het om niet-verwante betekenissen of bestaan er metaforische en

metonymische

onderzocht.

In

relaties

sommige

tussen

gevallen

de

geeft

unieke

het

en

ANW

de

de

betekenisrelaties zelf aan, maar meestal gebeurt dat niet. Hier werd

de betekenisrelatie zelf bestudeerd. Enkel de betekenisrelaties tussen de BN-woorden en de niet-BN-woorden (of de NN-woorden en de niet-NN-woorden) werd nagegaan, de onderlinge relatie tussen de verschillende BN/NN-betekenissen werd niet bestudeerd. Omdat dit tot op zekere hoogte subjectief werk is, werden de betekenisrelaties die niet in het ANW vermeld worden, tussen ronde haakjes gezet in de bijlage. De resultaten worden in bovenstaande tabel weergegeven.

Van de Belgisch Nederlandse betekenissen is iets meer dan de helft verwant met de niet-BN-betekenissen, voor het Nederlands Nederlands is dat ongeveer 38%. In de meeste gevallen gaat het om metonymische betekenisextensies, op de tweede plaats komen de metaforische extensies. Voorbeelden zijn onder meer: vleugel in de NN-betekenis “piaono” (metafoor) en de betekenis “honderdguldenbiljet” van het woord snip (metonymie). Daarnaast komt ook generalisering en specialisering voor (vormen van metonymie). In dit eerste geval is een ruimere betekenis gangbaar in het Belgisch Nederlands, terwijl in het Algemeen Nederlands enkel meer specifieke betekenissen in gebruik zijn. Zo wordt trui zowel in België als in Nederland gebruikt in de betekenis “tricot van wielrenners”, terwijl het enkel in België ook voor andere sportlieden dan wielrenners kan worden gebruikt. Bij specialisering is het tegengestelde proces in werking: hier is de brede betekenis algemeen van toepassing, terwijl een meer specifieke betekenis tot één natiolect beperkt blijft. Consigne betekent bijvoorbeeld in beide landen “instructie aan de uitvoerders over de toepassing van een beslissing”, en in België daarnaast ook “militair bevel om de kazerne niet te verlaten”. In een aantal gevallen is er een verschil tussen België en Nederland wat de woordsoort van een woord betreft. Zo kan affirmatief in België zowel als adjectief, substantief en tussenwerpsel gebruikt worden, in Nederland daarentegen enkel als die laatste twee. Het woord tempex dan weer is in België enkel een substantief, in Nederland ook een adjectief.

60

3. Valse vrienden Negen van de zesentwintig valse vrienden zijn gedeeltelijke valse vrienden (dat wil zeggen: hebben ook een gedeelde betekenis), de overige zeventien zijn volledige valse vrienden. Bij beide groepen zijn er woorden waarbij de betekenissen verwant zijn, en woorden waarvoor dat niet geldt, al is het precieze aantal moeilijk vast te stellen. Er zijn enkele duidelijke gevallen van metonymie bij de gedeeltelijke valse vrienden: de NN-betekenis “uithangbord bij een apotheek” van het woord gaper is bijvoorbeeld een metonymische extensie van de BNbetekenis “iemand die gaapt”, aldus het ANW. Ook de NN-betekenis “mannelijk lid” en de BN-betekenis “Nederlander” van het woord Kees/kees zijn beide metonymische extensies van de algemeen bekende mannenvoornaam Kees. Daarnaast zijn er ook enkele gevallen waarbij de Belgische en Nederlandse betekenis slechts licht van elkaar verschillen, zoals in voormiddag en namiddag (en de daarmee gevormde samenstellingen) waarmee telkens een licht afwijkend tijdstip van de dag wordt bedoeld.

61

3.2 Woordsoort 3.2.1 Algemeen In dit onderdeel wordt nagegaan of de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat een voorkeur vertoont voor een bepaalde woordsoort, of met andere woorden of de natiolectische woordenschat bijvoorbeeld een groter aantal substantieven bevat in vergelijking met de totale woordenschat in het ANW. Los van de verschillende syntactische combinatiemogelijkheden is er namelijk ook een conceptueel verschil tussen de verschillende woordsoorten. De taalgebruiker concipieert substantieven klaarblijkelijk anders dan werkwoorden en dat heeft ook op het domein van de dagelijkse taalpraktijk belangrijke implicaties. Gentner (1981) geeft in zijn artikel een overzicht van zes conceptuele verschillen tussen werkwoorden en substantieven en linkt ze vervolgens aan twee principes die hij “adjustability” en “compositional latitude” noemt. Dit eerste principe definieert Gentner (1981: 168) als volgt: The semantic structures conveyed by verbs and other relational terms are more likely to be altered to fit the context than the semantic structures conveyed by object-reference terms. Verbs are highly reactive; nouns tend to be inert.

Het tweede principe, dat van de “compositional latitude” (Gentner 1981: 168) betekent het volgende: Verb conflations are less tightly constrained by the perceptual world than concrete noun conflations. Loosely speaking, noun meanings are given to us by the world, verb meanings are more free to vary across languages.

De betekenis van werkwoorden is met andere woorden in hogere mate afhankelijk van de context dan bij substantieven, waarvan de betekenis op een meer directe of ‘natuurlijke’ manier aan de niet-talige werkelijkheid wordt ontleend. Dit verschil in standvastigheid van betekenis heeft te maken met de verschillende aard van de niet-talige concepten waarnaar substantieven en werkwoorden respectievelijk verwijzen. Terwijl substantieven entiteiten benoemen (bv. boom, huis, fiets…), worden werkwoorden veeleer gebruikt om naar de relatie tussen deze entiteiten te verwijzen (bv. leggen, geven, veroorzaken…). Entiteiten in de buitentalige werkelijkheid kunnen goed worden herkend en gemakkelijk worden benoemd: het zien van een voertuig met twee wielen, een stuur en pedalen volstaat om het waargenomen voorwerp als ‘fiets’ te herkennen. Voor de relatie tussen entiteiten daarentegen krijgt de taalgebruiker veel minder rechtstreekse impulsen en is hij veel meer overgeleverd aan zijn of haar interpretatiekader. Zo zal, na het bekijken van enkele beelden, het antwoord op de vraag wat heb je gezien? veel meer gelijklopen bij de verschillende waarnemers, dan het antwoord op de vraag wat is er gebeurd?. Abstracte gebeurtenissen zijn nu eenmaal veel minder direct en objectief te benoemen dan concrete zaken. Deze conceptuele verschillen weerspiegelen zich dan ook in het gedrag van werkwoorden en substantieven als afzonderlijke groep. Van adjectieven kan worden aangenomen dat deze een tussenpositie tussen substantieven en werkwoorden innemen.

62

3.2.2 Resultaten BN Totaal aantal woorden substantieven adjectieven werkwoorden tussenwerpsels bijwoord

NN

Totaal

aantal

% van totaal

aantal

% van totaal

aantal

% van totaal

1.029

100%

630

100%

27.693

100%

928 38 48 4 11

90,18% 3,69% 4,66% 0,39% 1,07%

599 4 21 4 2

95,08% 0,63% 3,33% 0,63% 0,32%

20.096 4.033 2.567 75 471

72,57% 14,56% 9,27% 0,27% 1,70%

Tabel 15: Woordsoorten binnen de natiolectische woordenschat.

De natiolectische woordenschat bevat substantieven, adjectieven, werkwoorden, tussenwerpsels en bijwoorden. Ook bij andere woordsoorten, zoals voorzetsels, kan natiolectische variatie optreden, maar deze kan enkel vastgesteld worden in specifieke verbindingen en kan dus niet uit woordenboeklemma’s worden afgeleid.21 Het aantal substantieven ligt zowel voor de Belgisch Nederlandse (90%) als de Nederlands Nederlandse woordenschat (95%) een pak hoger dan het aantal substantieven in de totale ANW-woordenschat (73%). Dit verschil tussen de natiolectische en de totale woordenschat is zowel voor het BN als voor het NN significant. 22 Dit kan in eerste instantie verklaard worden door het hoge aantal maatschappijgebonden termen in de natiolectische woordenschat. Deze termen, die instellingen en zaken benoemen die eigen zijn aan de maatschappij waarin ze worden gebruikt, worden in hoge mate direct door de werkelijkheid aan de taalgebruiker opgedrongen. Bovendien is het belangrijk al deze verschillende entiteiten in de werkelijkheid ook met verschillende namen te benoemen, om verwarring te vermijden. Toch is het hoge aantal maatschappijgebonden woorden geen afdoende verklaring. Om een beeld te krijgen van de natiolectische substantieven zonder maatschappijgebonden items, werd de volgende zoekfunctie ingevoerd: “taalvariëteit = (vooral) in België / (vooral) in Nederland” + “woordsoort = substantief” + “domein = ingevuld”. Hoewel niet alle woordenschat met een domeinrestrictie maatschappijgebonden is en hoewel –omgekeerd- niet alle maatschappijgebonden items een domeinrestrictie bevatten, geeft deze zoekfunctie toch een goede indicatie van het aantal substantieven met een maatschappijgebonden aard op. Deze zoekfunctie leverde onderstaande resultaten op:

Totaal subst. Maatschappijgebonden subst. Niet-maatschappijgebonden subst. Totaal aantal woorden zonder maatschappijgebonden Niet-maatschappijgebonden subst.

BN aantal 928 127 801

% van totaal

973 801

NN aantal 599 235 364

% van totaal

413 82,32%

364

Totaal aantal 20.096 2.692 17.404

% van totaal

25.567 88.13%

17.404

68,07%

Tabel 16: Substantieven in de natiolectische woordenschat zonder maatschappijgebonden items.

21 22

Bv. met pensioen gaan in Nederland; op pensioen gaan in Vlaanderen. (met p=0 < 0.01)

63

Ook hier is het verschil tussen de BN- en de totale woordenschat enerzijds en de NN- en de totale woordenschat anderzijds significant.23 De maatschappijgebonden items buiten beschouwing gelaten ligt het aantal substantieven dus nog steeds hoger in de natiolectische woordenschat dan in de totale woordenschat. Ook bij de adjectieven is er een significant verschil tussen de natiolectische en niet-natiolectische woordenschat, hetzij in de omgekeerde richting. Hier ligt het aantal Belgisch Nederlandse en Nederlands Nederlandse adjectieven namelijk zeer laag in vergelijking met de totale woordenschat. Terwijl het BN nog 38 adjectieven bevat (goed voor bijna 4%), bevat het NN amper 4 adjectieven (0.63% van de totale NN-woordenschat); bij de totale woordenschat daarentegen is bijna 15% adjectief. Hetzelfde geldt voor de werkwoorden: bijna 5% van de Belgisch Nederlandse en iets meer dan 3% van de Nederlands Nederlandse woorden is een werkwoord, tegenover 9% van de totale woordenschat. Bij de tussenwerpsels kan er geen significant verschil worden vastgesteld, net als bij de Belgisch Nederlandse bijwoorden. Bij de Nederlands Nederlandse woordenschat daarentegen ligt het aantal bijwoorden significant lager dan bij de totale woordenschat.

3.2.3 Bespreking Het overwicht aan substantieven enerzijds en onderwicht aan adjectieven en werkwoorden anderzijds is moeilijk te verklaren. Er kunnen echter wel enkele indicaties worden aangereikt. Het verschil tussen werkwoorden en substantieven speelt namelijk ook in andere taalkundige verschijnselen een rol. Zo heeft onderzoek (Tadmor 2009: 61) aangetoond dat substantieven veel vaker ontleend worden uit andere talen dan adjectieven en werkwoorden. In de World Loanword Database zijn ongeveer 31% van alle substantieven een leenwoord, tegenover 14% van de werkwoorden en 15% van de adjectieven (Tadmor 2009: 61). Aangezien (vooral) het Belgisch Nederlands voor een groot deel uit (Franse) leenwoorden bestaat, kan dit principe een rol hebben gespeeld. Toch verklaart dit niet waarom ook het Nederlands Nederlands zo veel substantieven bevat, al heeft daar wellicht de grote hoeveelheid cultuurgebonden items (zie: 3.3.3) tot een nominaal overwicht geleid. Op een meer abstract niveau kan ook de aard van de verschillende woordsoorten een rol hebben gespeeld. Aangezien substantieven een concreter en direct aan de werkelijkheid gerelateerde betekenis hebben (Gentner 1981), is er een grotere nood aan veel substantieven: elk concept in de werkelijkheid vereist een eigen naam. Werkwoorden daarentegen hebben vagere betekenissen en kunnen op die manier een grotere hoeveelheid verschijnselen in de werkelijkheid met één naam benoemen (Gentner 1981). Er zijn dus minder werkwoorden nodig om de werkelijkheid te beschrijven dan substantieven. Dit algemene principe –dat voor alle talen geldt en ook uit de totale woordenschat in het ANW blijkt- wordt in de natiolectische woordenschat mogelijk nog versterkt, doordat de verankering van de niet-talige in de talige werkelijkheid voor natiolectismen prominenter is. Een andere factor kan zijn dat nieuwe “nominale” concepten ook vaker met nieuwe namen benoemd worden, terwijl voor nieuwe “verbale“ concepten bestaande werkwoorden worden gebruikt. Als er een nieuw concept ontstaat (of een bestaand concept een naam krijgt), kunnen deze –zeker naarmate de pluricentrische status van het Nederlands meer aanvaard wordt- aan beide kanten van de landsgrens een andere naam krijgen. Denk bijvoorbeeld aan nultolerantie/zerotolerantie in België tegenover zerotolerance in Nederland. Op die manier vergroot de nominale

23

In beide gevallen: (met p = 0 < 0.01).

64

woordenschat in de beide natiolecten, terwijl de verbale woordenschat vermindert of stagneert. Gezien het grote aantal neologismen in beide natiolecten (zie 3.3.6) kan deze factor een grote rol hebben gespeeld. Verder onderzoek is vereist om deze suggesties te onderbouwen of weerleggen en andere verklaringen aan te reiken.

3.3 Bijzonderheden in gebruik 3.3.1 Algemeen Naast een natiolectisch label, krijgen veel Belgisch en Nederlands Nederlandse items in het ANW ook een ander restringerend label. Deze items kunnen via de zoekfunctie “bijzonderheden in gebruik” gegeneerd worden. Het ANW onderscheidt zes verschillende categorieën: stijl, houding, domein, frequentie, tijd en medium. Elk van deze categorieën wordt in de volgende paragrafen nader onderzocht; de resultaten worden in onderstaande tabel samengevat. Bijzonderheden in gebruik BN

NN

Totaal

aantal

% van totaal

aantal

% van totaal

aantal

% van totaal

(zeer) formeel

5

0,49%

7

1,11%

96

0,35%

(zeer) informeel

37

3,60%

32

5,08%

365

1,32%

vulgair

3

0,29%

3

0,48%

22

0,08%

TOTAAL

46

4,47%

42

6,67%

538

1.94%

pejoratief

7

0,68%

8

1,27%

161

0,58%

eufemistisch

1

0,10%

3

0,48%

24

0,09%

liefkozend

1

0,10%

1

0,16%

18

0,06%

schertsend

5

0,49%

3

0,48%

57

0,21%

ironisch

-

-

2

0,32%

19

0,07%

sarcastisch

-

-

9

0,03%

Stijl

Houding

1

0,10%

beledigend

4

0,39%

1

0,16%

31

0,11%

TOTAAL

19

1,85%

18

2,86%

319

1,15%

148

14,38%

258

40,95%

3.050

11,01%

12

1,17%

7

1,11%

148

0,53%

16

1,55%

22

3,49%

155

0,56%

Domein is ingevuld Frequentie weinig gebruikt Tijd verouderend archaïsch

-

-

4

0,63%

47

0,17%

neologisme

58

5,64%

148

23,49%

1.772

6,40%

TOTAAL

74

7,19%

174

27,62%

1.974

7,13%

(vooral) geschreven taal

4

0,39%

7

1,11%

181

0,65%

(vooral) gesproken taal

13

1,26%

10

1,59%

50

0,18%

TOTAAL

17

1,65%

17

2,70%

231

0,83%

Medium

Tabel 17: Overzicht van bijzonderheden in gebruik bij de natiolectische woordenschat.

65

3.3.2 Stijl Het Algemeen Nederlands Woordenboek onderscheidt zes stilistische labels, die in dit onderzoek tot drie werden gereduceerd: ‘zeer formeel’, ‘formeel’ (samengevoegd in dit onderzoek tot ‘(zeer) formeel), ‘zeer informeel’, ‘informeel’ (samengevoegd tot ‘(zeer) informeel’) ‘vulgair’ en ‘specialistisch’ (slechts één resultaat, en werd dus buiten beschouwing gelaten). Bij het Belgisch Nederlands is er geen significant hoger aantal woorden dat een ‘(zeer) formeel’ label draagt in vergelijking met de totale woordenschat. Bij het Nederlands Nederlands echter wel24: 1.11% van de NN-woorden is formeel tot zeer formeel gekleurd, terwijl dat in het totaal slechts 0.35% een formele restrictie krijgt. De natiolectische woordenschat die een ‘(zeer) informeel’-restrictie krijgt, ligt zowel voor het BN als het NN significant hoger dan gemiddeld.25 Deze resultaten leggen een opvallend verschil bloot tussen beide natiolecten: terwijl de natiolectische woordenschat in België vooral op het informele niveau restricties kent, krijgt het Nederlands Nederlands zowel informele als formele restricties. Dat het Belgisch Nederlands een laag formeel karakter heeft, hoeft niet te verbazen: veel van de Belgisch Nederlandse standaardwoorden stammen immers uit de sociaal minder prestigieuze dialecten of regiolecten en hebben dus eerder een informeel karakter. Een vage grens tussen de dialecten, regiolecten, tussentaal en de Belgische standaardtaal bemoeilijkt bovendien ook een duidelijke afbakening (zie literatuurstudie 1.2.1). Daarnaast geniet het Belgisch Nederlands als niet-dominante variëteit van het Nederlands geen hoge status, en is het dus niet ondenkbaar dat Belgisch Nederlandse sprekers –die onzeker zijn over de correctheid van hun eigen taal- voor formele situaties op het Algemeen Nederlands26 (of zelfs op het Nederlands Nederlands) overschakelen. Toch is het opvallend dat het Nederlands Nederlands, naast een hoog aantal formele restricties, ook heel wat informele woorden bevat (5%) –zelfs meer dan het Belgisch Nederlands (3.6%). Dat lijkt contra-intuïtief als we denken aan de lagere status van het Belgisch Nederlandse natiolect. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat de grens tussen standaardtaal en niet-standaardtaal in Nederland minder streng is, en dat dus een pak woorden die in een Belgisch Nederlandse situatie niet tot de standaardtaal zouden worden gerekend in Nederland wel worden aanvaard, hetzij met een informeel label (zie ook: De Caluwe 2012). Die minder strenge grens zou ten eerste verklaard kunnen worden door het feit dat het bewustzijn omtrent niet-standaardtalige gebruik in Nederland minder groot is in vergelijking met Vlaanderen. Ten tweede laten jaren van integrationistisch taalbeleid sporen na: de taal in het Noorden wordt nog steeds sneller als norm aanvaard dan de taal in Vlaanderen. De onzekerheid aan Belgisch Nederlandse zijde leidt daarentegen tot een grote voorzichtigheid omtrent aanvaarding van bepaalde items, ook al zijn ze al geruime tijd in het hele taalgebied gangbaar. Een andere opvallende vaststelling is dat vier van de zeven formeel gelabelde woorden in het Nederlands Nederlands uit het Frans ontleend zijn. Ook bij het Belgisch Nederlands zijn twee van vijf de formele woorden uit het Frans afkomstig. Het verschil schuilt echter in de informele woorden: terwijl de Belgisch Nederlandse informele woordenschat enkele Franse ontleningen kent (depanneren, facteur, occasie, roderen) ontbreken deze volledig in de Nederlands Nederlandse informele woorden. Daar komen dan weer enkele woorden uit de talen van de voormalige overzeese kolonies: Surinaams Nederlands (jaardag), Indonesisch (pisang) en Papiaments 24

(met p=0.001622 < 0.01). In beide gevallen: (met p=0 < 0.01). 26 Dat wil zeggen: het deel van de Nederlandse standaardtaal dat zowel in België als in Nederland gebruikelijk is. 25

66

(swa). Het Frans wordt in Nederland dus vooral voor formele woorden gebruikt, terwijl het Frans in België zowel formele woordenschat (Frans was jarenlang de taal van het bestuur en administratie) als informele woordenschat (via dialect) oplevert. Ook wat het label ‘vulgair’ betreft is er een significant verschil tussen het NN/BN en de totale woordenschat, hetzij in minder mate voor het BN27. In totaal krijgen 46 Belgisch Nederlandse woorden een stilistische label, en 42 Nederlands Nederlandse op een totaal van 538 gelabelde woorden. Zo’n 4.5% tot 6.7% van de natiolectische woordenschat is dus stilistisch gerestringeerd. Het verschil tussen het Belgisch en het Nederlands Nederlands is niet significant.

3.3.3 Houding Onder de restrictie ‘houding’ onderscheidt het ANW de labels ‘pejoratief’, ‘eufemistisch’, ‘liefkozend’, ‘schertsend’, ‘ironisch’, ‘sarcastisch’, ‘beledigend’ en ‘kwetsend’. Het totale aantal BN- woorden en NN-woorden dat een dergelijk label krijgt, ligt significant hoger dan in de totale woordenschat, hetzij minder bij het Belgisch Nederlands.28 Het meest voorkomende label is zowel voor het BN als NN ‘pejoratief’ (respectievelijk 7 en 8 resultaten), gevolgd door ‘schertsend’ (resp. 5 en 3) en ‘beledigend’ (resp. 4 en 1). Deze woorden bevatten voor een groot deel scheldnamen, die een grotere emotionele lading bevatten en ook meer cultuurgebonden zijn. Enkele voorbeelden zijn onder andere: ajuin, flik, Kees (BN) en bonenteller, patjepeeër en hermelijnvlo (NN). Een deel van deze woorden zijn duidelijke maatschappijgebonden (ajuin voor een inwoner van Aalst en Kees als schertsende benaming van Belgen voor Nederlanders); een ander deel is onder specifieke culturele of historische omstandigheden ontstaan (patjepeeër). Het natiolectische karakter van deze woorden lijkt zeer uitgesproken 29, en de kans op ontlening vanuit het ene in het andere natiolect is dus wellicht gering. Toch is het verschil tussen het BN/NN en de totale woordenschat voor geen van de afzonderlijke labels significant. Deze restrictie is dus minder belangrijk bij de natiolectische woordenschat dan de stilistische restrictie.

3.3.4 Domein Het ANW kent domeinen toe aan woorden die “op één of andere manier verbonden zijn met een vaktaal en/of een specifiek gebied in de samenleving”.30 In totaal worden een vierentwintigtal koepeldomeinen onderscheiden die elk op hun beurt in domeinklassen en domeinnamen worden onderverdeeld. Enkel deze domeinklassen en domeinnamen echter worden in het ANW getoond. De koepeldomeinen zijn:

27

BN: (met p=0.023484 < 0.05); NN: (met p=0.000914 < 0.01). BN: (met p=0.042933 < 0.05); NN: (met p=9.5E-05 <0.01). 29 Dat bewijst o.a. een zoekopdracht op Google: patjepeeër komt slechts 39 maal voor op Belgische websites, tegenover 5 830 maal op Nederlandse websites; hetzelfde geldt voor bonenteller (450 maal in Nederland, 9 maal in België). (De andere woorden kunnen vanwege homonymie niet worden onderzocht.) 30 28

67

1. 2. 3. 4. 5.

6. 7.

Agricultuur en visserij Automatisering, informatie en communicatie Economie en arbeid Eten, drinken en genotsmiddelen Feestdagen, herdenkingen, festiviteiten en evenementen Flora en Fauna Gebouwen, monumenten en huisvesting

8. Geschiedenis 9. Gezondheid en zorg 10. Instellingen en organisaties 11. Kunst en cultuur 12. Landen, gebiedsdelen en gemeenten 13. Mens en maatschappij 14. Natuur en milieu 15. Natuurkunde en scheikunde 16. Onderwijs en wetenschap

17. Overheid, politiek en bestuur 18. Recht, openbare orde en veiligheid 19. Religie, levensbeschouwing en filosofie 20. Sport en spel 21. Taal en literatuur 22. Techniek en technologie 23. Toerisme en recreatie 24. Verkeer en vervoer

Hoewel niet elk van deze domeinen een specifiek cultureel of maatschappelijk gebied bestrijkt, geven deze domeinen toch een goede indicatie van welke woorden een meer maatschappijgebonden karakter hebben. Alle BN- en NN-woorden afzonderlijk controleren, is binnen het bestek van dit onderzoek niet mogelijk. Bovendien is de grens tussen wat cultuurspecifiek en wat taalspecifiek is niet altijd eenduidig vast te stellen. Vandaar baseren we ons op deze domeinrestricties om een globaal beeld van de maatschappijgebonden woordenschat te krijgen. Om te weten hoeveel van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat maatschappijgebonden is, werden de zoekfuncties “(vooral) Belgisch Nederlands”/”(vooral) Nederlands Nederlands” gecombineerd met de zoekfunctie “domein is ingevuld”. Op die manier werden 148 Belgische en 258 Nederlandse items gegenereerd, wat goed is voor respectievelijk 14% en 41% van de totale natiolectische woordenschat. In het volledige woordenboek omvatten 3050 trefwoorden een domein, wat neerkomt op 11% van het totaal. Het verschil tussen het Belgisch Nederlands en de totale woordenschat is significant, maar niet in de hoogste mate.31 Het Nederlands Nederlands daarentegen bevat hoog significant meer maatschappijgebonden items dan gemiddeld. 32 Bijna de helft van de woorden is hier maatschappijgebonden. Dit overwicht kan verklaard worden doordat deze woorden het duidelijkst natiolectisch gerestringeerd zijn. Vermoedelijk ontbreekt nog een heel deel Nederlands Nederlandse woorden in het ANW, doordat het bewustzijn omtrent het natiolectische karakter van deze woorden er minder groot is dan in België.

3.3.5 Frequentie Het ANW onderscheidt de frequentielabels ‘weinig gebruikt’, ‘vooral’ en ‘soms’, maar enkel dit eerste label komt voor in combinatie met ‘(vooral) in België’ en ‘(vooral) in Nederland’. Twaalf BN-woorden krijgen een ‘weinig gebruikt’-label, tegenover zeven NN-woorden. Voor het Belgisch Nederlands is het verschil met de totale woordenschat significant33, voor het Nederlands Nederlands niet. Vermoedelijk zijn (een deel van) deze Belgisch Nederlandse woorden in onbruik geraakt door concurrentie van de Nederlands Nederlandse vorm (bv. smoor door mist, nevel; soigneren door verzorgen en sortie door uitstapje). Dit label is echter minder interessant voor verder onderzoek aangezien de waarde van deze labels relatief is. Het ANW geeft namelijk zelf aan dat de frequentielabels op frequenties in het ANW-corpus gebaseerd zijn en dus “zeer relatief” 34 zijn. Het valt te

31

(Met p=0.011512 < 0.05). (Met p=0 < 0.01). 33 (Met p=0.007505 < 0.01) 34 http://anw.inl.nl/show?page=help_artikelstructuur 32

68

vermoeden dat de frequentiebeperkingen voor het Belgisch Nederlands en de totale woordenschat in werkelijkheid hoger liggen dan wat door het ANW aangegeven wordt (zie bijvoorbeeld ook het hoge aantal labels BN/NN + verdere restrictie in het PHWN).

3.3.6 Tijd Onder de temporele restricties vallen de labels ‘verouderend’, ‘archaïsch’ en ‘neologisme’, dat gebruikt wordt voor alle woorden die vanaf het jaar 2000 voor het eerst opgetekend werden. Aangezien het label ‘archaïsch’ slechts 47 resultaten bevat in het totaal wordt het hier samen gerekend met het label ‘verouderend’. Het Belgisch Nederlands bevat op die manier 16 ‘archaïsch/verouderdend’ labels, het Nederlands Nederlands 26. In beide gevallen is het verschil met de totale woordenschat significant. 35

Veel van de Belgisch Nederlandse

verouderende woorden zijn eerder volkstalige of dialectisch gekleurde woorden, die door een algemenere variant verdrongen worden (bv. oogmeester door oogarts, echel door bloedzuiger). Dit kan aan de gestage verdwijning van de dialecten ten voordele van een algemenere taalvariëteit gekoppeld worden. Een ander deel zijn maatschappijgebonden items, die door maatschappelijke evoluties verouderd zijn geraakt (bv. BRT en BRTN die nu door VRT vervangen zijn). Ook voor het Nederlands Nederlands bestaat de verouderende woordenschat vooral uit niet langer actuele maatschappelijke termen (AVBB, CFO, NOV, ziekenfondspatiënt…). Een ander deel is in onbruik geraakt doordat het concept waarnaar het woord verwijst gedateerd is geraakt (bv. cineac: “bioscoop met journaals”). De ‘archaïsche’ woorden bestaan hier vooral uit onderwijs- en religiegerelateerde termen als hoofdmeester, burgerschool, LBO en sticht. Het ANW besteedt bijzonder veel aandacht aan het onderscheiden van neologismen: in totaal bevat het woordenboek 1 974 neologismen waarvan 58 in het Belgisch Nederlands en 148 in het Nederlands Nederlands. Bijna één vierde van de NN-woordenschat is met andere woorden een neologisme. 36 Veel van deze neologismen benoemen recente uitvindingen, die (nog) niet in Vlaanderen gebruikt worden, of daar een andere naam krijgen: adob, afluistercamera, biobedfilter, fijnstofflitspaal, fileventiel… Bij een ander deel gaat het duidelijk om maatschappijgebonden items (bv. Drentenier voor een rentenier in Drenthe, mabelen voor “het verwijderen van ongunstige informatie uit Wikipedia”, zoals de Nederlandse prinses Mabel deed en sonjabakkeren “het dieet van Sonja Bakker volgen”). Dat het aantal neologismen binnen de NN-woordenschat zo groot is, heeft vermoedelijk te maken met het feit dat het natiolectische karakter van deze woorden veel makkelijker via corpusonderzoek kan worden vastgesteld. Deze woorden, die recente maatschappelijke ontwikkelingen benoemen, komen vaker in kranten voor en kunnen dus eenvoudig aan één bepaalde natie worden toegeschreven. Het ANW-corpus, dat in totaal 102,5 miljoen tokens bevat, bestaat dan ook voor 40 miljoen tokens uit krantentaal. Teksten uit de Nederlandse kranten NRC en Meppeler Courant en de Belgische krant De Standaard werden in het corpus opgenomen, wat ook meteen het grotere aantal NN- dan BN-neologismen verklaart.

35 36

Voor BN: (met p=0.007505 < 0.01); voor NN: (met p=0 < 0.01). Significant (met p=0 < 0.01) meer dan de totale woordenschat.

69

3.3.7 Medium Het ANW labelt in totaal 231 woorden als ‘(vooral) geschreven’ en ‘(vooral) gesproken’ waarvan 17 voor het BN en 17 voor het NN. De cijfers zijn niet significant en lijken zeer beknopt (zie opnieuw de labels in Prisma). Zo is het onwaarschijnlijk dat slechts 13 van de 1029 BN-woorden vooral in de gesproken taal voorkomen, omdat het Belgisch Nederlands net een relatief kleine afstand tot dialecten, regiolecten en tussentaal vertoont, en dat voor geschreven –meer dan gesproken taal- het mononormatieve standpunt van Nederland als norm nog gangbaar is. De lage cijfers kunnen verklaard worden door het feit dat de labels op corpusonderzoek gebaseerd zijn: het is zeer moeilijk om schrijf- en spreektalige nuances in een schriftelijk corpus te vatten en corpora met spreektalige teksten zijn voor het Belgisch Nederlands nog niet voldoende voor handen.

3.4 Woordrelaties 3.4.1 Synoniemen Maar liefst 539 van de 1029 BN-woorden (52%) en 229 van de 630 NN-woorden (35%) bevat in de betekenisomschrijving ten minste één synoniem. Dat is een pak hoger dan de totale woordenschat die slechts 27% synoniemen bevat. Dit hoge aantal kan in de eerste plaats verklaard worden door de grote hoeveelheid substantieven in de natiolectische woordenschat (zie 3.2). Deze woordsoort bevat namelijk het grootste aantal synoniemen: 34% van de substantieven bevat een synoniem, tegenover slecht 13% van de adjectieven en 11% van de werkwoorden. Toch is deze verklaring niet afdoende, aangezien het gemiddelde aantal synoniemen bij de substantieven nog steeds lager ligt dan bij de natiolectische woordenschat. Het hoge percentage synoniemen bij de BN- en NN-woordenschat wijst erop dat voor veel van deze natiolectische woorden een synoniem voor handen is. Of dit synoniem ook een natiolectisch label draagt, of daarentegen in het volledige taalgebied voorkomt, zal in onderstaande paragrafen worden onderzocht. Om de aard van de synoniemen van Belgisch en Nederlands Nederlandse lexemen na te gaan, werd elk van de synoniemen opgezocht in het ANW en de eventuele labels ervan nagegaan.37 Een deel van de synoniemen 38 echter bestaat (nog) niet als lemma in het ANW en kan dus niet beoordeeld worden. 39 In dit geval zijn er twee mogelijkheden. Ofwel bevat het natiolectische woord in kwestie ook andere synoniemen die wel een lemma hebben en waarvan de labels dus kunnen worden opgezocht. In dat geval krijgt het natiolectische woord de opmerking ‘eventueel andere’, omdat naast de labels van de aanwezige synoniemen er ook eventueel andere labels mogelijk zijn. Over deze groep woorden bestaat dus enige onzekerheid, omdat de data onvolledig zijn. Ofwel bevat het woord in kwestie geen andere synoniemen met een lemma, en kan over dit woord dus in het geheel geen uitspraak worden gedaan. Deze woorden krijgen onder de categorie “label” een liggend streepje (-) en worden buiten beschouwing gelaten voor verder onderzoek. Om met deze restrictie rekening te houden, werden de data op twee verschillende manieren verwerkt: één keer mét de onvolledige data erbij (“volledige

37

Zie bijlage: 3.2. Deze worden in de data tussen ronde haakjes () geplaatst. 39 Een deel van de synoniemen zonder eigen lemma krijgt wel een label, deze woorden werden zoals de woorden met een eigen lemma behandeld. 38

70

woordenschat”) en één keer zonder de onvolledige data (“onvolledige woordenschat”). 40 In totaal werden op die manier respectievelijk 479 en 360 woorden onderzocht voor het Belgisch Nederlands en respectievelijk 183 en 120 woorden voor het Nederlands Nederlands. Wat de labels van de synoniemen van de natiolectische woordenschat betreft, zijn er zeven mogelijkheden. Ofwel bevat geen van de aanwezige synoniemen een label (“geen label”); ofwel bevatten alle aanwezige synoniemen een BN-label (“BN-label”) of een NN-label (“NN-label”). Daarnaast zijn er ook combinaties mogelijk: een woord kan één of meerdere synoniemen hebben zonder label en tegelijkertijd ook één of meerdere synoniemen met een label (“geen label + BN-label” of “geen label + NN-label”); of kan één of meerdere synoniemen hebben met een BN-label en tegelijkertijd ook één of meerdere synoniemen met een NN-label (“BNlabel + NN-label”); of kan tot slot ook synoniemen hebben met zowel een BN-label als een NN-label en tegelijkertijd synoniemen zonder label (“NN-label + BN-label + geen label”). Tabellen 15 en 16 geven een overzicht van de resultaten voor de volledige en de onvolledige woordenschat. Belgisch Nederlands Volledige woordenschat

Nederlands Nederlands

absolute cijfers

percentage

absolute cijfers

percentage

geen label

315

66%

49

27%

BN-label

36

8%

40

21%

NN-label

35

7%

67

37%

geen label + BN-label

58

12%

9

5%

geen label + NN-label

15

3%

11

6%

deel NN-label + deel BN-label

17

4%

7

4%

deel NN-label + deel BN-label + deel geen label TOTAAL

3

<1%

-

-

479

100%

183

100%

Tabel 18: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - volledige woordenschat.

Belgisch Nederlands Onvolledige woordenschat geen label BN-label NN-label geen label + BN-label geen label + NN-label

Nederlands Nederlands

absolute cijfers 226 30 30 44 12

percentage 47% 6% 6% 9% 3%

absolute cijfer 33 28 42 5 8

percentage 18% 15% 23% 3% 4%

deel NN-label + deel BN-label deel NN-label + deel BN-label + deel geen label

15 3

3% <1%

4 -

2% -

“eventueel andere”

119

25%

63

34%

TOTAAL

479

100%

183

100%

Tabel 19: Synoniemen van de natiolectische woordenschat - onvolledige woordenschat.

40

De resultaten van beide verwerkingsmethoden worden verderop als volgt weergegeven: “%onvolledige woordenschat/%volledige woordenschat”, bv. 47%/66% voor de BN-synoniemen zonder label.

71

De synoniemen zonder label schommelen voor het Belgisch Nederlands tussen de 47% en 66%, terwijl dat voor het Nederlands Nederlands slechts 18%/27% bedraagt. Dit hoge aantal bij het Belgisch Nederlands wijst erop dat er voor een grote meerderheid van de Belgische woordenschat een synoniem voor handen is dat in het volledige taalgebied gebruikelijk is. Dat aantal vergroot nog als we er de synoniemgroepen bijtellen waarvan een deel geen label en een deel een BN-label of een NN-label heeft. In totaal heeft dan 59%/88% van de Belgicismen minstens één synoniem dat aan beide zijden van de landsgrens voorkomt. Het gaat hier om zogenaamde vrije varianten (Martin 2001), of eventueel contextuele varianten (aangezien er geen rekening gehouden werd met verdere restricties van de synoniemen). De Belgisch Nederlandse woordenschat die enkel Belgische synoniemen bevat bedraagt slechts 6%/8%. Het hier om cultuurgebonden items en om lexicale leemtes. In beide gevallen ontbreekt een Nederlands Nederlandse tegenhanger; ofwel doordat het concept in Nederland onbestaande is, ofwel doordat het concept er niet gelexicaliseerd wordt. De groep van cultuurgebonden items lijkt hier het grootst (auditoraat, cabinettard, peletonremmer, wetsdokter, zitdag…), al zijn er ook niet-gelexicaliseerde items (flessen in de betekenis van “laten zakken”). Vervolgens zijn er de Belgisch Nederlandse woorden die enkel een Nederlands Nederlands synoniem hebben. Deze behoren, samen met de synoniemen die deels een BN- en deels een NN-label bevatten, tot de natiolectische synoniemen of contextuele synoniemen (Martin 2001). Eenzelfde concept wordt hier in beide landen verschillend gelexicaliseerd en het lexeem van het ene natiolect is volstrekt ongekend of ongebruikt in het andere. Enkele voorbeelden (BN/NN) zijn onder andere aanhoudingsmandaat vs. arrestatiebevel, confituur vs. jam, plattekaas vs. kwark, praline vs. bonbon en kassei vs. kinderkopje. Tot slot is er nog een mogelijkheid die niet in Martin (2001) vermeld wordt, en die tweede bestaande categorieën lijkt te combineren: woorden die zowel een synoniem met een Belgisch Nederlands, als Nederlands Nederlands label bevatten, en daarnaast ook één of meerdere synoniemen zonder label. Een voorbeeld is het Belgische peperkoek, met als synoniemen lekkerkoek (BN), ontbijtkoek (NN) en honingkoek, kruidkoek (geen label). Deze groep is een mengvorm van de natiolectische synoniemen en de vrije varianten.

deel NN-label + deel BN-label; 3%

Belgisch Nederlands: synoniemen

geen label + NN-label; 3%

deel NN-label + deel BN-label + deel geen label; 1%

geen label + BN-label; 12%

NN-label; 7%

BN-label; 8%

geen label; 66%

Figuur 20: Synoniemen van de Belgisch Nederlandse woordenschat.

72

Bij de Nederlands Nederlandse woordenschat bedraagt het aantal vrije of contextuele varianten 25%/32%, minder dan de helft van de Belgische woordenschat. Hier heeft slechts één vierde tot één derde van de woorden een synoniem dat in het volledige Nederlandse taalgebied gebruikt wordt. De groep NN-woorden met enkel NNsynoniemen daarentegen is hier het grootst: 23%/37% van de NN-woordenschat heeft geen Belgische of algemene tegenhanger. Het grootste deel daarvan zijn opnieuw cultuurgebonden items (achtstegroeper, elfstedenrijder, scheefwoner…). Ook de groep natiolectische synoniemen is vrij groot (17%/25%) en omvat woordparen (NN/BN) als carillon vs. beiaard, taugé vs. sojascheut, kapelaan vs. onderpastoor en panty vs. nylons. In tegenstelling tot wat men zou verwachten, is de groep natiolectische synoniemen in de resultaten niet identiek voor het Belgisch en Nederlands Nederlands. Dit heeft grotendeels te maken met het voorlopige karakter van het ANW, dat een woord dat als synoniem bij een ander woord voorkomt soms wel al een label geeft, zonder dat dat eerste woord ook een eigen lemma (en dus eigen synoniemen) heeft. Naarmate het aantal lemma’s in het ANW uitgebreid wordt, zou deze inconsistentie moeten worden opgelost.

Nederlands Nederlands: synoniemen geen label + NN-label; 6%

deel NN-label + deel BN-label; 4%

geen label + BN-label; 5% geen label; 27%

NN-label; 37%

BN-label; 21%

Figuur 21: Synoniemen van de Nederlands Nederlandse woordenschat.

Het verschil tussen de aard van de synoniemen van het Belgisch Nederlands en die van het Nederlands Nederlands is zeer groot. Terwijl de Belgisch Nederlandse woordenschat in de helft tot 80% van de gevallen een algemeen synoniem heeft, blijft dat voor het Nederlands Nederlands tot één vierde/één derde beperkt. Dat kan enerzijds verklaard worden door de status van het Belgisch Nederlands als niet-dominante variëteit van het Nederlands. De Belgisch Nederlandse woorden werden lange tijd niet erkend als standaardtalig, en moesten dus door een Noordelijk equivalent vervangen woorden. In sommige gevallen heeft die Nederlandse variant de Belgische verdrongen, maar vaker bleven beide woorden naast elkaar bestaan, wat tot het ontstaan van vrije varianten heeft geleid. Hoewel het Belgisch Nederlands nu officieel erkend wordt, blijft de invloed van het Nederlands Nederlands nog merkbaar. Zoals Martin (2001) aangeeft, worden nieuwe concepten in België soms aanvankelijk met de Nederlandse naam benoemd, alvorens ze een eigen Belgische naam krijgen (bv. dollekoeienziekte naast gekkekoeienziekte). Het hoge aantal Nederlandse woorden zonder algemeen of Belgisch synoniem anderzijds kan verklaard worden doordat de NN-woordenschat voor een groot deel uit

73

cultuurgebonden items bestaat. Het is niet duidelijk in welke mate dat komt doordat de Nederlands Nederlandse woorden echt weinig niet-cultuurgebonden natiolectismen bevat, of in welke mate deze niet-cultuurgebonden items ondergerapporteerd blijven door de dominante status van het Nederlands Nederlands. Vermoedelijk hebben beide factoren een rol gespeeld.

3.4.2 Hyperoniemen

Hyperonomienen BN

Hyperonomienen NN

Hyperoniemen tot. ws.

24% 39% 53%

61%

47%

76%

Figuur 22: Hyperoniemen.

Hyperoniemen zijn algemene overkoepelende begrippen waaronder bepaalde concrete subbegrippen vallen, die dan “hyponiemen” genoemd worden (Smessaert 2009: 75). De verhouding tussen hypo- en hyperoniemen is recursief in die zin dat elk hyponiem tegelijkertijd een hyperoniem kan zijn van een ander woord. Het woord hond bijvoorbeeld is een hyperoniem van chihuahua en poedel en tegelijkertijd een hyponiem van het algemenere woord zoogdier. Hypo- en hyperoniemrelaties kunnen beschreven worden in mate van ‘algemeenheid’: hoe hoger het woord op de hypo-/hyperoniem ladder, hoe algemener als het ware de betekenis van het woord. De natiolectische woordenschat bevat significant meer hyperoniemen dan de totale woordenschat41 en is dus als het ware vaker een ‘hyponiem’. We zouden kunnen stellen dat de natiolectische woordenschat dus een minder ‘algemeen’ karakter heeft dan de gemiddelde woordenschat en dus vaker voor specifiekere concepten wordt gebruikt. Hoewel het ANW ook de hyponiemen van een woord onderzoekt, is deze informatie vooralsnog niet beschikbaar op de website. We kunnen dus niet nagaan in welke mate de hyponiemische BN/NN-woorden zelf ook hyperoniemen zijn. Deze informatie zou de mate van ‘algemeenheid’ van deze woorden kunnen nuanceren. Verder onderzoek kan hier een nieuw licht op werpen.

3.5 Herkomst Aangezien de zoekfunctie op herkomst in combinatie met ‘(vooral) in België’ of ‘(vooral) in Nederland’ vooralsnog ontoereikend is in het ANW, werd de herkomst van de natiolectische woordenschat op een andere manier onderzocht. Alle Belgisch Nederlandse woorden uit bijlage 3.3 (720 in totaal) werden in het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal en op Etymologiebank opgezocht om hun herkomst te bepalen. Vooral

41

Voor beide natiolecten: (met p=0 < 0.01).

74

aan leenwoorden werd bijzondere aandacht besteed. Maar liefst 135 van de 720 Belgische woordbetekenisparen, bijna één vijfde, heeft een Franse oorsprong. Er zijn vier verschillende mogelijkheden: ontlening uit het Frans (127), ontlening uit het Oudfrans (7), leenvertaling uit het Frans (11) en gevormd naar het Frans (3). Deze grote invloed van het Frans op het BN hoeft niet te verbazen: ook in de literatuur over het Belgisch Nederlands komt het Franse karakter uitdrukkelijk aan bod. De lange overheersing van het Frans in het huidige Vlaanderen en de sociale status die deze taal toebedeeld kreeg, hebben dus duidelijk blijvende sporen nagelaten. Ook in Nederland hebben historische omstandigheden hun stempel gedrukt op de taal van nu, hetzij in mindere mate. Hier hebben enkele woorden uit de talen en culturen van de voormalige Nederlandse koloniën hun sporen nagelaten: baboe, pisang en taugé (
3.6 Conclusie De natiolectische woordenschat onderscheidt zich inderdaad op een aantal vlakken van de gedeelde woordenschat in Nederland en Vlaanderen. Ten eerste is er een significant verschil wat de woordsoort betreft: het Belgisch en Nederlands Nederlands bevatten opvallend meer substantieven dan de rest van de woordenschat. Ten eerste komt dit door het hoge aantal cultuurgebonden items (maatschappijspecifieke concepten lenen zich het best tot substantieven), daarnaast ook door de conceptuele aard van substantieven. Wat gebruiksrestricties van de natiolectische woorden betreft, zijn er –afhankelijk van het soort label- eveneens significante verschillen. De Belgisch Nederlandse woorden dragen vaker een informeel label, terwijl het Nederlands Nederlands zowel een hoog aantal woorden met een informeel als met een formeel label bevat. Deze verschillen kunnen enerzijds verklaard worden door de geringe afstand van het Belgisch Nederlands tot de Vlaamse dialecten en regiolecten en anderzijds door de nog steeds geldende invloed van het monocentrisme, waardoor voor formele situaties op het Algemeen (of Nederlands) Nederlands een beroep wordt gedaan, en waardoor informele woorden sneller tot de standaardtaal worden gerekend in Nederland dan in Vlaanderen. Ook bij de labels die een bepaalde houding uitdrukken, zijn er soms verschillen, maar deze zijn minder belangrijk en in het totaal niet significant. Domeinrestricties vormen dan wel weer een belangrijke factor bij de natiolectische woordenschat. Deze restrictie werd gebruikt om maatschappijgebonden van nietmaatschappijgebonden woorden te onderscheiden. Het hoeft niet te verbazen dat de maatschappijgebonden woorden veel hoger liggen bij de natiolectische variëteiten, al is het opvallend dat bijna de helft van de NNwoorden aan de Nederlandse maatschappij gebonden is. Ook dit kan aan de dominante status van het NN –en bijgevolg ondermaatse rapportering van niet-maatschappijgebonden unieke Nederlands Nederlandse woordengeweten worden. Bij de temporele restricties valt vooral het grote aantal neologismen op: wellicht kunnen natiolectische neologismen door het gebruik van krantencorpora makkelijk worden vastgesteld: het overwicht

42

Vooral de NN-woorden blijven grotendeels tot maatschappijgebonden items beperkt, en kunnen dus niet uitgebreid onderzocht worden op Engelse invloed.

75

aan Nederlandse kranten verklaart het overwicht aan Nederlandse neologismen. De labels frequentie en medium tot slot, leveren te beperkte data op om uitvoerige conclusies uit te trekken.

Natiolectische woorden bevatten vaker hyperoniemen en synoniemen dan de rest van de woordenschat. Vooral het grote aantal synoniemen is belangrijk, omdat op die manier inzicht kan worden verkregen voor welke natiolectismen er een alternatief voor handen is, en wat de aard van dat alternatief is. Het Belgisch Nederlands bevat in minstens 60% tot maximum 80% van de gevallen (afhankelijk van de meegerekende woordenschat) minstens één synoniem dat in het volledige taalgebied gebruikt wordt. Deze woorden komen overeen met de categorieën ‘vrije alternanten’ en ‘contextuele varianten’ van Martin (2001). Voor de overgrote meerderheid van de Belgische woorden is dus een algemene variant voor handen, terwijl dat voor het Nederlands Nederlands slechts in één derde tot één vierde van de gevallen geldt. De Belgische woorden met enkel Belgische synoniemen (de zogenaamde cultuurgebonden items of niet-gelexicaliseerde items) blijven tot 6% à 8% beperkt. In het NN daarentegen is deze groep daarentegen veruit het grootst (23%/37%). Het verschil tussen het Belgisch en het Nederlands Nederlands is dus zeer groot en kan enerzijds verklaard worden door het hoge aantal maatschappijgebonden woorden in het NN, en anderzijds door de positie van het BN, dat als niet-dominante variëteit van het Nederlands in sterke mate door het Nederlands Nederlands beïnvloed werd (en wordt).

76

Conclusie In dit onderzoek hebben we getracht een beeld te schetsen van de mate waarin de vrij recent aanvaarde pluricentrische status van het Nederlands ook in woordenboeken terug is te vinden. In de eerste plaats gebeurde dit door na te gaan hoe natiolectisch gebonden items, zowel wat de labels als de woordverklaring betreft, in verschillende woordenboeken behandeld worden. In de tweede plaats werd dieper op enkele kenmerken van het Belgisch en Nederlands Nederlands ingegaan, om te ontdekken of en in welke mate deze variëteiten zich enerzijds van elkaar onderscheiden en anderzijds van de Algemeen Nederlandse standaardtaal, en of deze eventuele verschillen door hun respectievelijke status als niet-dominante en dominante variëteit van het Nederlands verklaard kunnen worden.

Uit het onderzoek naar de woordenboekbehandeling van Belgisch en Nederlands Nederlandse woorden is ten eerste gebleken dat er grote onduidelijkheid bestaat over welke woorden nu al dan niet tot één van beide natiolecten gerekend moeten worden. Dat valt op als we de resultaten van de labeling in het Prisma Handwoordenboek Nederlands, het Algemeen Nederlands Woordenboek en het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal bekijken en vergelijken. Over het Belgisch Nederlands is de eensgezindheid groter dan over de Nederlands Nederlandse: 72% van de BN-woorden uit het ANW komen ook in Prisma voor, tegenover 48% van de Nederlands Nederlandse. Ook wat de relatieve omvang van de natiolectische tot de totale woordenschat betreft, zijn er verschillen tussen beide taalvariëteiten. Het Belgisch Nederlands beslaat in het ANW 3.4% van de totale woordenschat, in Prisma 3.9%; voor het Nederlands Nederlands is dat respectievelijk 4.7% en 2.3%. Dat de onzekerheid over het Nederlands Nederlands veel groter is, heeft te maken met het gebrek aan adequate bronnen of corpora die tot een systematische classificatie van het NN kunnen leiden. Dit kan dan weer aan de dominante status van het NN geweten worden. Het Nederlands uit Nederland werd namelijk eeuwenlang als enige norm aanvaard en is dus als het ware de “default”-vorm van het Nederlands. Aan een uitgebreide beschrijving van deze variëteit is er op die manier veel minder behoefte geweest: het Nederlands in Nederland was het enige échte Nederlands en daarmee was de kous af. Hoewel twee van de drie behandelde woordenboeken de gelijkwaardige labeling van beide natiolecten vooropstelt (het derde woordenboek zal dat vanaf de volgende editie doen), wordt deze doelstelling in de realiteit bemoeilijkt door de lange monocentrische voorgeschiedenis.

Ook wat de lexicografische behandeling van de Belgisch Nederlandse woorden betreft, blijven sporen van de monocentrische visie zichtbaar. Dat bleek toen we de lemma’s van de BN-woordenschat toetsten aan de eisen voor de lexicografische behandeling van natiolectismen, zoals door (Martin 2001) opgesteld. Over het algemeen scoren de lemma’s slechts matig: nog niet de helft van alle onderzochte Belgicismen voldoet in de drie woordenboeken aan Martins (2001) eisen. Toch zijn er grote verschillen vast te stellen tussen de verschillende woordenboeken én tussen de zeven verschillende categorieën. De omvang van het woordenboek speelt een belangrijke rol in de score: hoe omvangrijker het woordenboek, hoe beter de score. De niet-gelexicaliseerde varianten, de alternanten met restricties en de omgangstalige varianten doen het over het algemeen goed. De cultuurgebonden items, de substandaardvormen en vooral de unieke varianten doen het matig tot zeer slecht.

77

Vooral deze laatste groep is interessant omdat beide natiolecten in deze categorie direct tegenover elkaar worden gesteld: één Belgisch Nederlands woord correspondeert hier met één Nederlands Nederlands woord. In deze groep wordt de verschillende behandeling van beide natiolectismen duidelijk. Belgisch Nederlandse woorden krijgen hier vaak een Nederlands Nederlands synoniem, zonder de vermelding dat deze variant uitsluitend in Nederland wordt gebruikt. Daarnaast verwijst men eenzijdig van de Belgische naar de Nederlandse variant, zonder van de Nederlandse naar de Belgische te verwijzen. Hieruit blijkt opnieuw de dominante status van het NN, dat soms onterecht als standaard voor het volledige taalgebied wordt beschouwd.

In het tweede onderzoeksdeel vervolgens werd de aard van de Belgisch en Nederlands Nederlandse woordenschat aan de hand van een aantal parameters in het ANW onderzocht. Een deel van deze kenmerken zullen opnieuw door de verschillen tussen dominante en niet-dominante taalvariëteiten verklaard kunnen worden, een ander deel niet. Een eerste belangrijke vaststelling –die als verklaring voor een groot deel eigenschappen kan dienen- is de grote dominantie van maatschappijgebonden woorden in het Nederlands Nederlands (ongeveer 40%). Dit verklaart ten eerste waarom het bij de NN-items vaker unieke woorden dan unieke betekenissen betreft: veel van de NN-woordenschat bestaat uit benamingen voor instellingen en culturele verschijnselen dus meestal ook slechts één betekenis hebben. Ten tweede verklaart dit het geringe aantal NN-woorden dat minstens één synoniem heeft dat in het volledige taalgebied gebruikt wordt. Terwijl de Belgische woorden in 60% tot 80% minstens één tegenhanger hebben die in beide naties wordt gebruikt, blijft dit voor het Nederlands Nederlands tot één derde à één vierde beperkt. De vele maatschappijgebonden items vormen echter ook een hindernis binnen dit onderzoek, omdat op die manier de écht natiolectische woordenschat (dat wil zeggen de natiolectisch unieke woorden, niet de natiolectisch unieke concepten) moeilijker in beeld gebracht kan worden. Het ANW bevat sowieso al minder NN-woorden dan BN-woorden en als deze maatschappijgebonden woorden dan nog eens buiten beschouwing worden gelaten, wordt de NNwoordenschat wel zeer klein. Een verklaring voor dit overwicht komt er opnieuw door de dominante status van het Nederlands in Nederland. De maatschappijgebonden items zijn veel eenvoudig vast te stellen dan de nietmaatschappijgebonden woorden. Door een gebrek aan goeie bronnen én door een onbewust nog geldende monocentrische visie blijft een deel van de NN-woordenschat vermoedelijk ondergerapporteerd.

Nog andere eigenschappen van het BN en NN kunnen vanuit een pluricentrisch standpunt verklaard worden. Zo bevatten beide taalvariëteiten significant vaker gebruiksrestricties in vergelijking met de totale woordenschat. Vooral de stilistische labels ‘(zeer) formeel’ en ‘(zeer) informeel’ leveren belangrijke informatie op. Het Belgisch Nederlands krijgt vaker een ‘informeel’-label dan de totale woordenschat, wat door de geringe afstand van het Belgisch Nederlands tot de dialecten verklaard kan worden. De ‘formele’ woorden liggen daarentegen niet hoger in het BN dan in het totaal, in tegenstelling tot in het NN. Het BN geniet als niet dominante variëteit minder status dan het NN, en de onzekerheid over de eigen taal is bij de sprekers groot. Het is dus niet ondenkbaar dat de Belgisch Nederlandse taalgebruikers voor formele situaties op het Algemeen of zelfs het Nederlands Nederlands overschakelen. Dat het NN anderzijds ook een hoog aantal ‘informele’ labels bevat, lijkt misschien vreemd, maar kan op een gelijkaardige manier verklaard worden. Door de lage status en de onzekerheid omtrent

78

het BN worden woorden daar mogelijk minder snel tot de Belgische standaard gerekend. Het NN daarentegen, dat voorheen als enige norm gold, kent die onzekerheid niet en neemt dus wellicht meer ‘grensgevallen’ op in de Nederlandse standaard, hetzij met een informeel label.

Tot slot zijn er ook enkele kenmerken die niet rechtstreeks aan de natiolectische status van beide variëteiten kunnen worden gekoppeld. Het Belgisch Nederlands en het Nederlands Nederlands bevatten bijvoorbeeld een significant hoger aantal substantieven –en een lager aantal adjectieven en werkwoorden- dan de totale woordenschat. Hier hebben eerder conceptuele verschillen tussen de woordsoorten een rol gespeeld, al blijft een eenduidige verklaring achterwege. Daarnaast wordt ook het hoge aantal Franse woorden in het Belgisch Nederlands eerder door historische dan natiolectische factoren gebonden, al zijn deze uiteraard sterk aan elkaar verwant.

79

Bibliografie Clyne, M. (1992). Pluricentric Languages: Differing Norms in Different Nations. Berlin / New York: De Gruyter Mouton. Colman, L. (2009). ‘De verscheidenheid in de eenheid: het Belgische en Nederlandse Nederlands in het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW)’. In: E. Beijk, L. Colman, M. Göbel, F. Heyvaert, T. Schoonheim, R. Tempelaars & V. Waszink (red.), Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.F.M.J. (Fons) Moerdijk, aangeboden door vrienden en collega’s bij zijn afscheid van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Leiden/Amsterdam: Instituut voor Nederlandse Lexicologie/Gopher BV, 131142. Ook beschikbaar op: < www.inl.nl/images/stories/onderzoek_en_onderwijs/publicaties/ fonsverborum2009/colman.pdf > De Caluwe, J. (2007). ‘Nederlands en Belgisch Nederlands zijn evenwaardig. Toch?’ In: Taalschrift. Beschikbaar op: < http://taalschrift.org/discussie/001516.html > De Caluwe, J. (2008). ‘Nederlands Nederlands is een variëteit van het Nederlands’. In: vakTaal 4, 6-9. Den Boon, T. & D. Geeraerts (2005). Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie. Ook elektronisch raadpleegbaar via VPN-verbinding. [= Van Dale 2005] Deschamps, K. & Smedts, W. (2005). ‘De beschrijving en normering van Belgisch Nederlands: een confrontatie tussen twee modellen’. In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 83, 929-946. Deygers, K. (1996). Het Belgisch Nederlands in de Grote Van Dale. UGent: ongepubliceerde masterscriptie. Geerts, G. (1992). ‘Is Dutch a pluricentric language?’. In: M. Clyne (red.), Pluricentric languages – Different Norms in Different Nations. Berlijn / New York: Mouton de Gruyter, 71-91. Gentner, D. (1981). ‘Some interesting differences between verbs and nouns’. In: Cognition and Brain Theory 4, 161-178. Homepage ANW. < http://anw.inl.nl/> Homepage De Standaard. < http://www.standaard.be/> Homepage Etymologiebank. < http://www.etymologiebank.nl/> Homepage Google. < https://www.google.be/> Homepage Social Science statistics < http://www.socscistatistics.com/> Kloss, H. (1978). Die Entwicklung neuerer germanischer Kultursprachen seit 1800. Düsseldorf: Pädagogischer Schwann Verslag.

80

Martin, W. (2001). ‘Natiolectismen in het Nederlands en hun lexicografische beschrijving’. In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 79, 709-736. Martin, W. (2005). ‘Culturele identiteit en taalgebruik in Vlaanderen vanuit RBBN-perspectief’. In: Z. Klimaszewska (red.), Culturele identiteit in het nieuwe Europa. Warzawa : Zakład Niderlandystyki, Instytut Germanistyki, Wydział neofilologii. Martin, W. (2007). ‘Het Belgisch Nederlands anders bekeken: het Referentiebestand BelgischNederlands (RBBN)’. In: F. Moerdijk e.a. (red.), Leven met woorden. Afscheidsbundel voor professor Piet Sterkenburg. Leiden: Brill, 179-192. Martin, W. & W. Smedts (2009). Prisma Handwoordenboek Nederlands met onderscheid tussen NederlandsNederlands en Belgisch-Nederlands. Derde, herziene druk. Houten: Het Spectrum. [= PHWN] Martin, W. (2010a). ‘Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands. Bien étonnés de se trouver ensemble?’. In: E. Hendrickx e.a. (red.), Liever meer of juist minder? Over normen en variatie in taal. Gent: Academia Press, 111-130. Martin, W. (2010b). ‘Komt wie er het noorden bij verliest, in de bonen terecht? (en omgekeerd). Over het gebruik van de labels Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands in verklarende woordenboeken Nederlands’. In: Neerlandia/Nederlands van Nu 114, 3, 32-35. Moeyaert, C. (1982). ‘Zuidnederlands woordenboek’. In: Ons Erfdeel 25, 634-635. Ook beschikbaar op DBNL: < http://www.dbnl.org/tekst/_ons003198201_01/_ons003198201_01_0148.php > Muhr, R. (2012). ‘Linguistic dominance and non-dominance in pluricentric languages: A typology’. In: R. Muhr (red.), Non-dominant Varieties of pluricentric languages. Getting the Picture. In memory of Michael Clyne, 23-48. Smessaert, H. (2009). Basisbegrippen semantiek. Leuven: Acco. Stewart, W. (1968). ‘A sociolinguistic typology for describing national multilingualism’. In: J. Fischman & A. Joshua (red.), Readings in the sociology of language. The Hague / Paris: Mouton, 531-546. Tadmor, U. (2009). ‘Loanwords in the world’s languages: findings and results.’ In: M. Haspelmatch & U. Tadmor (red.), Loanwords in the World’s Languages: A comparitive handbook. Berlin: De Gruyter Mouton, 55-75. Willemyns, R. (1986). ‘Regionalismen in het Nederlands’. In: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1, 108-131. Winkler Prins Woordenboek, eerste uitgave (1958-1959). Samengesteld met medewerking van de redactie van de Winkler prins encyclopedieën. Amsterdam / Brussel: Elsevier. [= WPW]

81

Bijlagen 1 Overzicht van de natiolectische woordenschat in alle woordenboeken ___ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.1 Legenda.................................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.2 Belgisch Nederlands............................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.3 Nederlands Nederlands ......................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2 Lexicografische behandeling van de BN-woordenschat in verschillende woordenboeken Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1 Het Algemeen Nederlands Woordenboek ............................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.2 Niet-gelexicaliseerde varianten ...................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.6. Omgangstalige varianten............................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.1.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2 Het Prisma Handwoordenboek Nederlands ........................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.2 Niet gelexicaliseerde items............................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.6 Omgangstalige varianten................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.2.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3 Het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal ................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.1 Cultuurgebonden items .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.2 Niet-gelexicaliseerde varianten ...................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.3 Unieke varianten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.4 Vrije alternanten ............................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.5 Alternanten met restricties ............................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.6 Omgangstalige varianten................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2.3.7 Substandaardvormen ..................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3 Kenmerken van de natiolectische woordenschat _____________________ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1 Unieke woorden of unieke betekenissen .............................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1.1 Belgisch Nederlands ....................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1.2 Nederlands Nederlands .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1.3 Valse vrienden ................................................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.2 Synoniemen ........................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.2.1 Belgisch Nederlands ....................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.2.2 Nederlands Nederlands .................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.

I

3.3 Herkomst ............................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.

II