Een juridischethische reflectie over de rechten van oudere personen met dementie Willeke Dijkhoffz Juridisch Adviseur GZA Lector Plantijn Hogeschool Vrijw.Navorser UA
Menu 1. 2. 3.
Oudere personen Oudere personen en hun rechten Oudere personen met dementie en hun rechten
Meer dan recht(en) alleen…..
(1) Oudere personen
Oudere personen
Wat zijn oudere personen?
Fysiek Emotioneel Maatschappelijk-demografisch Stereotiep: “opals” Juridisch..?? o Juridisch bestaat “de oudere” niet.. o Belgisch staatsblad - >1600 x “bejaarde”, maar ook begrippen als “senioren”, “ouderen..” o o
Arbeidsrecht, sociaalzekerheidsrecht bvb. brugpensioen “bejaarde bediende > 56 jaar”, RIZIV-terugbetalingen Woonzorgdecreet: Een woonzorgcentrum is een voorziening die bestaat uit een of meer gebouwen die functioneel een geheel vormen en waar, onder welke benaming ook, aan gebruikers van 65 jaar of ouder, die er permanent verblijven, in een thuisvervangend milieu huisvesting en ouderenzorg wordt aangeboden
Oudere personen
Vlaams meldpunt voor ouderenmishandeling: “Onder mis(be)handeling van een ouder persoon (iemand vanaf 55 jaar)
verstaan we al het handelen of nalaten van handelen van al degenen die in een persoonlijke en/of professionele relatie met de oudere staan, waardoor de oudere persoon (herhaaldelijk) lichamelijke en/of psychische en/of materiële schade lijdt dan wel vermoedelijk zal lijden en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid.’ (COMIJS e.a. 1996, pag. 18).
Juridisch is “leeftijd” het meest logisch onderscheidingscriterium (zie bvb. minderjarigen) Welke leeftijd dan? 50? 60? 70? Wat is de finaliteit? Wat moet die leeftijdsgrens dan dienen..?
(2) Oudere personen en hun rechten….
Oudere personen & hun rechten
Geen ouderenrecht (of ouderenbeschermingsrecht) >< jeugd Wel domein specifieke wetgeving Bvb. o Woonzorgdecreet Rechten op het gebied van ruimtelijke en informationele privacy, inspraak, participatie, klachtrecht.. o
Wet 30 November 2011 wijzigt artikel 458bis Strafwetboek; Ontheffing v/h beroepsgeheim (melding aan parket) bij bepaalde misdrijven jegens minderjarigen, maar nu ook jegens zwakkere personen ( = een persoon die kwetsbaar is ten gevolge van zijn leeftijd, zwangerschap, een ziekte dan wel een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid
Algemene rechten, die een specifieke toepassing krijgen of toepasselijk worden bij bepaalde groepen.. Bvb. o Patiëntenrechten (2002) – minderjarigen, wilsonbekwame patiënten..
Oudere personen & hun rechten
Toegekende rechten = veelal een weerspiegeling van wat met via het recht wil beschermen/garanderen (~ maatschappelijke realiteit). Dit is niet noodzakelijk waardenneutraal. Van 'rechtswaarden' spreekt men immers indien het recht bepaalde waarden beoogt te beschermen.. 458bis Sw: bescherming van fysieke en psychische integriteit, menselijke waardigheid,.. Bescherming van het menselijk leven,.. Bescherming van autonomie, zelfbeschikkingsrecht,
Bvb. Euthanasiewet, Abortuswet, patiëntenrechtenwet,..
Bescherming van de privacy, inspraak, ..
In de analyse over rechten van ouderen “tekenen” zich veelal bepaalde waarden meer af (autonomie, privacy, waardigheid, inspraak, vrijheid,..), wat nog een verdere “accentuering” krijgt bij personen met dementie.
(3) Oudere personen met dementie en hun rechten…
Oudere personen met dementie & hun rechten
1.Autonomie onder druk..
Bij personen met dementie wordt het recht om autonoom, zelf en zelfstanding te beslissen door mentale beperkingen geleidelijk aangetast. Autonomie, onafhankelijkheid en het behouden van de mentale vermogens worden door ouderen heel vaak geassocieerd met waardigheid (Woolhead et al. 2004). Het beeld van dementie confronteert mensen met het verlies van “grip” op het leven, gebrek aan zelfstandige besluitvorming, afhankelijkheid van derden… Dit plaatst “ons” voor een geheel van vragen, waarbij het recht deels een antwoord biedt, maar dit vraagt meer ( wet + good practice)
Hoe worden de persoons- & vermogensrechten van (gedeeltelijk) wilsonbekwame personen uitgeoefend & beschermd? Wat is wils(on)bekwaamheid? Wanneer is hier sprake van? Hoe kan men dan – in eer en geweten – handelen en beslissen in de plaats van (gedeeltelijk of volledig) wilsonbekwame personen?
Focus op de uitoefening van de persoonsrechten binnen een zorgverleningscontext (good practice).
Oudere personen met dementie & hun rechten
2.Wat is wilsonbekwaamheid? Volgens een advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek zijn wilsonbekwame personen juridisch bekwame personen die feitelijk (door ziekte, ongeval, ouderdom, dementie) niet in staat zijn (of niet meer in staat zijn) hun wil te kennen te geven aangaande beslissingen die hun persoon betreffen (gezondheid, medische behandeling, lichamelijke integriteit, kwaliteit van leven, waardig sterven) .
“Wilsbekwaamheid”: verminderd, volledig,.. ( <> juridische handelingsonbekwaamheid)
“Wilsgeschiktheid” : < > juridische (handelings)onbekwaamheid
“Beslissingsbekwaamheid” : vermogen om te beslissen “Feitelijke bekwaamheid”: de onbekwaamheid wordt functioneel en concreet (“in feite”) beoordeeld. Geen star concept….
Oudere personen met dementie & hun rechten
2.Wie beoordeelt de wils(on)bekwaamheid?
Patiëntenrechtenwet (2002): belangrijke impact op de uitoefening van bepaalde fundamentele persoonsrechten!!
Informed consent (recht op geïnformeerde toestemming) Informed refusal (recht op geïnformeerde weigering) …
MvT Patiëntenrechtenwet: “de zorgverlener bepaalt de mate van feitelijke bekwaamheid/wilsbekwaamheid.. “
Het niet in staat zijn tot uitoefening van zijn rechten in art. 14 Wet Patiëntenrechten slaat op de feitelijke bekwaamheid van de patiënt In hoofdzaak bij de uitoefening van het recht op geïnformeerde toestemming (art.8) De beslissing rond de feitelijke bekwaamheid is niet alleen ethisch relevant, maar ook juridisch.
Het oordeel van de beroepsbeoefenaar bepaalt immers of de patiënt zijn patiëntenrechten zelf zal mogen uitoefenen en in welke mate hij zal worden betrokken bij de uitoefening van zijn patiëntenrechten…(“juridisch ongenuanceerd ?“)..
Oudere personen met dementie & hun rechten
Diverse richtlijnen, wilsbekwaamheid ?
instrumenten,..
ter
beoordeling
van
de
Diverse modellen, en richtlijnen. Bvb. Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunst (KNMG): een modelrichtlijn met criteria ter beoordeling van de feitelijke bekwaamheid van een patiënt om een beslissing te nemen. kenbaar maken van een keuze; begrijpen van relevante informatie; beseffen en waarderen van de informatie voor de eigen situatie; logisch redeneren en betrekken van de informatie in het overwegen van behandelopties. Bvb. Mental Capacity Act 2005 (Engeland en Wales) preciseert aan welke voorwaarden een persoon moet voldoen opdat hij feitelijk bekwaam kan worden geacht om een beslissing te nemen begrijpen van informatie, onthouden, informatie gebruiken en waarderen, beslissing meedelen..
De criteria beschrijven de verschillende fasen in het wilsvormingsproces dat een feitelijk bekwame persoon doorloopt wanneer hij een beslissing neemt
Oudere personen met dementie & hun rechten
Voldoende rechtsbescherming bij foutieve inschatting van de feitelijke bekwaamheid?
Vraagt het respect voor iemands autonomie niet een zorgvuldige, controleerbare bepaling van iemands (resterende) feitelijke bekwaamheid? Multidisciplinair Niet door de behandelend arts zelf? Opmaak van gevalideerde richtlijnen (Schriftelijke) motiveringsplicht..
Oudere personen met dementie & hun rechten
3.Vervangende besluitvorming door derden?
Figuur van de “natuurlijke beschermers” Patiëntenrechtenwet ( 2002) Vaststelling van het feit dat iemand niet feitelijk bekwaam is bepaalde of alle patiëntenrechten uit te oefenen mondt uit in het vertegenwoordigingssysteem van de patiëntenrechtenwet. (Wettelijke vertegenwoordiger) Benoemde vertegenwoordiger Informele of familiale vertegenwoordiger
Samenwonende echtgenoot, de wettelijk samenwonende partner of feitelijk samenwonende partner; Meerderjarig kind (eren); Overblijvende ouder(s); Meerderjarige broer, zuster; Beroepsbeoefenaar.
Oudere personen met dementie & hun rechten
Hoe de vertegenwoordigingsbevoegdheid uitoefenen?
In de ‘best interests’-benadering gaat men na welke beslissing een redelijk persoon in vergelijkbare omstandigheden zou hebben genomen (objectief criterium), terwijl ‘substituted judgement’ eerder doelt op de beslissing die de concrete patiënt zelf zou hebben genomen indien hij nog bekwaam was geweest (subjectief criterium).
Voorwerp van de besluitvorming van vertegenwoordigers in het domein van het levenseinde = belangrijke en zware verantwoordelijkheid
Hier tekent het verlies aan autonomie zich nog scherper af.. “Onderschat” bij personen met dementie.. Hier ontplooien zich discussies rond grenzen & wensen… --- hangt ook samen met de aard van de beslissing rond het levenseinde
Oudere personen met dementie & hun rechten 4. De rol van voorafgaandelijke wilsverklaringen?
Vormgeven van “voorafgaande” autonomie door het aanstellen van een benoemde vertegenwoordiger opstellen van wilsverklaringen
Negatieve of positieve wilsverklaringen Patiëntenrechtenwet, euthanasiewet.. Raad van Europa, 25 juni 1999, aanbeveling nr.1418. Alinea 9 b punt iv bepaalt: ‘to ensure that a currently incapacitated terminally ill or dying person’s advance directive or living will refusing specific medical treatments is observed. Furthermore, to ensure that criteria of validity as to the scope of instructions given in advance, as well as the nomination of proxies and the extent of their authority are defined.’
= weerspiegeling van iemands wensen, waarbij die persoon een concrete inschatting geeft (of tracht te geven) over de aard van diens beslissingen wanneer hij/zij zich in een bepaalde situatie bevindt.. Nederland: “escape-clausule” indien gegronde redenen aanwezig zijn om van de initiële wil af te wijken..
Afsluitende reflecties….
Afsluitende reflecties
Reflectie over de juridisch-ethische aspecten van oudere personen met dementie, waarbij bepaalde waarden (autonomie, privacy, waardigheid, fysische en psychische integriteit,..) door het recht “beschermd en gefaciliteerd” worden, maar waarbij we de verantwoordelijkheid hebben om bijkomend:
(resterende) feitelijke bekwaamheden zoveel mogelijk te respecteren, en die op een correcte manier te bepalen; plaatsvervangende besluitvorming door vertegenwoordigers/ zorgverleners op een zo “correct” mogelijke wijze met respect voor de vertegenwoordigde persoon, te laten plaatsvinden (en nadenken over modellen hoe dit dan ook kan gebeuren); vormen van “precedent autonomy” (bvb. wilsverklaringen) op een zo correct mogelijke en authentieke wijze verder te “exploreren” en naar diens juiste waarde (leren) in te schatten; in en door de zorg voor personen met dementie onze betrokkenheid op het persoon-zijn van deze persoon steeds uit te drukken, en zo ook te blijven werken aan een correcte beeldvorming.
