O^r
'f^x" A-t~^c.^-<-^
/^
/<9
GESCHIEDENIS
FRAKSCHE PROTESTAiTSCHE VLUGTELIIEI
ierraepiiig (laii
Ijet OSirict
tan B^«t^^>
TOT OP ONZEN TIJD.
UIT HET FRANSCH VERTAALD,
EN GEDEELTELIJK VERKORT EN OMGEWERKT, \~,^i
A. K. E.
/
DOOR
CHANGUION.
KAAPSTAD: BIJ
J.
C.
JUTA,
WALESTRAAT HOEK DER BURGSTRAAT. 1854.
)
^SH
9il3«
Van db Sandt ds Villiers & Drukkcrs,
02, Kaateelstraat.
Co,,
NAAMLIJST DER INTEEKENAREN.
Namen
der Inteekenaren.
IV.
Namen
der Inteekenaren.
Namen
der Inteekenaren.
Heise, G.
W. van Heyns, Wel-Eerw. S. P. Hofmeyr, A. H. Hofmeyr, J. A. Heusden,
Hofmeyr, D. Horak, J. G. Hugo, Pzii., P. Hugo, J. D.
Hugo, Hugo, Hugo, Hugo, Hugo, Hugo, Hugo, Hugo,
Sr.,
J.
D.
Dz., P. J.
Dz., J. G.
Dz., G. J. Dz., J. J.
G.
Jz., J. S.
P. F.
Dz., A. P.
Jansen, J. Jooste, G.
H.
Jooste, P. C. J.
Joubert, G. J.
Joubert, J. J. Joubert, P. J. Joubert, Sen., G. Joubert, Jr., G. Joubert, T.zoon, P.
Joubert, W.zoon, D. J. Joubert, Sr., G. J. Joubert, G.
H.
Joubert, J. S.
Kannemeyer, M. Keet, B. J. Kirsten, J. F.
Knobel, J. L.
Kock, Keck,
Sr., S. J.
de
S. J. de
Kock, G. J. V. de Korsten, P. Korte, G. J. de Korte, G. de
W. W.
Kramer, Kriel,
Kriel, Sr., J. P.
Kiiel, J. E.
Woonaclitig.
i^amen der Inteek
Namen
iler
Inteekenaren
vin.
Namen
der Inteekenarea.
Pre, J. du
du
Pre, Job.
Pretorius, J. P.
W.
Pretorius,
A.
J.
Pretorius, J. L.
Proctor, J. J.
Rawstome,
G.'
Redelinghuys, J. H. Reitz,
Wel-Eerw.
Reitz, J.
D. K.
Reitz, J. Reitz,
J. F,
W.
A.
D. D.
Retief, J. Retief, F.
Retief, P.zoon, J. J. Retief,
R. J.
Richards, F. D.
R. J. van der Wel-Eerw. T. J. van der Robertson, Wel-Eerw. W. Roos, P. G. Riet,
Riet,
Roos, T.zoon, J.
Rossouw,
J.
Rossouw,
J.
J.
A.
D. D. G.
Rossouw, J. H.
Rossouw, P. L. Rossouw, Wed. G. J.
Roux, P.zoon, P. J. Roux, T. J. Roux, Sen., P. J. Roux, D.zoon, G. J. Roux, Roux, Roux, Roux,
P.
P. Sen., J. P.
M. D.
Roux, Sen., A. S. Roux, Roux, Roux, Roux, Roux, Roux, Roux, Roux,
P. J.
W. Dz., P.
A. P.
D. M.
Ic
A. H.
le
P. J. du Prez le
E. C.
Roux, P.
W.
le le
Woonachtig.
Namen
der Inteekenaren.
Namen
der Inteekenaren.
Namcn
der Inteekcnaren.
r
BERIGT VAN DEN VERTALER. De
vertaler acht het ounoodig, door eeue weidsche voorafspraak,
het boek aan te bevelen, dat hij thans, in een' eenigzins verkorten
vorm, aan het kaapsche publiek aanbiedt.
—
schiedenis der fransclie vlugtelingen
borg voor de belangstelling der kaapsche zich
beroemen kunnen af
hun
vaderlcind en
te
stammen van
hunne bezittingen
Het ouderwerp
hem
is
— de ge-
een genoegzame waar-
lezers,
waarvan zoo vele
die Protestanten, die liever
verlaten,
dan hun geloof verza-
ken wilden.
Het oogmerk van den gen
om
schrijver,
waar
in de verschUlende landen,
de lotgevallen der vlugtelin-
zij
zich vestigden, na te gaan,
gaf aanleiding tot eene verdeeling van de
stof,
van het eene land naar het andere verplaatst,
die den lezer telkens
om
overal hetzelfde
ouderwei-p, de lotgevallen der fransche vlugtelingen, te beschouwen.
Men
begrijpt ligtelijk dat, bij zulk eene beschouwing, in weerwil
van gTOote verscheidenheid, eene in het cog loopende overeenkomst in de telkens terugkeerende
beantwoording van dezelfde vragen, be-
treffende zoo vele fi'ansche volkplantingen, onvermijdelijk was.
den
schrijver,
als
eene vrucht van zijn onderzoek als
Voor
zoodanig, was iedere bijzonderheid belangrijk, als
rakende zijne landgenooten
;
;
voor den Franschman niet minder,
maar voor den vreemdeling was het
raadzaam, de welige takken van het oorspronkelijke werk niet weiniote besnoeijen.
De
kaapschen lezer
te schrijven,
vertaler
was
hem
onderwerp
voornemeus
alleen voor
den vrij
wat kleineren omvang geweest niaal door het
eerst
en dan zou het boekje welligt van zijn
;
maar, eensdeels, werd
als weggesleept,
voor, dat hij, als Hollander, bij
en, auderdeels,
hij
menig-
kwam
het
de bearbeiding, zijne landge-
nooten niet uit het cog mogt verliezen, in geval er eens geene hollandsche vertaling van het werk in Nederland verscheneu was.
Dit
;
gaf dan ook aanleiding tot eeue andere \olgorde in de behandellng A
Het oorspronkelijke werk beslaat twee
an het onderwerp.
in zeven
deelen,
boeken verdeeld, handelende het eerste boek over de Protes-
tanten in Frankrijk, voor de lierroeping van
liet
Edict van Nantes
het tweede, over de vlugtelingen in Brandenburg
;
de vhigtelingen in Enyeland, en zoo \'ervolgens
terwijl
;
het
derde, over
de vlugte-
lingen in Holland niet voor het vijfde boek, en wel aan het begin
De
van het tweede deel voorkomen.
na het
vertaler heeft,
eerste
boek, onmiddelijk het vijfde laten volgen, en heeft in het geheel
maar
drie boeken, namelijk de Protestanten in Frankrijk voor de' her-
roeping, enz., de fransche vlugtelingen in Holland, en de fransche vlugtelingen in andere landen. niet,
het laatste echter
is
gemeend dat de gewone
cm
dan verliezen zou, als
lezer,
niet te
waarmede de nitgever
De bij
lezer daardoor
De
fen.
vertaler heeft
zeggen dat
bij
een zoo gering debiet
mag, eene vol-
werk zoo hoog zou
opdi-ijven, dat
zou worden afgeschrikt van het zich aan
vertaler werpt zich niet op als beoordeelaar
en mogt
;
te schaf-
van het oor-
Engelsche tijdschriften spreken met grooten lof van
spronkelijke.
het werk
De
zulk eene bewerking eer winnen
zich in eene kolonie vleijen
ledige vertaling den prijs van het
menig
twee eerste boeken zijn weinig of
aanmerkelijk bekort.
in bijzonderheden
al
keurigheid
ingeslopen
onverdroten
vlijt in
zijn,
menige kleine onnaauw-
het geheel di'aagt de kentnerken van
het opsporen der bronnen, naauwgezetheid in
de daarstelling, en eene gematigdheid in de beschomving van het onderwerp, die
De
onverdraagzaamheid
alle
bescheideu over de fransche vlugtelingen in deze kolonie zijn
wat schraal uitgevallen. schen
lezer,
vertoeven
;
bij
De
vertaler
had gaarne, voor den kaap-
dat gedeelte van het onderwerp wat langer willen
maar het kwam hem voor
stammelingen der fransche Protestanten digen,
uitsluit.
om hem
in staat te stellen, over
verkieslijker te zijn, de afin Ztiid-Jfrika uit
lotgevalleu alhier cen afzonderlijk boekje uit te geven. fiij
zich verledigen
cm
te
alle schriftelijke of
Gaarne
zal
mondelinge mededeelingen
over dat onderwerp tot het zamenstellen van zoodanig werkje bruikeu.
noo-
hunne voorouders en hunne
te
ge-
Met
deze uitnoodiging zou
hij
nu
zijn
werk aan de welvvillende
beoordeeling van den goedgunstigen lezer kunnen aanbevelen hij
kan
zicli
Zij is deze.
niet ontliouden
van hier eenc aanmerking
Het was warme
belangstelling in
bij te
;
maar
voegen.
huu kerkgenootschap
en in hunne protestantsche belijdenis, die onze fransche voorouders in staat stelde,
Wij weten
om
zoo veel voor hunne godsdienst op te oiferen.
niet welke gevareu de protestantsche kerken in
lonie bedreigen.
De
deze ko-
Protestanten in Frardmjk stonden tot de room-
sche bevolking als een tegen twintig, en het was dus geen wonder dat
zij
zwichten moesten.
Maar
in
deze kolonie maakt de neder-
duitsche hervormde kerk alleen bijna drie vierden der bevolking uit
zou het dan geen schande
zijn,
indien
men met
;
en
onverschilligheid
toezag, dat de belangen dier kerk, onder het schoonschijnend voor-
wendsel van onpartijdigheid, aan de gevaren van staatkimdige proef-
nemiugen wierden bloot gesteld ?
VOORREDE VAN DEN SCHRIJVER. Terwijl ik mij nederzet scJie
vlugtelmgen
om
de geschiedenis der FranscJte prote&tantben
te sc/irijven,
scken
ste
gescJiii
aan
verstanden in tweestrijd
Even min ee?ien
is liet
vorst,
begaan,
dat
een
den otiden wrok
van
weerioil
Lodewijk XR^
dat
beging, door de herroeping te teekenen
te
doen herleven tegen
de noodlottige dioaling door
van onze grootste Koningen was.
uitgemaakte zaak,
en zoo
opgeworjpen,
is
wakkeren, dat tot nog toe de verlicht-
Jiotidt.
mijn toeleg in
die,
te
te
voor ruim drie eeuwen tus-
Roomsche en de Hervormde Kerk
de
doende het netelig
voornemens mij in
ik geenszins
laten met het god&dienstig vraagstiik,
ee7i
Toegegeven,
als
hem eene
onherstelharen misstap
van het Edict door zijnen voorzaat
afgekoudigd, en geenszins op de gemakkelijke zegepraal belust, van hen, die Jiierover anders deuken,
te
risch doel voorgesteld, namelijk
overtmgen, heh ik mij een zuiver histo:
onderzoek
te
doen naar de lotgevallen
der driemaal honderd duizend vrijtoillige bannelingen, die niet aarzelden
him vaderlayid aan hunnen God op besluit niet missen kan,
te
offeren,
wier
e^i
alien, die dezelfde leer inet
manmoedig
hen belijden,
levendige belangsteUuig in te boezenien, terioijl het tevens hen,
eene
die eene
andere godsdienst belijden, met diepen eerbied, en hen, die htm vader-
land van
harte
liefhebben,
met opregt leedwezen
wetsbesluit der Constltuerende Vergaderhig van
].790
Een
vervult.
aan de
heeft
alom verstrooide afstammelingen der uitgeivekenen het burgerregt heronder de enkele voorioaarde van naar Frankrijk terug te
geven,
keeren, rusten,
en er
De
die
burgerpUgten
schrijver
voortvlugtige scharen boekstaaft,
landgenooten aan
te
vermeent dan,
te vullen,
—
eene
handelingen
en
ernstige
onderscheid.
Het
is
tencijl hij de geschiedenis dier
leemte in de jaarboeken zijner
er een niemc hoofdstuk, of wil
een schier onbekend tusschenbedrijf, leering.
eene blinde lofspraak van het
vervullen die op alle Franschen
bij te voegen,
Men
vaii
men
liever,
getcigtige
zoeke dan niet in deze bladen
bedrijf van
onmogelijk geen leed
dat velen hunner Frankrijk berokkend
vol
alle te
uitgewekenen
gevoelen
hebben,
over
zonder
het onheil
door de wapenen tegen o )
;
xvm. htm land op
te vatten,
vervolging
lijke
scJiuld
en zlch te verhlijden in de tegenspoeden die hei
Maar moeten dan
getroffen hehben.
tot
tcanlioop
dragen ? moet
zij
mannen,
die
niet
door eene hate-
die
daartan alleen de
werden,
gedrere.i
veeleer voor o'eJcening
die den onregtvaardigen maatregel hehben
gedwongen werden een heenkomeu
te
komen van hen, waardoor
aangeraden,
zoeken in
die
zij
waar nog
landen,
medelijden teas voor h/m oi/gehik ?
En
weet men dan niet,
wereld door,
dat bannellngen
nooit geaarzeld hehben,
naar hun xaderland terug
hanen ?
te
alien
te
de geheele
tijde,
gewapenderhand den weg SmarteUjk uiierste, dat het
zich
—
nationaal gevoel wraakt,
het menschelijk regt veroordeelt,
het geweten nooit aJs eene
gewom misdaad
heh niet getracht die bedroevende zijde
heeft
maar dat ! Ik
gebrandmerkt
hunner geschiedenh
ver-
te
Maar, toegegeven dat hierin een blaam gelegen is, dan geeft niemand het regt, de kinderen en kleinkinderen van die slagtoffers
bloemen. dit
der onverdraagzaamheid eener vroegere eeuw als vreemdelingen aan en
zien,
behoeft
nie?nand
onpartijdig verhaal te lezen
te
met ontroerhig des gemoeds een van de lotgevallen, die hen in de ballingte beletten
schap verheidden.
Be
hunner volkplantlngen in Duitschland,
vestiging
Holland, Zwltzerland en Anierika,
Rusland ; de Edicten
ten
—ja,
tot in
Engeland,
Bcnemarken, Zweden en
hunnen hehoeve uitgevcMrdigd, de diensten
weerkeerig door hen beivezen aan de volken die hen opyiamen in het staatshestuur, letterkimde
in
den
en godsdienst ;
landbouw,
in
hetgeen zij bijdroegen
den rijkdom, en de vrijheid der gewesten,
— diensten
nijverheid en handel, tot
den
in ioier schoot zij
gekoesterd
werden; hoe zij van lleverlede met de hen omringende volken smoUen, en in welken toestand hun nakroost zich bevindt
te
—
het bestek,
dat ik mij had voorgesteld,
de daadzaken
te bepalen,
in
hilster,
zamen
zie
daar
en bimien hetwelk ik voornam
die strekken moesten om,
deels
hunne
lotge-
vallen, deels den invloed door hen op anderen idtgeoefend, in een helder licht le plaatsen.
Het
7oas niet gemakkelljk, de verstrooide bouwstoffen tot zulk eenen
arbeid blj een ik bezoeken
;
te
zamelen.
Engeland,
en mondelinge inlichtlng vragen dat als
zij
Zwltzerland en Holland moest
staatsstukken en kerkel/jke registers moest ik raadplegen,
van Fransche afkomst
afgesneden
hij
huisgezinneu, dieer
zijn, hoeicel zij
beschouwd worden.
roemop dragen
door hun vorig vaderland
Te Londen heh
ik in het
Bureau
van Buitenlandsche zaken kostbare stukken gevonden, niet minder in de fiaudschriflcn can het Brilscke
Museum, en
in
de hriefwisseling der
XIX.
Fransche
Kerk van Threadueedle-street,
Eduard VI
opklimt,
in Engeland,
en
die
tot
regering van
de
de moederkerk was der genieenten die deeU
Schotland en
lerland,
deeh ook
in
Amerika
geaticht
toerden.
In de archieven van het zwitsersch verbond
te
Berne zijn mij belang-
rijke stukken voorgekomen, zoo ook te Lausanne, te Geneve, deels op het
Stadhuis en op de Beiirs,
deels in de Studs Boekerij, tcaar onder an-
deren de zeer uitgehreide hriefwisseling van wordt.
Maar
werd er
nit de stukken
sterdam,
als
ontleend,
Am-
Kerken betcaard
niet
in de boeken der Fransche
vlugschriften en daghladen,
tcaar
rijkelijk
ouder fransche predikanten getceest
zijn
;
tijdschriften,
door vhtgtelingen uitgegeven,
Ook de Ilaag en Rotterdam Icverden
gedeeltelijk uit aanteekeningen bestaande tot
Veel
die zoo wel op het Stadhuis te
minder uit de Leidsche Bibliotheek, meld.
Antoinb Court hewaard
nergens vond ik meer hoimstoffen dan in Holland.
zijn opgeza-
belangrijke
bijdragen,
van families, die van ouder zijn.
In Frankrijk doorzocht
van Frovincien van het jaar 1698, de Keizerlijke Boekerij afschriften voorhanden zijn, ook de
ik de verslagcn der Gouverneurs
waarvan
in
papieren betrekking hebhende uitgeicekenen,
tot
het
beheer der vaste goederen van
en de briefwisseling van onze buitenlandsche gezanten,
gedurende een tiental jaren voor, en even lang na de herroeping van het Edict'van Nantes.
Onder de personen die aanspraak hebben op den dank des wegens hulp en inlichting hem verleend,
behooren,
Drouyn de Lhuys, en de ViLLEMAiN en Naudet; te Londen,
Heere^i
Minister
schrijvers,
in Frankrijk,
de
Mignet, Guizot,
de Predikanten
Martin
en
Daugars, benevens de Heer Panizzi, Birecteur van het Britsche Museum ; te Geneve, de Heer Edouard Mallet te Berne, de Heer A. de Tillier te Lausanne, de Heer Verdeil te Amsterdam, de HeerenKoE^Ey, Brugmans, Mounier^jde CHAUFEPie; in den Haag, de Heer Groen van Prinsterer, en te Rotterdam, d« Heer Delprat. ;
;
;
KORTE INHOUD. BoEK
I.
— Geschiedenis
der Protestanten
Frankrijk, van
in
van het Edict van Nantes, door
Hendrik
de afkondiging
IV., tot de
herroeping
Lodewijk XIV.
daarvan door
HooFDSTUK I.—Tijdvak van 1598 tot 1629, van bl. 1 tot 13. HooFDSTUK II. —Tijdvak van 1629 tot 62, van bl. 14 tot 21. HooFDSTUK III.— Tijdvak van 1662 tot 85, van bl. 22 tot 39.
BoEK
II.
—De fransche vlugtelingen Nederland. —Vestiging der fransche vlugtelingen in
HooFDSTUK bl.
40
Nederland, van
in
tot 50.
HooFDSTUK bl.
I.
II.
— Staatkundige
iuvloed der vlugtelingen in Holland, van
51 tot 60.
HooFDSTUK
III.
in Holland,
IIooFDSTUK IV.
— Godsdienstige van
bl.
en letterkundige invloed der vlugtelingen
61 tot 83.
— Invloed der vlugtelingen op
bouw, nijverheid en bandel, van
HooFDSTUK V.
—Volkplantingen
bl.
der fransche vlugtelingen
de Goede Hoop, en op Suriname, van
HooFDSTUK VI.
den vooruitgang van land-
84 tot 90.
bl.
90
aan de
Kaap
tot 94.
—Tegenwoordige toestand van de afstammelingen der vlug-
telingen in Holland, van bl. 95 tot 98.
BoEK
III.
— De fransche vlugtelingen andere landeu. —De vlugtelingen Brandenburg, van —De vlugtelingen in de kleinere staten in
HooFDSTUK HooFDSTUK
in
I.
II.
vanbl. 112
bl.
99
tot 111.
van Duitschland,
tot 116.
— — —
HooFDSTUK III. De vlugtelingen in Engeland, van bl. 116 tot 143. HooFDSTUK IV. De vlugtelingen in Amerika, van bl. 143 tot 155. HooFDSTUK V. De vlugtelingen in Ztvitserland, van bl. 156 tot 1/1. HooFDSTUK VI. De vlugtelingen in Denemarken, Zweden en Rusland,
—
van
bl.
172
tot 178.
Toegift over de fransche vlugtelingen aan de bl.
179
tot 182.
Kaap de Goede Hoop, van
—
EERSTE BOEK. QE3CHIEDENI3 DER PE0TE3TANTEN IN FRANKRIJK VAN DE AFKONDIGING VAN HET EDICT VAN NANTES DOOR HEN-
DRIK
IV.
TOT DE HEREOEPING DAARVAN DOOR LODEWIJK XIV.
HOOFDSTUK
I.
Eerste Tijdvak, van 1598
Het Edict van Nantes naar inhoud en
strekking beoordeeld
XIII. en Lodf^wijk XIV. beki-achtigd
Saumur
te
— Haat
der
— Gevoelen
van Agrippa d'Aubigne
— Dood
—Kerkelijk
en
Staatkundig
—Door Lodewijk —Misnoegen
Roomschen
Chatellerault
der Protestanten
Vergadering
1629.
tot
— Synode
Gap
te
—Vergadering Protestanten — Opstand
van Hendrik IV. Bestuui* der
te
—Verdrag van Loudun—Edict van 1620 — Opstand Vergadering van La Rochelle —Verklaring van onafhankelijkheid — Beleg van INIoutauban — Vrede van Montpellier — Opstand vau 1625 — Bemiddeling van den Koning van England —Vrede van 1626 La Rochelle door Richelieu genomen—Verdrag van onder Lodewijk XIII.
van
Beam — Onwettige
Alais.
De
geschiedenis van het Protestantisme in FranJcrijk, na de afkon-
Hendrik IV. in 1598, tot Lodewijk XIV. in 1685, laat zich
diging van het Edict van Nantes, door
aan de herroeping daarvan door
Het
in drie hoofdtijdvakken splitsen.
dienstig verdrag,
eerste begint
met dat gods-
dat ten eiadpaal strekt aan de burgeroorlogen van
eindigt met het innemen van La Rochelle in Gedurende dit tijdvak worden de Protestanten, nu eens door eigen schuld, dan weder door de list der grooten, in die beroerten
de zestiende eeuw, en
1629.
Maria van Medicis en de Lodewijk XIII. verontrusteden,
gewikkeld, die het regentschap van jaren van
het bewind van
zich achtervolgends van
staatkimdige
hunne plaatsen van
organisatie beroofd te
eenen staat in den staat uit zich van het
te
innemen van Rochelle,
Lodewijk XIV.
in
1662
zien,
maken. tot
uitstrekt,
eerste
en na hunne eindelijk op
veiligheid en van
houden
zij
In het tweede tijdvak, dat de eerste vervolgingen van
maken de Protestanten A
slechts
2 eene godsdienstige partij
wier magtigste aanvoerders haar van
uit,
Niet langer verontrusten
tijd tot tijd ontvallen.
wapenen
huiine voorouders door gedurig naar de
hunue
rijken liet veeleer door
In
nijverheid.
zij
Frankrijk gelijk
te grijpen
liet
ver-
zij
;
derde tijdvak, dat
den tusschentijd beslaat tussclien de eerste vervolgingen en de herroeping van het Edict van Nantes, worden
zij van alia staatsambten hunne godsdienstige en burgerlijke regten aangerand, tot de keuze gedwongen van hunne godsdieust te verza-
in
uitgesloten,
en eindelijk
hun geboortegroud te verlaten. Het Edict van Nantes was, streng genonaea,
ken, of
sleclits
eene vernieuw-
de bevestiging der verschillende verdragen tussclien de Hoomschen
en Protestanten getrofFen, maar telkens door de overwinnende
Het begon met eene
verbroken.
acte
De
van amnestie.
partij
vonnissen
tegen hervormden, als zoodanig, geveld, werden vernietigd, hunne uit-
geweken kinderen
als
Eranschen erkend en uitgenoodigd
om
naar
hun land terug te keeren, en zeKs galeisiaven op vrije voeten gesteld. Aan de Eoomschen stond men toe luulne godsdienst openlijk uit te oefenen in al die gevresten waar
zij
voorheen geschorst was.
werd onbepaalde gewetensvrijheid toegekend,
Protestanten
hunne openbare
zij,
tijdens de afkondiging
van het
Yoorts werden er vele voorzorgen gebruikt,
Protestanten eene oupartijdige regtsbedeeling te verzekeren. lijk
werden hmi voor
behielden
zij
vier jaren vaste
Parlementen,
alle
naauwgezetst nevens
alle
het
rijk,
die
zij
in
de godsdienst-
alle
dat van Parijs, op het
Hooge Geregtshoven,
aanzienlijkste
zelfs
be-
door plaatselijke
bewoners der steden van
bezworen.
LoDEWiJK
XIII. en
zclfs
van
Hendkik
IA^.
het edict
verklaarde,
van dat
aan
Einde-
echtheid van dit stuk werd
Gouverneurs van Proviacien, en mitsgaders de
overheden,
De
voornamelijk door
gewaarborgd, en door
edict,
om
wijkplaatsen toegekend, en
die staatkundige ovganisatie,
oorlogen tot stand gebragt hadden.
door
de
terwijl
ceredienst, te Parijs uitdrukkelijk verboden, tot die
steden bepaald werd, waar gevestigd was.
Aan
in
edict,
geplaatst had.
naam
Lodewijk XIV. bevestigdea plegtig De Ptegentes Maria vax Medicis,
des minderjarigen konings, dat de handhaving
de rust onder zijne onderdanen op een vasten voet
Deze verklaring herhaalde Lode-wuk XIII.
vier
jaren later, toen raeerderjarig, met bijvoeging dat alien, die zichdaar-
tegen
verzetteden,
Toon het stelde
om
als
rustverstoorders
zouden gestraft worden.
1616, de adel aan de Generale Staten voorden Koning te smeeken, de Roomsche Godsdienst te hand-
jaar daarop,
haven, en overeenkonistig den ecd
zijne
bij
krooning gezworen,
de kerk als zoodanig bestempeld, uit den lande
ketters door
Lodewijk
drijven, gaf
alle
tc ver-
sterke blijken van misnoegen, en keuvde alle
geweld in zaken van Godsdienst af, " door oudervinding," zeide hij, " overtuigd zijnde, dat zulke middelen slecMs dienen cm liet getal der afgescheideuen van de kerk te vergrooten, in plaats van liun den vreg aan te wijzen,
om in
den schoot der kerk terug
te keeren."
eene latere bevestigiug van meergem. edict, in 1616, verbood
Hervormden met den naam van "ketters"
om
noodig,
te
Bij hij
de
Dit was
bestempelen.
tusschen den krooningseed en de uieuwe
het strijdige
verordeningen v:eg te ruimen.
Van
gelijken aard en in denzelfden geest wareii de verklaringen,
toe.
LoDEAYiJK XIY. van De belangrijkste was
aan
Mazarin
die
die
vfel tot
1583
van 21 Mei, 1652, waarvan de eer
De koning
toekomt.
en dat
tijd tot tijd afleide,
bekraclitigde bij die gelegen-
heid de edicten zijner voorgangers, met bijvoeging van deze woor" aangezien de onderdanen voornoemd (te weten de Protestanden :
ten)
bem
verkleefdheid en trouw gegeven
doorslaande bewijzen van
hadden, voornaraelijk
deze gelegenlieid, waarover Zijne IMajesteit
bij
grootelijks te vreden w-as."
Het teekenen van
liet
Hendkik
Edict van Nantes, door
IV. was
eene stoute bestrijding van de iugewortelde vooroordeelen der midGelijke
deleenwen.
daardoor
aan
eerst verhief
burgerlijke
en
godsdienstige
regten
werden
Hervormden en Koomsclien toegekend. Voor laet zich in Fninkr/J/c de burgerlijke magt boven de gods-
dienstige partijscliappen, en wees de grenzen aan, die
moesten, wilden
oversclirijden
zij
zij
niet
meer
de wet van den staat over-
niet
treden.
Eene zoo
gelieel
nieuwe staatkunde moest noodzakelijk Imde
genspraak uitlokken van den kant dergenen, die
iiitersten
den, en die partijen tot haat verwekken, die altijd
hebben, zoo lang
zij
De
niet over alles beschikken.
te-
voorston-
meenen
niets te
herinuering aan
was nog niet uitgewischt. Uitermaar de gemoederen wantrouwden
veertig jaren van biirgeroorlogen, lijke
elkander. regt.
was wel
vrede
De
hersteld,
ultra-roomsclien liielden
Hendkik
Zijne inschikkelijkheid voor de Protestanten
verkleefdheid aan hunne
leer toegeschreven.
verzekeren, waarborgen verleenen aan ketters
gen ketters
!
menschen
IV. niet voor op-
werd aan gelieime
Een
wettig bestaan
in
den ban gesla-
!
in dit en in het toekoraend leven
en de zoodanigen op eene
lijn
plaatsen
verdoemd
met regtgeloovigen
I
—
!
zie-
daar haudelingen, die
zij
goedkeuren konden, en die in hunne
niet
oogen bewijzen waren van openbaar verraad, of althans van zou eigenbaat genoeg geweest
tisme,
tegen het edict van
de nieuwe
leer,
bezwaarden
regten
zijn
om
de Eoomsche partij
IY. in het harnas
te jagen.
De
door den staat erkend, veld zich
over het
edict,
als
won.
De
ingiijpende
parlemenin
hunne
weigerden het aanvankelijk te erkennen, maar bukten
zij
:
Henbktk
vreesde vermindering van inkomen en gezag, indien
geestelijkheid
ten
straf-
Maar, afgezien van het godsdienstig fana-
bare onverschiUigheid.
eindelijk voor
Hendrik IV.
den uitdrukkelijken wil van den vorst. " Ik," zeide tegen de leden van het Parlement van Parifs, " ik heb
Mijn wil het edict nitgevaardigd, en ik wil het gehandhaafd zien. moet reden genoeg zijn. In eenen staat waar men zijnen pligt als onderdaan beseft en beoefent, vraagt men den vorst nooit naar reden. Ik ben koning, ik spreek u als zoodanig toe, en ik wil gehoorzaamd worden." In de vergadering der geestelijken, waar men hem tot vervulling van zijnen pligt vermaande, antwoordde hij, dat hij
hen weerkeerig daartoe vermaande, en voegde er met gemaakte " Mijne voorzaten hebben u schoone bij
zwetsende gulhartigheid gegeven, maar
beloften
;
ik,
in
mijn
grijs kamizooltje,
Ik ben wel van bxuten
gelijks geven,
grijs,
zal
u wat de-
maar van binnen van
louter goud."
De
Protestanten waren schier even onvergenoegd.
Toen de Span-
jaarden Amiens verrasten, betoonden zich vele hunner aanvoerders
om
onwillig
de wapenen op te vatten.
Zij
zagen den Koning,
sederfc
met goede oogen aan. Duplessis-Mornay Weinige dagen na den aanslag verscheen niet meer aan het hof. van Chatel op 's Koniugs leven, ontving deze zijn' ouden wapen-
zijne
bekeering,
niet
Agrippa D'Aubigng
broeder
lip Avees, die
in zijn paleis, en toen hij
hem
zijne
door den dolk van den sluikmoordenaar doorstoken was,
kon de Hugonotsche edelman zijne bitsche tong niet bedwingen, maar zeide " Tot nog toe, Sire, hebt gij God alleen met de lippen verloochend, en daarom heeft Hij het bij het doorboren iiwer lippen gelaten; maar, indien gij Hem met het hart verloochent, dan zal Hij :
ook
uw
hart doorsteken."
galmden
van
klagten
en
De
bijeenkomsten der Protestanten weer-
beschuldigingen
tegen
den afvalligen
van op nieuw naar de wapenen te grijpen. Hendrik wist wat er bij hen omging. " Ik heb u nog niet over nwe bijeenkomsten onderhouden," zeide hij eens tegen D'AuBiGNe, " \\aar gij schier alles verbrod hebt want gij hebt het
koning.
De
vurigsten spraken
;
goed geineend
Ik had intusschen de toongevers van iiwe belang overgehaald, en er waren er nict velen onder u die de gemeene zaak beliartigdcn. Bit is zoo zeker, dat ik mij bepartij in mijii
roemen kan, dat zeker heer van uwen aanhang, die tot een der aanzienlijkste huizen van Frankrijk behoort, mij niet meer dan vijf honderd kroonen gekost heeft, oin mij als verspieder te dienen, en u te
Velen van de aanzienlijksten onder den add hadden
vevraden."
de Calvinistische
De
partij verlaten.
hunne plaats aan het
spits
predikanten,
mengden
stelden,
die zich nu in hunne beraadsla-
in
gingen die theologische verbittering, daar de geestelijken van alia godsdiensten zich zoo slecht van onthouden kunnen. In eene Synode gehouden te Gaj) in 1603, na vruchtelooze pogingen om de voorvechters van
Luther en Calvijn tot eene goede men het slechts over een punt
ding te brengen, kon namelijk,
om
den Paus plegtig voor den Antichrist
verstandhoueens worden,
te verklaren,
en
deze verklaring werd aan de geloofsbelijdenis der Protestantsche partij als
aanhangsel toegevoegd.
kelijkheid, de
Koning Bij dat
alles
Hendmk
handhaafde
maar had
alles
zticht hij vreesde,
en maakte het den
hunne godsdienstige en
staat-
Hij oordeelde ze noodig voor hunne veilig-
over
van
voor de vestingen die
om
leefde,
moeijelijk tegen laatstgenoemden bescherming te verleenen.
knndige bijeenkomsten. heid,
Hierdoor beleedigde men, buiten noodza-
Roomschen, daar men onder
te hij
om
er de
hoofden van den adel, wier eer-
verwijderen. in
was minder beducht
Hij
hunne handen
Hij aarzelde niet
liet.
aan de Vergadering van ChatellerauU in 1605 een
uitstel van van de teruggave der stedeu die zij bezet Door zulke welbegrepen inschikkelijkheid bleef de vrede hidden. en aan Hendrik IV. komt daarvan de eer toe, in het rijk bewaard
vier
jaren te
\erleenen
;
Einddijk begonnen de Protestanten toe
te treden tot
eenen vorst, die
huu ten minste godsdienstvrijheid toekende. De moord van Hendrik IV. bragt den schrik onder de ProtesNiet voldaan met de bevestiging van het Edict van Nantes, tanten. door Maria van Medicis, verzochten en verkregen zij verlof tot eene
algemeene vergadering
te
ChatellerauU.
De Hertogen van
Eohan, Soubise, Sully, La Tremouille, en de Heeren ChaTiLLON,
La Porce,
die vergadering, die
en
Duplessis-Mornay, begaven zich naar Saumur werd verplaatst. Maar
eerlang naar
eerzucht en gunstbejag golden ijver
voor de hervorming.
bij
de hoofden van den adel boven
De Hertog van Bouillon wensdite
het Ministerie te komen, en met dat oogmerk
gaf
hij
in
ten hove zoo
6
hoog mogelijk van de magt der hervorraden op. voordoen, door
zich als hull lioqfd
zicli
tot
Tevens wilde
hij
Voorzitter in hunne
Maar men giste zijne baatziichtige Duplessis werd gekozen. Hierop van krijgsbeleid veranderende poogde hij zijnen aanhang te bewegen om alle vaste plaatsen uit hunne handen te geven, en zich geheel in de armen der Eegentes te wei-pen. Bij het slot sprak hij met hoogdravenden lof van den roem dieu zij behalen zouden, door zich vrijwillig bloot te " Ja, Edel Heer, hernam stellen om als martelaars te lijden. D'AuBiGNe," de martelaarskroon kan men niet naar waarde roemen, vergadering te laten benoemen. bedoelingen, en
en driewerf gezegend
is hij,
die lijdt
om
de zaak van Christus.
zelven bloot stellen aan het martelaarschap
De
;
liet zich door de listige raadslagen van Bouillon poogde eensgezindheid onder de hoofden der partij en Mornay stelde de vermaarde Acte van Verzoening
vergadering
niet leiden. te herstellen,
Zij
Bouillon
op, die door al de vergaderde Grooten en door
Satimur geteekend vergadering een
werd.
stelsel
De van
eendragt hersteld
de
Protestantsch Frankrijk werd in acht cirkels verdeeld, en
stand.
ringen moesten met elkander in verband
werd
De
zelf te
zijnde, bragt
gemeenschappelijke verdediging tot
aan ieder een afzonderlijke Baad toebeschikt.
lijk
Zich-
het kenmerk van den
maar zijne broeders daaraan blootstellen, en hun weg banen, is het kenmerk van eeii' verrader en een' beul."
echten Christen daartoe den
is
om
staaii,
Di.e
Eaadsvergade-
zoodat het gemakke-
daaraan eene gemeene rigting te geven.
godsdienstige
en
staatkundige organisatie
der
Calvinisten
bestond vodr het Edict van Nantes, werd daardoor eenigzins gewijzigd,
maar verkreeg door de vergadering van Saumur haar
voile
beslag, en vestigde wel degelijk eene vertegenwoordigende republiek in den
boezem van eene onbepaalde Monarchic.
De
godsdienstige
regeringsvorm der licrvormden nistte op kerkeraden, ringen, provinciale en nationale Synoden.
Aan
elke
kerk was een kerkeraad
verbonden, bestaande uit Leeraars, Oudsrlingen en Diakenen.
kwamen
wekelijks bijeen.
]\Ien
raadpleegde
diiar
Zij
over de lutdeeling
van hetgeen in de bijeenkomsten der geloovigen voor de armen was Men deed er aangifte van wangedrag door de leden ingezameld. der kerk, en vooral van bedrijven strijdig met de kerkelijke tucht.
Men
onderzocht er of de schuldigen iu het geval waren
bijzondere vermaning te behoeven, dan wel of
uitgebannen worden.
zij
van eene
openbaar moesten
In geval van weerstrevigheid verwees
den overtreder naar den ring.
men
De
ringen hielden kwartaalsvergaderingen, bestaande uit twee af-
Men
gevaardigden van clkcn kerkeraad.
er
besloot er over die zaken,
kunnen afdoen. Men bepaalde welke sommen gelds zouden gezouden worden uaar Protestanten,
men
die
in eenen kerkeraad niet liad
om
de
censuur
alle
die
van liunne pligten waren afgeweken. leden
die
af,
Men
Godsdienst vervolging leden.
er onder
stelde
ouderlingen, diakencn, proponenten, leeraars
Men
die
zelfs,
cr alle kerkeraads-
zette
bevonden werden aan een dubbelzinnig
scliuldig
gedrag.
De
provinciale
werd
ring
Synoden hielden
door twee
er
jaarlijksche bijeenkomsten.
leder
afgevaardigden vertegenwoordigd.
Alle
kwamen
zaken der geheele provincie
leeraarsambt stond moesu zicb daar naelden
De
worden.
salarissen der
AVie naar
er ter tafel.
om
bet
geexamineerd te
Predikanten werden daar bepaald naar
evenredigbeid van bet geheele bedrag der inzamelingen.
Daar werd
aan elke gemeente baar leeraar toebeschikt, daar geschiedde ook de
benoeming van Professoren in de theologie. De generale of nationale Synode werd aiie
kwamen
dikwijls
er
drie jaar belegd,
staatkundige beletselen in
den weg.
maar Deze
vergadering bestond uit afgevaardigden, zoo wel leeken als geeste-
van
lijken,
werd
er bij
alle
provincien des
rijks.
De
Moderator, of Yoorzitter,
meerderheid van stemmen gekozen.
in appel over alle zaken haar
Hare uitwijzing
slissing voorgelegd.
Zij
deed uitspraak
door de provinciale Synoden ter bein zaken, de leer of kerkelijke
tucht betreffende was afdoende, en hare verordeningen hadden voor alle
kerken kracht van wet.
Men
ziet uit dit
alles
vertegenwoordigend
dat het kerkelijk bestuur in alle deelen een
stelsel
elkander ondergeschikt, en
vergaderingen
aan
wnjze van kiezing daargeste^d.
De
was, bestaande bij
uit
kerkeraad stond onder den ring, deze onder de provinciale Synode,
en deze op hare beurt onder de Synode Nationaal. De laagste trap van dat geestelijk bestuur stond in aanrakiug met het volk. De kerkeraad bestond uit een of meer leeraars, die
de ouderlingen be-
uoemden, of althans in het openbaar hunne goedkeming aan
die
benoeming hechteden. De ringen bestonden uit afgevaardigden der kerkeraden, de Synoden uit afgevaardigden van de ringen, en eindelijk de Synode nationaal uit afgevaardigden der Synoden provinciaal. In de handen van eene vaak onder drakte minderheid was zulk een De tucht bestuur een krachtig middel om zich staande te houden.
werd
er
gehandhaafd
als
band van vereenigiug voor
alien die de her-
vormiiig aankleefdeu,
en
als
middel
Het
schende en naijverige kerk.
nomen
viui
beveiligiug tegeu eene heer-
toezigt
was
er weerkeerig, de ge-
inaatregelen waren krachtig en van onmiddelijk gevolg,
omdat
terstond uitvoerbaar en altijdovereeukomstighet algemeen belang
zij
der partij waren.
In de eerste
helft der
men
zeventiende eeuw telde
in
Frankrijk
acht honderd en zes kerken, verdeeld in zestien provincien, en twee-
In de honderd jaren van 1559 tot 1659 werden
en-zestig ringen.
Synoden Nationaal gehouden. Het staatkundige hervormden was democratiscli, en gelijk het Het bestond \x\i p'ovinciale, kreits, kerkelijke vertegenwoordigend.
er negen-en-twintig
der
regeringstelsel
en algemeene vergaderingen.
De
provinciale vergaderingen bestonden uit
elke provincie, die in last
de aanzienlijken in
hadden over de handhaving der regten en
voorregten aan de Protestanten toegekend, te.^i^aken.
Zij
namen
kennis der ingezonden klagten hunner geloofs^^jooten, en zonden
daarvan extract aan de algemeene vergadering van afgevaardigden, die
op zich nam redres
den Koning
bij
De
te zoeken.
provinciale
vergaderingen bestonden reeds voor de bijeenkomst te Saumm', maar
van dat
tijdstip af
bleven, ten
La
spijt
Rochelle.
De
werden
zij
van het
in een geregeld
hof,
navolging van
Kreitzen, in
land, door gemelde vergadering in
vereenigingen van
verband gebragt, en
bestaan, tot na het die
innemen van van Duitsch-
1611 daargesteld, bestonden
verscheidene provincien.
Men
gaf den
uit
naam
van Kreits vergadering aan de vereeniging der afgevaardigden der Provincien. leder Provincie had het regt zoodanige Kreits vergadering te beleggen, Avanneer eenig gevaar een of meer kerken in het
bijzonder,
Beam
of
bedreigde.
wel de
vereeoigde
Wanneer de nood
te
kerken van Frankrijk en
hoog Hep, nam de
kreits-
vergadering, met voorbijgaan van het koninklijk prerogatief, het op zich,
eene algemeene vergadering te beleggen.
Het Edict van Nantes veroorloofde zulke algemeene vergaderingen, maar onder de iiitdrukkelijke voorwaarde van vooraf verkregen toestemming des Konings. Zonder dat waren zij onwettig en werden als oproerig
1629,
telt
beschouwd.
Sedert
men negen algemeene
de afkondiging van het Edict tot vergaderingen.
De
drie die onder
ook die van Saumur onder Lodewijk XIII. waren wettig en formed, maar die van La Rochelle in 1617, 18, 19 en 20, waren onwettig en informeel, De laatste werd revolutionnair en gaf het teeken tot den burgerde regering van
Hendrik
IV. voorvielen,
als
9
oorlog,
hervormdeii
de
waarbij
limine
al
burgerlijke
vrijheden
inschoten.
In lieginsel haddeu de algemeeiie vergaderingeii een bijzondeieii
en zeer beperkten werkkring,
weteu
te
liet
verkiezen van algeraeene
afgevaardigden, en later het aanbevelen van zes candidaten voor de
algemeene
vergadering,
den tusschentijd der zittingen zicli
hunue verrigtingen
niet buiten
hem bun
bij
maar
;
uit tot
op bun kerkgenootschap. zij
de Koning twee Commissarissen
waaiuit
van godsdienstzaten koos, oiu
alle
in
verblijf te liondeu in
de wezentlijkheid strekten
dingen die betrekking hadden
In het leven van
Hendrik
IV. gingen
den aangewezen kring, maar onder de regering van
LoDETViJK XIII. matigden
zich het oppergezag aan, in navolging
zij
van de Staten-Geueraal der Vereenigde Nederlanden, en gaven aanleiding tot beroerte en opstand.
Zoodanig was de geduehte
Saumur aan de Protestantsche de inneming van
La
die de Vergadering van
orgaiiisatie, partij gaf,
en die stand hield tot aan
Rochelle.
Zoo veel stoutheid vercjrftrustte het hof, reeds \\\ verbindtenissen met Spanje verwikkeld, hetgeen de hervorraden beschouwden als eene
Hendkik IV. Het Anna van Oostenrijk,
strafwaardige afwijking van de staatkunde van
dubbele huwelijk van
Lodewijk
XIII. met
en van den Piins van Astui'len met eene Princes van Frankrijk,
was niet minder ergerlijk voor den Prins van CoNDe, die er op vlamde om gedm-ende 's konings minderjarigheid de teugels van het Hij bediende zich van het ongenoebewind in handen te krijgen gen der hervormden om ze tot opstand aan te hitsen. De beroerte was aanvankelijk meer burgerlijk dan godsdienstig. Maar toen de Hertog van Eohan de woelzieke bevolking der Cn-ennes had opge.
ruid, verplaatste zich de
algemeene vergadering van afgevaardigden
der kerk uit eigen beweging van Grenoble naar Nimes, en aarzelde niet zich voor den oorlog te verklaren.
Het was
het tijdstip dat de jeugdige koning zich naar Bordeaux
stond te begeven zich op
om Anna
van Oostenrijk
den Hertog van Guise, dien men
tot
leger,
en zijnen intogt hield
huwen.
Hij
rijks
het vreemde schouwspel van zijn rijk trok,
in zijne
gegaan van geschut en brandende lonten. ging voor rekening der Protestanten,
begaf
leger aangevoerd door
Lieutenant-Generaal des
benoemd had. Zoo zag men andermaal eenen Koning van Frankrijk, die door van een
te
weg onder de bescherming van een
die
aan het hoofd
getrouwe steden, vooraf-
Het
hatelijke hiervan
buiten noodzakelijkheid
10 bondgenooten geworden waren
van een' muitzieken
Men kou
adel.
met de vijanden van den was ook hun ondergang besloten.
ze te regt beschuldigen van zich
scharen, en van toen af
Maar
De
eer
men
moest men ze onderling verdeelen.
ze verpletterde,
Met
eendragt hunner opperhoofden bestond maar in schijn.
zondering van Soubise en
om
eigen belangen dan
staat te
Kohan, was
die van
het
uit-
hun meer om hunne
hunnen aanhang
De Re-
te doen.
genfes deed liaar voordeel met dezen toestand der gemoederen.
Zij
zaaide wantrouwen onder hen, en lokte hen aan zich met het lokaas
De
van belooningen.
Loudmn
CoNDe
leidde tot het verdrag van
Onder het
Albeet de Luynes was men
bestuur van den Minister
om
van
afval
(1616), en de vrede was in Frankrijk hersteld.
er
op
uit,
de Protestanten van die geduchte staatkundige organisatie te be-
rooven, die hen in staat gesteld had aan het koninglijk gezag onge-
Het geheele
hoofd te bicden.
straft het
togtelijke preeken tegen de burgerij
weergalmde van harts-
Te Lyon, Moulins, Dijon en
platten lande gerigt.
Boiirges,
maakte
menigte zich meester van de begraafplaatsen
eene onbssuisde
groeven de lijken aars,
rijk
der steden en de bevolking ten
verbrandden de kerken, en verdreven de
\\\i,
zonder dat dezen eenig verhaal hadden.
was het
hoofdzetel
van het protestantisme in het zniden, aan
van
1620, dat
zij
leer-
Hetgeen hen nog meer
Beam
verbitterde
edict
:
den voormaligen de
kroon
hechtte.
Maar de ondenverping van Bmrn was maar de koning die provincie dien
hij in
lijk
aan
kerkelijke
Rochelle
het bewind
om hunne
Zoodra had
schijn.
de la Torce,
niet verlaten, of de jMarkies
gelaten had, moedigde de hervonnden open-
kerkgebouwen en andere verbeurd verklaarde
eigendommen
te
hernemen.
Te
gelijker tijd beriep
La
eene algeraeene vergadering van afgevaardigden ter zake
van de godsdienst binnen hare rauren.
Deze vergadering was buiten
toestemraing des konings belegd, en dus onwettig.
De
hoofden der
Bouillon, Sully en Duplessis, beproefden het uiterste om Bouillon, die de Protestanten binnen de palen der wet te houden. " Indien ik mij naar het paleis kon laten te Sedan ziek lag, zeide
partij,
:
dragon, dan zou
om
ik,
zoo verrainkt
als ik
ben naar den koning kruipen,
vergiffenis te vragen voor deze vergadering."
De
burgerijen der
nu aan het hoofd der beweging het volk stelden, sloegen die wijze raadgevingen in den wind Op juichte hun toe, en zij meenden im tot aUes instaat te zijn. ]0 Mei 1621, lieten zij eene verklaring van onafhankelijkheid afkonsteden en de predikanten,
die zich
;
11 digen, welke de eenheid des rijks verbrak en het teeken gaf tot eenen
Voorts stelden zij uit den adel generaals en vlootDezen waren het wel eens den koning het hoofd te bieden, zoo lang hij de teugels van het bewind niet zelf in handen De liertogen van Rohan en Soubise had, maar langer ook niet. waren de eenigen daar de vergadcring op rekenen kon. Inmiddels werden de inkomsten der roomsche Kerken en de opbrengsten des lands in beslag genomen, om de kosten van den oorlog te bestrijken, burgeroorlog.
voogden aan.
—
in een woord,
men
stichtte cene protestantsche Eepubliek.
De
Geheel Tranhrljh was verontwaardigd.
koning, op de goed-
keuring des volks vertrouwende, besloot terstond tot den oorlog, en stelde zieh aan
de
Na
spits.
dat hij Saiimur, Avaar
Duplessis het
bevel voerde, stormender hand vermeesterd had, sloeg
voor
stand duurde twee-en-twintig dagen, en de stad gaf
het beleg
hij
De
Jean d'Angely, waar Soubise had post gevat.
St.
tegen-
zieh. niet
over
De stad werd tot Lodewijk XIII. naar
voor dat er een? bres in de muren geschoten was.
Yan
den grond toe geslecht.
EoHAN, de
daar trok
waar de Markies de la Force, en de Hertog van
Montaiiban,
vastberadenste Hugeuotten verzameld hadden.
begin van het beleg
viel
de Hertog van
Mayenne
Bij het
doodelijk gewond.
De woede
bij de Eoomschen over dit geval was onbeschrijfelijk. Te Tarijn werden de Protestanten van de kerk komende, door het
gi'aauw op straat aangevallen en vermoord, en het kerkgebouw Cha-
renton werd in de asch gelegd. beleg
De
uit.
Montaiiban hield iutusschen het
winter naderde vast, en het koiiiuklijk leger werd
door ziekten gedund.
Men
moest eindelijk het beleg
een stilstand van wapenen teekenen. pellier (1631).
werd
in
De
opheitt'en,
en
Dit heet de \Tede van Mout-
godsdienstoefening in beide kerkgenootschappen
aEe plaatsen hervat, waar
zij
geschorst was,
maar de Protes-
tanten moesten van politieke vergaderiugen afzien, en met uitzon-
dering van
tusschen
La RocJielle en MontaxAan aUe
beloofde de Koning,
bezetten, en de vesting Louis, clielle
opgerigt,
te slechten.
vestingen ontruimen.
onder anderen,
onlangs voor de poorten van ]\Iaar
In-
Montpellier niet te
La Ro-
deze beloften werden door den
Koning niet gehouden en daar Dauphim hem door den ai"\'al van Lesdiguicres was toegevallen, zette hij aUe protestantsche gouver;
neurs van vestingen
af,
en stelde roomsche in hmine plaats.
De
moesten nu veel smaadheid verdm'en, mi eens van landvoogden, dan weder van krijgsbevelhebbers, van priesters, en
Protestanten
van het gemeen.
Op
al
hunne aanklagten ontvingen
zij
het hoo-
12 nend antwoord
" Zijne Majesteit treedt in geen verdrag met onder-
:
danen, laat staan met ketters en rebellen."
De
worsteling door Frankrijk
Hertogen
Rohan
en Spanje aangegaan scheen de
en Soubise eene
gunstige gelegenheid.
Zij
na-
inen andermaal de wapenen op (1625), in de hoop van al het verlo-
De
rene te herwinnen.
met puinhoopen.
burgeroorlog bedekte Frankrijk andermaal
woedde het
Hij
eerst
om
Cadres en Montauban,
en zoo groot was de verbittering der koninklijke krijgsmagt, dat er in de nabijheid dier steden geen veldgewas noch vruchtboomen, geen wijngaard noch woning gespaard werd.
Te
werd een prooi der vlammen.
La
eene geduchte vloot, door die van
AUes zonder onderscheid tijd was Soubise met
gelijker
RocJielle uitgerust,
op
zee, land-
de aan de kust van Guienne, en verwoeste die streek met de uiterste Zijne wreedheden
barbaarschheid.
deden
^te
Toulouse en te Bor-
deaux muiterijen uitbarsten, waarbij het graauw
alle
Protestanten die
hun bereik kwamen, jammerlijk om het leven bragten. LodewiJK XIII. had geene vloot om die van Soubise te bestrijden, maar zijne bondgenooten, de Hollanders en Engeischen, verschaften in
met Fransch scheepsvolk bemande. Op de Re aangevallen, verloor Soubise een gedeelte van zijne vloot, en ontkwam met het overschot uaar Engeland. Intusschen, gaven de Engeischen ondubbelzinnige blijken van mis-
hem
schepen,
die
hij
reede van Si. Martin de
noegen over
Kaeel
Koning de wapenen onderdanen.
De
I.,
hem
in de
beschuldigende van eenen roomschen
handen
te
geven tegen
waren
Hollanders
niet
zijne protestantsche
minder afkeerig van de
staatkunde van hun gouvernement.
Richelieu verweet de Hugenotten gedaan hadden, terwijl aanzien deden verkoelen. sloot hij
met
al zijne
dat
zij
den Spanjaarden dienst
de Engeischen en Hollanders te zijnen
zij
Om
vijanden
zich uit verlegenheid te
te
redden be-
onderhandelen, en den vrede aan
hun' ondergang dienstbaar te maken, terwijl
hij
zich voorbehield
om
daarna zijne ontwerpen tegen het huis van Oostenrijk te voltooijen.
De
Protestanten lieten zich werkelijk tot een verdrag bewegen, dat
onder de bemiddebng des Konings van Engeland in 162G kreeg.
Tei-wijl
Richelieu
stoot te geven, en
zich getroostte
zich in de schotschriften
zijn beslag
de geheele wereld aan-
van dien
tijd
Kardinaal
\*n La Rochelle, Pans der Calvinisten en Patriarch der ongodisten liet
noemen,
zette
hij
Spanje door, en eindigde
drag van Monqon.
onverdroten hij
zijne
onderhandelmgen met
den oorlog van Faltelhie door het ver-
Zoo kreeg Frankrijk de handen
vrij
;
en van dat
13 oogenblik aarzelrle te
langer zich openlijk tegen de Hiigenotten
hij nict
Toen
vcrklaren.
zijiie
voltooid wai'en, stelde hij
uitrustingeii
de spits van bet leger, terwijl
zich aan
bevclen stond, en sloeg in eigen persoon
de Koning liet
zelf
onder zijne
La
beleg voor
Rochelle,
Die vesting nicest zwicliten, niettegenstaande de twijfelachtige hulp van den Koning van Enge-
de
vaste
wijkplaats der
hervonxiing.
land, wdens aanzien door dien slag aanmerkelijk geschokt werd.
onverschrokkenheid
der Hertogin van
Eohan, de
De
zelfsopoffering
der stedelijke overheid, en de heldenmoed der burgerij, moesten bukken voor het genie van den Kardinaal. Deze stad, die sedert 1568 in waarheid eene onafhankelijke republiek geweest was, werd op
nieuw aan den
Koning onderdanig, eu
lioewel
het
beleg veertig
millioenen franken gekost had, oordeelde de Minister van
XIII. dat
hij
de overwiuning niet
toch was de oorlog
nog nog
ten einde.
te
De
duur had gekocht.
Lodewijk Hiermede is waar
Protestanten waren wel
onder gebragt, de Hertog van Eohan hield zich Languedoc met een klein leger staande, maar hij begreep te
niet geheel ten in
met den ondergang der
regt dat een langere strijd gen, en er
zijnen zou eindi-
geen uitkomst voor hen was buiten den vrede.
Het
verdrag van Alais 1629 gesloten, eindigde de godsdienst-oorlogen.
De
Calvinisten verkregen
vergiffenis
onder voorwaarde, van de wa-
pens neer te leggen en den Koning trouw te zweren.
waarborgde de kelijke
vrije uitoefening
organisatie
scbafte voor altijd
Eichelieu
hunner godsdienst, Het hunne ker-
ongemoeid, maar slechtte hunne vaste steden, hunne staatkundige vergaderingen af, en belette
bun voortaan eenen
staat in
den staat uittemaken.
HOOFDSTUK Tweede Tijdvak, 1629
II.
^oi(
1662.
— Staatkunde van Richelieu, ten aanzien der Protestan* — Ontwikkeling van Handel Zee —^Voorvan hunne Fabriekwaren— Protestantsche Letterkunde — Valentin Conrari— Kanselwelsprekendheid — Hooge Scholen der Protestanten — Hunne Krijgsbevelhebbers — Afval des Adels — Staatkunde van Mazarin — AanvankeStaatkunde van Lodewijk XIV. — Brieven van Madame de Maintenon.
Het Edict van Genade ten
—Voortgang
van Landbouw
ter
treffelijkheid
lijke
Het
edict
droeg den lioeve
van 1629, uitgegaan van den Kardinaal Richelieu,
naam van Edict van Genade,
als
uitgevaardigd ten be-
Het bestuur,
van ten onder gebragte opstandelingen.
winnaar in een
liagclielijkenstrijd,
der roomsch katbolieke bevolking ondersteund, kon
De gematigden drongen
nemcn.
over-
en daarbij, door de eensgezindheid
vs^el
nu
alles
onder-
op vernieuwing van strenge
niet
maatregelen aan, uit vrees van den burgeroorlog op nieuw te zien
maar indien
uitbarsten;
middelen, waren
met de
zij
ijveraars verschilden
over de
bet nogtans eens over het doel. Allen geloofden eenparig, dat het de pligt Avas van den " zeer-christelijken koning, zij
den oudsten zoon der kerk," drukken. als
alle ketterij in
zijne staten te onder-
Allen beschouwden het bestaan van eene hervormde partij
een voortdurend gevaar voor de openbare veiligheid en rust
de eenheid der kerk,
als
en
;
Nie-
een grondbeginsel in de godsdienst.
mand, het zij roomsch of onroomsch, had zich nog op het groote niemand beginsel van vrijheid, in het stuk van godsdienst, beroepen had zijne stem opgeheven om het geweieu aan de overheersching van ErcilELiEU was dan wel het hoofd van den staat te onttrekken. verheven boven zijne tijdgenooten, daar hij, zich te vreden houdende
—
met eene staatkundige
partij te fnuiken,
alien eerbied betoonde voor
de godsdienstige gevoelens der overwonnenen.
Het
edict
van genade was voor de Protestanten het begin van een Beroofd van hunne veilige wijkplaatsen en van
nieuw tijdperk.
hunne en
politieke organisatie
—van
zelfs uit alle burgerlijke
in de gelukkigc onmogelijkheid
verarmen.
Gedwongen
lieverlede, uit alle
bedieningen geweerd
zich
ambten ten hove,
—bevonden
zij
zich
van zich door weelde en lediggang
voorUan aan landbouw,
te
handel en
;
15 nijverheid
wijden, werd deze noodzakelijkheid
toe te
de brou vau
hunne welvaavt.
Beam
Rijke oogstcu bedekteu eerlaiig dc vlakteu vau
De
westelijke proviucien.
en vau de
cantous vau Languedoe, door hervovmden
bevolkt, warden de best bebouwde, en, in weerwil
van een ondankZoo werden, door de hand van nijverheid, de wondeu van den oorlog geheeld. Het dal Vau7iage, onder de gemeente van N'lmes, was vooral beroemd wegeus baren grond, de vruchtbaarste van alien.
De
vi'uchtbaarheid.
Protestduten
noemden het Klein Kanadn. hief
zich.
hadden
onder de Protestanten,
alom,
er
zestig
kerken,
en
Benevens kooni- en wijnbouw, verde kunst van
tuinieren.
Kortoin, elke soort van veldarbeid werd tot eene te voren ongekende
hoogte gedreven.
Daar was
Dezelfde nijverheid vertoonde zich in de steden. dat
de protestantsche bevolking
overgaf, en raet
het,
zich aan handel en scheepvaart
hunne bedrijvigheid een
overleg, en
met dat overleg
eene eerlijkheid paarden, die misschien in geen land ter wereld overtroflfen
Zoo was dan ook de handel
werden.
in wijn, zout, lakens
en andere fabriekwaren grootendeels in hunne handen.
Zij
plukten
dan ook de vrucbten van die verhoogde werkzaamheid en de gedenkschriften van dien tijd geven overvloedige getuigenis, dat er onder ;
hen, naar evenredigheid, meer welgezeten en bemiddelde menschen
waren dan onder de Roomsch Katholieken.
Met den handel chelle
bloeide ook de scheepvaart te Bordeaux,
en in de havens van Normandije.
De Engelschen
La Ro-
en Hollan-
ders handelden liever met Gerefonneerden dan met Roomschen omdat de eerstgenoemden zich niet slechts in naam, maar met der
daad, door naauwgezette eerlijkheid, onderscheidden.
Te midden van een volk dat hen wantrouwde,
bij
voortduring aan
door eene strenge wetgeving tot behoedzaamheid
laster blootgesteld,
gedrongen, perslen
zij
der menigte hoogachting
af,
door strenge
zeden en eene cnberispelijke getrouwheid aan hunnen vorst. vijanden zelfs getuigen, dat telijke
De
deugden
te
zij
Himne
de voornaamste burgerlijke en chris-
zamen beoefenden.
oorzaak van die meerderheid der Protestanten was gedeeltelijk
onbeschermd wedijveren moesten met de
daarin gelegen, dat
zij
Roomschen,
bescherming van het gouvernement genoten.
Maar niet
die de
gedeeltelijk Avas zij een uitvloeisel van hunne godsdienst, die dan langs den weg des onderzoeks tot het geloof leidt, en,
zoo doende, middel wordt tot ontwikkeling en verheldering van het
16
Dat meer verstandelijke kenraerkte ook al hunne bedrijkwam nog bij, dat zij in hunne jeugd andere protestantsche landen, als Fransch-Zicitserlmid, Holland en Engeland bezochverstand.
Hier
ven.
en zich de kunstvlijt van die landen eigen maakten, terwijl zij in den omgang met vreemdelingen, zekere buigzaamheid en ongedwon-
ten,
genheid verkregen, die in bet aanknoopen van handelsbeti-ekkingen niet
van waarde ontbloot
minder
heilige
oog houdt, dat jaar scheelt,
Eiudelijk hadden
zijn
dagen dan de Eoomschen
wel de helft
zij
en wanneer
men
in het
de werkzaamKeid bijna twee maanden op het
dit in
dan
;
men
zal
eenigzins het voordeel
kunnen begrooten,
dat daaruit voortvloeit.
De
nijverheid der Protestanten kenmerkte zich door het aanleggen
van groote fabrieken, waar,
in navolging
van Engeland
en.
Holland,
duizenden van arbeiders, op de doelmatigste wijs te zamen werkten.
Hoe
uitgebreid en belangrijk die fabrieken vodr het herroepen van
het Edict van Nantes
vi^aren,
is
dat op dien
idt het verval gebleken,
noodlottigen maatregel gevolgd
Voorheen kon Frankrijk zich
is.
op de beste wolfabriekeu beroemen, en decide met Engeland en
Holland
in de voordeelen
van den lakenhandel.
De
protestantsche
fabrikanten verwerkten niet alleen inlandsche wol, maar voerden ook
de rnwe stof nit Engeland en Sjjanje
De nieuwe
in.
uitvinding van
bet kousen weveu was ook een bron van welvaart, on het weven van sergie verschafte aan den boerenstand, vooral in de wintermaanden, wanneer de veldarbeid stilstaat, niet alleen een middel tegen ledigheid,
maar eene
bij
uitnemendheid winstgevende bezigheid binnen
den kring van elks huisgezin. Wapensmederij, het vervaardigen van
en staalwerk,
allerlei ijzer-
zoo wel als kanten, goudeu en zilveren belegsels, benevens hoeden
en knoopen in soorten, maakten nijverheid uit, en
zoo
veel
Colbert kon met waarheid
bijzondere takken van
zeggen, dat de modes
voor Fra7iknjk zoo winstgevend waren, als de mijnen van Pent voor Spanje.
Nu
hebben wij nog
niet
van papiermolens,
leerlooijerijen,
linnen- en zeildoek fabrieken gesproken, die voor buitenlandsch ver-
bruik een schier ongelooflijken uitvoer opleverden.
De
bloeijende
zijdeufabrieken
van
Tours en Lyon,
ontleenden
van de kunstvlijt der protestantsche werkliedea. voorzagen geheel Frankrijk van taf, en him rood en violetkleurig
schier al hun' luister Zij
fluweel deed voor het
Tours alleen,
jaarlijks,
Genueesche niet onder. 2,400 balen
zijde.
De
Men
verwerkte te
fabrieken van
Lyon
leverden voornamelijk zwarte taf en zijden stoffen, benevens zilver- en
17 cle markt van Holland. De geglanstle taf en liet goud en zilver gallon ging naar Engeland en op eene enkele jaarmarkt kochten de agentcn voor dc engelsche liuizen, wel eens voor de waarde van 200,000 kroonen. liet was liet vindingrijk vernuft van liet werkvolk van Lijon, dat aan hun goiid- en zilverlaken de
goudlaken voor
;
hoogste waarde bijzette. tegen Zelfs
won Tours
Maar
ongcveer 6,000 balen niet alleen
Daarcn-
onbereikbaar.
kl em-en.
zijde.
op nijverbeid, ook op elk beroep, dat eene booge
mate van bescbaving
onderstelt, leiden zicb de Protestanten
Als artsen,
gevolg toe.
vakken van geleerdbeid, bebben advokaat
te
pleitbezorgers, zij
Rouen.
schrijvers
de eeuw van
Henri Basnage
helpen opluisteren. als
zij
na de berroeping van bet edict van Nantes, verwerkte Lyon
jaarlijks
beste
Hierin waren
van Lyon, door de schakering van
liet
met bet in
alle
Lodewijk XIV.
scbitterde vijftig jaren lang
Hij werd als een orakel geraadpleegd
;
en
het parlement, boe vijandig ook tegen de Hugenotten, bad eerbied
voor
's
mans
inborst en kunde.
Akaderaie, was de Protestant
De ware
sticbter der
Franscbe
Van bem
Valentin Conrakt.
zegt
Balzac, dat Mj zijne pen dooptein gezond verstand. Sedert 1629 bielden een aantal geleerden bunne bijeenkomsten ten buize van Conrabt, en dit bragt Kichelieu op bet denkbeeld, cm de Franscbe Akademie in te stellen. Zij kwam in 1635 tot stand. CoNBART was baar eerste Secretaris, en niettegenstaande zijne
gebecbtbeid
Richelieu bem
aan de protestantscbe
in dien post
De beroemde Madame Dacier was Gui Patin, een vernuft.
De
tot
bandhaafde
aan zijnen dood.
almede Protestant,
als
ook
wijsgeerig arts en geletterde van een uitstekend
kanselwelsprekendheid bad ook niet weinig verpligting
aan de Protestanten. geestelijkbeid;
Flbchier,
godsdienst,
van ouderscbeidiug
In dat vak wedijverden
en scboon
zij
zij
met de roomscbe Massillon,
naauwebjks Bossuet,
Bourdaloue en Pcn^lon op
zijde
streven
konden,
ontbrak bet niet aan kweekelingen uit de scbool van Calvijn, die
bunnen meester geen schande aandeden. Daillc, Allix, MestreZAT, Claude, Le Faucheur, Pierre du Bosc, en meer anderen, waren van dien stempel. Van de voortreffelijkbeid van sommigen onder ben, bebben zelfs geleerde Roomscben getuigd. Bijzonderlijk heeffc de Kardinaal de Eetz een zeer vleijend getnigenis van
Mestreza-T te boek gesteld. Voorts is bet geen wonder, dat zij minder geroemd werden dan bunne tijdgenootcn van de hccrscbende godsdienst.
:
18
De synoden waren kvveeksters van dien letterkundigen roem. Zij stemden onbekrompen bijdrageu voor de vier protestantsche AkaDeze Hooge demies van Saumur, Montauhan, Nimes en Sedan. zoodat Scholen genoten zelfs eene buitenlandsche vermaardheid ;
voor
jongelingen,
hollandsche
kwamen vormen,
den
bestemd,
kansel
daar
zicli
en prinsen van het huis van Brandenburg er werden
In de voornaamste steden des rijks, Farijs alleen nitge-
opgeleid.
zonderd, hadden de Protestanten gymnasien ter voorbereiding voor
de Hooge School.
Een
den protestantschen adel
gedeelte van
nam
deel aan dien
letterkundigen vooruitgang, die den duurzaamsten roem van de eeuw
van
LoDEWiJK XIV.
uitmaakt, als daar
zijn,
LuDE
en
MoNDe Basnages De Graven de
de Hertog van
TAUSiER, de Markies van Dangeau en anderen. M'aren van een doorluchtig normandisch geslacht.
Saint-Blancakd verdedigden lang met de pen de hunne voorouders zoo
zaak, waarvoor
gToote
dikwijls het zwaard ontbloot
hadden.
Niettemin de
bleef,
naor
gebruik,
voorvaderlijk
De
het
krijgsbedrijf
werkkring van
den
adel.
burgeroorlogen levert eene lange
lijst
van beroemde generaals
geliefkoosde
den protestantschen die
Wij noemen
adel.
den grooten CoNDe
slag van
Rocroi bijstond
aar van de Elmss,
Weimar,
Rantzau,
die zestig
oog verloor, zoodat schonden
bleef
dan
beleid
zijn
Maarschalk
hand stelde wonden had, die ter
;
der uit
den Graaf Gassion, in
den
luisterrijken
Gubbbiant, den verover-
aan wien de stervende
degen
zijn
door ;
slechts
geschiedenis
Bernhard van
Saxe-
den wakkeren Maarschalk een' arm, een been en een
men van hem
zeide, dat aan hem niets ongeWaartoe nog gesproken van La Turenne, den grooten veldheer van zijnen
zijn
hart.
Toece en Kohan ? tijd, mogen wij niet voorbij, en eindigen met zijnen opvolger als Maarschalk, Schomberg, van wien Madame de Sevignc getuigt " Ook deze was een held." Als zeeheld schitterde Duquesne hij, die aan de Euyter het
—
hoofd bood, die den Spanjaarden en Engelschen de nederlaag op zee gaf,
en de zeeschnimers van Barbarlje in ontzag hield.
durfden
hem
niet onder de
De Turken
oogen komen, en noemden hem,
ouden franschen, kapitein, die de zee
tot
zijne
vrouw genomen
den heeft,
en dien de doodsengel schijnt vergeten te hebhen.
Met
dat al bleef de meerderheid van den adel aan de hervorming
niet getrouw. Zij
hadden bleed en schatten voor hunne godsdienstige
;:
19 OVertuiging
maar
veil
oiider
gehad,
zoo lang er krijgsroem te
Lodewijk XIII. eu XIV. werden
behalen
diezelfde
was
mannen
door gunstbetooning van het hof ontv^apend. Hier kvvam bij, dat zij zich niet wel getroosten kondeu onder het bestuur van vergaderingen
Hun rol
te
staan, waarin predikautcn
den boventoon vocrden.
onafhankelijke geest gedoogde niet, dat
zij
cene ondergeschikte
zouden spelen. zekere gelegenheid, dat de Hertog van
Bij
Eohan
in zulk eene
vergaderiug voorzat, en door zekere invloedhebbende leeraars zeer onbescheiden toon
bejegend werd,
stem boven bet geschreeuw " Gij
zijt
zijner
tegenstanders,
anders niet dan republikeinen
ik
;
wou
met de woorden liever in eene ver-
gadering van wolven voorzitten, dan in eene van predikanten."
werken van Bossuet en Arnault,
op
verhief die edelraan zijne
De
tegen de leer van Calvijn
gerigt, mogen ook het hunne toegebragt hebben, om menig een in den schoot der kerk terug te brenge*i. Hier kwam nog iets bij. De protestantsche kerk, strijdig met haar belang, maar door eene
naauwgezetheid, die haar, iu het oog der rede,
altijd tot eer strek-
men
in bekle kerkgenoot-
ken
zal,
helde over naar het gevoelen, dat
schappen zalig icorden
Jurieu,
kon.
een
protestantseh
leeraar,
hield dat gevoelen openlijk staande, en aarzelde niet, eene tegenover-
gestelde denkwijs,
als
onmenschelijk,
wi'eed en
barbaarsch
keuren, en als de denhoijs van eenen heul te kenmerken.
af te
Het gevoelen
van Jurieu werd door Claude, die toch van zachteren aard was, verworpen want de man zag, hoe er dagelijks van zijne kerk afvie;
len,
en was natuuriijk vijandig tegen een beginsel, dat zijne
zoo veel afbreuk deed. stijf
en sterk, dat
roorasehe
partij
kerk daarentegen, beweerde
wie hare leer niet beleed, de eenwige zaUgheid
al
In dezen
verbeurde.
De strijd
van gevoelens
nam men
het zekere voor
het onzekere, en sloot zich aan het heerschend kerkgeuootschap aan
;
iramers hadden Protestanten, en wel ijveraars gelijk Jurieu, erkend, dat
men ook
roomsch geloof kon behouden worden.
in het
Deze
en andere redenen bewogen vele protestantsche edellie'den tot afval. Onder de afvalligen noemen wij den grijzen krijgsraan Lesdigui-
eres,
die,
zijn geloof verzaakt
een eigen zoon van
hebbende, rijks-veldniaarschalk werd,
Gaspard de Coligny, den Hertog La Tre-
MouiLLE, gewezen kweekeling van Duplessis-Mornay, de eenige Kohan en den Hertog van Bouillon, beide om een E-oomsche te huwen, en eindelijk den grooten Tudochter van den Hertog
EENNE
zelf,
in
1668.
Wij gewagen van dezen
alleen,
als
de merk-
30 waardigste personen op eene breede
De kerk
van afvallige edelliedeu.
lijst
adel ging bijna zonder ondersclieid naar de Eoomsclie
kleine
omdat
over,
zij
anders
alle
xiitzigt
op bevorderiug derven
moest.
Door den
des adels werden de hervormdou beveiligd tegen
afval
de eerzucbt der grooten, die hen zoo vaak tot opstand hadden aangehitst.
Men
hoorde niet meer van beroerten ter zake der
gods-
Wei is waar werd bet op nieuvv beproefd, onder anderen door MoNTMOKENCY, in 1632, en door CoNDe, in 1651, maar het
dienst.
Vas
vergeefs
te
:
de godsdienst was voortaan van de
staatkunde
gescbeiden, en de Protestanten lieten zicb door geeu schoone beloften
van bunnen pligt
De
als
onderdanen
steden Montaiiban,
La
afleiden.
Rochelle, ja zelfs bet van
muren ont-
bloote Saint- Jean-d' An f/ely, en bet geheele Zuiden, kozen de partij
des konings tegen CoNDe.
Deze, bet bevel over een Spaanscb leger
verkregen bebbende, stelde aan
Cromwell
voor
om den
bui-geroorlog
naar Guie?me over te brengen, en de Hugenotten in de wapens te roepen.
De
Protector,
nog onzeker, of
bij
bet
met Mazarin, dan
wel met Philip IV. bouden zou, zond beimelijk verspieders naar Frankrijk, te
om
bet volk te polsen
vreden en getrouw was, sloeg
en vernomen bebbende, dat bet
;
bij
koos de zijde van den Minister van
bet voorstel des piinsen
Lodewijk
XIII.
kende de getrouwheid der Protestanten en stelde er
heb mij," plagt zij
bij te
Hij deed
en
prijs op.
" Ik
zeggen, "over datkuddeken niet te beklagen;
maar
grazen wel op eene scbrale weide,
Avild."
af,
Mazarin
bun weerkeerig
dienst
:
bij
zij
loopen niet in het
stelde eene commissie
Koomscben, om te onderzoeken, of en gemaakt werd op bet Edict van Nantes. Hij stelde Protestanten aan in financieele betrekkingen, en Colbert hield niet op hunne eerlijkbeid en trouw te roemen. De Markies van Puvigni werd, op raad van Mazarin, tot algemeen afgevaardigde wegens aan, half Protestanten en half
Avaar inbreuk
de godsdienst aangesteld.
Deze
genoot in die bctrekking lange
jaren algemeehe achting en vertrouwen
;
en de koning bediende zicb
van hem tot geheime onderbandelingen met Hollatid, Zwitserland, Zijn zoon, Henri de Kuvigni, genoot Enrjeland en BulUchland. in gelijke betrekking hetzelfde vertrouwen van Lodewijk XIV. Bij
den dood van
herscbapen gesust
;
;
Mazarin was
bet Fransche volk van lieverlee
de twisten tusschen Roomschen en onroomschen waren
de koning erkende in beiden zijne getrouwe onderdanen, die
hein niets in den
weg
leiden.
Ecn weltoegerust leger en de
verbeterde
—
— 21
Vestiugboinv, hadden den
adel voor altijd dc
met gocd gevolg tegeu den koning
zich
In de eerste jaren bleef
kunde van Mazarin. Calvinist,
Men
"
omstreeks 1672, aan haren breeder
schreef,
mij
lieeft
Lodewijk XIY. getrouw Madame de Maintenon,
dingen van
verhaald, die
ti
mishandelt de Hugenotten;
nij
aanleiding lijden
:
dat betaamt geen
met menselieu,
die
gij
keerden, en daar wij
aan de staatvroeger
zelf
:
u geen
eer aandoen.
zoekt daartoe gelegeuheid en
man van
Heb
aanzicn.
liever
meer ongelidikig dan strafwaardig
verkeereu nog in diezelfde dwalingen daar
Hendrik
kans beuoraen Vad
te verzettcn.
tclj
mede-
zijn.
Zij
vroeger ook in ver*
door geweld nooit van zouden genezen
zijn.
IV. heeft diezelfde godsdienst beleden, en meer andere
vorsten bebben hetzelfde
gedaan.
Plaag dan die menscben
Zachtzinnigheid en christelijke liefde zijn de middelen waardoor zijneu evenmensch tot zich lokken moet.
Christus
lieeft
men
ons daar-
van bet voorbeeld gegeven, en de koning meent bet ook zoo.
om
niet.
Uio
menscben in onderdauigbeid te houden. Laat bet aan bisscboppen en pastoors over, om, door leer en voorbeeld, menscben te bekeeren. Nocb God, nocb de koning, beeft ii tot zielzorger aangesteid. Heilig uw eigen gemoed, eu wees voortaan streng op u zaak
is,
alie
zelven."
Hoe LoDEWiJK XIV. aan zijnen zoon " Ik heb gedacht,
in
1670 gezind was,
blijkt uit
eenen brief
:
mijn zoon,
dat
bet
overleg
beste
om
van
Heverlede van de Hugenotten in mijn rijk af te komen, was, geen strenge maatregelen tegen hen in bet werk te steUen, en te bandba-
maar ook geen houden als maar immer met regt en welvoegelijkheid bestaanbaar is. Maar, wat gunstbewijzen betreft, daar ik over te zeggen heb, ik heb mij voor-
ven
al
wat mijne voorzaten bmi toegestaan hebben
nieuwe gunsten
geuomen, en zij
van mij
bewijzen,
te
tot
nog
om
hen
te
;
te
toe heb ik er mij vrij stipt aan gehouden, dat
zuUen en dat meer uit goedheid dan uit noodzaken, nu endaneens, uit eigen beweging
niets verkrijgen
strengheid,
maar hen zoo kort
;
en zonder dwang, te bedenkeu, of er eenige gezonde reden bestaan waarom zij zich vrijwillig van die voordeelen beroofd hebben,
heeft,
die
zij
met mijne andere onderdanen deelen konden.
Voorts heb ik
mij voorgenomen, alien, die gezeggelijk zijn, des noods door beloonin-
gen aan mij nissen te
te verbinden, en,
om
zoo veelmogelijk, de bisscboppen aan te
van bet onderwijs bun werk te maken, en die ergervermijden, die hen somtijds van ons verwijderen."
moedigen,
'
MOOFDSTUK
III.
Derde Tijdvak, van 1662
tot
1685.
Afwijking van de Staatkunde van Richelieu en Mazarin het landschap •
Gex
—Vervolgingen
—Verordeningen
tot
—Eerste
vervolgingen in
tegen de Protestanten, van 1662 tot 66
— Hervatting daarvan —BekeePelisson — Eerste dragonade in
den oorlog met Holland, in 1672
na den vrede van Nijmegen
—Bescherming
verleend door Colbert
—Wonderwerken van — Parlements-Acte in Engeland, ten gunste der Vlugtelingen—^Tweede dragonade, in 1684 — Schijnbaar goed gevolg van dien maatregel — Dwaling van het Hof— Herroeping van het Edict van Nantes. ring door omkooping Poitou,
1681
Lodewijk was uoch biUijk, noch onpartijdig, was ten minste voorzigtig en gematigd. Eerlang, nogtans, Eeeds in 1663 liet hij 22 hij van dien gedragsregel af. kerken in het landschap Gex afbreken, onder voorwendsel, dat het
De
maar week
staatkunde van
zij
Edict van Nantes op dat gewest niet kon worden toegepast, aangezien het Bij
na de afkondiging van het Edict aan het
Gex, een uitstel van drie jaren verleend, betalen.
Dit
geschiedde met
schulden staken, te bewegen jaar
rijk
getrokken was.
een ander raadsbesluit werd aan de roomsche bevolking van
begon de vervolging
oogmerk
om hunne schulden om Protestanten, die
om roomsch
in
In datzelfde
worden.
Het werd aan Protestanten
in Langiiedoc.
ontzegd, hunne dooden anders dan
te
te
het aanbreken van den dag,
bij
of het vallen van den avond, te begraven.
In 1663 werden
alien,
die tot de
roomsche kerk overgingen, ontslagen van de verpligting,
om hunne
schulden aan hunne vorige geloofsgenooten te betalen.
Kinderen van eenen roomschen vader,
al
was ook de moeder protes-
tantsch, moesten in de roomsche kerk gedoopt worden. AfvaUigen van die kerk werden,
na hunnen dood, naakt, onder verguizing van het Dit lot trof onder anderen
woest gemeen, door de straten gesleept.
Jonkvrouw Montalembert in de straten van Angoulhne. In 1664 werden alle gUdebrieven, weleer ten behoeve van Protestanten uitgevaardigd, vervallen verklaard. In 1665 kregen de pastoors last, om, vergezeld van de plaatselijke overheid,
en tot bekeering te vermanen
;
en
aUe stervenden
voorts,
indien
te
bezoeken
zulks door hen
23 begeerd werd, hen
te onderwijzen en hun de biecht af te nemen, al zouden hunnc betrekkiugen zich daartegen aankanten. Dit ging met de schromelijkste misbruiken gepaard. Een getuigenis van den magistraat en den pastoor, dat de overledene op zijn sterfbed het roomsche geloof ombelsd had, werd een voorv/endsel om al zijne
kinderen naar die kerk te slepen.
Dit
alles
was maar het begin der
vervolging.
Van 1666 ging
er scbier
geen maand voorbij, die niet door nieuwe
onregtvaardigheden gekenmerkt was. het regt
om
Men
ontzeide den Protestanten
behoeve hunner leeraars, te laten belasten.
zich, ten
In
Poitou waren verscheidene kerk en geslecht, en de predikanten kregen
verbod
om
in de
open lucht
mengde regtbanken,
die,
bij
te preekeu.
In 1669 werden de ge-
het Edict van Nantes,
van de regten der Protestanten opgerigt waren, komsten, werden veroordeeld hals,
bescherming en Rouen
Predikanten, schuldig bevonden aan onwettige bijeen-
afgescbaft.
den
ter
te Parijs
om
als
boetebngen, met een touw
om
door den beul naar de deur van het geregtshof geleid, en
vervolgens uit den lande gebannen te worden.
in 1670 werd aan
protestantsche schoolmeesters aUe onderwijs, behalve lezen, schrijven
en
cijferen,
verboden.
In 1671 mogt er in elke plaats waar Protes-
tanten woonden, maar eene school voor kinderen van dat geloof
zijn.
Er zou geen einde zijn, indien men al het onregt en aUe tergerijen, die men hun gedurig aandeed, zou willen opsommen. Met deze stelselmatige vervolging stond het plan in verband, om de protestantsche repubbek der Vereenigde Nederlanden te verdelgen.
Toen daartoe
alles
in gereedheid was, vaardigde
Lodewijk XIV.,
in 1672, een Manifest uit, dat aan aUe roomsch-kathobeke
heden gerigt was, waarin zijnen ijver
om
hij
mogend-
dien oorlog op rekening stelde van
alle ketterij uit te roeijen.
oorlog blonken de bekwaamheden van
In dezen onregtvaardigen
Turenne
en
CoNDe
uit,
en
de krijgsmagt van Tranhrijk bereikte het toppunt van haren luister
:
maar het protestantisme werd er door versterkt want al de middelen van Holland werden nu ter beschikkmg van den Prins van Oranje ;
gesteld, die de bitterste, onvermoeidste en daarbij de meest begaafde
vijand werd van
De
verslapt, ging,
gang.
Lodewijk XIV.
vervolging,
gedurende den oorlog met Holland een weinig
na het sluiten van den vrede van Nymegen, den ouden
De gemengde
regtbanken -van Toulouse, Grenoble
deaux, werden ingetrokken, " aangezien,"
zeide
trt.
Bor-
de koning in de
ordonnantie, " aUe vijandschappen opgehouden hebben."
Hierdoor
24 wercl den Protestanten het eenige middel
van
verliaal
de vervolgingen, die liun zoo vaak, ten onregte,
Het was voortaan
werden aangedaan.
niet
benomen tegen de parlementen
bij
vreemd den advocaat " Mijn
voor eenen roomscli-katholieken client te hooren zeggen tegenpartij
is
een ketter ;" en wanneer een Protestant
:
zicli
over een
onregtvaardig vonnis beklaagde, werd hem door den regter koeltjes toegevoegd " Het staat bij u om redres te krijgen waarom komt
—
:
onsover?"
gij niet tot
tot de gereforraeerde
harden arbeid zegd, dat ten,
op
goed.
;
In 1680 werd den Katliolieken verboden
kerk over te gaan, op straf van levenslangen
tevens werd aan predikanten en ouderlingen aange-
Eoomschen en
zij
afvalligeu uit
hunne kerken weeren moes-
van ballingschap, met verbeurdverklaring van have en Hieraan Avas moeijelijk te voldoen. Bovendien werd de straf
overtreding eigentlijk begaan door den Katholiek, die eene godsdienst-
oefening bijwoonde,
daar
hij
door de wet van uitgesloten was
de protestantsche leeraars en ouderlingen moesten er voor
kwam nog
Hier
bij,
wendsels, kerken
liet
weder opbouwen
;
dat men, onder
allerlei
;
maar
lijden.
beuzelachtige voor-
afbreken, en somtijds op zeer ongelegen plaatsen
men den
en daar
leeraar noodzaakte de school
binnen den ringmuur der kerk te houden, moesten de kinderen,
om
naar en van de school te komen, twee maal een eind wegs afleggen, dat de ouders afschrikte.
Sedert lang stond het aan kinderen
vrij,
—
naraelijk,
met het veertiende, aan meisjes met het twaalfde sche godsdienst af te zweren. dat
bepaald,
zij
dit reeds
Bij een edict
jaar,
aan jongens
— de protestant
van 17 Junij 1681, M^erd
met hmr zevende
jaar doen konden.
In
dat edict werd uitdrukkelijk gezegd, dat het aan ouders en betrek-
kingen niet
weg
te
vrij
stond den kinderen, in dit geval, eenig
leggen.
De
heletsel in
werd daardoor het ouderlijk gezag ondermijnd
Vooreerst,
den
gevolgen van deze wet waren verschrikkelijk. ;
en,
andere, zette het de deur open voor het schromeUjkst misbruik.
ten
Een
boosaardig mensch behoefde maar voor den regter te getuigen, dat een kind het teeken van het kruis had zien maken, of wel een
hij
Mariabeeld had zien kussen, en dan werd het kind met geweld naar
den priester gebragt, om, op kosten der ouders, in het roomsche geloof
opgevoed
Men
te
worden.
ontzeide aan Protestanten aUe hooger onderwijs, en vernie-
tigde van tijd tot tijd de vier hooge scholen van Montauhan, Nimes,
Saumur en Sedan. alle
nitzigt
In den krijgsmans-stand werd aan Protestanten
op bevordering benomen.
Aan pensioenen was
niet te
35
weduweu hadden niets te wacliteu, tenzij ze haar Noch in gouvernements dienst, noch bij de geregtshoven kou een Protestant het geringste ambt bekleeden. Als
denken,
liunne
eii
geloof wilden verzaken.
arts,
geneesheer of apotheker werd
kooper of drukker, moest
van 3,000 franken
als pachters
;
verworpen, tot grooten
spijt
en erkende eerlijkbeid op
Men
bij
toegelaten
zijn bestaan
van
's
;
afzien,
als
boekver-
op verbeurte
lauds inkomsten werden
zij
prijs steldc.
om
de leeraars in minachting te bren-
doop-, huwelijks- en begrafenis-registers,
liiui
en stelde ze in lianden van vloed
hij uiet
van Colbert, die hunne bekwaamheid
verzuimde vooral niets
Men ontnam
gen.
van
hij
hunne gemeenten
civiele
Om
ambtenaren.
mogt geen
te berooven,
lien
van
in-
dan
leeraar langer
drie jaren in dezelfde plaats blijven.
Zoo waren dau de Protestanten van die, Avelke
men
alle
regten beroofd, buiten
hun, als menschen, kwalijk betwisten kon, naraelijk,
een huwelijk aan te gaan, hunne kinderen groot te brengen en hunne
dooden
Daarenboven waren
te begraven.
zij
van
alle
kostwinningcu
landbouw en krijgsdienst, omdat men hen daar, zonder nadeel voor den staat, niet uit weeren buiten handel, nijverheid,
uitgesloten,
Maar het moest nog erger komen, Colbert had, tot zijnen dood, de Protestanten,
kon.
als
vreedzame,
Le Pelletier, zijn open voortaan nam de vervol-
en nuttige burgers, voorgestaan.
nijvere
volger als minister, dacht er anders over,
ging eene andere gedaante aan
weggewoi-pen de deur.
— de
;
het masker der wettigheid werd
hen-oeping van het edict van Nantes stond voor
Twee voorafgaande maatregelen
voorbereiden
de proselyten-handel,
:
raoesten deze ontknooping
en de
dragonnaden,
of da
gestevelde zendelingen.
Sedert 1677 had die aangevuld
Lodewijk XIV.
werd door
kerkelijke bedieningen, onder
koninklijk regt.
eene geheirae kas aangelegd,
geld, spiiiitende uit
vacaturen ui hoo"-e
den naam van droit
Dit werd zeer geheim gehouden.
regale,
dat
is,
Zekere Pelis-
De bisschoppen hem van tijd tot tijd lijsten van prijzen. De gewone prijs was 6 livres
SON, zelf een bekeerling, beschikte over die fondsen.
waren
zijne handlangers,
en zonden
bekeeringen met bijgevoegde per hoofd.
De koning
kreeg inzage van die
namelijk, een schriftelijk bewijs
voor het ontvangene.
lijsten,
met de slukken,
van afzwering, benevens quitantie
Eerlang sprak men aan het hof van niets
anders dan het wonderbare bekeeringsvermogen van Pelisson.
D
Een
26 roemde die gulden welsprekendheid, minder geleevd, zeide men, dan die van Bossuet, maar vrij wat krachtiger.
ieder
Men
om
begrijpt, dat de bisschoppen zicli alles veroorloofden,
genoegen
van den koning welgevulde
te liebben
m
lijsten toe te
het
zenden.
door een kruisje te
Ook werden
velen
maken onder
het formidier van afzwermg, het proselyten geld in den
maar proselyten
scliijn,
zak te steken, en daarna, alsof er niets gebeurd ware, op nieuw de Maar dit was gevaarlijk, wegens de vreesselijkc te bezoeken.
kerk
op afvalligheid bepaald. zich aan het bekeeringswerk te wijden. Madame DE Maintenon ging er in voor. Een nieuw woord, convertisseur, Louvois, de minister dat is bekeerder, vemjkte de Fransche taaL van oorlog, werd naijverig op Madame de Maintenon, en besloot stvaffen
Het was de mode
in de gunst des konings te blijven deelen, en door de soldaten in het in het groote
spel te brengen,
werk der
uitroeijing
van
ketterij,
de
eerste rol te spelen.
Het was
in Poitou, dat het verschrikkelijke
middel van bekeering,
onder den naam van dracjonnade bekend, het eerst in werking kwam,
Marillac was gouverneur hem als een nuttig werktuig een' brief van 18
Louvois beschouwde
dier provincie.
van
ter volvoering
Maart 1681, meldde
hij
hem
zijne
plannen
;
en in
de aanstaande komst
van een regiment rniterij, er bij voegende " Zijne Majesteit vindt goed, dat de manschappen, zoo officieren als gemeenen, bij voorkeur bij Protestanten ingekwartierd worden, Maak eene juiste berekening, en voor elke tien, die bij Protestanten in kvvartieren moesten komen, :
zend
er gerust twintig."
Eene maand
later verkreeg hij
van den koning eene ordonnantie,
waarbij outheffing van inkwartiering toegestaan werd aan alien, die bekeerden.
zich
Zoo kwamen de aangelegenheden der hervormde
godsdienst onder het departement van oorlog.
Marillac
ging zijnen
last te buiten,
en
in protestantsche kvvartieren,
weduwen
toe,
die altijd
vlekken en dorpen zag
en zond de ruiters eeniglijk de armste ingezetenen, tot
zelfs bij
van zulke lasten verschoond Avaren.
men
In de
pastoors het woeste krijgsvolk aanmoedi-
met de woorden " Bravo, mannen het is den koning te doen, honden van Hugenotten te laten plunderen en uitschudden." soldaten dvongen dan ook met opgeheven sabels in de huizen, onder den uitroep sla dood sla dood om de vi'ouwen en kinderen bang te maken. Zoo lang er wat te halen was bleef het bij den gen,
om De
:
!
die
:
!
!
;
27 schrik,
maar wanncer
tot
alles,
huisraad en klcccleien, tc gclde ge-
inaakt was, sleepten de dragondcrs de ingezetenen
de kerk, of pijnigden ze in huis, tot dat
Van sommigen werdcn handcn en
zij
bij
de haren naar
er vrijwillig heengingen.
voeten langzaam
geroostcrd
anderen werden armen, beeneii of ribben aan stuk geslagen. liadden een ruimen lastbrief
zendelingen
militairc
:
alles
De
was hun
moord en verkrachting. Het goed gevolg dezer eerste zending ging de verwachtiug van Louvois te boven. Termjl de nieuwsbladen van den Ilaag en Amsterdam protestantsch Enropa met deze afscliuwelijke bedrijven geoorloofd, behalven
bekend maakten, en er eene kreet van verontwaardiging in Holland, Engeland en Duitschland opging, prijkten de Fransclie dagbladen
met geheele kolommen van bekeerlingen.
Het hof was vennikt over
den gewenschten uitslag. Madame de Maintenon sclireef aan haren broeder " Ik geloof dat er, buiten onze bloedverwanten, geen :
Hugenotten
in Poitou overblijven
zich, het zal
binnen kort belagchelijk worden
te
om
:
bet geheele volk bekeert
Voorts, veruoraen hebbende,
behooren."
zich,
zuUen
om
tot die godsdienst
dat veel Protestantcn
eene geringe som, van hunne landerijen ontdeden, schrecf
zij
hem met
zij
hem, door eene nieuwe beschikking over de pachtcn, in de hand
betrekking tot een voordeeltje van 118,000 frauken, dat
gespeeld had over leg. lijke
"Ik
:
De
bid u, gebniik het geld, dat
krijgen zult,
gij
vaste goederen in Poitou gaan spotkoop.
De
toestand der Hngenotten dwingi hen tot verkoopen.
dus,
met weinig
geld,
uitgebreide
eigendommen
in
met
jamraer-
kunt
Gij
Poitou aan-
schaifen."
Eeeds zou men denzelfden maatregel op de andere provincien van Frcmkrijk toepasseu, toen eene acte van het Britsch Parlement Lo-
DEWiJK de oogen opende.
Op
den 28
Julij
1681 zag Kakel
II. zich,
door den onweer-
staanbaren drang van het publiek gevoelen, gedvvongen,
om
zijne
goedkeuring te hechten aan een wetsvoorstel, waarbij aan Fransche die naar
vlugtelingen,
Engeland de wijk wilden nemen, de ruimste
vooiTCgten werdcn toegekend.
Marillac
af,
De koning
doorging, in zijne plaats.
De
vervolging
maar de verademing dum'de niet In 1684 werden de dragonnaden
stand,
graweltooncel in
Foucault,
zag zijne dwaling in
;
zette
en stelde Baville, die voor zachtzinnig en gematigd
Beam,
ovcrtroll'en
kwam
liierdoor tot stil-
lang.
hervat.
en, onder aanhitsing van
Ditm^al was het
den Goiiverneur
dc soldatcn dc wrccdhcdcn der ecrslc bezcn-
28 Hij leerde hun een nieuw middel van bekeering, dat daarin
ding.
bestond, dat
door
men den
door aanhoudend geraas en, dea noods,
lijder,
van
ligte pijniging,
daarin voor, en de plagers werden,
Deze proef kon de
lost.
FoucAULT mogt
Beam op
van
als
Lodeamjk
gingen
kennis geven, dat geheel
Deze gelukkige gebeurtenis werd,
was.
" Ik geloof wel,"
door volks-feesten gevicrd.
liet hof,
officieren
schildwachten, geregeld afge-
raenschelijke natuui- nict doorstaan, en
eerlang aan
roorasch geworden
last
De
alien slaap beroofde.
Madame de Maintenon, " dat al die bekeeringen niet maar God bedlent zich van allerlei middelen ova. ketters opregt zijn op den weg des behouds te brengen. Hunne kinderen zullen ten sohreef
;
minste goed roomscli
Hun
wezen. heid.
Zij
zijn,
al
zouden hunne cuders ook huichelaars brengt hen toch nader aan de waar-
uiterlijk toetreden
deelen met de geloovigen in de heilige sacramenten.
God, dat Hij hen
alien verlichte.
Niets
ligt
Bid
den koning nader aan
het hart."
Alle provincicn des rijks werden beurtelings aan deze behandeling
Maar nergens ging het ergcr toe dan in het Zuiden. met name Lacassagne, te Nines, ua verscheidene
onderworpen.
Een
grijsaard,
dagen van slaap beroofd te zijn, liet zich eindelijk tot afval bewegen. " Nu zult gij toch tot rust komen," zeide de Bisschop Seguier tot hem.
"Helaas! mijnheer," hernam de ongelukkige, "ikverwacht
geeu rust dan in den hemel, en gesloten viude,
om
God
geve, dat ik daar de deur niet
hetgeen ik nu gedaan heb."
gTuwelen voorbij, omdat het pijnelijk
Wij gaan andere
is er bij stil te staan.
In de maand September schreef Louvois aan zijn bejaarden vader, " In het regtsgebied van Bordeaux hebben 60,000 en
den kauselier in
:
Moniauhan 20,000 bekeeringen
plaats
gehad."
De Hertog van
NoAiLLES schreef aan Louvois " Ik ga de Cevennes eens opnemen, men telt daar 240,000 Protestauten ik heb u tot den 25sten van aanstaande maand gevi'aagd voor de geheelc bekeering der provincie, maar ik gis, dat het nog in deze maand zal kmmen afloopen." Madame DE Sevignc schreef omtrent dezen tijd aan haren neef, Graaf BussY " Vader Bourdaloue gaat op last van den koning te :
:
:
Montpellier preeken, en in
die provincies,
zich bekecrd hebben, zonder te weten
katholiekeu van maken. gevvecst voor het ruvve
mocten
Dag
er
met de
voor
De
werk
fijne
dragonders ;
maar de
waar zoo
waarom. zijn
veel
menschen
Hij zal er wel goede
geen slechte zendelingen
predikers, die
men nu
uitzendi,
schaaf over."
dag hoorde men van gehcele bevolkingen, die zich be-
— 29
Aan
keerd hadden.
het hof
aarzelde niet
decide in die dwaling, en
het den laatsten slag toe te brengen,
langei*
den 22sten October 1685, Edict van Nantes
meende men, dat het protestautismc
Lodewijk
genoegzaam vernictigd was.
door op
de hen'ocping van het
te Fotitainebleau,
te teekenen.
In de iideiding der herroepings-ordonnantie werden de pogingen
van zijnen grootvader,
Lodewijk
XIII.,
Hendrik den Groote, om de roomsche
en van zijnen vader, godsdienst te doen
vermeld,
zegevieren, terwijl het mislukken daarvan toegeschreven
werd aan
den vroegtijdigen dood van eerstgenoemde, en de aanhoudende oorlogen waarin de tweede zich gewikkeld zag. Hij voegde er bij, dat hij, bij het beklimmen van den troon, zich hetzelfde doel had voorgesteld. en dat het
hem
gelukt was de vervuUing zijner wenschen te
aanschouwen, aangezien het beste en grootste gedeelte zijner onderdanen, tot de zoogenaamde hervormde godsdienst behoorende, het
roomsche geloof omhelsd hadden.
Voorts, dat deze verandering het
Edict van Nantes, en aUe andere ordonnantien, ten gunste der Protestanten, doelloos
gemaakt had, weshalven
hij
dan ook meergem.
Edict, benevens aUe daaruit vloeijende bepalingen, geheel en al introk.
De voornaamste als volgt
"
De
verordeningeu van het herroepings edict waren
:
protestantsche kerken worden afgebroken, huune godsdienst-
oefening, zoowel in de huizen der burgers als in adelijke gestichten,
wordt mits dezen afgeschaft, op verbeurte van Ujf en goed dergenen, die hier tegen handelen.
De
leeraars, die
weigeren zich te bekeeren,
ruimen het land binnen veertien dagen, op gezonden
De
te
worden.
De
straf
van naar de galleijen
scholen der Protestanten worden gesloten.
kinderen, die na de afkondiging van dit Edict zuUen geboren
worden, zuUen door den pastoor der gemeente gedoopt en in het
roomsch termijn
geloof opgevoed
worden.
van vier maanden gesteld,
Aan
om
vlugtelingen
wordt een
naar Frankrijk terug
te
keeren en hun geloof af te zweren, na afloop waarvan hunne goederen
aan den staat vervallen.
Aan
verboden het
en hun vermogen naar het buitenland
rijk te verlaten
vervoeren, op
gallei-straf
vervallen,
AUe wetsbepalingen
opemiiy
tot
tijd
en
tcijlen
dat
Itet
Gode
zijn,
lijf
te
en
tegen hen, die tot
worden mits dezen bekrachtigd.
formeerden, die niet van geloof veranderd blijveii,
uitdiukkelijk
voor de mans, en verbeurte van
goederen voor de vrouwen. vroegere ketterij
Protestanten wordt
mogen
beJiaagt
Gere-
in het land
hun de oogen
te
30
Op
tlien
dag waarop
clit
Edict geregistreerd wcrd, begon
verwoesting van het kerkgebouvv van Charenlon,
gesticlit
men
dc
door deu
vermaarden kunstenaar Jacques Debrosse, een geljouw dat veerVijf dagen daarna was er tienduizend tochoorders bevatten kon. van dien tempel Gods geen spoor meer zigtbaar. De Goiiverneur Mauillac, de procureur-generaal van het parlement van Rouen en anderc aanzienlijken, begaven zich naar Quevilly, met hamer en
gewapend,
om
aan dien
Op
laten.
voet, en weldra
bijl
slagen
gespuis met pikken en koevoeten volgde
Een woest
toe te brengen.
hen op den
zetel der geliate godsdienst de ecrste
werd
er
geen steen op den anderen ge-
de plaats waar de kerk gestaan had, rigtte
men
een kruis
op van twintig voeten hoog, en versierde het met het wapenschild des konings. De kerk van Cae^i, w^aar men zoo dikwerf de welsprekende stem van du Bosc gehoordhad, werd, bij het geluid van trompetgeschal en vi'eugdekreten, in een puinhoop veranderd. plaatselijke
overheid deberoemde kerk van
regering van
Karel
La
IX. was opgerigt, sluiten.
TcNhnes
liet
de
Calade, die onder de
Voor het
laatst
mogt
de leeraar Cheyron, door bijzondere vergunning, zijne gemeente toespreken.
Aaudoenlijk afscheid
!
Zijne toehoorders
tranen niet weerhouden, toen de geachte leeraar voor
konden hunne
God
betuigde,
hun de waarheid naar het Evangelic verkondigd had, en hun Kort veraiaande hun geloof vast te houden tot aan den dood toe. daarna was ook die tempel gesloopt, maar nog lang zag men onder het puin den steen, die den voorgevel versierd had, met het opDiT is het huis Gods, dit is de poorte des hemels. schrift
dat
hij
:
De
In weerwil der geledene
Protestanten stonden ver slagen.
vervolgingen,
beschouwden
zij
Lodewijk XIV. met bewonderden in hem den
hetzelfdc
groolsten cog als de overige Eranschen. Zij koning van zijnen tijd, en geloofden met zekere stijfzinnigheid aan Zij rekenden zijne goede trouw, wijsheid en mensclilievendheid. ook op de voorstellingen der protestantsche mogendheden, bij welke zij
klagtig gevallcn waren.
toen
zij
Maar
alle
begoocheling was ten einde,
het laatste van aeht honderd kerkgebouwen, die
hun
toebe-
hoord hadden, in een' puinhoop veranderd zagen, en toen men gewapend krijgsvolk uitzond naar Normandie, Bretagne, Anjoii, Touraiue,
OrUanais en
He
de France,
het zuiden te herhalen.
Te
om
aldaar de bekeeringstooneelcn van
gelijker
tijd
werd eene
laatste reeks
van
verordeningen afgekondigd, waardooi- de strenge voorzieningen van het herroepings-cdict nog verzwaard werden.
De
protestantsche ceredienst werd ap alle schepen, zond^r onder-
31
Er
scbelcl veibodeii.
werdeii streuge straffen bepaald op zeeliedeii,
die het uitwijkeii van llugenotteii zouden beguustigen.
werd vooitaan de
vrijheid
Protestanten,
dieust te hebbeii.
dau roomsche bedienden
niet
ontzegd van Protestanten
boete van duizend
livi'es,
Koonisehen
hunne
in
daarentegen, kregen het bevel,
to gebruiken,
om
op verbeurte van eene
voor elke overtreding.
Dienstbaren, die
deze ordonnantie overtreden haddcn, werden vevoordeeld, de mans
de
tot
galleijen,
en de vrouwen tot geesseling en brandmerking.
Zelfs vreemdelingen liadden liierin geene vrijheid.
die
op een landgoed in Saintonfja
leefde,
de gouvemeur dor pronncie zijne opjigten en gevangen zettcn.
Lord Sandwich,
raoest zich getroosten, dat
protestantsche
Aan de
bedienden
liet
ordonnantie, betreffende de
kinderen, werd, door eene latere verordeniug, eene terngwerkende
om
kracht toegekend, en wel onder voorwendsel,
in het verznim der
ouders te voorzien, die alsnog het ongeluk hadden van in ketterij te verkeeren, en, naar luid van dit stnk, " alleenlijk een slecht gebrnik
konden maken van het gezag, dat de natum* hun toekende, in de opvoeding hunner kinderen."
waagden binnen de grenzeu van Frankhnn leven. Onderdanen des konings, die hun eene schnilplaats verleenden, werden, indien het mans waren, tot altijddui'ende gallei-straf, en, indien het vrouwen waren, met levenslange gevangenis, beide met verbeurdverklaring van al hunne gocderen, gestraft. Eene belooning van 5,500 livres werd uitgeloofd voor een ieder, die behulpzaam was tot het in hechtenis nemen van eenen leeraar. Voorts werd de doodstraf bepaald op alien, die de zoogenaamde verfjaderingen in de woestijn, of eenige
Gebannen
rijJc
leeraars, die het
tenig te keeren, verbeurden
-andere uitoefening der afgekeurde godsdienst bijwoonde.
Om vincien ijver
den koning deze
behagen handhaafden de gouverneurs der promet de uiterste gestrengheid. Hun dat zij Luitschers, Engelschen, noch Hollanders
te
verordeningen
ging zoo ver,
Eene menigte hollandsche huisgezinnen, die zich te Rouen met ter woon gevestigd hadden, zagen hunne huizen door de soldaten van Louvois in bezit nemen, en de staten
verschoonden.
Bordeaux en
te
generaal moesten tusschen beide treden,
ging te bewerken.
De
om
de opheffing dier vervol-
engelsche gezant zag zich ook verpligt
bij
het hof van Versailles klag-tig te vallen, wegens beleedigingen engel-
schen onderdanen herhaaldelijk aangedaan.
Zulke bedrijven konden niet lang zonder gevolgen blijven.
was op
niits
meer bedacht dan het land
te
ruimen.
De
Men
leeraars
32 gingen het
Men had hun veertien dagen toegestaan om over De meesten trokken in aller ijl weg, zonder
eerst.
de grenzen
te gaan.
dat wel in een guur
zich zelfs van het noodige te voorzien, en
zonder le vveten waar
jaargetijde, en
zij
onder dak zouden komen.
Aan sommige hunner werden paspoorten beletten over de grenzen te gaan, en
hebben
om
hen
als overtreders der
anderen, die wegens een grooten
om hun
geweigerd,
te
daarna een voorwendsel te
wet in hechtenis
naam
te
nemen. Voor
gevaarlijk geacht werden,
verkortte
men
het termijn aan alien verleend. Zoo kreeg de beroemde
Claude
last
om
binnen vier-en-twintig uren Parijs
Lodewijk XIV. moest hem
een lijftrawant van
De
vergezellen.
en
te verlaten,
tot
aan Bmssel
andere leeraars van Parijs verkregen raaar twee
om zich reisvaardig te maken. Wat nu leeken betrof, hmi werd, op
dagen
zing ontzegd.
mogen schalk
Te
vergeefs verzochten
vertrekken.
strenge straf, de landverhuizij
aan het hof verlof
Dit werd nieraand toegestaan,
ScHOMBERGen den Markies DBRuviGNy,
buiten
om
te
Maar-
onder voorwaarde,
dat eerstgenoemde zich naar Tortugal, en laatstgenoemde naar Engeland zoubegeven. DeAdmiraal Duquesne, die de fransche zeemagt
had helpen
daarstellen, een tachtigjarige grijsaard,
geroepen, en deze hield zeer
bij
werd
bij
hem aan om hem van
den koning godsdienst
De heldhaftige oude kiijgsman wees op zijne te doen veranderen. " Zestig jaren lang, sire, heb ik aan den zilveren haren en zeide sta mij toe, dat ik nu ook aan keizer gegeven, wat dea keizers is, :
—
God
geve, wat ik
overige
Gode
levensdagen
ongemoeid
ter zake
schuldig ben."
in
van
Frankrijk te zijn geloof.
Men
hem zijne hem verder
veroorloofde
slijten,
en
liet
Zijne zonen kregen verlof
om
het land uit te gaan, en hun vader deed hen zweren, dat zij nooit de wapenen tegen hun vaderland di'agen zouden, De Prinses van Tarente, dochter
van den
Landgraaf
van Hesse-Cassel, kon, in
weerwil van hare hooge geboorte, ter naauwernood verlof bekomen om het land te ruimen. Eveneens de Gravinne van Roije, wier echtgenoot zich, als opperbevelhebber van het deensche leger, in Benemarken bevond. Deze waren de eenige uitzonderingen op den strengen regel, die de Protestanten dwong in een land te blijven, waar hunne godsdienst uit gebannen was. Maar de pogingen tot
Te verhindering der landverhuizing aangewend waren vruchteloos. vergeefs liet men kusten en grenzen door bezoldigde verspieders bewaken, wapeude men de boeren ten platte lande, en dwong hen den veldarbeid te verlaten, om dag en nacht op de groote wegen
33 en aan de ondiepe plaatsen der riviereu wacht te houdeu, tenvijl men hun een gedeelte van den roof toezeide der landverhuizers, die zij onderscheppen zouden. 's
Te
vergeefs kondigde
men
af,
dat er buiten
lands geene toevlugt voor vlngtelingen open stond, dat
zij
overal
zonder nering en onderstand gelaten werden, dat er in Engelmul meer dan 10,000 van honger en gebrek waren omgekomen, en dat de meesten tei-ug te
met
zicli
smeekscln-iften
mogen keeren en hun
aan den koning wendden,
Al die
geloof af te zweren.
om
gerucli-
ten vonden weinig geloof en konden niet beletten, dat duizenden
om zicli aan de vervolging Men hoopte door openbare straftooDe opgevangen vlugtelingen werden
dagelijks de ijsselijkste gevaren trotseerden,
hunner benlen
onttrekken.
te
neelen schrik aan te jagen. niet enkel,
maar
bij
geheeie
drommen naar de
galeijen
vervoerd, en
onder de deerniswaardigste mishandebngen ter scliouw rondgeleid. " Men zag," verhaalt Benoit, " die ongelukkigen bij geheeie scharen het
Sommigen
in voetijzers zij
met zware ketenen aan den hals. pond wogen. Somtijds werden zij geklonken en op karren geketend. Dan weder moesten land doorkruisen,
sleepten er, die vijftig
groote afstanden te voet afleggen, en wanneer
zij
van vermoeijenis
met stokslagen weer op de been gebragt. Het brood, dat men hma te eten gaf, was gTof en ongezond en door de schraapzucht van liunne geleiders, die de helft van hetgeen tot hun neervielen,
werden
zij
;
onderhoud karig verstrekt werd, in hunnen zak staken, kregen welijks genoeg om het leven bij te houden. Op weg moesten vuilste krotten
naau-
zij
in de
van gevangenhuizen overnachten, of wel in schuren
op den grond slapen, zonder van hunne cb-ukkende worden.
zij
Bij al dat
ongemak ondergingen
aan misdadigers geboeid te
omdat
verschoond waren,
ijzers
ontslagen te
nog de smaadheid van daarom van galg en rad
zij
zijn, die alleen
men van Jmnne
straffen
partij trekJcen
wilde ten voordeele van den staat.
In Junij 1686 waren er reeds zeshonderd Protestanten in de galeijen en omtrent evenveel te Toulon, waarvan de grootste hoop zonder vorm van proces veroordeeld was. De tucht der De roeijers zaten twee aan galeijen was toen uitermate streng.
te Marseille,
twee geketend op de doften, en moesten lange zware riemen in
beweging houden.
In de lengte van de galei lagen plankcn, langs
welke opzieners tusschen de zoo dikwijls
zij
roeijers
been en weder stapteu, en hen,
in het roeijen schenen te verflaauwen,
touw op de schouderen sloegen. lukkigen hun leven zij aten en ;
Op
met een
dik.
die roeibanken sleten de onge-
sliepen er, aan al de wisselingen van
34 weer en wind blootgesteld, met deze uitzondering alleen, dat er over de banken een teerkleed gespannen werd, vvanneer de galei stil lag, en de M'ind niet te lievig woei. Onder de gevangenen te Marseille bevonden
zicli 'David de Caumont, uit het doorluchtig geslacht van Caumont La Fokce en Louis de Mabolles, ond raadsheer des konings, aan vvien BossUET
te
Eerstgenoemde
beproefd had.
zijne w^elsprekendheid
vergeefs
had den oudevdom van 75 jaren bereikt. De tweede verliet Parijs met ketenen beladen en verdroeg, met onvevzettelijken moed, al de ellende van zidk eenen toestand.
martelaars van ouds, schrijft hier
eenzaam
:
men
hij
Met eene
gelatenheid, als die der
aan zijne echtgenoot
:
" Ik heb het
brengt mij voor de waarde van negen sous daags
Mijn wijn wordt mij op de
eenig vleesch en brood.
galei toegediend
met mijn rantsoen van 's konings brood. Ik word op de galeijen met heuschheid bejegend, omdat men ziet dat de ofl&cieren Van daag laat ik mij een matras maken ik mij komen bezoeken. zal ook een paar lakens koopen, en mij wat op mijn gemak zetten. maar van Dingsdag af Gij zult wel zeggen dat ik verkwistend ben te gelijk
;
;
heb ik op de harde planken geslapen. Indien gij mij in mijne galeiIk draag een fraai rood dragt zien kondt, het zou u wel bevallen. kamizool, gesneden naar het model van de kiel der karrevoerlui in de
Ardennes.
Dit kleedingstuk wordt even
als
gegooid, zijnde alleen op de borst open.
een gewoon
hemd
over-
Daarbij heb ik eene fraaije
roode slaapmuts, en mijn linnenkast bestaat uit twee broeken en twee
hemden, die wel een pink dik zijn, benevens een paar kousen van Mijn vrijheidspak is nog in bewaring, en wanneer de koning laken. goed vond mij genade te verleenen, dan zou ik het spoedig weer aanDe ijzers, die ik aan de voeten draag, hoewel zij maar trekken. drie pond wegen, hebben mij in het begin meer gehinderd dan de ketting, dien gij te La Tournelle aan mijnen hals gezien hebt." Het uur der bevrijding stierf
1692
is
voor dien ongelukkige nooit geslagen.
in het hospitaal der galeislaven, te Marseille, en
Dat was het gebruik
eene turksche begraafplaats ter aarde besteld.
met Protestanten,
die
Hij
werd op
op de galeijen stierven, en hun geloof ten einde
toe getrouw bleven.
Deze wreedheden waren
niet geschikt
vertragen, laat staan te stuiten.
haasteden zich gingen, gewf.'cr
om
de landverhuizing te
den bodem van Frankrijk
verkleed als pelgrims,
op schouder
om
Allen, die wars van slavernij waren,
;
als
als
boeren, die
koeriers,
te
ontruimen,
als jagers,
hun vee voor
Zij
met een
zich uitdreven
;
S5 die ecu baal koopgoedereu
als kruijers,
te vervoeren
als kiiechts, in het liverei
;
heer, of, eindelijk,
zeer rijk waren,
soldaten op
als
hadden gidsen,
tot zesduizend franken over
weg naar
ten\ajl
zicli bij
zij
waar
huii garnizoen.
Die
die hen, voor eene belooning van een
De armsten kozen
dc grenzen bragten.
ontoegankelijke wegen, langs welken
in schm-en,
op den kruiwagcn schenen
van dezen of gencn grooten
zij
des naclits voortreisden,
dag
scliuil hieldeu in bosschen en holen, of wel onder hooi verborgen lagen, tot dat de vallende
zij
avond hun veroorloofde hunnen weg te veiTorderen. Dc vrouweu zicli van dezelfde listen. Zij verkleedden zicli als boerin-
bedienden
nen, als zoogsters
op den rug. vervvstoffen,
knechts
;
trokken voor kruiwagens, of droegen pakmanden
Jonge meisjes ontsierden hun gezigt met aarde of om niet de aandacht te trekken. Andere waren als
vermomd en volgden
door dik en dun eenen gids te
te voet
paard, die haren heer voorstelde.
De
Protestanten der provincien,
namen hunne toevlugt aan boord van
die aan de zee liggen,
engelsche en hollandsche koopvaardijschepen.
De
iVansche,
scheepskapiteius
verborgen hen achter balen, onder hoopen van steenkolen, in ledige vaten, die tusschen de voile stonden, zoodat zij geen lucht hadden
dan door het sponsgat, of pakten ze tusschen deks in een afgelegen hoek, tot dat het schip in de ruimte was.
De
naar de galeijen vervoerdte worden, deed hen
Menschen
in
vrees van ontdekt en
alle
ongemak
trotseren.
weelde gi'ootgebragt, zwangere vrouwen, grijsaards,
onder den
last der jaren gebukt, kranken en kleine kinderen, wcdmet elkander in standvastigheid, om voor elken prijs Men Avaagde zich op schuiten, aan hunne vervolgers te ontkomen. om eenen overtogt te beproeven, daar men in gewone omstandig-
ijverden
heden voor zou geijsd hebben.
DE Mauanee,
stak
midden
Een edelman van Normandije, Graaf in
den winter over het kanaal, met
veertig personen, waaronder verscheidene zwangere vrouwen,
schmt van zeven ton. zee,
Door eenen storm beloopen,
bleef
hij
in een
lang op
zonder leeftogt, zonder hoop op redding, stervend van honger,
terwijl de
gravin en de reisgenooten zich met gesmolten sneeuw
moesten laven, en daarmede de verdi'oogde lippon van hunne jende kinderen moesten
bevochtigen,
tot
dat
zij
sclii-ei-
meer dood dan
levend in Engeland binnen liepen.
Gelukkig was het voor de vlugtelingen, dat de kustbewaarders getrouw 's konings bevelen behartigden. Nu eens uit
niet altijd
medelijden,
dan weder
vaak behulpzaam
om
te
uit baatzucht,
ontkomen.
waren
zij
den voortvlugtigen
Ook de grenzen naar
dc landzijde
36 werden iiiet naauwgezet bewaakt. De verspicders bevorderden menigmaal het ontkomen dergenen, die zij onderscheppen moesten. Tot eev der raenschlicid zij liet gezegd, dat eene menigte Eoomsclien, na Protestanten in eene veilige wijkplaats gebragt te hebben, nog de bewaarders werden van hunne geldmiddelen, die zij liun naar de plaats
Te Louden, Amsterdam
hunner ballingscbap acliterna zonden.
of Berlijn gekomeu, liebben de vlugtelingen, in het verhaal van limine
wederwaardiglieden, niet zonder aandoening getuigd, hoe sommige
hunner landgenooten, doof voordestera der dvveepzucht, de inspraak
van hun menschelijk hart gevolgd waren.
Hoe
mag
groot
geweest zijn
?
toch wel het getal der protestantsche uitgewekenen
Dit
met juistheid
niet
is
wanneer wij aannemen, dat
millioen
onder twintig millioen Eoomschen wonen, laatste vijftien jaren der zeventiende eeuw,
geweken
zijn.
De
bepalen.
te
er ongeveer een
Nogtans,
Protestanten
dan moeten er in de
van 250
tot
300,000
uit-
bescheiden van dien tijd zijn deels onvoUedig, en
Jukieu beweert, dat er 1687 reeds Sismondi begToot het getal der uitgewe-
deels opzettelijk vervaischt.
200,000 verhnisd kenen,
bij
opgaven
de
Avaren.
gis,
op 3 a 400,000.
Wij willen nogtans eukele
uit officieele rapporten hier inlasschen,
te waarborgen.
Het
waarschijnlijkste
is,
zonder hare juistheid
dat de opzenders dier
rapporten het ergste niet gemeld hebben.
" Opmerkelijk is het verval in alle takken van nijvorheid ten gevolge van de landverhuizing. In Angotimois waren voorheen 60 papiermolens ; deze waren op 16 venninderd. Vierhonderd looijerijen van Toz<mme waren in 1698 tot 54 ingekrompen, en 8,000 weefgetouwcn, zij den stoffen, tot 1,200 gedaald. Maar weinig beter was het Lyon geschapen: daar bleven van 18,000 weefgetouwen naauwelijks 4,000 overig, en de bevolking was er van 90,000 zielen tot
voor te
70,000 afgenomen. " In Normandije waren weleer 200,000 Protestanten, het zaamste en werkzaamste gedeelte der bevolking.
vi-eed-
Een geloofwaardig
normandisch geschiedschrijver beweert, dat er wel 184,000 naar Engeland en Holland overgingen, en dat er 26,000 huizen onbe-
woond waren." In andere gedcelten van Frank7'ijk was het niet beter gesteld, Overal kwijnde de nijverheid in
al hare takken. Daarbij was de belemmerd. Voorheen plagten de aanzienlijke koopliedcn der voornaamste handelsteden van Frankrijk hunne zoons
handcl op
ter
allerlei wijze
opleiding naar Londen of
Amsterdam
te
zenden.
Dit was nu
::
37 moeijelijk te doeu
om
ning hebben te
lijk
paspoort van
eeii
maar
was
dit
niet
den ko-
gemakke-
men moest daarenboven zekerbeid stellen, livres, dat men binnen een bepaalden
en
krijgen,
want men moest
;
bet land te verlaten,
bedrage van 10 a 30,000
ten tijd
zou tenig keeren.
LoDEWiJK XIV. bad
wel noodlottige gevolgen voorzien van den
stap vraartoe bij besloten bad, niet zoo erg voorgesteld.
maar zeker bad
Hij vleide zicb
bij zicb
de zaak lang
door een kortstondig
kwaad, den duurzamen vrede en voorspoed van Frankrijk
te zullen
Niet slecbts bet gros der natie, ook vele uitstekende
verzekeren.
vernuften, deelden in
's
konings dwaling.
Weinige dagen na de afkondiging van bet herroepings scbreef
Madame de Sevignc
aan bare docbter
edict,
" Gij bebt zeker
:
bet edict gezien, waardoor de koning dat van Nantes berroept. Niets
kan
wezen dan de inboud van dat stuk
fraaijer
koning
iets
De
doen."
;
en nooit beeft een
zoo gedenkwaardigs gedaan, of zal zulks in bet vervolg Kanselier
Le Tellier,
toen
bij
bet zegel van den staat
van nu voortaan niets meer verzegelen zou, en baalde de bekende woorden van Simeon aan " Laat nu, o Heer uw knecbt gaan in vrede enz." De geesaan dat stuk gebecbt bad, verklaarde, dat
:
bij
!
telijkbeid vierde een dankfeest in alle kerken,
verdi'ong zicb
om
en bet volk van Parijs
Bossuet sprak
er in te gaan.
bij die
" Getroifen door zoo vele wonderen, toeboorders
gelegenbeid
laten
wij onze
door den lof der vroombeid van Louis te ver-
barten lucbt geven,
kondigen.
!
Dat ons gejuieb
zicb bemelwaarts verbeffe
aan dezen uieuwen Constantijn,
dezen nieuwen
en rigten vdj
;
Theodosius,
dezen nieuwen Marcianus, de woorden weleer door de zesbonderd
en dertig vaders in de kerkvergadering van Chalcedonie gebezigd '
bebt bet geloof bevestigd,
Gij
daar de waardige taak van
kenmerk. is.
U
is
men
bebt de ketters uitgeroeid.' Zie-
regering,
en baar onderscheidend
bet verscbuldigd, dat de ketterij te niet gedaan
Dit wonder, nogtans,
Koning der bemelen
gij
uwe is
door Gods bulp tot stand gebragi;.
bewaar den koning der aarde
!
-.
dit is
de
wenscb der kerk, de wenscb barer opzieners." Massillgm veriiief deze overwinning door Lodeavijk op de ketterij bebaald in dezer voege Hoe boog dreef bij niet zijnen ijver voor de :
de kerk
!
die
deugd der koningen,
kregen bebben,
van bet geloof. tegcn
om
de steunsels
die bet
zwaard en de magt ver-
te zijn der altaren,
Scboonscbijncnde staatkunde
Lode wij K uwe
!
te
en de verdedigers vergeefs bebt gij
scbroomvallige raenschelijke
wijsheid laten
gelden
dat het ligchaam van den
te vergeefs liebt gij aangevoerd,
;
zou verzwakt worden door de verliuizing van zoo vele onder-
staat
danen
bij gebrek aan hunne nijverheid, hunne schatten. Deze gevaren deden
dat de handel kwijnen zou
;
of de heimelijke vervoering van zijnen ijver te
menschen
meer ontbranden
;
het werk
de koning vermeent, dat
:
door dien der dwaling omver
De
te stooten.
der verleiding
gesloopt, het gestoelte
is
Gods
is
niet vervaard voor
zijnen troon bevestigd heeft
liij
ongewijde tenipels zijn
afgebroken, de predikers der
De
leugen zijn van hunne kudden weggerukt.
ketterij stort
neder
bij
den eersten slag haar door Lodewijk toegebragt. Er blijft voor haar niet anders over, dan zich in de duisternis te verbergen, waaruit zij is
voortgesproten, of met hare valsche goden uaar overzeesche gewes-
ten te vlugten, terwijlwoede en verbittering haar
gemoed vervollen."
Flechier was niet minder uitbundig in zijne lofverheffing van Lodewijk XIV. De Abt Tallemand, bij het houden eener redevoering in de fransche akademie, zeide, met betrekking tot de kerk " Gezegende piunhoopen gij
van Chare)iton, die men gesloopt had zijt
!
:
De
het schoonste zegeteeken dat Frankrijk ooit aanschouwde.
triomfbogen en standbeelden, ter eere des konings opgerigt, zuUen zijnen roem niet hooger opvoeren dan deze tempel der ketterij, door zijne
vroomheid
Die
verbrijzeld.
ketterij,
die zich
stof gebogen.
winnelijk te zijn, ligt in het
De
vermat onover-
overwinnaar dier
heeft zoo veel kracht ten toon gespreid, dat het deukbeeld
ketterij
van die overwinning genoeg is, om zijne vijanden van schrik te doen versteenen en wij zouden schier de leenspreuk der verstikte hydra te ;
baat moeten nemen,
om
eenigermate de overwinning voor te steUen,
in wier bewondering wij opgetogen staan." Zelfs de Jansenisten,
hoe streug ook in hunne beginselen, hechtten
het zegel hunner goedkeuring aan de haudelingen van
XIV.
;
en Arnault,
dien
men
als
verklaarde, dat er wel wat heviye,
middelen in
liet
werk gesteld
Lodewijk
hun orgaan mag beschouwen, maar geenszins onregtvaardige
toaren.
Te Rome was de vreugde
uitgelaten.
Er werd een " Te Deum"
gezongen, als dankzegging voor de bekeering der Hugenotten
Pans Innocentius
hem de
XL
eenparige lofverheffing der kerk toezeide.
waarin
hij
de
kunsten droegen het hare
vrije
winning
te vereeuwigen.
;
en
zond een schrijven aan Lodewijk XIV.,
Men
bij,
ziet
om
Ook
deze deerniswaardige over-
nog in een' van de schitterende
zalen van Versailles, afschuwelijke gedaanten, die op het gezigt van
den nachtmaalsbeker schijncn af
tc deinzen.
Dit mecsterstuk van
39
Le Sueur
stelt
Het
werden.
de secten voov, die door de roomsche kerk overwonnen stedelijk bestuur
van Parijs
rigtte
stadhuis
bij liet
een metalen standbeeld op, voorstellende den koning, als nitdelger der ketterij
;
de half-verlievene sieraden (has-reliefs) stellen eene
afzigtelijke vleermuis voor,
wier uitgebreide vlerken de schriften van
Johannes Huss en Calvijn omvatten. Dit beeld draagt het opsclirift *LuDOVico Magno, victoi-i perpetuo, ecclesice ac regum " Ter eere van Lodewijk de Guoote, dignitatis assertori ;" dat is :
:
den onsterfelijken overwinnaar, den liandhaver der waardiglieid van de kerk en van koningen."
Er werden ook gedenkpenniugen gebeurtenis te vereeuwigen.
Op
gestagen,
de eene zag
om
men
deze noodlottige
de godsdienst een
met liet randsclirift Religio victrix Onder stond, in liet Latijn £ij Iiet herken, 1685. Eene andere stelde de gods-
kruis op puinhoopen planten,
:
de zegevierende godsdienst. sloopen der calvinistische
:
dienst voor, den koning eene kroon op het hoofd zettende,
terwijl
deze op het roer van den staat steunt, en de ketterij onder zijne voeten vertreedt, met het leugenachtig randschrift
:
Wegens twee
millioenen calvinisten in den schoot der kerk terug gebragt, in 1685.
—
TWEEDE BOEK. UE FRANSCHE VLUGTELINGEN IN NBDERLAND.
HOOFDSTUK Vestiying
der
Fi'anscJie
I.
Vhigtelingen in
Nederland.
—
De Waalsche Volkplantingen Komst der Eerste Vlugtelingen in de 16de en 17de Eeuw Beroemde Mannen onder hen Voorregten hun toegekend Aanspraak van Fagel in de Staten-Generaal De Roomschen in Zeeland mishandeld Depeche van Lodewijk aan Graaf d'Avaux De gevlugte Leeraars hoe ontvangen Gevlugte Krijgsofficieren Wat de Prins van Oranje
— —
—
—
—
—
—
—Gevlugte Vrouwen—Inrigtingen ten haren behoeve— Geld —Brieven van d'Avaux en Antwoord van Koning Lodewijk—Zending van Bonrepaus —Verspieders van d'Avaux — Overvloed Holland —Begrooting van het der Vlugtelingen van Geld — Getal Kerken—Pogingen der Amsterdam, Rotterdam, den Haag voor hen deed in
Holland ingevoerd
in
getal
in
enz.
Vlugtelingen
cm
in
hun Vaderland
hersteld te
worden
—De Vlugtelingen —Voorts
verkrijgen het Burgerregt in Holland en West-Vriesland (1709)
bij
Besluit van Staten-Generaal in alle Provincien (1715).
Eeeds
van.
de middeleeuwen was Holland een toevlugtsoord voor
bannelingen van
alle
deelen van Europa
;
maar nog meer was
dit het
geval tijdens de onlusten, ter zake der godsdienst, in de zestiende
Onder de regering van Koningin Maria
en zeventiende eeuw.
vonden dertigduizend Engelschen,
De
aldaar eene schuilplaats.
van de liervormde godsdienst,
dertigjarige oorlog bragt eene menigte
Duitscliers, die, vlugtende voor de legers
van Wallen stein en Tilly,
aan de boorden van den Amstel, IJssel en RJdjn, vrijheid vonden, die
Maar de
zij
in
hun vaderland
die godsdienst-
te vergeefs gezocht
belangrijkste der volksverhuizingen
was
die
hadden.
der Walen,
Brabanders en Vlamingers, die zich aan de dwingelandij ^an Alva,
Kequesens en Parma
zochten te onttrekken.
Eeeds lang had de
hervorming eenen aanhang in de spaansche provincien der Nederlanden.
De
eerste kerken, die
wel zeide, onder
Jiet
onder het kruis, of gelijk
men ook
geheim waren, hidden zich onder geheirazinnige
41
namen
wier beteekenis alleen aan de geloovigeu bekeud
verscholen,
Zoo heette b. v. de kerk van Oudenaarde " de Lelie," van Boondk " de Palm," die van AnUcerpen " de Wijngaard," waren.
van Bej-gen " de Olijftak," en zoo vervolgens. kerken hare geloofsbelijdenis in het
In 1563 vereenigden
zicli
van Vlaand^ren, Braband,
Willem
taal.
de afgevaardigden der liervormde gemeenten Arto'is
en Henegomcen in de eerste synode,
M'aarvan de acten tot ons gekoraen verheffing van
In 1561 gaven die
en wel in de fransche
liclit,
die die
I.,
De algemeene
zijn.
opstand,
de
de unie van Utrecht, de pacificatie van
Gend, en de gedenkwaardige
acte, waarbij
de koning van Spanje
vervaUen verklaard v/erd van de souvereiniteit der noordelijke gewesten van Nederland, gaven aanleiding aan duizenden van vlugtelingen
cm in
Met open armen door de
zich dervvaarts te wenden.
generaal ontvangen, vestigden
zicli
1578, te Haarlem 1579, te Leiden
Middelburg 1579, prins van
Parma
te
UtrecJit
1580 en
1584,
te
Delft 1586,
Dordrecht 1589.
te
te
De
bragt eerlang de zuidelijke gewesten op nieuw
onder de spaansche
lieerscliappij,
en
liet
aan de Protestanten de
keus tusschen ballingscbap of terugkeer naar
De meesten
staten-
waalsche gemeenten te Aimterdam
liet
voorvaderlijk geloof.
verkochten hunne gosderen en begaven zich naar Holland.
Daar werden nieuwe waalsche gemeenten gesticht, als te Rotterdam 1605, te Nijmegen 1621 en te Tholen 1658. Niets was natuurlijker dan dat de fransche Protestanten bij voorkeur eene toevlugt zochten in een land, dat de waalsche vlugtelingen,
hunne broeders beschouwden, met zoo veel hartelijkheid Keeds in 1585, toen een edict van Hendrik III. hun gebood zich tot het roomsche geloof te bekeeren, of binnen zes maanden het land te niimen, trokken er velen naar Holland, en sloten zich aan de waalsche gemeenten aan, die met hen eene taal Met den val van La Rochelle werd spraken en een geloof beleden. Onder Lodewijk XIV. werd zij de landverhuizing vernieuwd. met magt hervat. In 1668 berigtte de Graaf van Estrades, van een die
zij
als
ontvangen had.
gezantschap naar den
Haag
teruggekeerd, dat achthonderd huisge-
zinnen, aan de vervolging ontkomen, zich in Holland gevestigd hadden.
Van
toen af was
er,
gedurende honderd jaren, eene gestadige
verhuizing uit westelijk Frankrijk naar de Nederlanden. leeraars en geleerden,
die
van
tijd tot tijd bij
betrekking kwamen, onderscheidde zich
Onder de
de waalsche kerken in
Pierre du Moulin,
die
lange jaren te Leiden buitengewoon hoogleeraar en tevens predikant der waalsche kerk was. Zoo werd ook
Charles Drelincourt, zoon F
42 van eeueii leeraar van Parijs, en
van Turenne, in
arts bij het leger
1668 hoogleeraar aan de leidsche hooge school, en later lijfarts van WiLLEM VAN Oranje; Mo'isE Charas, beroemd scheikundige, wiens Pharmacopea ?cliier in alle talen van Europa vertaald werd, en
Jean Polyandre, de
vvelsprekendste onder de waalsche kanselrede-
Dezen met Le Motne van Caen, Frederic Spanheim van Geneve, Andrc Rivet en anderen, te veel om te
naars van Dordrecht.
noeraen, Avaren degenen,
die de eerste uitgewekenen
volgden, en
1685 Onder dezen noemen wij slecMs Basnage, Claude, Juried, Superville, Huet, Martin, Benoit, CHAUPEPie, en eindelijk den patriarch der vlugtelingen, Saurin, die in begaafdheden alien overtrof, en die meer dan eenig ander de Protestanten van
tevens de voorloopevs der eigenlijke refugies, die Frankrijk in verlieten.
om
Frankrijk overhaalde
zich te verwijderen van
dat Babylon, dat
dronken was van het bloed der geloovigen.
Beginnende met de
van de zeventiende eeuw,
laatste twintig jaren
kreeg de landverhuizing van Frankrijk naar de Nederlanden,
Na
gewigt eener politieke gebeurtenis.
1681 trokken de vlugtelingen
bij
Zekere Heer
duizenden.
begaf zich van Parijs naar den Haag,
al
het
de eerste dragonnade van
om
zijne
Amonet
landgenooten af te
wachten, en, in vereeniging met Scion, rustend protestantsch leeraar aldaar, beijverde hij zich voor
eene
rigteden
hunne belangen.
memorie aan de
belang betoogd werd, dat de staat er vvel te
Deze twee
regeringen,
stedelijke
ijveraars
waarin het
hebben zou de vlugtelingen
bij
onthalen, hen in de eerste jaren bij te staan, en overal
nijverheid,
als
hunne
een toekomstige bron van rijkdom voor dat land, te
Van Beuningen,
helpen bevorderen.
toenmalig burgemeester van
Amsterdam, begreep terstond, dat er partij verkeerde staatkunde van Lodewijk XIV.
te trekken
was van de
Eerlang geschiedde er
eene proclamatie, waarbij aan de vlugtelingen bekend gemaakt werd, dat aan alien, die daar veiligheid zoeken wilden, het burgerregt zou
verleend worden, mitsgaders het regt van een ambacht uit te oefenen,
en vrijheid van
Men
alle
belastiugen gedurende een tijdvak van drie jaren.
beloofde zelfs voorschot tot het inkoopen van werktuigen, en
verbond zich hulp van
den
om hunne staat
manufacturen
zouden behoeven.
koopen, zoo lang als
te
De
staten
zij
van Holland
volgden het voorbeeld van Amsterdam, en ontsloegen de vlugtelingen, die zich in die provincie zouden nederzetten, van alle belastingen, voor een tijdvak van twaalf jaren.
Door
het verhaal,
in alle bijzonderheden,
van hetgeen de vlugte-
in Fraukrljk
lingeii
Holland ten
geledeii liaddcu,
klom de veroutuaardigiug van Fagel zicli niet met klem
top, en indien de Pensionaris
men
weerwraak ovcrgcgaan zijn, den lande omgebragt hebben. Vriesland, van cuds beroemd voor vrijlieidszin, had niet gewacht tot Holland het voorbeeld gaf, maar beloofde rnim vijf maanden vroeger het vrije genot van alle burgerlijke regten aan degenen, die daartegen vcrzet had, dan zon
en welligt
roomscLe priesters
alle
zich daar wilden vestigen.
Hierbij
tot
in
kwam
daarna, gelijk in
HoUuhd,
Daareuboveu vverden him landerijen aangewezen, onder geen andere voonvaarden dan dat
vrijstelling
zij
van
alle
belastingen voor 12 jaren.
De
bebouwen zouden.
ze
nieeste vliigtelingen, die zich in Vries-
land vestigden, waren groote landeigeuaars of landbouwers. Omtrent eene maand voor de herroeping van het edict van Nantes rigtte
de Pensionaris
van Holland, waarin
Fagel
eene krachtige redevoeriug aan de staten
terug wees op hetgeen
hij
zij
weleer voor de
godsdienst geleden hadden, gewag maakte van de hulp, die tot nog toe aan de vlag-telingen verstrekt was, en tot meerdere opwekking
cm
in dat werk dev liefde voort te gaan, een aandoenlijk tafereel Zijne ophing van de vervolgingen der Protestanten in Frankrijk. " Ik mag Uwe welsprekende taal vond weerklank in aller harten.
Majesteit
niet
ontveinzen,"
afgevaardigden der steden,
schreef de
bij
Graaf d'Avaux, dat
de toespraak van
de
den Pensionaris
Pagel, ten gunste van hunne geloofsgenooten, blijken gaven van aandoeningen, vooral toen de spreker gewaagde van Hol-
hevige
landers in Frankrijk gevestigd, die, hoevvel
waren, geen verlofverkrijgen konden
geldmiddelen naar elders
om
te vervoereu."
zij
niet genaturaiizeerd
het land te verlaten of hunue
Dit bleef niet zonder gevolg
de uitlandige Hollanders verki-egcn paspoorten en verlof
om
:
met
have en goed te vertrekken.
De redevoering van Fagel, in verband met de jongste berigten van de vervolgingen in Frankrijk, hadden ten gevolg, dat de staten van Zeeland de roomsche kerken deden slniten en de priesters noodzaakten de provincie te ruimen, onder bedreiging van de doodstraf, indien
zij
het
waagden weder
roomsche huisgezinnen
last
raaken en te vertrekken.
te keeren.
Daarenboven kregen
om hunne vaste Men vreesde dat
en Groningen in dit voetspoor volgen zouden. niet daartoe.
men
De
goederen
veel
te gelde te
Gelderland, Friesland
Gelukkig
kwam
het
verdreven roomschen werden te Bolterdam., waar
toch sterk voor de protestantsche godsdienst ijverde, met groote
dienstvaardigheid opgenomen.
De
overheid van
Amderdam,
ge-
44 trouw
aan het groote begiusel
zich uiet
van godsdienst-vrijheid, betootlde minder edelmoedig jegens deze slagtoifers dei' onverdraag-
Het
zaamheid.
1685 met
Amsterdam werd
drietal fransche predikanten te
Zoo werd
vermeerderd.
vijf
er in vooiTaad
in
gezorgd voor
den nieuAven toevloed van vlugtelingen, die eerlang, ten gevolge van het herroepingsedict, scharenwijs zouden aankoraen.
De Graaf d'Avaux
hield zicli lang onvvetend van de wreede raaat-
regelen van zijn gouvernement
houdcn, toen
niet langer vol te
maar
;
hij als
op den ISden October 1685,
hij
officieele
herroeping van het edict van Nantes.
LoBEWiJK XIV.
bij
om
al
der kerk terug te brengen, door
kmmen
melden, dat
mijne onderdanen in den schoot
Gods
en dat de berigten,
is,
rol
kennisgeving ontving van de " Ik verheug mij," schreef
gelegenheid, " u te
die
mijne langdurige pogingen,
bekroond
vermogt die geveinsde
fransche afgezant in den Haag,
zegen,
die
ik
met zoo goeden dagelijks
nitslag
ontvang van
taUooze bekeeringen, mij geenen twijfel overlaten of de hardnekkig-
Zoo heb
sten zullen het voorbeeld der anderen volgen.
ik
dan de
nitoefening der zoogenaamih hervoi'mde godsdienst in mijn rijk ver-
boden, door een edict, waarvan hiernevens een zal dadelijk
door
al
Dat stuk
minder weerstand ontmoeten, naarmate het getal gering
te
hunne dvvaling
genen, die in beslissende
volstrekt
de
in
nit
Deze
afgevaardigden der zeven generaal,
voor 21 November 1685.
werden op dien dag gestaakt, liet bij
De
vergadering der staten
dank- en vastendag
men
der-
is
Overal werden gelden ingezameld
ten behoeve der armen onder hen.
provincien
wiUen volharden."
stap verdnbbelde de deehieming der Hollanders in het
der fransche Protestanten.
lot
en
afschrift.
mijn parlementen worden gehandhaafd, en zal
in elke kerk
schreven een
Alle bezigheden
was driemaal godsdienst,
voorkenr de gevlngte leeraars optreden, omdat
zelven innig bewogen, des te meer indruk op de toehoorders
zij
maken
zouden.
Middelbnrg
ook
,
vrijstelling
telingen,
UtrecJd, Groningen en de
die zich daar
lingen betreft,
hervormde
Ommelanden verleenden nu
van belastingen voor tien of twaalf jaren aan de vlug-
is
kwamen
nederzetten.
Wat
de geldinzame-
het der verraelding overwaardig, dat niet alleen
gemeenten,
maar
ook
doopsgezmde
luthersche,
en
roomache daartoe bijdroegen.
De
fransche leeraars werden bij hunne komst als op de handen
gedragen. vijftig
In
naar de
het eene jaar,
vereenigde
1685,
kwamen
provincien,
er
tweehonderd en
en nogtans werd er voor
15
Daar
alien gezorgd.
er
op pensioen
zeventig
daartoe jaarlijks eene
voor alien geen werkkriiig was, werdeu er
De
gesteld.
som
De
en andere provincien uaar evenrediglieid.
hoog:
/400
Men houde
salarissen
daarbij in
wat luecr waard was dan nu
vrij
droegen
waren
niet
liet
oog, dat
liet
waren die
aiiders
;
Twee der meest beroemde
zeker ontoereikend geweest.
salarissen
lloliand
voor predikanten met een huisgezin, twee- of driehon-
derd voor een ongehnwden. geld toen
van
staten
van /;i5,000, die \m\ Zeeland f\0,Q^^
bij
onder de fransche leeraars werden aan den persoon des Prinsen van Oranje verbonden.
De
een,
Claube, genoot,
als
lands geschied-
's
van de staten eene jaarwedde van /1, 400
schrijver,
Oranje voegde er nog
/600
De
bij.
andere,
;
de Prins van
Mexard
met name,
"werd hofkapelaan.
De
Niet minder werden de adel en de krijgstand aangeliaald. prins wist prijs te
op zoo vele geoefende
stellen
die van
officieren,
wegen de vervolging waren nitgeweken. Hij wilde twee nieuwe regimenten op de been brengen, om bun eenen wei'kkring te verschaffen
maar de
;
staten; beducht voor zijne krijgszuchtige ontwerpen,
vvilden niet toestaan dat liet staande leger zoii vergroot
prins, hierover gestoord,
liet
in den
Haag
De
worden.
afkoudigen, dat
hij alle
onkosten voor militairen onder de vlngtelingen uit zijn eigen middelen bestrijken
zou.
vonden de middelen onderhoud
jaarlijkscli
leger
en er
Hierop
om
werden
de
inschikkelijker en
staten
een aanzienlijk getal edeUieden
te voorzien, tot dat zij
van
van een
tijd tot tijd in
bet
konden worden ingelijfd. Dit geschiedde dan ook al spoedig, werden uit jonge lieden van goeden buize cadetten-compagnien
opgerigt
de eerste, vijftig
:
man
sterk,
ging naar Utrecht in garni-
Uit een der staatsbrieven van den Graaf
zoen.
d'Avaux
de staten zicb eindeUjk door den prins bewegen jaarlijksche
uitgeweken,
blijkt,
lieten,
om
dat
eene
som van /180,000 af te zonderen tot onderhoud van of, gelijk d'Ayaux hen noemde, gedeserteerde fransche
officieren.
Niet minder
Oranje
'
edelmoedig
was de
handelwijs
gens de vrouwen der vlngtelingen.
scheideu.
et
Zij
der
Prinses van
verbond er ver-
den rang van hofdames, aanharen persoon, en zorgde De rijken onder de vlngtelingen
voor de opvoeding der dochters.
had den in verschUlende steden Hefdadige inrigtingen gesticht ten behoeve der weduwen en jonge dochters, wier echtgenooten en vaders in Frankrijk waren omgekomen.
den
naara
van
maisons de refuge
Zulke inrigtingen onder
(toevlugtshuizen) vond
men
in
46 Haarlem, Delft, den Haacj, Ilnrderwijk, Schiedam, en meer andere zij wareii gezameiilijk ouder dc bescliermiug der Priiises. plaatseu :
Zoodanig eene inrigting, door den Markies van Veuours te Haarlem gesticht, was bij uitsluiting voor docliters van den adel bestemd, waarvan elk
De
bij
hare
komst/4000
in de geraeene kas storten raoest.
staten van ^oZ/rt«c?^besteedden daaraan eene jaarlijksche bijdrage
van/2000. aan
Te Amaterduhi
sclionjc
meergemelden Mai'kies
tot
de regering een groot gebouw
een
dergelijk
oogmerk, waarbij
tevens voor predikants-weduwen onder de vlugtelingen gezorgd was.
Een ander /2000. over
met
al
afkomst
instituut voor dochters van aanzienlijke
te
NooL
ontving van de Prinses een jaarlijkschen oaderstand van
opgerigt,
Zekere
Mabie du Moulin
kreeg
liet
algemeen toezigt
zulke inrigtingen, en toen de Prinses daarna, in vereeniging
liaren geniaal,
den troon van Engeland beklommen had, trok
zij
hare hand niet af van de gestichten van liefdadigheid, die hare onder-
steuning en bescherming zoo ruimschoots genoten, en Mademoiselle
DE LA MoussAYE, uitdeelster
Men
eene nicht van den grooten
Turenne, werd de
van hare weldaden.
men
zou dwalen indien
nit
deze voorzieningen afleiden wilde
dat schier alle vlugtelingen Ijehoeftig waren.
Graaf d'Avaux aanvankelijk
zijn best
om
Wei
waar, deed de
is
zijne
landgenooten in
dien waan te brengen, hopende alzoo de landverhuizing te stuiten.
Hij
ging zoo ver,
dat
hij
zich
niet
ontzag naar Frankrijk
schrijven, dat de vlugteKngen bij gebrek aan brood,
in de bosschen gingen
Wei
om
te
in het veld en
slakken te verzamelen, en zich daarraede
waar hadden velen door een overhaast vertrek groote verliezen geleden. Anderen, daarentegen, hadden vrij wat uit te voeden.
.
is
den brand gered, door den
tijd
af te wachten dat
zij
op eene voor-
hun goed bcschikken konden. Zoo was zcker koopman van Parijs, met name Makiet, naar Holland gekomen met een vermogen van 600,000 livres, en wel door middel van een valsch paspoort, dat daarna nog vijftien van zijne vrienden over de grenzen hielp. Gaylen, boekverkooper van Lyon, zette zich te Zijn breeder van Parijs was Ainsterdam neer met een millioen. hem voorgegaan met 100,000 livres. De voornaamste kooplieden van het noorden van Frankrijk kwamen niet voor 1687 en 88, en wel op hun eigen bodems, die somtijds met eene waarde van deelige wijze
over
300,000 kroonen aan goudstaven of specie in de hoUandsche havens Cossaut, voornaam koopman van Rouen, had zijn vermogen te gelde gemaakt, en kwam zich daarmede in den geheele
binnen liepen.
: ;
47 Haacf
Hem
vestif^eii.
volgden wel twee lionderd en veertig koop-
lieden uit dezelfde stad, die zich deels naar Engeland,
deels naar
Holland, verplaatsten. Nu veranderde de Graaf d'Avaux van toon en schreef: " Het scliijnt wel dat de rijksten nu bcgiunen te trekken."
Velen die zich tijdens de dragonuadcn bekecrd hadden, ora
om
redden, hadden zulks maar in schijn gedaan, tijd af te
warden
WYK
D'Avaux
gehoopt hadden.
diu'f
Uwe
Majesteit
Uwe
De
zell"
dat indien
als te Parijs,
Majesteit, de helft daarvan
hebben."
schreef
verzekeren,
de nieuwbekeerden zoo behandelde
van
Andcren oudervonden
het land te verlaten.
door hun nieuwe geloofsgenooten niet zoo behandeld
zij
als zij
" Ik
:
om
wachten
weldra dat
zicli te
den geschikten
hmi land
aan Lode-
men
overal
en onder de oogen
niet
zouden veilaten
\erblinde koning gaf hierop dit zonderlinge antwoord
" Het wegtrekken van mijne nieuwelings bekeerde onderdanen
Het middel, dat men
eene gekrenkte verbeelding te wijten.
is
aan
er tegen
kunnen aanwenden, zou erger zijn dan de kwaal. Wij moeten Gods goedheid het einde van deze wanorde afwachten, die raisschien met geen ander oogmerk toegelaten is, dan om mijn lijk zoii
van
te zuiveren
Het was
van kwalijk gezinde en weerspannige onderdanen." te
verwachten,
dat
men pogingen zou aanwenden om
een gedeelte der vlugtelingen te bewegen naar Fi'ankrijk terug te keeren.
Dit geschiedde ook werkelijk.
REPAUS werd daarmede als in len,
belast
D'Avaux
Engeland.
en bediende zich
:
maar
hij
gebruikte
zelfs
van
Zekere Markies van
allerlei
min
verspieders,
die
in
door weldaden
behoeftigen vlugtelingen vertrouwen inboezemden, waaiTan
bniik maakten vertrek van is
om
hen
uit te
BoN-
Holland onderhandsche midde-
slaagde even
zij
mis-
hooren, en zoo doende het aanstaande
hunne teruggebleven landgenooten te vernemen. Hieraan schiijven, dat honderden van ongelukkigen op de
het toe te
grenzen van Vlaanderen opgeligt, ingescheept en naar de galeijeu vervoerd werden.
Men was en
intusschen eerlang tegen die verspieders op zijne hoede
d'Avaux kon
niet beletten,
dat er zoo veel rijkdom uit Frankrijk
werd ingevoerd, dat van 1676 tot 86 de renten van het geld van vier ten honderd tot twee ten honderd daalden.
Beschouwen
wij
nu
uit
welke bestanddeelen de landverhuizing uit
Frankrijk naar Holland zamengesteld was.
menschen,
die Frankrijk
van uit haren
Hoedanig waren die boezem verstiet, en die
;
48 bestemd waren om op de volken, welke hen opnamen, zoo grooteil invloed ten goede uit te oefenen ? Wij noemen, iii de eerste plaats, omtrent tweehonderd en vijftig leeraars
—mannen
wier kundiglieid hunnen ijver evenaarde,
Ondex*
hen komen namen voor, die niet onbekend zijn. Wij zullen ons tot Daar waren onder anderen Menard, hofprediker weinige bepalen. Claude, die men met Bossuet plagt te vergevan WiLLEM III. ;
lijken
Jueieu, wiens vm-ige brieven berouw wekten in de harten
;
mFrankrijk; Basnage, in zoo Martin, die den Bijbel, dat eenig
der achtergebleven Protestanten menigerlei opzigt beroemd;
juweel van
menig
zoo
Superville,
balling,
keurig
in
Benoit, die de geschiedenis der herroeping
Du
Bosc,
schrijver
Dezen waren de
fransch
vertaalde
;
van een in Holland welbekend vragenboekje
schrijver
van
vpaarlijk
te
boek
stelde
;
eindelijk,
"X)e Kenmerken der Kinderen Gods." gebannenen,
die,
door
het
woord des
konings uit het land verwezen, er niet terugkeeren konden zonder
hun leven
te
scheiden
maar
;
verbeuren.
Men had
de herders van de kudden willen
in het land der vreemdelingschap
vonden
zij
elkander
weder.
Voorts telde
men onder
de vlugtelingen eene menigte edellieden
nit de zuidelijke provincien, eene schaar
die eene keus
gedaan hadden tusschen
van dappere
God
krijgsofllcieren,
en hunnen koning
kooplieden van Amiens, Rouen, Bordeaux en Nantes
;
rijke
ambachtslieden
;
van Bretagne en Normandije ; landbouwers van Pi'ovence, Languedoc, Roussillon en Guienne ; eindelijk, handvi^erkers van alle deelen van Frankrijk, meestendeels Protestanten, maar ook die, uit
Voor
wel Eooraschen,
gehechtheid aan hunne meesters, met hen uittrokken, al
dezen was Holland, ova de woorden van
bruiken, " de groote ark der vlugtelingen."
Hoe
Bayle
te ge-
groot hun getal
De Abt Caveirac, die het zeker niet vergroot heeft, schat het getal op Een agent van d'Avaux, die zich bij den Eerw. Claude 55,000.
was, kan nu niet meer met zekerheid bepaald worden.
had ingedrongen,
schreef in
1686, dat
de
uitgewekenen bijna 75,000 zielen bevatteden. bleef
lijsten
der
vrijwillig
Maar de verhuizing
nog verscheidene jaren daarna voortduren.
In 1698 had
zij
zulk eene hoogte bereikt, dat de staten generaal den koning van Ziceden, zijne
Karel
XII., verzocliten^
bescherming
wijzen.
"Ons
te
de nieuw
nemen, en hun landerijen
land," schreven
zij,
aangekomene onder bebouwing aan te
ter
"is zoo vol van uitgewekenen
49 ter zake der godsdienst, dat wij er niet
van
half-jaar vdor de herroeping
liet
meer bergen kunneii. Anderedict van Nantes, waren er
Amderdam. In 1685 sclireef de Graaf Saint DiDiER aan Lodewijk, dat er te Rotterdam 5,000 vlugtelingen Van dien tijd af onderwaren, en te Amsterdam vi-ij wat meer. reeds 2,000 in
van Amsterdam, door de bank, 2,000 verarmde Tegen bet einde van de zeventiende eeuw telde men te van 14 tot 15,000 Franscben, waarvan een groot
hield de diakonie
Franschen.
Amsterdam
gedeelte bet kwartier der stad bewoonde, dat tbans door verbastering
de Jordaan genoemd wordt, maar toen Jard'm, dat geKjk
men nog
straat,
nit
de
namen
Eglantierstraat
enz.,
is
Tuin, beette,
der straten, als Kozenstraat, Angelier-
kan opmaken.
In andere steden,
als
Rotterdam, Haarlem, Leiden, den Haag, Delft enz., was bet getal der vlugtelingen,
kan
naar evenredigbeid der bevolking, niet minder.
eenigzins
dit
opmaken mt
Men
bet getal franscbe leeraars, dat door
de staten van Holland, op voorstel der waalscbe synode van 1686,
aan verscheidene steden werd toegekend.
Haarlem
Dordrecht zeven, vijf,
zeven,
Delft
Aan Amsterdam zes,
Schiedam, Schoonhoven en den Uriel ieder twee.
provincien Groningen, Oost
zestien,
Gouda Maar ook in de
Leiden acbt,
Vriesland en Zeeland waren er wcinig
steden van de tweede grootte, waar niet eene franscbe kerk was, en in de boofdsteden
stellig
meer dan eene.
In 1688 telde
men
in
de
vereenigde provincien twee en zestig kerken, die door de vlngtelin-
gen deels
gesticbt,
deels aanmerkelijk nitgebreid Avaren.
Het trekken der vlugtelingen naar de Nederlanden begint met de eerste vervolgingen die
op met 1713,
als
op bet berroepings-edict uitliepen, en boudt
wanneer de staten generaal
Binnen bet tijdvak van 1685
naturaliseerden.
bijzondere volksverbuizingen.
van de Pals
om
in
al
de nieuwe burgers
tot
1715
vallen
drie
Vooreerst noodzaakte de verwoesting
1689, vele Pi-anscben diezicbdaar gevestigd badden,
naar Holland op te breken.
Vervolgens, toen
Lodewuk
in
1703, bet prinsdom van Oranje in bezit nam, en er de bervormde eeredienst afscbafte, verlieten velen
naar de Nederlanden.
bun geboortegrond, en weken
Eindelijk toen de vrede van
Utrecht Rijssel
en bet omliggende land onder dc franscbe beerscbappij bragt, trok-
ken eene menigte van buisgezinnen, die daar vroeger de protestantscbe godsdienst ongebinderd uitoefenden, naar de vereenigde provincien,
en sloten zicb aan de bestaande franscbe gemeenten aan.
Een geruimen zij
tijd
bleven de vlugtelingen de boop koesteren, dat
eenmaal weer in bun land bersteld, en bet edict van Nantes op
nieuw gebandhaafd zou worden.
Er werden dan ook
tijdens de ou-
G
;
50 derhanclelingen vaii den vrede van Rijswijlc pogingen toe aangewend,
en de fransche leeraars van Londen vereenigden zich tot dat einde
met
van den Haag.
die
TViJK
liet
Maar
om
van Holland,
nocli dat
hat was noch het belang van Engeland
er zich sterk voor te beijveren, en
spoedig blijken, dat
hij
Lode-
zulke bemoeijingen beschouwde
een ingrijpen van den kant van vreemde mogendheden in zijne
als
Ook
souvereine magt.
maar
Maar
indien de vlugtelingen door roomsch FranJcrijk meedoogen-
loos verworpen werden, land, dat
op
dan vonden
om
zij
in
Holland een nieuw vader-
Het burgerregt werd
hen onder de landskinderen opnam.
driederlei wijs verleend.
regt
werden dergelijke pogingen herhaald,
later
telkens zonder eenig gevolg.
Sommigen
verkregen, bij voorbeeld, het
een handwerk uit te oefenen, maar konden geen toegang tot
Voorts onderscheidde men het kleine burgerregt, waardoor vrijheid verleend werd om handel te drijven (hiermede werden buitenlandsche Joden begunstigd) en het groote burgerregt, een gild krijgen.
—
—
waardoor men ten
voile
burger werd, en
zelfs
jaren verkiesbaar was tot staatsbedieningen.
na verloop van eenige
Met
dit laatste burger-
werden de fransche vlugtelingen begiftigd. Eeeds in 1625 werd een Franschman, die ter zake der godsdienst gebannen was, in In 1687, werd aan zekeren Pierre Holland genaturaliseerd. regt
Brevet,
van La
RocJielle,
hetzelfde jaar dat de
Koningin
naturaliseerde, deden de staten
dezelfde gunst
Anna
alle
bewezen.
In 1709,
vlugtelingen in Engeland
van Holland en West Vriesland het-
gelegenheid vermeld, verdienen " Nademaal " wel dat wij ze uit het Groot-Plakaatboek ontleenen " de bloei der staten berust op het getal der burgers, heet het daar
en de beweegredenen
zelfde,
bij die
:
en
dat
de provincien
hunne welvaart hebben zien verom hunne gehechtheid met hen belijden, uit hun land verjaagd zijn handel en nijverheid hebben doen bloeijen, en bij uitstek
hoogen, door de komst der Franschen, die
aan een geloof dat wij
en aangemerkt dat
zij
tijd, door hun gedi'ag aanspraak hebben op eene gunstige behandeling, en het overzulks regt en biUijk is dat zij in alle opzigten met andere burgers gelijk gesteld worden,
daarbeneven, sedert geruimen
zoo
is
het dat wij hen voor genaturaliseerde Hollanders verklaren."
Gelderland en Zeeland volgden eerlang dit voorbeeld, en in 1715
vonden de staten generaal goed, terwijl zij zich op het decreet van 1709 beriepen, om die weldaad aan alle provincien gemeen te maken, zoodat er voortaan tusschen de oude en nieuwe burgers geenerlei
onderscheid bleef bestaan.
—
HOOFDSTUK
II.
Staathundige invloed der vlugtelingen in Holland. Partijen in Holland
— Staatkunde van
d' Avaux
van het Edict van Nantes op de gemoederen
— Uitwerking van
—De invloed van
de herroeping d' Avaux
neemt
—Aandeel der vlugtelingen het verbond van 1689 — Brousson—Jurieu—Ondersteuning geld en manschappen door de vlug-
af,
die
van Oranje toe
in
in
telingen aan
WUlem van
Oranje verleend op zijnen togt tegen Engeland
— Generaal Belcastel en — De zoons van Duquesne
het leger in Holland
Diensten der vlugtelingen
bij
andere beroemde OflScieren
— Ook
bij
de Zeedienst
—Staatkundige Geschriften—Basnage. Nederland
liad
TVIJK, bijgenaamd
den geducliten aanval der legermagt van Lode-
de Groote,
Willem
overleefd.
III.,
een twee-
had hem met goed gevolg het hoofd Zwak van ligchaam, maar sterk van geest, was hij met
en-twintig-jarige jongeling,
geboden.
die koele vastberadenheid gewapend, waardoor zijn groote voorzaat,
de Zwijger, zoo zeer uitmuntte Spanje was, dan was
De
Willem
en indien deze gezvvoren vijand van
;
III. zulks niet
minder van Frankrijk.
eensgezindheid, die op dat tijdstip tusschen den staat en den
om
stadhouder bestond, strekte ten sluitboom, sterk genoeg veroveringszucht
des
konings
franschen
aan de
en perk te steUen.
paal
Frankrijk wist dai in die eensgezindheid de kracht tot tegenstand gelegen was, en daarom werd het den Graaf d' Avaux, die in 1679 als
Haag kwam,
gezant naar den
te zaaijen.
Er was
opgedragen,
toen reeds verdeeldheid.
vijandig tegen elkander over
:
om
vooral tweedragt
Twee
partijen stonden
de staatsche, zijude een overblijfsel
van den aanhang der broeders de Witt, vereenigd met alien die in 1672 van het kussen geraakt waren; en de partij van den stadDe houder, met hart en ziel verbonden aan het huis van Oranje. eerstgenoemde
partij
maakte
slechts een klein
getal uit,
maar werd
gerugsteund door de rijkste kooplieden van Ainsterdam. geerde vooral met
Lodewijk XIV.
vrede te houden.
De
Zij
be-
prins van
Oranje daarentegen zocht eene vereenigiug te bewerken tusschen de hollandsche republiek en Engeland, van het juk der Stuarts ontheven,
op dat
em'opesche
zij
coalitie
ten
grondslag zou verstrekken van eene nieuwe
tegen den grooten koning.
Om
tot
dit stout
staatkundig ontwerp den
weg
de meest geachte
te baiicn, trachtte hij
leden der staten geiieraal op zijne
hand
te
krijgen,
door hun deze
benadering
voor te stellen als een waarborg van den
Nijmefjen.
Terwijl
d'Avaux
beijverde
zicli,
zicli
prins
in
zicli
dier
voege
vrede van
onledig
met zeldzanie behendiglieid, om
ten voordeele van zijnen
hem
gelukte
verscheidene invloedrijke vertegenwoordigers voor
Den
gewinnen. guldens aan
;
De
Oranje.
de
van de staatkundige rigting
vorsfc,
der patriotsclie partij, en door geld en wijdsche beloften, liet
liield,
in
eene franschgezinde partij te scheppen. Hij bedien-
staten generaal
de
de
raadspensionaris
Fa gel bood
hij
zicli
te
twee millioeneu
maar Fagel was onwrikbaar
in zijne getrouwheid aan
burgemeester van Amsterdam,
van Beuningen, had
grooten invloed in de staten van Holland, en deze gaven doorgaans
d'Avaux verzidmde
den toon aan voor de overige provincien.
om hem liet
aan zich te verbinden
van
hatelijke
zijne
rol
;
niets
daarbij handelde hij bedektelijk,
zoo
vcel
mogelijk
te
om
vergoelijken.
Eerlang ontwikkelde zich een hevige tegenstand tegen den prins in de staten generaal. outsluijerde,
schier
bereikt
doel
zijn
Naarmate de staatkunde van den prins zich veld bij de tegenpartij, en hij meeude
won d'Avaux
te
hebben,
toen
van
de roekeloosheid
LoDEWiJK XIV.
het listig weefsel van zijnen afgezant van een reet.
Benevcld in
doorgaans helder verstand, door het najagen van
zijn
eene hersenschimmige eenheid van godsdienst binncxi zijne landpalen, verloor hij nit het oog, dat het vooral zijn belang was, zijnen ver-
tegenwoordiger in Holland met magt
bij te staan.
Hoe
verbitterd
deze was over het mislukken zijner ondcrhandsche bedrijven, kan
men
uit
zijne
brieven genoeg opmerken.
anderen in 1685
"Het gebeurde
Zoo schreef
hij
onder
met de Protestanten gaat menig een te Amsterdam tegen de borst, maar heeft als nog de Ik meet Uwe stedelijke overheid niet van gedrag doen veranderen. :
Majesteit intusschen zeggen,
berigten
uit
in Frankrijk
dat de aangekonien predikanten en de
Frankrijk aangebragt,
zulk
eene
verontwaardiging
verwekt hebben, dat ik er het einde niet van durf voorspellen."
Het
stcdelijk bestuur
van Leiden was tegen den prins
;
maar de
herrocping van het edict van Nantes deed het omzwaaijen.
De
burgemeesters van Amsterdam, na langdurig beraad, volgden
dat
voorbeeld.
"Zij lieten zich ontvallen," zegt d'Avaux,
"dat de
zaak der Ilugenotten hen gedwongen had zich met den prins te
vcrzocncn;" " Ik
— en
mag Uwe
wcderom, in een schrijvcn van 10 Junij 1688:
Majesteit niet ontveinzen, dat dc Prins van Oranje
53
nu kans
om
heeft
van
cle
statcu die oudersteuning te erlangen, die
vroeger niet zou verkregen hebben.
hij
Maar
hij heeft zicli
zoo wel
van hct voorwendsel van godsdienst weten te bcdienen, en de fransche vlugtelingen hebben de Calvinisteu hier te landc zoo opgewonden, dat men lijke
niet
verwachten kan, dat de staten hunne wezent-
belangen behartigen zullen, gelijk
vroeger gezind waren te
zij
doen."
Het hct
is
derhalve eene uitgemaakte waarheid, dat de herroeping van
edict
maatregel
oorafgingen en volgden, de
den franschen gezunt hij
en de dragonnaden, die dien noodlottigen
van Nantes, a
in
gezaaid had, verdween
alle
van nu voortaan onverzoenlijken
De
tweedragt, die
het gevaar, dat de hervorming gelijk-
bij
standen werd bewerkt door den prins, dien voorvechter
als
tegenstander
Willem,
schouwde.
beraamde plannen van
Frankrijk en Holland bedi'cigde, en de heilzame
tijdig in Etigeland,
verzoening van
listig
den Ilaag verijdelden.
men
der protestantsche kerk, en als
van den
vervolgzieken
kouing be-
hieromtrent gerust gesteld, kon nu
op een
hooger doel zijne blikken gevestigd houden.
Het behoort
niet tot
ons bestek de middelen in bet breede to
vermelden, waardoor de prins, gedurende een tijdvak van tien jaren,
met dat onvvrikbaar zelfsvertrouwen, dat het ware genie kenmerkt, beklimming van den troon van Engeland voorbereidde. Wij
zijne
willen alleen
stil
staau bij het aandeel dat de vhigtelingen aan die
gebeurteuis hadden.
"Willem van Oranje was wel
is
waar de
verbond van Aagshurg, dat de europesche
coalitie
stichter
van dat
van 1689 vooraf-
maar de eerste aanlegger van dat verbond was een vlugteling met name Brousson, te Lausanne gevestigd, die door zijne medevlugtelingen naar de protestantsche mogendheden van noordelijk Europa werd afgevaardigd. Hij kwam achtervolgens in aam-aking met J?AGEL, met den Prins van Oranje en met den Keurvorst Frederik Willem. Te Berlijn gaf hij aan die twee vorsten ging
;
opening van
om
zijn plan,
Lodewijk XIV.
te
verbond van AiKjahunj.
dam op
te
een protestantsch bondgenootschap tegen
bewerken
;
en
zie
daar de grondslag van het
Toen geheel Europa het eens was om eenen
werpen tegen eene magt, die haar
bcdreigde, toen de paus zelf
als
eene overstrooming
bondgenoot van Holland geworden
was, toen Denemarkeii zich aan Oostenrijk, Zweden zich aan Savoije,
Saxen zich aan Beijeren, en Brandcnhurtj zich aan Spanje had aangcslotcn, aarzelde
Willem van Oranje
niet langer
om Jakorus
II.
54 van
zijiien
troon te stooteii, en Engeland van een gehaat bestuur te
bevrijden.
kwam
Niet voor de maand April 1688
d'Avaux
de Graaf
te
weten, dat de prins met de hoofden der fransche vlugtelingen in
Engeland in briefwisseling was. Waarschijnlijk was Jurieu aldaar zijn voornaamste tusschenpersoon. Die ijverige loeraar, die tevens een
man van
doorzettende bedrijvigheid was, had reeds als jongeling
eenige jaren in Engeland doorgebragt. vrij
sterk tegen
had
hij
wachtte
Karel
Door
zich in geschrifte al
en den Hertog van York
van den prins getrokken.
de aandacht hij
II.
xiit
van dezen de be vrij ding van Groot-Brittanje.
opgewonden, hadden
zijne mede-iiitgewekenen te
deren voorbereid voor de ontvverpen van
te laten,
Weerkeerig ver-
Door hem
Louden de gemoe-
Willem van Oranje. mond
De
verhalen van hetgeen
tot
mond, en vervulden de Engelschen met beduchtheid en onuit-
sprekelijke toeschreef.
zij
doorgestaan hadden, gingen van
hnivering voor de ontwerpen, die
Te
men aan Jacobus
II.
vergeefs gaf deze vorst zijne af kerning te kennen van
de onverdraagzaamheid van hij zich bereidvaardig,
wege ondersteuning
om
Lodewijk XIV.
;
en te vergeefs toonde
hulpbehoevenden vlugtelingen van staats-
te verstrekken.
Niemand
zich verblinden
liet
door eene voorgewende deelneming, zoo strijdig met zijne wezentlijke gezindheid,
en met die strenge maatregelen, die
hij in
Schot-
land tegen de Presbyterianen in het werk gesteld had. Daarenboven
had
hij
zelf het
mom
afgewoq^en,
door het even
gematigde
als
aandoenlijke verhaal van de vervolging der Protestanten in Erankrijk, dat
Claude
in
schei-pregter te
Ook
den Haag had uitgegeven, in het openbaar door den doen verbranden.
de vlugtelingen in Holland gevestigd betoonden niet minde-
ren tegenzin tegen
Jacobus
II.
Zij
verspreidden, het
zij
dan
ter
goeder of ter kwader trouw, twijfelingeu over de wettige geboorte
van den Prins van Wallis, en hielpen zoo doende den prins
partij
trekken van de behendige leugen, die een van de voorwendsels was
van zijne onderneming. Ook aan geldelijke ondersteuning lieten zij " De staten van Holland" schrijft d'Avaux in het niet ontbreken. 1688, " stemden op voorstel van den prins
toe,
dat er vier
mU-
worden aan de versterking van Atnsterdam. De burgemeesters, die er op gesteld waren dat dit geld ten goede besteed wierd, en dat de prins er geen verkeerd gebiiiik van zou malioen zou besteed
ken, stelden tot dat einde alle voorzorg in het werk. Zij bepaalden in
een besluit hiertoe betrekkelijk, dat die
som
in vier jaren, telkeu jare
^
55
men
voor een vierde, zou verstrekt worden, en dat
jaar voor jaar,
waaraan
eer het geld uit de scliatkist getrokken werd, besluiten zou
het moest besteed worden,
met naauwkeiu'ige aanwijzing van de ge-
deelten der stad die versterking behoefden. sionaris
Fagel, wisten
al
De
die voorzorgen te
overvloed van geld in Ilolland was, wist
prins en de pen-
men
hij
om
magt was ingekomeu, dat
De
bet beboorlijk te tellen.
Men
de band boven bet boofd.
eenmaal was,
te
vier
hij
miUioen
verklaarde naderband aan de Staten Generaal
dat bet geld met ziilk eene
kreeg
bewerken dat de
te
ontvanger generaal zijn kantoor open hield tot dat
ontvangen bad, en
Daar er
ontduiken.
bewaren
prins en
gelastte
bem
geen
tijd
bielden
bem
hij
Fagel
bet geld, daar bet er
en dat zijn de vier mUlioen waarmede de
:
prins zijnen togt naar Engeland gedeeltelijk bekostigd beeft."
een volgend scbrijven,
zegt
In d'Avaux, dat de vlugtelingen wel
500,000 kroonen van die som verstrekt bebben. Wij bebben boven reeds gewaagd van de groote menigte fransch krijgsvolk dat onder den prins diende.
ten
scliier
Er waren
de kern des legers
drie regimenten franscb voetvolk, een
en zeven bonderd zes en dertig ingelijfd.
Deze vi-eemdelingen maak-
dat op de reede van Torbay landde.
uit,
Het
officieren
waren
eskadron
bij
al
ruiterij,
die bataillons
laat zicb begrijpen, dat zoo veel geoefende officieren
om
niet weinig bijdi'oegen,
de zaak van Oranje in Engeland, Schot-
land en lerland te doen zegepralen.
Het
is
der vermelding waardig, dat er onder de franscbe officieren
twee partijen bestonden, waarvan de eene, vurige voorstanders van bet protestantisme, zicb allerlei smaadredenen tegen den vervolg-
zieken
Lodewijk
dat een franscb sels,
veroorloofden
officier,
;
terwijl de andere partij
beweerde^
onder geenerlei omstandigbeden of voorwend-
met minacbting van
zijn vorst
dikwijls tweegevecbten voorvielen.
spreken mogt.
Van
bier dat
Over bet geheel bielden de
fi'an-
scbe officieren, boewel voortvlugtig en volgeus de kiijgswetten als deserteurs te beschouwen, zicb niet gebeel ontslagen van den eed
van getrouwbeid aan Lodewijk XIV., en velen bunner badden bedongen, dat
zij
tegen bun vaderland niet dienen zouden.
zag de noodzakelijkbeid
in,
om
bierin eene verandering te
De
prins
weeg
te
brengen, en dien laatsten band, die ben aan Frankrijk becbtte, te
bun een nieuwen eed op te leggeu. Zij zwoeren dan getrouwbeid aan de staten generaal der vereenigde provincien,
verbreken, door
en bereidvaardigbeid
om
dienst te doen te land en ter zee,
tegen wie het ook zijn mogt.
waar
en
56
Toen de staatsomwenteling
Willem
tooid was, zettede
en de
Marries de Ruvigny
onder den
Lodewijk XIV.
vocht onder
Willems
Ook
hulp gezonden.
in 1703, in de
opperbevel
successie -oorlog in
Onder Laporte en
Spanje, dedeii de Fransclien op nieuw dienst.
Cavalier
voort,
Een regiment
getrouw.
Eene afdeeling onder Charles de werd den Hertog van Savoije tegen het leger van
Schomberg te
hem
en Neerwinde.
te Steinkerke
Catinat
Groot-Brittanje en lerland vol-
dienden
vlugtelingen
fi-ansclie
in
den oorlog tegen
streden twee regimenten, gelieel uit fransclae vlugtelingen
bestaande, in Piedmont ; nog drie andere streden in Holland onder
Belcastel, later vervangen door Montezb, Lislemaretz en V190USE. Zij droegen het hunne bij tot de zegepraal der bondgenooten in den moorddadigen slag van Oudenaarde, en in dien van Malplaquet, die Lodew^ijk XIV. dwong den vrede te zoeken, en zich aan de vernederende voorwaarde van het voorloopig verdrag van
den Haag
onderwerpen, dat de vereenigde mogendheden dwaas
te
genoeg waren van de hand
te
wijzen.
Terwijl
Eugenius
zich
meester maakte van Rijssel, en de weg naar Parijs voor den vijand
open stond, verstoutte zich eene bende hoUandsch krijgsvolk,
onder van Kortrijk naar de poorten van rukken, en op den brug van Sevres des konings hof-
aanvoering van fransche Versailles
op
te
maarschalk op
officieren,
te ligten.
om
In 1704 werd Belcastel bestemd
Camissards in de Cevemies te gaan bijstaan
men naderhand
af.
In 1710 voerde
sche legermagt in Spanje. die
Saraffossa,
Hij
Eilip V. op
hij
;
als
generaal majoor de
maar van
op
zijn
kleinzoon van
plan zag
onderscheidde zich in den slag van vijf
duizend
dooden,
gevangenen, en zestien stukken geschut te staan kwam.
De
dit
het bevel over de hoUand-
vier
duizend
Gedeeltelljk
Karel III. tegen Madrid op te trekken. Lodewijk XIV. ontruimde die stad ten tweeden
aandringen besloot
maal op den 9den September, maar op den 18den November daarop volgend, waren de bondgenooten verpligt op hunne beurt hetzelfde
Weinige dagen daarna werd de beroemde veldslag van
te doen,
Vlllaviciosa door
Onder de
Vendome
officieren, die,
gewonnen, waarin Belcastel sneuvelde. onder de banier van
Willem
III.
ge-
vochten hebbende, in hoUandsche dienst bleven, onderscheidde zich
GouLON, kweekeling van Vauban, generaal der artillerie; te Hoorn geworden, handhaafde hij zijn'
van het regiment roem.
en, overste
verkregen'
Voorts, de Baron d'Ivoi, eerste ingenieur van den Prins van
Oranje, en
Jacques d'Etang, beroemd
in
den vestingbouw, Collot
57
d'Escury,
verdienstelijk
krijgskuust
artillerie-officier,
en vostingboiiw, zoo wel
hunne bondgenooten, hadden
De
en meer anderen. de Nederlanders
bij
als
bij
danken aan de fransche vlugte-
veel te
Hunne ingenieiirs overtrofFen die van alle andere volken. Ook van de fransche zeemagt gingen velen, zoo wel officiers als
lingen.
werden
In Januarij 1686,
gemeenen, in hollandsclie dienst over. drie fransclie scliepen in
hollandsclie havens door al het scheepsvolk
op grond dat zij niet naar hun land wilden wederkeeren, omdat aldaar hunne godsdienst gebannen was. Dat het scheepsvolk uit de school van Duquesne niet te verachten was, hebben hoUandsche Meer dan acht honderd geoefende schrijvers nximschoots erkend. mariniers hadden hunne toevlugt genomen naar de vereenigde provincien, en nog dagelijks nam hun getal toe, daar zij liever op de Tijdens de hollandsclie vloot dienst namen dan onder de Stuauts. verlaten,
voorbereidselen van den Prins van Oraiije, voor zijneii togt tegen
Jacobus
II.,
werden
er in Zeeland alleen
matrozen in dienst genomen, en het
honderd en
vijftig
De meesten waren van
admiraalschip geplaatst.
afkomstig, en maakten bekend, dat er nog wel
vijf
gedeelte der fransche kust te wachten waren. heeft aan de fransche zeemagt
fransche
uitgezocht volk aan boord van
als
niet
Salntonge
honderd van dat
De
volksverhuizing
Er
weinig afbreuk gedaan.
waren onder de uitgewekenen ook bekwame
zee-officieren,
als
Colin
DE Plessy, Crequi la Eoche, Francois Leguat, Antoine Valleau, Chobases, Guillot, Desherbiers, en (niet te verDe geten) de beide zoons van Duquesne, Henri en Abraham. lezer zal zich herinneren, dat zij hun hoogbcjaarden vader beloofd Men had hen bij hadden nooit tegen hun land te zullen dienen. verrassing op eenen togt tegem het eiland Bourhon uitgezonden, niaar
toen hiin dit duidelijk werd, en
schepen uitgeloopen waren
zij
om
vernanien dat er van Frcmkrijk
hen
te
ontmoeten,
scheidden
zij
en trokken zich terug naar Waacllancl, terwijl het fransche scheepsvolk, dat toegestroomd was om onder hen te dienen, op andere zich
af,
hollandsche eskaders verplaatst werd, ora de zeemagt van
Lodewijk
te bestrijden.
De vlugtelingen hebben ook door hunne staatkundige geschriften en diplomatische bekwaamheden dienst beAvezen aan de republiek. Tenvijl de beroemde
Arnaud
tegen den Prins van Oranje schreef,
met het oogmerk, misschien, om
zich den
Franh'ijk terug te keeren, waaniit
hij
weg
te
banen
om
naar
door den invloed der Jesuiten
H
:
58 verwijderd was, werden de regten van den pvins met nadruk geband-
haafd door eeiiige vlugtelingen, die tevens de kuiperijen van die
magtige orde ontsluijerden, die op
Lodewijk XIV. en Jacobus II. Bayle geheel FranJc-
een zoo noodlottigen invloed nitoefende. Toen rijk besclmldigde
hebben, toen
liij
van in de vervolging der Protestanten gedeeld het krijgsvolk, dat in
liet
te
hart van Frankrijk over
liunne landgenooten de overwinning beliaald had, met die geestdrift,
aan het zuiden eigen, toevoegde
"
-.
Men
zegt dat
hebt in het plunderen van ketters, dat '
zullen
legers
wij
zenden
om
alle
gij
zoo veel smaak
reeds elkander vraagt
om
den koning niet aanmoedigen
nit te
zullen wij
gij
zijne zege\'ierende
protestantsche staten
te
den koning van Engeland niet gaan helpen
—
bekeeren
om
?
hetzelfde
diende hij toen niet de zaak dat wij bier gedaan hebben?' van Holland en van den Prins van Oranje ? ontvlamde hij niet op nieuw de gemoederen tegen Lodewijk, en sterkte hij de handen
te doen,
—
Het die zich tot den strijd tegen hem toerusteden ?" beroemde geschrift van Claude, volgens het zeggen van d'Avaux, op last van Prins Willem opgesteld, was dat niet een geduchte slag aan den koning van Engeland toegebragt, die er zich op eene zoo De " zuchten van Frankrijk in kinderachtige wijze aan wreekte ?
niet dergenen,
slavenkluisters geklonken," aan
Jurieu
toegesclu'even,
hebben die
geen zedelijke kracht bijgezet aan de wijsgeerige partij in Frankrijk,
—
was \ an vervolging eene partij, die, wel is waar, niet maar waaronder men mannen telde van ongemeene schranderheid, als daar zijn de Hertog van Beauvilliers, Saint-
die af keerig talrijk
was,
:
Simon, de Hertog van Chevreiise, Penelon, Vauban, Catinat, De terugwerking, die bij den dood van Lodewijk XIV. in het staatkundige, zoowel als in het godsdienstige plaats greep, en het
nieuwe
stelsel
door den regent opgevolgd, waren die niet ten deele
voorbereid door dat geschrift vol gloed en geestdrift, dat, in
van eene waakzame en ergdenkende ging, en dat in
politic,
weerwU
geheel Franh-ijk door
de eerste jaren der fransche omwenteling, als het
werk van eenen beminnaar van zijn vaderland herdrukt vverd ? De schoonbroeder van Jurieu, Jacques Basnage, muntte vooral als
diplomaat onder
de
vlugtelingen
uit,
en
verwierf
zich
eene
europesche beroemdheid, niet allcen door zijne schriften en welsprekendheid, maar ook door onderhandelingen, die niet minder door
bekwaaraheid dan door een gewenscht
gevolg gekenmerkt waren.
Aauvaukelijk tot predikant tc Rotterdam beuoemd, werd
hij
door
o9
den pensioiiaris Heinsius naar den Uaag geroepen want deze, op staatkundige bekwaamheid prijs stellende, wenschte hem aan ;
zijne ziju
te verbinden.
persoon
VoLTAiBE
zegt van
Basnage,
dat Lij meer geschikt was voor
Heinsius en van
staatsminister dan voor leeraar eener gemeente.
Haren,
na den dood van
die
Willem van Oranje,
den toon
gaven aan de beraadslagingen der republiek, droegen hem ojiderscheiden belangrijke zendingen op, en de uitslag beantwoordde steeds
Eenmaal
aan hunne verwachtingen. haudelingen van
ml709,
slechts,
bij
de onder-
om den
Geertruidenberg, mishxkten zijne pogingen
vrede te bewerken, dien de bondgenooten, door hunne overwinnin-
gen bedwehnd, niet van harte begeerden en met diep leedwezen zag hij het smeekschrift aan de gevolmagtigden van Lodewijk ;
om
gerigt,
de Protestanten, die in FranK-rijk gebleven waren,
heid van godsdienst
te verleenen,
utrechtsche conferentie werd
hem
van de hand gewezen.
eene geheime ouderhandeliug met
den Maarschalk Uxelles opgedragen, en
De
vrij-
Bij de
hij
kweet zich daarvan op
van den Maarschalk, die van den Markies de Torcy en het hooge gevoelen dat de Kardinaal van Bouillo?i van hem koesterde, die hem tijdens zijn verblijf in den eene luisterrijke wijze.
Haag
lof
inzage verleende van al wat
had, vestigden op
een uitstekend bewijs gaf van
Toen
1716,
liij,
hij
met de
staten te verhandelen
hem de aandacht van den Kegent, zijn'
den Abt Dubois,
die
hem
weldra
goeden dunk en hoogacliting. sedert
kardinaal
en eerste
om
wegens een verbond van wederzijdsche verdediging tusschen Frankrijk, Engeland en Holland te onderhandelen, schreef hij hem voor, om zich naar
minister, als gezant naar den JIaag zond,
Basnage
wenden, en zich in
te
alle
zaken door
hem
te hiten voor-
lichten en besturen.
De
tot zijn land
liefde
was
in
het hart van dezen uitstekenden
banneling niet verkoeld. Hij beijverde zich
om
den franschen gezant
werd
in
1717
schi'anderheid en onbaatzuchtigheid, die hij
in
dezen
in zijne onderhandeling bij te staan, en het verbond gesloten.
De
betoond had, deden den Eegent besluiten om, ouaaugezocht, zijne
eigendommen van een twee-en-dertig jarig sequestre te bevrijden. Toen Dubois hem uit naam van zijnen meester kwam vragen, welke belooning
woordde gi'oote
hij hij
guust
:
verlangde voor de dienst die hij gedaan had, ant" Niets voor mij zelven ; maar ik zou het als eene
beschouwen,
Basnage, van
indien
men mijnen
broeder,
Samucl
Flottemanville, predikaut te Zidphen, zijne goederen
60 in
Nonnandije wilde
luriig
Toen tie Kegent later vreescle, Albehoni, die zoo gaarne de en aan Spanje hare vorige magt hergeven geven."
dat de onderhandsche bedrijveu van rol
van IIichelieu spelen,
wilde, de
Protestanten
der
Cevemies
op nieuw opruijen, en den
verschrikkelijken oorlog der Camisards
zond
andermaal ontsteken zou, om de niedewerking van
eenen edelman naav den Haag,
hij
Basnage ten behoud van den vrede in Frankrijk te verwerven. Deze bragt daarop het fransche gouvernement in briefwisseling met Antoine Court, leeraar van de woestijn, cen man van verbazenden invloed, die, en door zijne briefwisselnig, en door zijne persoonlijke
tegenwoordigheid, daar
met gevaar van
liij,
zijn leven,
de zuidelijke
provincien herhaaldelijk bezocht, zijne geloof'sgenooten naar goed-
dunken
tot ondervverping
doordrongen van de
Basnage,
opstand bewegen kon.
of
leer der lijdelijke
gehoorzaamheid, door Calvijn
voorgestaan, had den opstand der bergbewoners der Cecennes ten strengste
afgekeurd, terwijl Jurieu, naar de
natuurlijk regt,
er
zijne
begiuselen van
goedkeuring aan hechtte.
burgerkiijg, door de agenten van den minister
het
Ecn nieuwe
van Filips V, aange-
van de bevolking der Cevennes maar verzwaard Basnage zag dit in, en zich bedienende van de medewerhebben. king van Antoine Court, zond hij, op aanvraag van Graaf de MORVILLE, fransch gezant in Holland, en op uitdrukkelijk verzoek stookt, zou het lot
van den Kegent, aan die op
lijken brief,
zijne last
geloofsgenooten in Frunkrijk een herder-
van den Hertog van Orleans
te
Parijs
gedrukt, en in alle provincien, maar voornamelijk in het zuiden, verspreid werd. gesteld,
door
Beze
brief,
met
was bijzonder bevorderlijk
Antoine Court ondemomen.
veel
gematigdheid en oordeel
tot
het werk der bevrediging
De bevolking van Languedoc en
der Cevennes zag van een ongelijken strijd
vreemdeling eenig voordeel
bij
te
af,
daar slechts voor den
behalen was,
en het fransche
gouvernement breidelde weerkeerig de meedoogenlooze verbittering der opvolgers van
Montrevel enBAViLLE.
—
HOOFDSTUK
III.
Ldterkundige invloed der Vlugtelingen in Holland.
Godsdiensti(/e en
— Invloed der Fransche Lecr— Superville—Voortplanting der
Opwakkoring der oude Waalsche Volkplantingen aars
—Jacques
Saurin
lingen op
— Kunsten
bet
Cose
—Voortgang
bevorderd
— Historiscbe
Bayle
— Du
van
liet
Rcgt
— Ook
op
bet
— Lyonnet — Geletterde vlugtelingen —Jacques Basnage — Benoit—Janicon —TijdPierre
—De Leidscbe Courant enz.
Sedert de lierroeping van hct Edict van
van
zijne
mannen van naam, en was te
vormen.
—Invloed der vlugte— De strengere
Strafregt
Kcnnis
Dagbladen
tantscli Franh'ijk,
Onderwijs in den niiddel-
en Wetenschappen bevorderd
Burgorlijk
Wetenscbappen
scbriften en
Jurieii
Holland
Fransche Taal in
baren stand
—
Nantes, bezat protes-
hooge scholen beroofd, geen geletterde daarbij verstoken
van het middel
om
ze
In het begin der achttiende eeiiw waren er gebeele
provincien zonder kerken en zonder leeraars. Andere bezaten slechts ongeletterde bedienaars
des Woords, die op eene ongeregelde wijs
door vergaderingen in de woestijn waren aangesteld, wier aanbeveling niet
bestond in de gaaf der welsprekendlieid, maar in een onverzette-
lijken ijver,
die
Maar
hen den ruarteldood deed trotseren.
er
waren
zoo veel te meer geleerden onder de predikanten, die in Holland eene veilige wijkplaats, vrijheid en onderscheiding gevonden hadden.
Ook
in de vreemdelingschap waren
handhaving van het
hun ongelukkig
geloof,
vaderland,
maar dat
zij
niet slechts
onvermoeid in de
ook licht van hen uit naar zoo noode verlaten hadden,
er ging zij
Lodewijk XVI., was Holland het brandpunt van het fransche protestantisme. Van daar verspreidden zich As, ?Xx&\.&a.ndi,dx FranJcrijk, Eng eland t\\ DtiUschland ; maar de uitwerking was vooral in de Vereenigde Provincien zigtbaar. De Sedert de dragonnaden tot aan
waalsche kerk werd er door hervormd
meer dan
ooit voortgeplant
;
cenen heilzamen invloed, waarvan
De
;
de keunis der fransche taal
en dit had op letterkunde en wetenschap
men nog
gesticht, die reeds uitbasterden en zich in Icind
de vruchten plukt.
waalsche gemeenten, in de tweede helft der zestiende eeuw
bcgonnen op
te
lessen,
werden
de bevolking van Neder-
als
het ware
verjongd,
kregen een nieuw leveu door de komst der vlugtelingen,
en
Vddr de
62 lierroeping
hadden dc waalsche gemeenten gebrek aan leeraars. Amsterdam alleen voorzag rijkelijk in. dat gebrek.
LoDEWiJK XIV. versterkte zich
met
zestien
nieuwe
leeraars, en
meer dan tweehon-
derd versprcidden zich over de verschillende steden der Vereenigde Dit was de bloem der protestantsche geestelijklieid van want (we mogen het niet verzwijgen) sommige leeraars waren voor verleiding bezweken, hadden zich in den strik laten Provincien.
Frankrijk
;
om
vangen, waren, in een woord, tot de roomsche kerk overgegaan, in
mogen blijven. Zij, die de baUingschap als hun waren mannen vol moed en zelfstandigheid, die weer-
hun vaderland
deel kozen,
te
stand geboden hadden aan beloften en dreigingen, en wier voorbeeld
voortaan het zegel drukte op himne woorden. uit aanzienlijke, niet zelden zij
gewoon met
den voelden
zij
allerlei
Voor het meerderdeel
standen
om
Met de hoogere
te gaan.
zich gelijk, en tot de lagere wisten
Daarbij behartigden
zij
waren
adellijke geslachten gesproten,
hunne
herderlijke pligten,
zij
stan-
af te dalen.
met eene waardig-
heid en naauwgezetheid, die aan de oude waalsche gemeenten eenigzins
vreemd waren.
Gedurende de geheele achttiende eeuw werd
er door
de afstammelingen der fransche vlugtelingen nooit dan met achting en eerbied aan die eerste leeraars herdacht.
De
eerste lof, die
De
kansel.
hun toekomt,
is
de verbeterde leerwijs van den
afstand was verbazend groot tusschen hunne leerredenen
en die der Walen of Nederlanders.
In Franhrijh, waar twee kerken
elkanders gezag in het geestelijke betwisteden, was de kanselwel-
sprekendheid ten top gevoevd
;
en verscheidene uitgeweken leeraars
deden, als redenaars, naauwelijks voor buiten twijfel Massillon,
Bossuet
Bourdaloue
onder, en overtroffen
en Flechieu.
De
^
waal-
hadden geen kanseh-edenaars, die met hen op eene lijn konden geplaatst wordeli. Geen wonder dan ook, dat niet alleen vlugtelingen, maar ook Walen en Hollanders, die aan sche gemeenten
hoogere
beschaving
stroomden.
Vele
behoefte
gevoelden,
Hollanders werden,
bij
naar
de fransche
verkiezing,
kerk
leden
der
fransche gemeenten.
De
meerdere voortrefFelijkheid der fransche
heid hield zich
vrij
lang staande.
De
kanselwelsprekend-
evangelie-bediening was
bij
men had schier, gelijk bij de Israelieten van ouds, priesterlijke geslachten. De Chaufepic's waren afkomstig van Poitou, de Mounier's van Perigord, de Delprats van Moti-
velen erfelijk geworden, en
tauban, dP
Saurin's van Nimes.
Dat
die voortrefFelijkheid door
langdurige vervvijdering uit het vaderland allengs vervallen moest,
— 63 valt ligt
te begi'ijpen
maar lang
;
eer het daartoe
kwam, had
niet
de waalsche kansel de vruchten daarvan geplukt, maar had ook de hollaudsche preektrant veel van de fransche overgenoraen, en alleen
heeft zich van dien tijd af
op een hoog standpunt weten
hand-
te
haven.
De uitmuntendste
redenaar
onder
de vlugteliugen,
Jacques
Saurin, behoort tot het tweede tijdvak der volksverhuizing. In 1677 te Nimes geboren, volgde hij als knaap zijnen vader, die, ora Daar, aan letteroefeningen zijn geloof, naar Geneve was uitgeweken. overgegeven, gevoelde hij aandrang om naar krijgsroem te dingen. Naauwelijks
vijftien jareu
oud,
nam
hij
dienst in een regiment door
den Markies de Euvigni opgerigt, ten gevalle van den Hertog van Savoije, die juist deel nam aan de europesche coalitie tegen Lode-
WIJK
XW.
Toen
die prins afvallig werd, keerde hij naar Geneve
terug en voltooide aldaar zijne letteroefeningen.
Van
toen af trokken
in welsprekendheid de aandacht van velen
zijne oefeningen
;
en
zekere gelegenheid was de toevloed der hoorders zoo groot, dat
de hoofdkerk openen moest,
Eerlang werd
schaffen.
beroepen, alwaar dien
hij tot
het
hij
om hnn genoegzame fransch
als
zijne
Door
naar Londen
redenaarsbekwaamheid ten top voerde.
In 1705 naar den Haag beroepen, had toeloop.
ruimte te ver-
predikant
van den beroemden Tillotson,
voorbeeld
model koos,
bij
men
uitgebreide kennis,
hij
ook daar een grooten
verhevenheid van
gedachten,
hooge vlugt van verbeelding, kracht van bewijsredenen, duidelijke uiteenzetting van zijn onderwerp, ziiiverheid van stijl, en eene gepaste keus van nadmkkehjke bewoordingen, maakte
hij
diepen
indruk op de talrijke schaar van vlugteUngen, die naauwelijks binnen
de wanden van het tempelgebouw konden bevat worden. der bevolking van den Haag, de
De bloem
Heinsiussen en van Harens,
staatsmannen, die toen de lotgevallen van Europa in hunne handen hielden, verdrongen elkander
om hem
te hooren,
ching der franschen ook de hunne te voegen. edel gelaat, de helderheid
zijner
De
en
bij
de toejui-
kalmte van zijn
klank voile stem, en die gloed aan
Geneve niet minder eigen dan aan het ziiiden van Frankrijk in een woord, werkte
mede,
om
—
alles,
zijne talrijke toehoorders tot ver-
mkking te stemmen. Als eene proeve van 's mans welsprekendheid, moge de volgende vertaling dienen van het slot eener nieuwjaarspreek, gehouden
"
Na
aldus
onze wenschcn.
1710
:
onze vermaningen gehoord Eerst
wend
ik mij
te
hebben, ontvangt nu
naar de muren van dat paleis,
!
!
64 alwaar die wetten roeni en
liet
voii billijklieid
Voedsterhceren der
en Oppergezagvoerders
kerk, onze Bestuurders in
en regt worden uitgedacht, die den
geluk dezer provincien uitmaken.
waarvan
die magt,
!
God
u Het
bevestige
een zoo roemrijk gebruik maakt
gij
!
behage de Voorzienigheid de teugels van het bewind in uwe handen te laten, die gij- dit geineenebest met zoo veel wijsheid en zachtzinnigheid bestunrt " Ook tot u wend ik vincien de
mannen,
doovluclitige
niij,
die in deze pro-
gekroonde hoofden van onderscheiden rijken der christen
wereld vertegenwoordigt, en ons
zoodanig eenigermate prinsen,
als
keurvorsten en koningen, in deze vergadering doet aanschouwen
Het behage de Godheid hare schatkameren dier onschendbare
mannen, die
als
te ontsluiten ten belioeve
goden op aarde
en die
zijn,
gij
onder ons vertegenwoordigt, en opdat zij de kroon, die hunne scliedels drnkt, met waardigheid dragen mogen, schenke God hun
op den duur znlke zaakgelastigden,
gelijk gij, in staat zijn
die,
om
het oppergezag te doen beminnen, ja, maar tevens te ontzien " Ook u begroeten wij met wenschen, heihge Priesterschaar des !
Heeren,
van den koiring der koningen,
afgezanten
nienwen verbonds, op
dienaars
des
voorhoofden gegraveerd staat " de en op uwe borst " de namen dee.
wier
HEILIGHEID DES Heeben," En gij, vooral, mijne medearbeiders, medezoNEN Israels !"* herders over eene kudde, God vervnlle en beziele u met den ijver van zijn huis
!
" Ontvangt ook gezinnen herleven,
!
gij
Gelukkig
onze wenschen, vaders en moeders van hniszijt
gij,
ring der eerstgeborenen, die levens.
Hem
dat
u zelven
gij
maar oneindig gelukkiger, dat
God
geve
ter eere, en
dat
dat
gij
uw
kroost ziet
gebragt hebt in het jammerdal des
uwe huizen uwe kinderen
stelt
gij
gij
in
ze inlijft in de vergade-
gij
als
tot
heiligdommen.
offeranden
Hem
toe
Vader is der geesten en de God van aUe vleesch "Heilzij ook u toegewenscht, die hierinkrijgsmansdos verschenen die na zoo vele gevechten tot een nienwen kanipstrijd geroepen zijt wordt die na zoo veel ontkomen gevaren, eene niet minder geDe Heer der heerscharen vaarvoUe loopbaan voor u geopend ziet voert, die de
—
!
—
!
strijde steeds gij
voor u, dan zal de zege u alom vergezellen
uwe vijanden
in
het stof doet bukken, raoge in
* Exodus
xxviii.
29 en 36.
;
en
teinvijl
uw gedrag
de
!
!
65 spreuk des wijzen konings bewaarlicid worden
" Die lieerscht over
:
dan die ccue stad iuuoemt
zijneii geest is beter,
!"
" Ontvangt onze wensclien, jongelingen en jonge docliters blijven voor de besmetting der
bewaard
gij
getreden
baren
zijt,
die
tijd,
of eeiiang binnentreden
zult
uw
liet
deel
bestedeu aan
is,
wereld, die
Moogt
!
!
gij
gij
Moogt binnen
den kost-
belioud uwer zielcn, en
aan uwen Scbepper gedenken in de dageu nwer jongelingschap " Ontvangt onze wensclien, gij ouden van dagen, die reeds een !
been in het graf,
of,
laat ik liever zeggen,
bemel hebt, daar waar
uw
scliat
is
die reeds
IMoogt
!
uw
menscli versterkt zien naar mate de uitweudige vervalt in
toenemendc krachten der
hart in den
den inwendigen
gij
!
JMoogt
gij
vergoediug vinden voor de zwak-
ziel
heid des ligcliaams, en moogt
de pooiten der eeuwige taber-
gij
u zien openen, wanneer de leemen hut nwer inwoning
iiakelen voor
begeven zal " Ontvangt onze wenschcn, verwoeste landstreken, die reeds jaren
11
herwaarts het bloedig tooneel
des vernielenden oorlogs
zijt
Moge
!
het zwaard des Heeren, dronken van zoo veel bloeds, eindelijk in de
schede terugkeeren
Moge
!
de
doodsengel,
uwe velden
die
ont-
werk eindelijk staken, en de daauw des hemels den bloedregen vervangen die u reeds jaren lang besproeid heeft
volkte, zijn bloedig
" Zijn mijne wenschen uitgeput? feestdag onze droefheden kunnen
icij
!
verblijden ons over
medelijden willen onthouden
brand gered
droevige,
zijt,
ongelukkige kerken tijds
niet
Gelukkige bewoners
!
zoo dikwijls met het verhaal onzer rampen lastig
dezer provincien, gevallen
Ach, hoe zouden wij op dezen vergeten
—
uwen voorspoed, zoudt
En
?
broeders,
wij achter lieten
?
die
uw
gij ons
vuurbranden
maar achtenswaardige
geliefde
aan dezekusten geslingerd hebben
gedenken die
die als
gij,
nit
overblijfsels
den
onzer
de rampspoeden
des
!
zullen wij der ongelukkigen
O
weeklagten der gevangenen,
snikkende priesterschaar, wecnende maagdenstoet, ontheiligde feestdagen,
straten
martelaars
!
tot ons, en vervult
vergete,
o
met rouwfloers omhangen o klagten en geween mijne toehoorders met weedom.
Zions
!
bloedige voorwerpen,
Jeruzalem
!
zoo
vergete
afvalligen
!
'
Indien ik u
mijne regterhand zich zelve.
Mijne tong kleve aan mijn gehemelte zoo ik u niet gedenke, zoo Jeruzalem niet verhefFe boven het hoogste mijner blijdschap. zij
in
uwe
vestigingen,
welvaren
broederen en mijner vrienden
u
!'
Mogt
wille,
Go
in
o
dringt door
!
uwe
zal ik
paleizen
naspreken
indien niet
om
!
:
Om
ik
Vrede mijner
vrede
zij
in
onze vurige wen1
;
66
dan toch
schen,
geleden
om
de diepte onzev ellende
verliezen in
lieiligdommen
—indien
dan
tijdelijke,
liet
om
niet
—
onze handen gerukt heeft
om
zijne
de ligchamen, die wij
in de gelieele wereld rond voeren, dan toch uit
^indien niet
tocli
om
als
om
onze
gesloopte ballingen
die zielen die
men
!"
Deze tevugblik op de vervolging der Protestanten in Frankrijk, maakt den spreker indaclitig aan den vervolgzieken koning. Hij Door dat zwijgen wordt de oplettendzwijgt eenige oogenblikken.
Er
heid der toelioorders gescherpt. ]\Ien verwaclat
vergadering.
lieerscht
plegtige
stilte
de
in
eenen uitroep van verontwaardiging
maar het godsdienstig gevoel weert den vloek, die reeds op de lippen zweefde, en woorden vol van vergevensgezindheid voegen zich. te zamen tot een verheven gebed. " En gij, geducbte vorst, dien ik nog onlangs als mijnen koning eerde, dien ik ook nu nog ontzie als den geessel des Heeren ook gij zult deel liebben aan mijne wenschen. Deze provincien, die gij bedreigtj maar die door Gods arm geschraagd worden deze landstreken die gij met vlugtelingen bevolkt, maar vlugtelingen bezield met den geest der liefde deze wanden welke de duizenden omvatten, die gij tot martelaars gemaakt liebt, maar martelaars zegevierend in bet geloof ze zuUen nog vveergalmen van zegeningen over u !
—
—
—
God
afgesmeekt.
geve, dat de noodiottige blinddoek, die de waar-
uwe oogen
heid voor u verbergt, van
de stroomen bloeds, die
op ens gebragt hebt, terwijl
gij
dengenen, die bun
geeffc
dat
al
aan de
kwaad
die toegelaten heeft, dat zijner
!
Hij gedenke niet aan
Al de jammeren, die
!
wissclie Hij voor altijd uit zijn
vergoeding
Hij
valle
gestort liebt
gij
oordeelen zijn zoudt,
lieeft
lijders,
gedenkboek
;
gij
en
scbenke Hij vergiffenis
aangedaan
!
Ja, de Almagtige,
voor ons en voor zijne kerk de dienaar
make u eenmaal den
uitdeeler zijner
zegeningen en den dienaar zijner barmhartigheden " Ik keer tot u terug, mijne breeders In de wenschen, die mij !
!
nog overig
vat ik u alien te zamen.
blijven,
nederdalen op deze vergadering. een jaar van genade
Maar
het
is
niet
— een
Het
;
zijnen Geest zij
jaar van voorbereiding voor dc ceuwigheid
genoeg zulke weldaden
zich van verzekeren
God doe
Hij geve, dat dit jaar ons aUen
men moet
u
niet
—
gij
te
wenschen
:
men moet
!
er
ze putten uit de bron, die ze opleve-
heU moet de vervulling dier wenschen afsmeeken van den volzaligen God. Wij moeten toetreden tot zijnen troon, met den sterken (iod worstelen met gebed en tranen moeten wij
ren kan.
zij
toegewenscht heeft
;
genoeg, dat een medesterveling u
;
— 67
Hem
Hem
dwingen, en
Komt
heeft.
niet laten
gaan alvoreus Hij ons gezegend
dan, overheden en onderdanen, krijgsvolk en burgers,
uwe kudden komt, buigen wij de knieen voor den Koning van het heelal en weg van ons ligtvaardige gedachten, verwijdert u van knagende zorgen, wereldsche beslommeringen herders met
!
—
!
!
ons, en ontlieiligt onzc offerande niet."
Deze eene proeve,
door onzen schrijver aangehaald,
lut vele
Saurin
getuigt van de voortreffelijkheid van
Men
man van
oordeele of een
makende stem,
vijf-en-twintig jaren in de franscbe kerk in
die
Haag geklonken
kanselredenaar.
als
zulke begaafdheden, of die indruk-
heeft,
op de gemoederen
te
geschikt was
hebbeu.
om
Niets
den
eene blijvende uitwerking in
is
staat
om
daarvan een
denkbeeld te geven, dan de diepe eerbied en aan vergoding grenzende
waarmede men, lang na zijnen dood, den grooten redenaar bleef vonden in het lezen en herlezen van 's mans geschriften. Nevens Saurin, maar op een lageren ti-ap, stonden andere
hulde,
vereeren, terwiji deze gevoelens bij voortdiuing voedsel
redenaars onder de vlugtelingen, die voor de waalsche en neder-
landsche predikanten tot modelien van welsprekendheid verstrekten.
Claude, na in onderscheidene steden van Frankrijk, waaroiuler Nimes en Montauban genoemd worden, het leeraarsambt bekleed te hebben,
kwam
zeven-eu veertig jaren oud zijnde,
in 1666,
Parijs, en bleef daar predikaut
van Charenton
herroeping van het Edict van Nantes begaf
tot
1685.
zich naar Holland, en
hij
genoot veel onderseheiding van den Prins van Oranje.
nog twee jaren en
stierf in
den Haag 1687.
vlugtelingen, en gold voor den
Bossuet op
en
niets aanvaUigs,
maar
te treden.
zijn
Hij leefde
Hij was het orakel der
bekwaamsten godgeleerde, en
zoodanig, voor den geschiktsten persoon,
Arkaud
naar
Bij de
om
als tegenschrijver
Zijn voordragt en
als
tegen
hadden
stijl
redeneertrant was overtuigend.
Zijn
kansel was voor aanstaande predikanten een leerstoel der godgeleerdheid.
digste
Er
een bundel van zijne leerredeuen gedrukt.
is
welke
is die,
hij
op 21 November 1685 in dtn
omtrent eene maand na ontleenen
dat
hij
daaruit een aandoenbjk
I'ranlcrljh
uittreksel,
De merkwaarHaag uitsprak, had.
verlaten
waarin
hij
Wij
aan
de
bevolking der Vereenigde Provincien zijnen dank betuigt voor de
weldaden aan "
God
zijne
zelf zij
landgenooten bewezen
uw
om aan ons te doen. om nog meer uwe toegenegenheid te
dat Hij u in het hart gegeven heeft niet te min,
dat wij,
;
belooner, en vergelde duizendvoud al het goed^:
Gedoogt winnen,
i;
:
68 de woorden toevoegen, weleer door
komen
om met
hier
u
God
gelijk
uw God
zijn;
uwe
leeft,
daar willen wij leven
sterven
uwe
;
en waar
;
uwe graven zuUen ook
met onze zwaklieden.
Wij
Naomi
uw
iiit
maken
en
Waar
gij
daar willen ook wij
begraven worden.
wij
;
volk voortaan ons volk
sterft,
gij
Wij
gerigt. te
belangen, de onze.
broeders en landgenooten
als
aan
een ligcliaam
zoo zal ook
is,
wetten, onze wetten
en in
;
ons dan
onze
Ruth
te zainen als
jBeinint
en oefent inscliikkelijkheid
;
zijn in eene luchtstreek geboren, die niet
aan alien die liezadigde en gematigde gemoedsgesteldlieid verleent, Oefent dan verdraagzaamlieid met die uwen landaard kenmerkt. ons
want
;
gelijk
het betamelijk
is,
dat
wij
uwe bedachtzaamheid
nemen, zoo verwacbten wij ook van uwe
tot voorbeeld
billijkheid,
dat gij ons niet al onze zwakheden zult toerekenen. " Op u, mijne broeders, die de overblijfselen uitmaakt van eene al-
gemeene
scliipbrevik
!
op u moet ik nog deze woorden toepassen
Ten dage des tegenspoeds
ziet toe.
reeks onzer tegenspoeden op te
toch zouden ze
u
niet
bekend
Ik
zijn,
niet
lieb
sommen
:
noodig u de lange
u bekend.
ze zijn
En
hoe
daar gebeel 3uropa er van ge-
waagt ? Maar wat tweede oorzaken betrcft, waartoe zouden wij die vuile bronnen nasporen, die vergiftigd zijn door de boosaardiglieid Bedekken wij liever dat alles met eenen sluijer, opdat dezer eeuw ? er uit ons hart geen gewaarwordingen opwellen die ons met betamen.
Het
oordeel verblijve aan God, of liever bidden
\\t.j
Hem
dat Hij
hen bekeere, en Imn al die razernij niet toerekene." Buiten godgeleerde twistschriften, hebben wij nog van Claude een beroemd vertoog
van
1686, getiteld
:
Klagten der fransche
Protestanten.
PiERKE JuEiEU bezocht eerst de akademie van Saimiur, en daarna de liooge scholen van Holland en Engeland. Hij was een' tijd lang professor der hebreeuwsche taal en godgeleerdheid te Sedan. Toen
die
hooge school afgeschaft werd, begaf
dam, alwaar
hij
hij
leeraar der fransche kerk werd,
zich naar Rotter-
met behoud van den
Plij was een der geschiktste tegenschrijvers van met het beginsel van lijdelijke gelioorzaamlieid, voorgestaan door Calvijn, en door Basnage gehandhaafd, beweerde Jurieu uitdrukkelijk het regt van weerstand te bieden aan
professoralen
BossuET.
titel.
Strijdig
dwingelandij, en verkondigde het oppergezag des volks. Zidke stoute uitlatingen
deed
hij
mnat
tc
gaven aanstoot aan zijne medevlugtehngen.
Daarbij
aanvallen op de roomsche godsdienst, die in hevigheid
de
buiten gingen, die een christcnleeraar zich belioort voor te
69
Van
schrijveu.
derd
geschriften
zijiie
naiuelijk zijne
is,
PiERKE DU Bosc,
is
er slechts
een, dat niet
verou-
Oordeelkundige Geschiedenis der Leerstwkken,
Van eenen advokaat
zooii
Rouen, verkreeg
te
predikant te Caen eenen roem van welsprekendheid, die aanlei-
nls
ding
gaf,
wees
dit
men hem
dat
schatfing der
uitnoodigde naar Parijs te komen.
Toen
van de hand.
er sprake
liij
ging van de aanstaande
af-
gemengde geregtshoven door Lodewijk XIV., werd
DU Bosc door
de kerk afgevaardigd,
om
het beklag der Protestanten
Nadat hem gehoor verleend was, zeide de koning, naar de vertrekken der koningin gaande, waar het hof hem opwachtte " Zoo even lieb ik een gesprck gehad met den den koning in
bij
te dienen.
:
besten spreker in
mijn kouingrijk."
in Botterdam vestigen.
hij zich
Zeventien jaren later
Hij
kwam
werd gehouden voor een
vol-
maakt redenaar. Hij was bijzonder gehecht aan de leerstukken van AuGUSTiXL's. Van daar dat men hem den prediker der genade Zijne loopbaan was schitterend maar kort. plagt te noemen. Hij overleed in het vierde jaar van zijn verblijf te Rotterdam.
Daniel de Superville, ambtgenoot van du Bosc
in dezelfde
van Saumiir, in 1657, had aldaar zijne
stad, geboortig
letteroefe-
ningen begonnen, en studeerde vervolgens te Geneve onder de be-
Voor
kwaamste professoren. deed
men
aan het hof
zijn vertrek nit
Te Rotterdam deed
te verleiden.
FranJcrijk,
vergeefsche pogingen
allerlei
hij
om hem
zich spoedig
een duidelijk voorstel en een gekuischten
in
1685,
tot afvai
opmerken door
Hij plagt te zeggen,
stijl.
dat een kanselredenaar de godsdienst in het hart moet hebben, zoo
wel
als in
het hoofd, en
bragt dit voorschrift zelf in beoefening.
hij
Zijne verfijnde zeden en adeUijke, bijna hoofsche, manieren,
van hem hij
als
't
ware een' protestantschen Fenelon.
naar den Haar/ genoodigd
prediken.
Op den lOden
om
voor den koning van Engeland te
September, 1704, voerde
op eenen dankdag voor de overwinning van
bondgenooten onder hij
muntte meer
uit
heids redevoeringen.
Marlborough in
zijn
korte gezegden
deugdzame
;
en
bij
elk,
God
die
als
heeft
mogen
woord
door de
en Eugenius behaald.
strekken van het eigenaardige in zijnen
" Het geloof aan eenen
het
hij
HocJistett,
gewonen kanselarbeid dan
Een paar
maakten
In L691 werd
Maar
in gelegentot proeven
stijl.
niets
drukkends voor den
godloochenaar optreedt, heeft het
hart laiim zoo veel deel aan zijn ongeloof als het verstand.
"
Do
vrees des
Heeren
is
een beter gids dan de wijsbegeerte of de
70 staatkuude liet
:
u zonder bedenken aan de godsvrucht
hoiid
;
dat
is
beste overleg en de voornaamste levenswijslieid."
Eer
van
wij
onderwerp, namelijk, de beschouwing der voor-
dit
naamste leeraars onder de vlugtelingen, afstappen, noemen wij nog
David Martin was predikant
eerste
en gaf eene vertaling van den bijbel
uit,
de fransclie kerken van Holland, Zwitserland en Engeland
die in
algemeen werd aangenomen. drie
in die
bleef
zij
door
liet
spreid
De
Philiponneau de Hautecourt.
en
te UtrecJd,
werk bescliouwd,
Als een klassiek
en de fransclie
landen in gebruik,
bijbels,
die
londensch bijbelgenootschap door de geheele wereld ver-
Avorden,
De
Martin.
van
herdrukken
slechts
zijn
tweede,
hoogieeraar
weleer
te
de
van
vertaling
Smtmur, bekleedde
lange jaren eenen leerstoel in Friesland, en vormde vele leerlingen,
de vereenigde provin-
die den Icertrant der fransclie vlugtelingen in
cien hielpen voortplanten.
Zoo
is
het dan bewezen, dat de prediking van
een nieuw leven ontving van de leeraars, die door uit Frankrijk
Dat
gebannen waren.
eene voUedige kennis der
gemakkelijk begrijpen.
zij
liet
evangelie als
Lodewijk XIV.
veel bijgebragt
fi-ansclie taal in
hebben tot
de Nederlanden, laat zich
Maar men zou dwaleu
indicn
men
beweerde,
dat de beoefening dier taal met de komst der vlugtelingen in Holland
begonnen
is.
Eeeds lang
te
voren was de fransclie letterkunde een
geliefkoosd voorwerp van beoefening bij de bescliaafde standen in al
de provincien der rcpubliek.
Willem van Oranje
Misscliien liad
magt de engelsclie taal tot boftaal te maken, en voor de meesterstukken van Shakspere en Milton eene plaats in te Maar die vorst ruimen boven die van TIacine en Moliere. bewonderde, met gelieel Europa, eene letterkunde, waarop de men-
het in zijne
schelijke
geest zich verheffen kan,
Daarenboven was
dier eeuw.
niet weinig kans
ring in zijn
voorvader, ter
had
op het luistemjkste sieraad
het Latijn te vervangeii^reeds bij overleve-
dooiiuchtig geslacht
te
huis.
In.mers hiiwde
Willem de Zwijger, Louisa van Chatillon,
van Coligny.
beroemde
om
als
die taal, welke, als algemeene spraak,
Pransch werd de
stichter der
hoUandsche
taal
vrijheid,
van
zijn
hof
;
zijn
doch-
en toen do
door den dolk des sluip-
'' Mon met stervende lippen " Mijn God dat is Bieii! aie pitie de moi et de ce pauvre peiiple^' Zoo vond dan de outferm u over mij en dit ongelukkig volk !"
moordenaars geveld werd, riep
algemeenmaking der fransche
hij
taal schier
:
—
:
nergens tegenstand.
!
De
71 voor jongens
scliolen
fransclie
en
door de viugtelingeii
meisjes,
werden vlijtig bezocht. De fransche taal word eerlang de taal der]diplomatie, waavvan men zich in zijne staatkundigebetrekking tot opgerigt,
andere landen
als
voertuig bedieride, en als een gevolg daarvan, was
er sckier geeu lid eener stedelijke regering, die or geen prijs
en er zijn werk van maakte
om
op stelde
"vooral zuiver franscli te spreken,
en
te zorgen,
dat zijne kinderen vroeg in de kennis dier taal werden
opgeleid.
Het HoUandsch van dien
gebruik van basterdwoorden,
voor dc fransclie
De
tijd
draagt,
in
veelvuldig
liet
de sporen der toenmalige voorliefde
taal.
heerscliende
smaak voor de
fransclie
taal
invloed op den vooruitgang van den middelstand.
had een zigtbaren Vddr de komst
der vlugtelingen werden letterkunde en wetenscliappen alleen in bet
Een
Latijn onderwezen.
ineer
dan oppervlakkige kennis aan de
was slechts voor geleerden bereikbaar. ten eenenmaal buiten gesloten. Zonder dus op
waarheden der godsdienst
Vrouwen waren het Latijn, uit
als
er
een nuttig voertuig van kennis in de middeleeuwen,
de hoogte neer te
zien,
kan men met waarheid beweren, dat het
veelviUdig gebruik der ft-ansche taal, veel heeft bijgedi-agen tot ver-
breiding van algemeene kennis in Holland.
De wetenschap
daalde
nu af uit het boekvertrek van den rijke, en bezocht de nederige woning van den burger en ambachtsman. Immers, de Jaarboeken der Vereenigde Provincien werden niet meer, gelijk te voren door DE Groot, in het Latijn, maar door Basnage in het Transch geschreven. De minste bm-ger kon nu de geschiedenis van zijn land lezen.
In dezelfde taal schreef
lateren
tijd,
Toen Saurin
Nieuwe Testament
m
het licbt
geleerden, gelijk weleer
de waarheden
der
toegankelijk.
Be
Geschiedenis der Joden van
Leerredenen over het
gaf,
Schiift
Oude en
niet in de taal der
schreef hij
Voetius en Coccejus
lieilige
Bayle maakte Jfc^s
hij
zijne
maar
hij
bragt
binnen het bereik van
alien.
;
de kennis der wijsbegeerte voor ongeletterdeu
^^
Intusschen duurde het niet lang, of de fransche taal begon in
Holland
te ontaarden,
en Voltaire 'maakte reeds aanmerkingen op
zekere eigenheden van het Fransch der vlugtelingen.
Hij schreef
ze gedeeltelijk toe aan de beoefening der schriften van de z-\vitsersche
hervormers. schrijvers
Maar
het
lijdt
en beschaafde taal schreveu proza,
geen
twijfel,
dat de protest ant sche
van de zestiende en zeventiende eeuw, eene even zuivere
door Calvijn,
Beza
als
de roomsche
;
en dat het fransch
en hunne opvolgers, eene juistheid en
n Balzac en Pascal Voltaire aan, dat de
kracht vaia uitdrukkiiig verkregen heeft, die voor
Met meer
den weg baanden.
regt merkt
meeste predikanten van Languedoc en Daupliine af komstig waren, en
Sammur gestudecrd
te
Zoo moest hun natuurlijk veel
liadden.
De psalmen van Clement Marot, en
aankleven.
gewestelijks
hunne bijbelvertaling mogen ook bijgedragen hebben spreekwijzen in zwang te doen blijven. jMaar meer dan dit alles Averkte de dagelijksche volk van gelieel andere zeden, die
een
als
afgeliouwen
met den " Het getuigt
zelf
vreemdeu
op
tak
valt
:
hard voor
verouderde
omgang met een
en de onmogelijklieid
stara te ontwikkelen
gelijkelijk
cm
cm
bodem
eene taal,
vei-jjlant
lien, die
is,
Saurin
en te vohnaken.
bun vaderland aan hunne
godsdienst opgeofferd hebben, hunne taal met zuiverheid te spreken."
Van
lieverlede
begon men in een
frauscli opstel hollandsche
wendin-
nemen en slechts weinige huisgezinnen bewaarden bij overlevering hunne taal onverbasterd. De beroemde leidsche courant van Etienne Luzac deed, in juistheid en zwier gen en uitdrukkingen over
te
;
van uitdrukking, niet onder voor de beste
gelijktijdige
werken van
dien aard, die in Frankrijk uitkvvamen. Alle vakken van kemris werden in Holland door de vlugtelingen
hooger dan
te
voren opgevoerd.
die daar heerschte,
De
vrijheid van
begunstigde zulks.
denken en spreken,
Advokaten, die republi-
keinsche gevoelens koesterden, durfden er onder niet
mee
De
uit.
en stelden zich de
regt ingenomen,
Lodewijk XIV.
meesten onder hen waren tegen aUe geselireven mogelijkheid voor van eene
wetgeving op rede en billijkheid gegrond.
Onder
die regtsgcleerden, die door de strekking
hunner denkbeel-
den, tot het latere gedeelte der achttiende eeuw bchoorden, verdient
Barbeyrac
de eerste plaats.
leerstoel voor het
PuFFENDORF verheft
hij,
en
DE Groot.
te
Groningen eenen Hij vertaalde
In zijne voorrcde^te- Puffendorf,
zonder schroom, de zedeleer der wiPgeeren boven die
der kerkvaders.
beyrac.
Hij heeft lang
Eegt en de Geschiedenis bekleed.
Elias Luzac had dezelfde beginselen Montesquieu's Esprit
als
Zijne aauteekeningen op
Bar-
des Lois,
en zijne geschriften tot aanprijzing van eene vrije cb'ukpers, ken-
merken hem gang.
als
een vrijzinnigen geest en voorstander van vooruit-
Zulke mannen oefenden een heilzamen invlocd
op het burgerlijk
als
op het
strafregt.
Zij
uit,
zoo wel
bragten de schriften
van Pothier, d'Aguesseau en anderen in gebruik, die in Frankrijk
wel
door de uitmuntendste verstanden geschat werden, raaar
73 wier grondstellingen, iiuune eeuw ver vooruit, in onze dageu eerst in het gesclireven regt zijn overgegaan.
De
Hollanders ontleenden van zulke mannen eene meer wijsgeerige
toepassing van
romeinscli burgerlijk regt, en geregtclijke proce-
liet
dures meer overeenkorastig den geest der groote regtsgeleerden der romeinsclie oudlieid, terwijl
de verouderde vormen der hoog-
zij
duitsche regtspleging afschaften.
Natuurlijke geschiedenis, geneeskunst, natuurkunde en vooral de strenge wetcnschappen, sedert
Pascal en Descartes zoo algemeen voor een gedeelte althans, aan de
in Frankrijk beoefend, hadden,
danken, die haar in Holland te
vlugtelingen den vooraitgang te
Jacques Bernard, beroemd wiskundige, 1658 Dcmpldne, geboren, kwam, na zich geruimen tijd
beiirt viel.
Nions,
in
Zicitserland
opgehouden
Aanvankelijk
als
te
hebben,
zicli
in
Holland nedcrzetten,
predikant te Leiden beroepen, bekleedde
BEEK
heeft in
gedaan aan
's
zijne
mans
GescJdedenis der Leidsche
iiitstekende
Pierre Lyonnet werd,
Hooge
liij
daar
Siegen-
1718, eenen leerstoel voor wijsbegeerte en wiskunst.
tot
te
in
School, liidde
bekwaambeden. natuuronderzoeker, ontleedkundige
als
en plaatsnijder nog beroemder dan
Bernard.
man van
uitgebreide taalkennis.
In 1707 te Maastriclit geboren,
werd
door zijnen vader, die
hij
stond,
voor de kerk bestemd
regten te studeren.
Na
zijne
;
als
maar
franscli hij
Hij was daarbij een predikant te Heusden
verkoos naderhand in de
promotie in UtrecJd, verkreeg
de staten generaal eene aanstelling als secretaris van het eedigd translateur.
Van
toen af besteedde
hij zijne
cijfer
hij
van
en be-
snipperuren aan
de beoefening der natuurlijke geschiedenis, en teekende zeer uitvoerig
de insecten, die in de nabijheid van den Haag gevonden worden. CuviER heeft, na meer dan bonder d jaren, de platen bewonderd, door Lyonnet, voor het werk van Trembley over de polypen veral
vaardigd.
Majtr onder de zeldzaamste kunststukken der mensche-
lijke
behoort zijne ontlediug der rups.
vlijt,
alleen
van zulk een klein
dier,
Het
getal der spiereu
die alle in plaat gesneden en beschre-
ven
zijn, beloopt 4,011, en al de inwendige werktuigen zijn zoo naauwkeurig en zuiver aangewezen, dat de afbeelding een juister denkbeeld aan den beschouwcr oplevert, dan hij met behulp van een vergi'ootglas van het voorwerp zelf zou kunnen ontleenen.
te
Aan Bernard en Lyonnet sluit zich Desaguliers aan, die Rotterdam en in den Haay voorlezingen gaf over de ontdekkingen
van
Newton
;
en de Aviskunstenaar LoRe, die de jaarbooken der
K
74 akademie van wetenschappen te Parijs door zijnen arbeid verrijkte
;
en Pierre Latanc, lioogleeraar in de geneeskunst en hofarts van den De vervolging van 1681 gaf ook aanleiding dat Prins van Oranje.
HuYGENS, door CoLBERT naar zijn
Farijs geroepen, waar hij in 1673 beroemd werk over het slingeniurwerk uitgaf en aan Lodew^ijk
opdroeg, naar zijn vaderland terugkeerde. letterkunde heeft nog grooter verpligting aan de vlugtedan het regt en de strenge wetenschappen.
Maar de lingen,
Aan
hoofd der uitgevreken letterkundigen,
het
Bayle, bekend
als
een spotzieke twijfelaar.
staat
Pierre
Hij was in 1647, in
het landschap Foix, waar zijn vader protestantsch predikant was,
Als kind betoonde
geboren.
uitermate leergierig, en schepte
hij zich
Twee en
reeds vroeg behagen in redetwisten.
werd
erfelijk
gezag hunner kerk, en zwoer
godsdienst
hun
hij getrofFen
De
at".
twintig jaren oud
door de gi-onden der Eoomschen voor het
zijnde,
te
Toulouse de protestantsche
Jesuiten verheugden zich in die aanwinst.
hun even spoedig
leerling ontglipte
als hij zich
Maar
aan de roomsche
Verontwaardigd over de eer aan heiligen en
kerk had aangesloten.
beelden bewezen, en oordeelende dat het leerstuk der verandering van
de teekenen stantiatie,
werd
hij
bij
het Ileilige Avondmaal, of de zoogenaamde transsub-
onbestaanbaar was met de beginselen van Descartes,
andermaal protestant en vlugtte naar Geneve.
heimelijk onder een valschen
werd
hij eerst
huisonderwijzer
volgens hoogleeraar te Sedan,
In 1681, na
de
afschaffing
Daarna
naam naar Frankrijk terug gekeerd, in eene familie Bering hen, en verwaar hij Jurieu tot ambtgenoot had. dier
akademie,
werden beide naar
Holland beroepen, en vervolgden het hooger onderwijs aan de " Fllustre SchooV van Rotterdam, ten hunnen behoeve gesticht. Eeeds in zijn vaderland
over Kometen,
had Bayle zich doen opmerken door zijnen Brief
waariu
de bijgeloovige vrees bestreed, die de
hij
komeet van 1680 bij velen te weeg bragt. In dat stuk had hij onder anderen gezegd dat eene maatschappij van godloochenaars verkieslijk zijn zou boven eene van afgodendienaars. De herroeping van het Edict van Nantes lokte hem uit om zijne
Hera trof met de algemeene ellende. Zijn breeder, die het leeraaarsambt gekozen had, was in de akehge Eenige kerkers van Chateau Trompette jammerlijk omgekomen. afvallige Protestanten hadden eene lofrede op Lodewijk XIV. uitgevoelens nog onbewimpelder aan het licht te brengen.
eene bijzondere
gegeven, onder
ramp
deu
in vereeniging
titel
:
" Geheel Frankrijk kathoUek
onder de
75
Lodewijk
van
regering
de
Groote."
Bayle,
hierover
ten
hoogste verontwaardigd^ schreef een drietal brieven, met het op" TFat het zeggm toil geJieel Fnmkrijk katholiek onder de schrift
—
:
Lodewijk de Gkoote."
regering van
Dit was een stuk dat maar tevens door eene juiste
zich niet alleeu door ki'acht van taal,
waardering van
den
en
aard
Lodewijk XIV,, en door
Na
zigtspunt onderscheidde.
de
van het edict van
strekking
een hoog zedelijk en staatkundig ge-
aan roomsch Frankrijk hare mede-
pligtigheid, hare verachting voor
het gevoelen van andere volken,
en de onbeschaamdheid venveten te hebben, waarmede
geweld en venvoesting,
ning voorstelde, beweerde
hij
daden van
ten slotte dat, wel verre van de over-
winning voor het roomsche geloof behaald
Uw
alleenlijk
" uwe zegepralen
toe,
Gij moest eens
van het deisme, niet van het ware geloof.
hooren wat diegenen er van zeggen,
men
te hebben,
den grondslag gelegd had voor het deisme. " Dwaalt niet," duwt hij den vervolgers zijn die
zij
maatregelen van voorzorg en verschoo-
als
die geene andere godsdienst
hmi een onweerleg-
hebben dan het natuurlijk
regt.
baar bewijs, en wanneer
hooger opklimmen, en de verwoestingen
zij
gedrag
is
en gewelddadighedeu overzien, die uwe katholieke godsdienst sedert
eemven overal
zes of zeven
ter
huns ondanks tot het besluit te
kunnen
sten
zijn
van
iets
wereld bedreveu heeft, dan
— de Godheid
dat zoo verdei"flijk
is is
goed
te
komen
om
als stellige
zij
oorzaak
godsdien-
Hij heeft aan den mensch alleen het natuurlijk regt geopen-
;
maar booze rustverstorende geesten
baard,
zijn des nachts
gekomen,
en hebben op het veld der natum-lijke godsdienst het zaad der tvveedragt gezaaid, door bijzondere stelsels van rigten,
godsvereeriug op, te
wel wetende, dat daaruit altijddm-ende oorlogeu, met bloed-
Het geweten maar uw kerk zal
vergieten en allerlei onregt, zouden voortspruiten. ginawt,
wel
dat voor
is
waar, over zulke godslasteringen
God verantwoorden
;
want haar
;
en
geest, hare stellingen
handelwijs hebben er aanleiding toe gegeven."
Hij voegt er aan het einde nog
" Hoewel klaagd
te
gij,
bij
:
menschelijker wijze gesproken, niet verdient
worden, kan ik niet nalaten u
te beklagen,
zoo lijnregt tegen den geest des Christendoms
Maar
ik beklaag het Christendom
bijbeltaal
te
Het
is
beik
nog meer, omdat
gij het, bij
hen,
om
eens
die een
de waarheid, dat de christennaam
regt bij ongeloovigeu verfoeid wordt, sedert
zij
u
zie aandruisschen.
gebruiken, stinkende gemaakt hebt
ander geloof hebben.
wanneer
te
gezien liebbeu hoe gij
:
76
eeuwen lang het meest iii het oogloopend gedeelte ; en naar n heeft men van het geheei moeten oordeelen. Nu vraag ik, wat men van het chnstendom denken moet, indien kic gedrag de maatstaf is ? Moet men het niet bestaat. cles
Gij hebt
Christendoms uitgemaakt
voor eene bloeddorstige godsdienst hoiiden, die gevi^eld
aandoet
in het
werk
—
zij
makeu
ziel
en ligchaam
niet door list overreden kan, alles
om gewetensdwang
stelt
huichelaars te
wanneer
die,
te
handhaven en bedriegers en
— leugen, meineed, dragonders, onregtvaardige
regters, proces-zieke muggezifters, valsche getuigen, beuls en inquisities
— en dat
alles,
geloovende, dat
of voorgevende te gelooven, of ter gocder trouw
dingen wettig en veroorloofd
alle
kunnen om het geloof voort
te planten
zijn,
die strekken
— twee omstandigheden beide
voor den christennaam onteerend !" Zijne
verJiandeling
lo'ijsgeericje
" diobujt ze
om
in
te
guan"
is
over
de woordeii
godgeleerden, die dvvang voorstaan als een wettig middel lytcn tc maken.
Ilij bestrijdt
Chridus
van
eene afdoende weer legging van alle
om
prose-
de onverdraagzaamheid eerst uit een
godsdienstig oogpunt, door aau te toonen, dat de letterlijke zin der
de gezonde rede, is, niet alleen met maar vooral met den doorgaanden geest van het evangelic. " Niets," zegt hij te regt, " kan strijdiger zijn met dien geest, dan kerkers,
aangehaalde woorden strijdig
ballingschap, plundering, soldatenovermoed, k welling en foltermg." hij haar met staatkundige gronden, door het op te hangen van eene maatschappij waarin " de wereldlijke arm, niet dienstbaar gemaakt aan de razende begeerten van een monnikengespuis, aan alle godsdiensteu gelijke bescherming ver-
Vervolgens bestrijdt tafereel
Dat groote beginsel van godsdienstvrijheid, door de omwenvan 1789 aangenomen, en dat GuizoT in eene gepaste zinspreuk heeft uitgedrukt, toen hij dat ware woord sprak " V Etat
leent."
teling
:
est laique"
(de staat is
een leek), datzelfde beginsel werd reeds in
Holland luide verkondigd door een' franschen vlugteling. Maar Bayle liet zich ook nog op eene andere wijze
uit.
Hij
beweerde namelijk, dat de meeste vi-aagstukken waarover godgedat al hun stclsels leerden twisten, onzeker en onbewijsbaar zijn ;
even duister degenen, die
zijn,
men
en dat
men
bij
gevolg wel bidden
niet overtuigen kan,
mag
voor
maar geen geweld tegen hen
gcbruiken moet.
Op deze algemeenc onzekerheid van alle leerstelsels wilde Bayle den vredc stichten en de verdraagzaamheid gronden. Zijne medeMen kon vlugtelingcn konden zich daar niet niee verccnigen.
;
77 vervvachten,
dat
en leorstukkeu
hun veruuft
zij
sclierpen zouden
verdedigen, daar
te
zij
om
geloofspunten
zoo veel aau hadden opge-
oiicrd.
Het oude
mmder
calvinisme, niet
uitsluitend
dan het roomsch
gewond door denzelfden slag, die het katholicisme Saubin nam het voor zijne geloofsgenooten tegeu
geloof, voelde zich
was toegebragt. den twijfelaar op.
Hij stelde zijne
steile
regtzinnigheid tegen over
het verregaande ratioualismus van den wijsgeer
dat
hij
;
trad openlijk op
en stond in de bres voor dat christelijk geloof,
als ziju tegenpartij,
Voltaire, Eousseau, Diderot en de geheele school der
eucyclopedisten eerlang zoo gevoelig zouden aanranden. liierdoor
immers
geen
hij
geringe
Bayle de
Hij
deed
aan het regtzinnig protestantisme
voorzag het van wapenen tegen zijne aanstaande vijanden.
JuRiEU nam het vriend op.
dienst
vooral
Hij beweerde, kortste
niet
minder warm tegen
ouden
zijn'
dat de overdreven verdraagzaamheid van
weg was naar
het de'isme, dat hij te veel regten
aan het geweten toekende, dat vorsten wel degelijk met godsdienst-
zaken belast waren, en, in de eerste plaats, de zuiverheid der
leer
handhaveu, en zich van htm gezag bedietien moesten, tot onderdrukking
van afwijkende
secten.
Dit was het teeken tot eenen bitteren en
zeer ergerlijken pennestrijd tusschen de twee
" Illustre" school vanJiotterdam.
maar toen bediende men zekere voorstellen aan
Eayle
ambtgenooten aan de
hield het drie jaren lang vol,
zich op verraderlijke wijs tegen
Lodewijk XIV., voorkomende
hem van
in een berucht
blaauwboekje, en van zijne strenge afkeuring der staatsorawenteling in Engeland. In in
;
en terwijl
1693
zij
hield de overheid van Rotterdam zijn pensioen
hare staatkundige
bemantelde door
drijfveeren
achter de klagten van den franschen kerkeraad te schuilen, verbood zij
hem
het geven van ondermjs, hetzij publiek of privaat.
Bayle
wijdde zich daarna geheel aan zijn gvoot Averk, zijn Geschied- en Oordeelkund'uj Woordenhoek.
Na
de wijsbegeerte was de geschiedenis een uitlokkend vak van
beoefening voor de fransche vkigtelmgen, daar vrijheid
zij
in
Holland eene
van schrijven genoten, die hun in Frankrijk ontzegd was.
Jacques Basxage was de beroemdste geschiedschrijver onder hen. Door de staten generaal tot 's lands geschiedschrijver aangesteld, met bijzonderen last om de jaarboeken der republiek, sedert den vrede van Munster te schrijven,
voorwaarde, dat
hij
nam
hij
zulks aan, onder de dubbele
den toegang zou hebben
daarbij volkoracn vrijheid
om
zijne gcvoclens te
tot
aUe archieven, en
boek
tc stellen.
78 Zijn eerste
deel,
1719 geschreven, bevat eene merkwaardige
in
uiteenzetting der regeringsvormen, die tijdeas het verdrag van TFest-
^halen in de zeven provincien bestonden. Het eiudigt met den Het tweede bevat de onderhandevrede van Breda, in 1667. lingen van het drievoudig verbond, dat zijne
in
veroveringen
der Franscben,
Witt
het
1672,
in
kostte
leven
bet
stuitte,
Lodewijk XIV. midden
verdrag van Aken,
de omwenteling,
en
de
stadhouderlijke
den inval
de breeders
de
waardigheid
aan
die
het huis van Oranje terug gaf, en den europeschen oorlog, die daarop
en met den vrede van Nijmegen eindigde. Basnage werk tot 1684 voortgezet, en had bouwstoifen gereed om Zijn werk tot 1720 voort te gaan, toen de dood zulks belette. heeft, volgens het oordeel van deskundigen, de kenmerken van volgde,
had
zijn
waarheidsliefde,
en getuigt van een diep inzigt in de oorzaken der
gebeurtenissen,
die
in
zelfs
hij
de kronkelgangen der diplomatic
weet op te sporen. Zijne
Gescliiedenis
Geschledenis
zijne
laatste is bijna in
van de Godsdienst der Hervormde Kerken en werken.
verdienstelijke
Basnage
zoowel
bij
Eoomschen
Het
Zoo groot was als
Protestanten
van Parijs, onzeker wat hem in Unigenitus, te doen stond, hem om raad
dat de Aartsbisschop
genoot,
de zaak der pauselijke
bill
Basnage autwoordde hem met
vroeg.
hem
voorts,
zijn
aUe talen van Europa vertaald.
het vertrouwen dat
het
Joden
der
dat
groote gematigdheid, dat
toekwara over zulk een vraagstuk uitspraak te doen
niet
;
indien hij het gezag van den pans
de aartsbisschop,
erkende, vei-pligt was zijne bid te eerbiodigen en zich daaraan te
onderwerpen
had
om
niet
van trap
maar dat
;
ze te verwerpen,
hij, in
hem
het tegenovergestelde geval, alle regt
tevens radende wel toe te zien, dat
tot trap verder vervoerd wierd,
dan
zich
hij
hij
had voor-
genomen te gaan. Onder het hoofd van geschiedschrijvers verdieuen Elie Benoit en Michel Jankjon vermelding de eerste als schrijver van de Gesckiedenis der Hervormde Kerken in Frankrijk, en van de Geschie:
denis van het Edict van Nantes.
Roomschen kenmerkt werk na, dat in 1729
Verregaaude hevigheid tegen de
zijne schriftcu.
De tweede
het licht zag, onder
den
liet
tit el
:
een onvoltooid
Tegenwoordige
staat der Rejmbliek der Vereenigde Provinci'en.
Ook door slechts
tijdschriften en
dagbladcn hebben de vlugtelingen, niet
op Holland, maar op geheel Europa gewerkt.
werd de
pers,
om
Aanvankelijk
staatkundige redenen door het gouvernement in
d
79
toom gehouden
mate men
luaav naar
;
zich
Frankrijk in het
in
vervolgen der Protestanten aan grootere wreedheid schuldig maakte,
namen de en
dagbladschrijvers in Holland ongestraft grootere vrijheden,
veroorloofden
hevige
zich
Lodewijk XIV.
tegen
uitvalleu
Niets veroorzaakte meer verontwaardiging en gaf meer aanstoot dan
de Bye,
de volgende brief van Jacob
maar
tot zijn
lioUandscli consul te Nantes,
ongeluk genaturaliseerd Franschman.
een verslag van de misliandelingen
hem aangedaan u onderhouden
Hij geeft daarin
:
—
" Acht dagen geleden heb ik over mijne zware Gij zult nu het vervolg daarvan met droefheid vernemen, zoo het u niet geheel aan christelijke liefde ontbreekt. Ik kreeg beproeving.
nog
onmenschen van di'agonders op mijn dak, en vervolgens Mij met zich in eene kamer opgesloten
zes
eerst
vijftien als toegift.
hebbende, lieten
allerlei
zij
lekkernijen uit de logementeu halen, en
noodzaakten mij met hen te eten en
Hoe
te drinken.
het er toeging
wanneer ik u verhaal, dat de vloer van het vertrek overstroom.d was van fijne wijnen ; dat er in korten tijd bonder
zult gij begrijpen, als
pond kaarsen opgebrand
en dat
zijn,
men
tegen den avond begon het Eindelijk werd ik iu
huisraad aan stuk te slaan en te verstoken.
eeuen
stool
Hugenot
!
gij
geplaatst en
mij toe
uw
ligchaam kan doorstaan
"
:
weet dat de koning ons gelast heeft
aan te doen, die pelijk
men duwde
Hond van
om
ii
kweUing nog schap-
alle
wilt gij er
;
van afkomen, geef ons dan ieder twee louis d'or."
het met een steekpenning afmaken, maar dat Eindelijk belofte dat
betaalde zij
hma kontant een
ik
mogt
louis
Ik wilde
niet gelukken.
d'or de
Een uur
mij beter behandelen zouden.
'
een
man, onder
later stond er
een nit hun midden op, en, terwijl hij mij het geld naar het hoofd " Vervloekte Hugenot ik wil je geld niet wierp, riep hij uit :
!
hebben, want de koning heeft mij gezonden je
Hierop werd
groot vum* gezet,
Van
pen en half gebraden.
bed
te
om
je te tergen tot dat
met mijn stoel voor een mijne voeten werden ontbloot, met kaaa'svet bedro-
van geloof verandert."
land, en hier
werd
gebonden, en daar liepen
zij
ik
pijn opspringende
ik
kwam
ik naast een
door dat gespuis aan de beddepost
mij
met het Doarop werd ik
herhaaldelijk zoo geweldig
hoofd tegen de borst, dat ik magteloos neerzeeg.
Toen de maar di-eigden nogtans mij uit het venster te smijten. Honderdmaal bad ik hen " Daar hebben we geen mij te dooden, maar zij gaven ten antwoord last toe, maar wel om u te pijnigen tot gij u bekeert en daar zult weer naar het vuur gesleept en op
dag aanbrak gaven
zij
allerlei
wijze gepijuig^.,
mij een weinig verademing,
:
;
— 80
moeten komen, want wij laten u niet los zoo lang als er Ik werd vervolgens voor de stede-
toe
gij
vleesch op iiwe beenderen is." lijke overlieid gcbragt,
voor
en
men
zeide mij aan, dat mijne
vrouw
in een
en mijne kinderen in een hospitaal zoiiden opgesloten en
klooster,
van mij vervvijderd worden
altijd
en dat de inkwartiering in
;
met eene partij van veertien man zou versterkt worden. Er was geen hoop van te sterven, maar een zeker vooruitzigt om, Ik heb wie weet hoe lang? erger dan de dood te ondergaan. mijn
liuis
moeten bukken." Wij
z alien
het bovenstaande verhaal, dat in alle hollandsche dag-
bladen verscheen, noch bestrijden, nochbevestigen.
d'Avaux om
schreef opzettelijk aan
beloofde tevens
door
hem
e?'
LodewijkXIV.
het tegen te spreken,
nader onderzoek naar
De
te zullen doen.
maar
berigten,
daarover ingewonnen, waren zeker van dien aard, dat
het geradcn
oordeelde,
er niet
op terug
komen, en
te
hij
in het vervolg
het stilzwijgen te bewaven aangaande de verdienstelijke verrigtingen
van
zijn gestevelde zendelingen.
Men
zou kunnen vermoeden,
dat alle dagbladen door
vlugte-
kemnerk droegen van de godsdienstige verbitteHet is er intusschen verre van af. Men verwondert ring der tijden. zich over den gematigden toon van sommige geschriften van dien De Brieven over de Ondenmrpen van den Tijd ademen eene aard. lingen opgerigt het
opmerkelijke onhartstogtelijkheid.
Men
zou zeggen dat de
schrijver,
hoewel van zich zelven sprekende, van lang verledene gebeurtenissen gewaagde, waaraan
hij
geheel vreemd was
onpartijdigheid handelt hij daarover. plaats,
waarin
hij,
beweegredenen
van
;
met zoo
veel kalmte en
oordeele hierover uit eene
zijne bevrijding sprekende,
tot eene zoo
sporen " Ik twijfel niet of
Men
de waarschijnlijke
onverwachte verschooning tracht op te
:
derd
zijn, als ik
gij
zult,
bij
de ontvangst dezes, even verwon-
het was toen mijne bevrijding mij werd aangezegd.
En, indedaad, wie zou hebben kunnen gelooven, dat ik, na eene zoo lange gevangenschap, en dat om eene reden, die, in andere gevallen, zulke noodlottige gevolgen
onverwacht op en waarom
geweest
!
om
vrije
Men moet mij
gehad
heeft,
even plotseling
als
voeten zou gesteld worden, zonder te weten hoe
bekennen, dat, indien het te doen ware
op eene aangename wijs te verrassen,
men
het niet
had kunnen overleggen. "Dat, mijnheer, zijn ongetwijfeld sporen der Voorzienigheid, want
beter
uit
menschelijke staatkimde laten zich die dingen niet verklaren.
— 81
Algemeeue strengheid ik en
viuclt er
met
andereii
mij
thans niet plaats
— want
daarvan uitgezonderd zijn?
minder algemeene verschooning, daar
lioe
—
zoudeii
iiiaar
er zoo veleu in eencn staat
Men
verdrukking en in becbtenis kwijnen.
streeft
naar twee dingen, die uit den aard onvereenigbaar
nog van
dus gelijktijdig zijn,
en dat
laat
met een zich zelf gelijkblijvend gedrag vereenigen. dan ook bet bof aan de gebeurtenissen gebad bebbe, de
kwalijk
zich
Walk
deel
rede zoo wel als de verscbuldigde eerbied leert ons de boofdoorzaak
van eene zoo
zoeken in de raadgevmgen van
strijdige bandelwijs
geesteUjken, die de ware bewerkers van ons ougeluk geweest zijn. "Wij
weten bet
al
dat die raadgevers nocb de wezentlijke
te wel,
leerstelHngen der staartiunde, nocb die van bet Evangelic in bet oog
IMen beeft menscben tegen wil en dank willen bekeeren,
bielden.
men
een gebeel volk willen dwingen van geloof te veranderen, gelijk
Zoo moet men bet aanleggen ora, tea koste van bet welzijn van den staat, en van de eer der godsdienst, opstandelinger en buicbelaars te maken. De tijd beeft dit bewaarheid, maar men bbjft in dezelfde raadgevingen volhardeu, ofscboon van. kleederdragt
verandert.
-sersterkt, er mee in strijd Van daar, waarscbijulijk, dat twijfelacbtige en die tegenstrijdigHet scbijnt wel, dat men de gedwongen bekeeringen liever heden.
de wezentlijke belangen, door de uitkomst zijn.
vrijwillig
zag gescbieden, of tenminste, dat de vrijbeid aan sommigen
moet tot vergoeding van de becbtenis van anderen." Het zon, dunkt ons, moeijelijk vallen om juister dcnkbeelden in meer gematigde bewoordingen uit te drukken. Dezelfde kiescbbeid
verleend, dienen
en juiste waardering van zaken stralen ook in de volgende aanbaling door, betreffende de grilzieke bandelwijs van bet franscb bestuur
met
de nienw-bekeerden " AYij vernemen uit Franknjk, dat de zaak der nieuw-bekeerden :
nog lang
niet beslist
komsten voor worden,
om
is,
en dat
komen,
te
zicb in
die
men middelen beraamt om nog op zoo
bet gebed tot
God
vele
Men houdt Men zet ze
te vereenigen.
de menscben zoo veel mogelijk daarvan verwijderd.
men bangt
gevangen,
middelen
ze op,
zijn kracbteloos
men
bun genade
verleent
;
maar
al die
tegen bet kwaad, betgeen bestaat in weer-
strevigbeid van bet bart, en dat beeft in
wonderbare kracbt.
die bijeen-
plaatsen geboudeu
Indien
men
bij
bet godsdienstige eene
bet voorstel
om
van geloof te
veranderen, teivens lets anders bad voorgesteld, waaraan bet mogelijk
was
te voldoen,
bepaalden
tijd
b. v.
om met beboud
bet land
te
verlaten,
van
lijf
gelijk
en goed binnen eenen
men
in de vorige
L
eouw
82 plagt te doen, of al was
liet
ook met
van have en goed,
acliterlating
dan zou men den Tioning gereedelijk gehoorzaamd hebben, omdat
menschen
geest, eene vrije keuze doende, eene uitkomst ziende,
's
zich
noch verwijten, nocb verschoonen kan van door dwang geliandeld te liebben. Maar iemand eene verzaking van hot geloof voor te stellen, zonder zich allc
om
hem
te
dwingen
;
men
en de ongelnkkigen, die
den minder te
te beletten, eer
om hun
tevens
te willen, hetgeen hij
niet wil, dat heet iets beproeven, dat even onmogelijk
brand het opstijgeu van rook heeft
hem
de toestemming des harten te bekreunen,
nitkomst af te snijden, oni
men
is,
als bij
eenen
het vunr gebkischt
in zulke gevallen kastijdt,
eigen misdrijf, dan
om
wor-
dat van anderen gestraft,
weten van hen, die hun dezen dwang willeH aandoen." Brieven over de Onderwerpen van den Tijd verschenen zonder
De
den naam des schriften.
schrijvers,
en zoo ging het met de meeste andere tijdte Leiden, 1706, afkomstig
Etienne Luzac, geboren
van Bergerac, gaf een
woon Nieuws van
tijdschrift uit,
onder den
titel
:
Buitenge-
Hieruit ontstond in het
verscJiillende plaatsen,
vervolg de leidsche courant (Gazette de Leyde), eene kostl^are bijdrage
Ook naam van Antoine de la Eont uitkwam, van Luzac, en werd in 1738 zijn eigendom.
geschiedenis der tweede helft van de achttiende eeuw.
tot de
de courant, die onder den
was onder de leiding Gazette de Leyde werd door geheel Europa met graagte gelezen,
De
bleef een geruimen tijd in
Zij
een
lid
der familie Luzac.
bekwame handen, meestal
De
in die van
beroemdste onder hen was Jean
Luzac, neef van Etienne, een vooruaam advokaat. Van 1775 was de leidsche courant geheel onder zijn bestmu-. Hij was in briefwisseling met Keizer Leopold, met Stanislas Poniatowsky, koning van Polen met staatsmannen, als Hertzberg en Dohm en met de stichters der vrijheid van de Vereenigde Staten van Amerilca, Washington, Adams en Jeffeeson. Zoo bleef zijne courant de ;
;
algemeene vraagbaak tot 1798, toen
maakte door het blad
Nu
Napoleon
er een
eiude aan
te verbieden.
nog een paar woorden over bepaald letterkundige tijdschriften.
Het Dagblud der Geleerden {Journal des Savanis), in 1665 te Parijs begonneu; door zekeren Denis de Sallo, was het eerste werk van dien aard
dat
in
Europa verscheen.
In
Ltalie,
Engeland volgde men spoedig in hetzelfde spoor.
Dwitschland en
De
vlugtelingen
hadden ook hunne letterkundige tijdschriften. De Nouvelles de la Dit tijdRepuhlique des Lettres, van Bayle, verscheen in 1684. schrift bchelsdc een onpartijdig oordeel over
de voornaamste werken.
83 die
van
tot
tijd
tijd
De
het licht zageu.
gvoote vrijheicl
vau
schrijveu in Holland^ gaf aanleiding dat er somtijds belangiijlce bij-
dragen uit Frankrijk aan NoKvelles ia 1687
Bayle
gezondeii
werden.
Toen
de
gestaakt werden, ontstond de Bibliotheque TJni-
van Jean Leclerc, van
L696
1703; vervolgens de tot 1713 en later de Bibllotlieqiie Ancienne et Moderne, 1713 tot 1721, door Elie Luzac muntte uit door zijne zekeren Predikant Beenard. verselle,
BihUotlie(iue
Choisie,
door
tot
Henri Basnage, van 1703
;
de BibUotheque Impartiale en de Bihliotheque des
bijdi'agen
tot
Sciences.
In 1766 beraadslaagde
men
de staten van Holland
in
over bet invoeren van eene censuur, maar eene nadrukkelijke memorie
van Elie Luzac was de aanleiding tot verwerping van dit voorstel. Van Effen scbreef, in navolging der Eranschen, een Journal en andere franscbe tijdscbriften
Literaire,
van 1710
;
ook in bet Hollaudseh,
tot 48, de Republiek der Geleerden.
men
oog boudt, dat de franscbe akademie, scbier monarcbale iustelling was, dat hare bandelingen maar al te vaak door vleijerij ontluisterd waren, en dat bet liof van Lodewijk XIV. het eigentlijke braudpunt der letterkundc dier luisterrijke eeuw bleef; wanneer men vooral in ludien
van haar
in bet
eerste ontstaan, eene gebeele
aanmerking neemt, dat de franscbe scbrijvers onder bet juk eener overbeerscbende kerk gebukt gingen, waaraan zelfs de verbevenste vernuften nog bidde bewezen, dan zal men te meer prijs stellen op den wuarlijk beschavenden invloed der vkigtelingen in Holland, en de booge waardij der diensten erkeunen, die zij niet slecbts aan
maar aan gebeel Etiropa bewezen, door middelen van openbaarmaking daar te stellen, onafbankelijk van eene ergdenkende dat land,
magt, en met bebulp daarvan, die vrijzinnige beginsels, die staatkunde en in de
godsdienst beleden,
zij
in de
onder de menscben te
brengen, en zoo doende het groote en gelukkige denkbeeld eener letterkiuidige republiek te verwezentlijken.
HOOFDSTUK Invhed def
vlugteliiigen up
IV.
den vooruifgaiir/ van landhovio,
nijverJiekl en Imndel.
— Invloed op het —!Maatregelen der stad Amsterdam om fransche fabriekanten aan trekken — Ook van andere steden — Nieuvre takken van nijverheid Amsterdam geplant —Toenemende bloei gevolg daarvan — lletzelfde Rotterdam, Leiden en Haarlem enz. — Verbeteringen handwerken — Fransche ])apierfabrieken —Voortgang in boekhandel en drukkerijen — Verminderde uitvoer van Frankrijk naar Holland — Invloed der
Landbouwers
de
in
fabriekwezen
Baronnie van
— Berigten
Breda en in Vriesland
van d'Avaux zicli te
te
als
te
in
vlagtelingen op den vooruitgang des koophandels.
De landbouwers ill
uit
protestantsch FranJcrijk afkoraslig, die zich
de Vereeiiigde Proyiucien
kwameu
vestigen,
warea voor een
kleiii
gedeelte oiibemiddelde ineiischeu, meesial uit de zuidelijke gewesteii, die zich deels
kwamen
in de
oude baronnie van Breda en deels in Vriesland
nederzetten.
van Oranje
landej'ijen
Aan eerstgenoemden werden uitgedeeld,
bewees dezelfde weldaad aan de laatstgenoemden.
bouwers verspreidden zich
in de zeven
afzonderlijke kolonies uit.
Hunne
van
tijd
met de overige bevolking
door den Prins
en de overheid van
Ue
Vriesland rijke land-
provincien, en maakte geene
afstarnmelingen ziju in vervolg in een gesiuolten, terwijl
men
in
gekomen huisgezinnen nog kan door hunne namen, maar ook door hunne
Vriesland de weleer lit FranJcrijk aanwijzen, niet
alleen
behandeling van den landbouw, en vooral door het voorouderlijk gebruik van hunne landhoeven met slooten in te sluiten, die
tot
eigendorasgrenzen dienen.
De
nijverheid en de handel hadden veel grootere vei-pligting aan
de vlugtelingen, dan de landbouw.
De voornaamste
kooplieden en werkslieden begaven zich
en Holland, waar
zij
met de
bij
overblijfselen
fabriekanten,
voorkeur naar Emjeland
van hun vermogen eeu
gemakkelijk heenkomcn hadden, en van hunne kunstvlijt en kapitalen partij trekken konden.
mandije,
Zij
waren meestal afkomstig van NorZij begiftigden hun aange-
Bretngne, Poiton en Guienne.
nomen vaderland met
vele
nicuwe takken van nijverheid, vermeer-
derdtn deu bloei dor reeds bestaande, en zetteden aan den haudel grootere levendigheid
bij.
Uit de brietwisseliug van d'xVvaux met zijn gonvernement blijkt overvloedig,
Frausclien
dat de
met
niet
gaan vernjken.
te
1685
Hij
"Ik verneem
:
liunne
onverscbilliglieid
om
mannfacturiers en kooplieden zagen vertrekken,
een vreemd land
onder andercn op 11 September
sclireef
dat zestig fransche Protestanten
zicli te
Nantes
op een hoUandschen bodem liebben irigescheept, na alvorens liuuue In een ander sebrijven van goederen te geldc gemaakt te hebben." 9
Mei 1686,
geel't
hij
zijn verdriet te
kennen over
vestigen van
liet
gewag van
fransche raanufacturen in Holland, en maakt bepaaldelijk
zekere soort
van laken, die
drap de meunier, moleuaarslaken,
hij
waarvan voorheeu een
noeuit,
was
vertier
gi'oot
—een
fabrikaat
vroeger in Holland onbekend, maar onlaugs met goed gevolg in
Rotterdam vervaardigd.
spreekt
A'^oorts
eene hoedenfabiiek van Rouen,
die,
hij in
na een
dieuzelfden brief van
verblijf
van drie maan-
den in Rotterdam, reeds hoeden naar Frankrijk uitvoerde. Voor 1685 voorzag Frankrijk Engeland, Holland en Buitschland van eene soort hoeden,
die
naar de stad,
waar
werden, caudehecs genoemd werden. op,
omdat hetzelfde
het
zij
De uitvoer
vervaardigd
eerst
daarvau hield geheel
fabrikaat eerlang in al die landen vervaardigd
werd.
De
Hollanders verzuimden niets
om
zich van de voordeelen te
verzekeren, die voor hen uit deze verplaatsing der fi-ansche nij\erheid voortvloeiden. elders,
ontving
kende hun UtrecJit
Te Amsterdam, Rotterdam, Leiden, Haarlem en fransche fabrikanten met open armen, en
men de
men hen
van de ruwe
zelfs
In
deed hun aanzienlijke voorschotten in geld.
men hun
geld, en in
sommige gevallen
van inkwartiering, van de verpligting
hun daarenboven
Van den brief aan
vrije
's
stoffen,
en
Hertogenbosch gaf
woning, en ontsloeg hen
tot krijgsdienst,
en verleende
twaalfjarige vrijstelUng van alle belastingen.
bloei
van Amsterdam getuigt zekere Scion, in eenen " Al die takken van
den bargemeester dier hoofdstad
:
nijverheid hebben zich binnen een tijdsverloop van twee jaren
stad gevestigd, terwijl
het
In
voorregten, zelfs boven de landskinderen, toe.
allerlei
en Groningen voorzag
uwe voorgangers
er te vergeefs
inuwe
aUes toe in
werk gesteld hadden, en de beroemdste ministers van zijne aan hadden besteed.
zeer-christelijke Majesteit er millioenen schats
Daardoor
is
uwe
stad in
inkoinsten vermeerderd,
bevolking
toegenomen,
uwe mureu en vesten
's
lands
uwe
nijvei--
zijn
versterkt,
— 86 geld in omloop gebragt, gebouwen
Liitgebreid,
lieid
gesticlit,
haudel veiievendigd en de protestantsche godsdienst op
Van
grondslag gevestigd.
een.
de
vasten
daar veelsoortige overvloed, maar tevens
gedurige aanvraag, en toevloed van koopers uit Duitscliland en S^panje, nit
de
en
Oostzee
Van
Eiigeland.
de JFesi-Indien, nit Atmrika en
uit
zelfs uit
daar dan ook dat Amsterdam een der vermaardste
steden der wereld geworden is, gelijk de aloude sta.d Tyrus, die de " de gelcroonde" noemde, en waarvan hij getuigt, dat zij
profeet
alle
ellauden en alle volken; dat hare toegen waren in
het liart der zee,
dat alle scJiepen en al het scheejisvolk van den
Jiandelde
met
oceaan in hare haven kicamen, en dat al hare kooplieden pr'msen
In denzelfden geest sclireef de afgezant van den Keurvorst van Brandenburg aan zijnen meester, Prederik Wilhelm •* De voornaamste hoedenfabiiekanten van Rouen vestigden zich in waren.
:
Te Leiden was van ouds eeue
Rotterdam,
bloeijende nering door de
Eeeds tijdens de veroverin-
fabrieken van lakcns en wollen stofFen.
gen van den Prins van Rarma, bad die nijverheid eenen aanwas gekregen door de verhuizing van de Walen fransclie vlugtelingen voerde baar ten top,
maar de toevloed van
;
en zoo ruim was bet loon
der bandwerkers, dat zelfs roomsche soldaten van deserteerden
om
te
Leiden te gaan werken.
door fluweel en zijden
stoffeu.
Het
Lodewijk XIV.
LLaarlem muntte uit
was nabootsing van het
ecrste
fabrikaat van Tours en Lyon, en verkreeg zulk. eene befaamdheid, dat
men
fluweel
van Milaan naar Holland bragt en weder uitvoerde
De
bet voor boUaudsch te kunnen verkoopen.
Haarlem werden
in bet noorden van Frankrijk,
der
men
mode was
in dezen
opmerkebjk
de voorkeur aan franscbe
of teekening veranderde
;
;
zijde,
want
in
omdat
wegens meerdere
De
deugdelijkbeid, verkozen boven die van Ljyon.
om
zijden stoften van
wispelturigbeid
sommige plaatsen gaf
zij
telkens van patroon
en in andere plaatsen verkoos
men
de
omdat zij altijd betzelfde patroon bebield. Er werden minder dan twintig linnenfabrieken te Haarlem door de vlugte-
boUandscJie, niet
De fijnbeid van bet weefsel en bet zuivere wit van bet baarlemscbe linnen waren zoo uitmuntend, dat men te
lingen opgerigt.
Reauvois en Compiegne de beste franscbe fabrikaten onder den
van hoUandsch linnen verkocbt. linnen naar
kwam
dan
Ook werd vlaamsch en
Haarlem gezonden Om als
te
naam
westfaalsch
bleeken en te glanzen,
hollandscb linnen in den liandel.
scbeidde zich niet minder door jluweelfaliriekeu.
eu
Utrecht onder-
De
fabrikanten-
van Amiens wisten de voortbrengsclen Iniuner nijverheid
niet beter
87
aan
te bevelen,
markt
te
dan ze ondcr den naam van ulrechtsch fluweel aan de Nog in 1766, toen de uijverlieid in Holland
brengen.
reeds in verval was, teldcu de zijdc- en fluweelfabrieken van Utrecht
nog tienduizend werkliedeu. Amersfoort, Naarden, Zaandma,
Dordrecht en
andere
steden
deelden, in meerdere of mindere mate, in den toenemenden bloei van
onderseheidene takken van nijverlieid.
Maar de
verbeteringen door
de fransche vlugtelingen ingevoerd, bepaalden zich niet tot eigentlijk
gezcgde fabrieken, maar strekten zich ook tot
allerlei kiinstvlijt
en
handwerk uit. Het werk van dengoiid- en zilversmid, den juwelier, den diamantslijper, den suikerraffinadeur enz. werd verbeterd. Even
om
zoo de kunst
zont,
zwavel, liarst te zuiveren, was te bleeken,
groeue zeep te zieden, rood laken te verwen, en verschillende soorten
van leder
te bereiden.
Het horologiemakers,
het zwaardvegers en
slotenmakers ambacht maakten grooteuvoortgang.
De fransche schoen-
makers, kleedermakers en kappers gohlen voor kunstenaars.
Zoo werden onnoemelijke sommen gelds in Holland gehouden, die vroeger buiten 's lands besteed werden, omdat men niet zoo werken kon als in FranJcrijIc. Maar zoo gewonnen ook handwerken, die voorheen veracht werden, een zeker aanzien, en werd de middelstand tot eene te voren onbereikte maatschappclijke
De
hoogte verheven.
papierfabrieken, onder anderen van
te ApeMoorii,
FRAN901S Martin Orges,
en van Vincent, te Amsterdam, waren zoo beroemd
en vereenigden deugdelijkheid met goedkoopheid in dier voege, dat het naar Engeland, Frankrijk, Spanje en Portugal werd uitgevoerd.
De bijkomende
onkostbare inrigting der drukkerijen was oorzaak, dat
fransche, engelsche en duitsche schi'ijvers
hunne boeken
in
Holland
schoon er menigmaal geen enkel exemplaar van hun werk in dat land gesleten werd.
lieten drukken,
Sedert het
ontstaan
der republiek
hadden, in het vaderland van
der Vereenigde Provincien
Laurens Coster, drukkunst
en boek-
handel onder de bescherming der wet en der vrijheid gebloeid.
De
Elzeviers en de Blaauws hadden druk- en graveerkunst tot een hoogen trap van volmaaktheid opgevoerd. Maar tegen het slot der zeventiende eeuw waren die kunsten zigtbaar in verval geraakt, en werden door de konist der vlugtelingen op nieuw aangewakkerd. Zij gaven aan den hoUandschen boekhandel dien voortgang, waarvan de invloed afhing, dien hij daarna op Europa uitoefende.
Men in
begon in Holland een groot
het licht te
geven,
aaiital
protcstantsche geschi'iften
die de strenge ceusuur-wetten in Frankrijk
88 zouden verboden hebben. Uitmuntende scbrijvers, in hun vaderland tot stilzwijgen gedoemd, verkregeii voor liet eerst de vrijheid hunne
De
denkbeelden in omloop
te
dagbladen, die
bet licbt zonden, werden alom
gelezen.
Zij
zij
in
gingen
brengen.
zelfs in Frankj'ijk
boekwerken, tijdschriften en
van hand
Om
strenge straf verboden was.
invoer bij
blinddoeken, veranderde
men
namen
de
met graagte
tot hand, lioewel de
de iransche politie te
der uitgevers en
zell's
der
Zoo verschenen, bij voorbeeld, de boeken door Eeinier Leers, te Rotterdam nitgegeven, onder den naara Pierre Marteau, te Keulen. Beroemde schrijvers in Frankrijk vonden er hiinne rekening bij, hunne boeken in Holland te laten steden waar
gedrukt werden.
zij
drukken en uitgeven.
Zoo verscheen
Amsterdam,
te
1685,
Contes
La Fontaine ; in den Haag 1745, Histoire Naturelle de Vdme, van Lamettrie ; te Leiden 1748, V Homme-macMne, van Om dit werk werd de uitgever, Etienne denzelfden schrijver. ^^ Nouvelles de
LuzAC, vervolgd, en verdedigde sur
la
liber te
vrijJieid
om
stond
Uitgegeven in het
:
zijne denkbeelden in
ware wijsgeeren. te
zich in een werkje
de produire ses sentiments, dat
Land
liet
licM
is
te geven.
:
getiteld
:
Essai
Proeve over de
Op
het titelblad
der VrijJieid, met privilegie van alle
De voornaamste werken van Rousseau
Amsterdam, onder anderen de eerste \utgaaf van
verschenen
zijn Emile,
bij
Jean Neaulme, 1762. Eene menigte belangrijke boekwinkels werden door vhigtelingen hunne afstammelingen opgerigt. Chalmot, Neaulme, Desbordes, Changuion, de broeders Luzac, Eey, Marchand, of door
stonden een geruimen
Haag,
te
tijd
aan het hoofd van den boekhandel in den
waarlijk europeschen boekhandel,
HuGUETON, zich
met
Het eerste voorbeeld van een werd gegeven door de familie
Leiden en te Amsterdam. afkorastig van Lyon.
drie zoons te
Het hoofd des huisgezins vestigde
Amsterdam, en
stichtte daar
den uitgebreidsten
Er was geen
boekhandel, die misschien ooit ergens bestaan heeft. stad
van aanbelang in Europa,
voornamelijk
in
Spanje,
Ltalie,
Frankrijk, Holland, Engeland en Buitscldand, waar hij niet zijne
kantoren,
klerken en
agenten had.
Hij had zijne
Konstantinopel, te Smyrna, en te Aleppo.
entrepots
te
Duizenden van menschen
maakten hunne voordeelen met dien handel, en deszelfs groote uitbreiding was voornamelijk toe te schrijven aan de onvermoeide werkzaamheid en zeldzame schranderheid van den jongsten der drie gebroeders
Pierre Hugueton, van Montserrat.
werken door hem uitgegeven kwamen van de pers van
De meeste Bernard
89
Picart, beroemd drukker, tcekenaar en Parijs in 1672, had
liij
bij
Frankrijk verlaten met zijnen vader
had
zijn geloof
Het zou
plaatsnijder.
Geboren
te
de lierroeping van het Edict, van Nantes
Etienne Picart,
die alles aan
opgeoft'erd.
vallen te berekenen, hoe velen er in
moeijelijk
Holland
De
door dien voortgang in den boekhandel bevoordeeld werden.
algcmeenmaking der kennis had blijkbaren invloed ten goede op den zedelijken en maatschappelijken toestand ook der lagerc standen ; en de gekcrden deelden de geldelijke voordeelen met den drukker en uitgever nict alleen,
maar ook met den
lettergieter,
boekbinder,
plaatsnijder, teekenaar en ledcr- en pergamentbereider.
Volgens Macpherson, leed Frankrijk in de
vijftig jaren,
die
tusschen 1683 en 1733 verliepen, een verlies aan inkomen van 75
De ongelukkige oorlogen van de tweede Lodewijk XIV., bragten daartoe wel hot
millioenen pcnden sterling.
der regering van
helft
nieeste bij
komt
;
maar het verplantcn der
daarbij niet
nijverheid naar het buitenland,
minder in aanmerking.
De
vermindering van den
invoer van fransche goederen in Holland, nadat de franschc vlugte-
lingen zich daar gevestigd hadden,
wordt door denzelfdcn
pherson begroot op 1,702,000 ponden
De
Mac-
sterling.
vervolging der Protcstanteu in Frankrijk had aanvankelijk
een' zwaren slag toegebragt aan de handelsbetrekkiugen der Hollan-
met dat land.
ders
Eene menigte fransche kooplieden hadden zich
van de zeehavens naar Parijs en diens omtrek begeven,
om
zich
eenigermate iegen de gevolgen der onverdraagzaamheid te waarborgen. Andere hadden hunne huizen zien plundeven, hunne koopwaren zien vernielen of verbeurd verklaren, en de Hollandei"s, wier debiten-
rcn
zij
men
waren, zagen zich in de algemeene ramp gewikkeld.
Toen
de tijding vernam der herroeping van het Edict van Nantes,
aan de beurs van Amsterdam zoo groot, dat de met Frankrijk handelden, vooreerst over geene kapitalen Deze tijdelijke stremming werd egrlang opgebeschikken konden. heven, toen de vlugtelingen zich met hun geld, hun krediet, hunnen
was de
outsteltenis
huizen, die
handelsgecst en verkregcn kimdigheden in Holland zetten.
Hunne haudelsbetrekkingen met hunne
kwamen
nedcr-
geloofsgenooten in
DnitscJdand, Etiydand en Amerika waren eene belangrijke aanwinst.
Hunne
strenge zeden, arbeidzaamheid en de geest van orde, die in hnnnc levenswijs doorstraalde, en het vcrtrouwcn, dat hun godsdienstig karakter inboezemde, waren de grondslagen van het groote vermogen, dat zoo meuig een verwierf. De nieuwe takken van
M
90 nijverheid verschaften gelegenheid
om
groote kapitalen voordeelig uit
den handel met liet Zoo werd de tijdelijke
te zetten, terwijl de uitvoer der verwerkte stofFen
groote levendiglieid bijzette.
buitenland
schade, doer de gevveldige maatregelen van liet fransche bemnd Holland aangedaan, door de vlngtelingen, die zich aldaar vestigden,
mate
in de raimste
versroed.
HOOFDSTUK
V.
Volkjtlantingen der Fransche Vlmjiel'mgen ami de
Hoop Kolonie de Kaap de Goede ring van den
Wijnbouw
in gemelde kolonie
Suriname afkomst
De
de Goede
—Fransche Vallei—Fransche Hoek—Verbete-
— Constantia-wijn —Verval
—Tegenwoordige
—Aersens
te
Hoop
Kaap
en op Sariname.
staat der
van Sommelsdijk
van de Fransche Taal
Fransche Kolonisten
—Voorname
families
van
— Kolonie fransche
Suiiname.
hollandsche kolonicn ontvingen insgelijks eenige duizenden
van vlngtelingen. In 1684 verklaarde de vergadering van zeventiene, voorsteUende bereid alle
om
de
Nederlandsche
kosteloos naar de
Compaguie,
Oost-Indisolie
Kaap
de Goede
Hoop
zich
over te brengen,
fransche vlngtelingen, die zich aldaar aan den landbouw of aan
de beoefening van eenig handwerk zonden wenschen te begeven. beloofde aan elken kolonist zoo veel lands als
hij
Zij
bebouvven kon,
benevens het eerste zaad en de werktnigen fot den landbouw belioorende,
ondei voorwaarde van binnen een bepaald tijdsverloop het
verschot
namen
Omstreeks tachtig luiisgezinnen te ontvangen. aanbod aan en ghigen scheep, onder geleide van zekcrcn
terug het
neef van den Adniiraal Duquesne.
VAN DER Stel, wees hmi Di'akenstein,
het uit
eiiide
De
tocnmalige gouvernenr,
waar hun spoedig andcre vlngtelingen volgden.
der
zeventiende eeuw raaakten
van omtrent dried aizend
omtreut twaalf
ui'eu ten
van Tegen
woonzetels aan in het kwarticr
zielen,
zij
eene
volksmcnigte
in de toenmalige binnenlanden,
noorden van de Kaap,
tc
midden van eene
;
91 vruclitbare
op deu liuidigeu dag de Fransche Vallei
die
vallei,
genoemd wordt. Deze verwijderde door zaudvlakten en heigronden,
Ten noorden wordt
een gedeelte van
liet
ligt
vau de zee gesclieideu
aan deu voet cens bergs, die
en insgelijks
liaar ten zuideii begrenst,
staat.
scliuilplaats,
als
de Fransche Berg bekend
door eene bergketen begreusd, die
zij
land der Hottentotten uitmaakt.
van
men
drie, lierkent
In die
vallei,
met ecne breedte
die zich bijna veertien ui'en in de lengte uitstrekt,
versclieidene dorpen, weleer door de vlugte-
Het oudste dorp is Drakenstein, alwaar de eerste kerk gebouwd werd, die lang de eenige was, waarvan zich
lingeu gebouwd.
fransche
de vlugtelingen bedienden, die zich van groote afstanden derwaarts
De
begeven moesten. invloed op die
eerste leeraai",
Simon,
schijnt een' weldadigen
volkplauting uitgeoefend
ontluikende
te
hebben
want zijne gedachtenis wordt er in waarde gehouden, en men wijst nog den reiziger, niet ver van het vlek, waarvan hij geruimeu tijd de
hem SimonsEen derde Chabron, het frausch
herder en, als het ware, de vader was, eenen berg, naar
Een ander dorp
berg genoemd. heet
heet Fransche Iloek.
TFagenmaJcers Vallei, naar den stichter
voor wagenmaker, en de meeste bewoners zijn zijne afstammelingen.
De
leden van dien franschen stam hebben altijd tot hoofd gehad, een'
man, onder de oudsten des volks gekozen, en niets vau aanbelang ondernam. Deze
of anderen bejaarden
mens raad men
buiten
aartsvaderlijke regering, zoo overeenkomstig de democratische denk-
beelden der eerste Calviuisten, was gunstig voor de nijverheid, die
dan ook op dat
zich
doi-p
meer dan
elders
ontmkkeld
heeft,
en er
een van de fraaiste en rijksle dorpen vau gemaakt heeft in dat gedeelte der kolonie.
]\Iaar
ook
tot
eenvoudige levens^ajs heeft de godsvrueht
bij
schonden bewaard
voornaamste vau
instandhouding van reine zeden en eene zij
bijgedragen, terwijl
zij
het geloof en
het nakroost dier uitgeweken hidsgezinnen ongeheeft.
alle,
Er
nog een vierde
is
de Faarl, welks inwoners,
doi-p,
en wel het
meerendeels land-
bouwers, de rijkste zijn van die voortijds hollandsche kolonie, die thans aan de Engelschen behoort.
De Bij
vlugtelingen leideu zich voornamelijk op den graanbouw toe.
hen
at
men
steeds het beste brood dat de kolonie opleverde, niet
zoo zeer omdat hun koorn het beste was, maar omdat de behandelinadoor de voorouders uit Frankrijk aaugebragt, bij overerving ouver-
anderd in stand gebleveu
is.
De grouden
door hen ontgonuen werdeu
beplant met vruchteboomen, voorheen onbekeud ners
van Zuid-Afrika.
Vau de
bij
eerste tijdeu sprak
de woeste bewo-
men met
lof van
92 de boonigaardcn der fransclie burgemecsters van Drahnstein , LouiS GuAND en Abkaham ViLLiEUS. De Kaap lieeft hun, zoo al niet
LE
de invoeriiig, dan
tocli
de veredcling van den wijngaard te danken.
De wijnen van Bonrgogne, CJumqjagne en JrontUjnan, die zij het eerst naar hun nieiiwe vadeiiand overbragten, verkregen weldra De beroemde
groote vermaardlieid.
constantia wijn,
is
een gesclienk
aan het land van de familie Desmarets. Nog twee huisgezinnen, die van Chakonne en les Fontaine, bevordeiden niet minder den
akkerbonw in deze van ouds woeste
strcek,
en maakten zich voorts
verdicnstclijk door de nitstekende ambtenareUj
die
zij
van 1714^
tot
26 oplcverdcn.
De
geheele bevolking der Fransche Vallei wordt thans op ongeveer
10,000
men,
zielen begroot,
tervvijl
waaronder 4,000 van de vhigtclingen afstarazijn, die door beslnit
de overige 6,000 vrocgere slaven
van het engelsche parlement hunne vrijheid verkregen hebben. De In 1739, verbood fransche taal is reeds geniimen tijd uitgestorven. het hoUandsch gouvernement, in dit geval door bekrompen inzigten bestuurd, de uitoefening der godsdienst in die dat tijdstip in
al
taal, die zich tot
hare zniverhcid had staande gehouden.
Van
op
toen
af werden de vlugteUngen genoodzaakt HoUandsch te leeren, en moesten, tot hun leedwezen, de taal hunner voorouders allcngs zien verdwijnen. Toen de reiziger Levaillant in 1780 de Kaap
vond hij er maar eenen grijsaard, die nog Fransch verstond, maar de meeste huisgezinnen, als Maliierbb, Dutoit, Cociieb en Men kon andere herinnerden aan het vaderland door hunne nanien.
bezocht,
ze gemakkelijk van
de hoUandsche kolonisten onderscheiden,
die
meerendeels blond waren, terwijl de afstammelingen der Franschen aan donker haar en eene donkere gezigtskleur kenbaar waren. Maar indien zij al de taal hunner voorouders niet mcer verstaan, zijn zij nogtans getrouw gebleven aan hunne strenge beginselen en hun warm godsdienstig gevoel. De reiziger, die zich onder hun gastvrij
dak begeeft, vindt daar zeker op eene bijbels,
die bij
tafel
eenen van die groote
de Protestanten in Frankrljk
als
folio
een heilig erfgoed
en onberekenbare schat, van den vader op den zoon overgingen. Daarin was het geboorte-registcr bevat van al de leden des huisgezins. Daarbeneven vond men ook wel andere stichtclijke boeken, als de psalraberijming van bij
Clement
Ma rot.
Treffend
die eenvoudige en streng godsdienstige
gcliouden lijke
:
het gebruik, dat heeft stand
avond en telken morgcn vereenigt zich de huiseDaar hoort gemeenschappclijke godsdienstocfening.
telken
kring tot
is
menschen
03 intiu
men
gcen fornuilicren, ziet
Aaii
IMen bidt cr
iiit
gecn idtcrlijkc plogtighcdeii.
de volheid des harteii en leest te zamen eeu of meer
hoofdstukkcn in den Bijbel.
Met
uitzondering van het zendelings-
huis aau de Taarl en de kleine kcvk aan Wagemnakers Vallei, hebben
nog maar een kerkgebonw voor de gehoele
Telken Zondag hunne wagens met vellen of grof doek overdekt, om de godsdienst bij te wonen, en des avonds keeren zij vreedzaam naar Imune woningen terng. Dit is Het spcl is hiiii onbekeud, en het vcrfijnd al lumne uitspanning. zij
ill
alle
vroegte, begeven zicli de boeren op
bederf der curopcsche beschaving
de
overige
wereld
tot
is
afgescheiden,
vallei.
weg
in
hen niet doorgedrongen. Van
rnaar
zelden
zell's
de
Kaapstad
bezoekende, weten ze niet eens van de gi'ootere omwentelingen, die in lateren tijd de wereld als het onderst boven gckeerd hebben. In
1828 wisten bestond
;
zij
nog
en toen
Frank rijk
niet dat er in
vrijheid
van godsdienst
zendelingen hun deze ongehoorde weldaad
de
verkondigden, storteden grijsaards tranen van aandoening en weiger-
den lang
dat hunne broeders zoo toegeeflijk konden
te gelooven,
behandeld worden, in een land waar hunne voorouders zulke wreedc niishandelingen ondergaan hadden. Onbekend met hetgeen in het
hun
vaderland voorvalt, beminnen en kunsten des gcwonen levens, en heeft hun onderwijs eene meer beoefenende dan bespiegelende strekking. Zij Ictterkundige
beoelenon
zij
in
^Toegel•
alleen de
maken voor hunne vroegere
trachten zich uuttig te altijd
met
zachtheid
behandeld
hebben,
slaven, die
en beijveren
zij
om
zich
evangeliekennis onder de afgodische volken, die hen omringen,
te
verspreiden,
Eene tweede volkplanting van van de Kaap, vestigde zich herroeping.
De
vlugtelingen, minder talrijk dan die
Sur'mame,
eerste kolouien
ondernemende Zeelanders vincie
te
weinige jaren voor do
der Hollanders in Guiana, door
gesticht,
waren door de stateu
aan de Oost-Indische Compagnie afgestaan
;
dicr pro-
en deze,
om
volkplantelingen daarhenen te lokken, had er een-derde van afgestaan
aan de stad Amsterdam, en nog een-derde aan Aersens, Heer van Sommelsdijk. Een der voorouders van laatstgenoemde, Franqois
VAN Aersens, was lang DRIK IV. en Lodewijk
afgezant der republiek geweest
XIII.,
en de betrekking, die
bij
Hen-
hij
met
verscheidene protestantsche huisgezinnen van doorluchtige afkomst
had aangekuoopt, werd door de zijnen met naauwgezetheid onderhouden. De Heer van Sommelsdijk had zelf eene fransche vrouw uit een adeUijk geslacht gehuwd. Eigenaar geworden van ecu
94 gcdeelte van G/uana, dat scliier gcliccl woest was, bragt
den van vlugtelingeu dervvaarts,
die zich scheep
liij
lionder-
begaveu onder
toezigt van zekeren Sautin, commissaris der burgemeesters van Amsterdam. Onder dozen waren rijkelijk handwerkers, timmerlieden,
smeden, lioefsmeden en een klein getal land-
metzelaars, kuipers,
bouwers, onder welke
hij
Eerlang
landerijen uitdeelde.
verliief zich
eene fransclie kerk in de stad Faraiuaribo, en een leeraar uit de
met
vlugtelingen,
name Dalbus, werd In 1686 bragt het
gemeente gesteld.
Samuel, nieuwe aankomelingen fransclie kolonie een laatsten
;
over
deze
pas
ontloken
de Frofeet
liollandsclie schip,
en eenige jaren daarna kreeg deze
aanwas door de komst van verscbeidene
waaronder de voornaamste waren, die van Rayneval,
familien,
Vernesobue en de la Sablonnieue.
Later werden twee gou-
verneurs van Snrhiame uit die vrijwillig uitgewekenen gekozen, met
name Nepveu en Lucas Coudrie. De handel, de nijverbeid, de landbouw, werden door bun tocdoen aanmerkelijk bevorderd. Li 1683 bestonden er in HollandscJt, Guiana maar ongeveer vijftig suikerplantaadjen
;
1686
in
telde
men
er
honderd en
dertig.
De
gronden door de vlugtelingen ontgounen, dragen nog den naam Providence (Voorzienigheid), welken die opregt geloovigen daaraan gaven.
De
voortplanting van
liet
Christendom onder de
Avilde volk-
was grootendeels het werk van Dalbus, Fauvauque en andere fransclie predikanten van Suriname. Pierre Saurin verliet, 1697, zijne vreedzamc schuilplaats, ^sKertogenbosch,
stammen van dat
om
land,
zich geheel aan
de bekeering der Indianen toe te wijden,
liij
Compagnie onderworpen waren, leerde de taal der inboorlingen, onderwees hen in den bijbel, en zag zijne pogingen met den besten lutslag bekroovertoefde lang in de
nen.
De
streken die aan de Oost-Indische
synode der waalsche kerken in de Nederlanden wees in
1700 een fonds
aan, bepaaldelijk tot ondersteuning van de pogingen
van zendelingeu
in de
bosschen van Guiana.
Door eene wonderbare
beschikking moesten de vlugtelingen, tot verspreiding der christelijke godsdienst in dat gcdeelte van Amerika, en daardoor, als een natuurlijk
gevolg, tot vestiging van het gezag der Hollanders in die oorden,
medewerken.
—
HOOFDSTUK
VI.
TegenwQorclir/e toestand van de Afstammelingen der Vlugtelhujen
in Holland.
Hunne
diensten
bij
liet
legcr en in de diplomatic
Verval der nijverheid in
de
achttiende
— Louis Gaspard Luzac
eeuw—Tegenwoordige
staat
der
—Vooruitgang van den handel — Ingenomeriheid met de en letterkundc — Het nakroost der vlugtolingen smelt met de Holzamen—Werken in het Ilollandsch uitgegeven — Fransche namon
fabrieken in Leiden franschc taal landers te
HoUandsch
van personen in het allengs af
De
—Wat er nog van overig
vertaald
— De
invloed der vlugtelingen in Holland bepaalde
eerste jaren
van hun
achttiende eeuw.
verblijf,
nemen
fransche kerken
is.
maar
zicli
niet tot de
strekte zich uit over de geheele
De afstammelingen der dappere officieren, die zoo Wiixem van Oranje voorgestaan, en op
kraclitdadig de zaak van
de slagvelden van lerland,
Vlaanderen, FranJcrijk en Spanje hun
bloed vergoten hadden, stelden
er eene eer in, het voetspoor
hunner
voorouders te betreden. Gedachtig aan den loem des franschen adels, waaruit de meeste gesproten waren, bleven
zij,
die zich in de zeven
provincien gevestigd hadden, de republiek beschermen^ die hen had
De
aangenomen.
families
Mauregnault
en Collot d'Escuuy
leverden voortreflfelijke officieren aan de hoUandsche artiUerie.
Baron d'Yvoi
verstrekte ingenieurs,
doorluchtigen stamvader erfden.
hebben met
lof bij
die de
De
bekwaamheid van hun
De Dompierres en Jonquieres De Larreys, aan laatstge-
het leger gediend.
noemdeu verwant, zijn getrouw gebleven aan het krijgsmansberoep. Een van de laatsten van dien naam was adjudant van Koning WiLLEM I. De familie Guillot lieeft bekwame zeeofficieren opgeleverd.
In onze dagen heeft het koningrijk van Holland dappere
namen van hunnen oorsprong getuigen. Paul Delprat, luitenant-kolonel van de en commandant van de miHtau-e akademie van Breda ; Huet,
verdedigers gevonden, wier
De
Generaal Guicherit,
genie,
die in den bloei des levens, in 1830, in
sneuvelde
;
Munier,
die als kapitein
van Antwerpen onderscheidde; en als
strijd
tegen de Belgen,
eindelijk de generaal,
die de citadel dier stad tegen Maarschalk
Anderen hebben
den
van de genie zich
Gerard
bij
het beleg
Baron CiiASSe,
verdcdigde.
ministers of afgezanteu den staat a:ediend.
96
Lestevenon was ambassadeur Cerisier
bij
prat, de vader van
liet
liol'
Paul Delprat,
Avas
algemeen
ministerie van buitenlandsche zaken, onder
Napoleon.
Lodewijk XV.,
van
Del-
ondcrhandelingeu gebruikt.
wercl tot versclicidene
secretaris bij liet
Koning Lodewijk, den
van het huis van Oranje, in 1814, maakte VVillem I, hemgeheim secretaris van het ministerie van buitenlandsclie zaken, en commandeur van de orde van den breeder van
Bij de herstelliug
hem de opvoeWillem, Alexander en Hendrik. In lateren tijd zaten Blussc, Collot d'Escury en Louis Gaspard Luzac in de staten generaal. De twee eerstgenoemden hebben een zeer beperkten invloed uitgeoefend. De derde, in 1837 afgevaardigd, nederlandschen leeuw, en de Prins van Oranje droeg
ding op van zijne drie zoons,
stond lang aan het hoofd eener liberale oppositie.
en opregt gemeensman, stelde
hij
Als een getrouw
zich schrap tegen de aanmatigingen
van de kouinklijke magt, verzette zich nadrukkelijk tegcn het ont-
men
werp, dat
het regerend huis te haste gek^gd hecft, van BeltjiH te
willen heroveren, en weigerde standvastig alle eer en onderscheiding,
hem aangeboden
die
werden. Maai" toenemende verzwakking, welligt
cm
ook de onmogelijkhid
de
beginselen,
die
beleden had, in bcocfening te brengen, hebben
hij
in
hem
de oppositie
sedert genood-
zaakt van het staatkundig tooueel af te treden.
Wat
de nijverlieid betrcft, hierin was de invloed der vhigtelingen
minder dum-zaam dan men
De
bij
den aanvang had kunnen verwachten.
fabrieken van zijde, linnen, hoeden en papier,
die
zij
opgerigt
hadden, begonnen reeds in de eerste helft der achttiende eeuw te kwijnen, en geraakten langzamerhand te nict. tegen, die als
zij
niet opgerigt,
maar
de wol- en lakenfabrieken te Leiden, de
dcrijcn,
hadden,
looijerijen, suiker-raffina-
hebben met vreemde kunnen wedijveren, en dragen nog de
sporen der
konden
Die fabrieken daaren-
iiitgebreid en verbeterd
weleer
allcen ondcr
ingevoerde verbeteringeu.
bescherming van
Nieuwc fabrieken
ecu verhoogd tarief stand
houden, want do toenemende verhooging van het arbeidsloon drcef
den
]3rijs
der voortbrengselen
DuUschland.
op boven dien van Frankrijk eu
Maar de hollandsche handel
tegen een vcrbodstelsel.
De
fabrieken,
verzette zich uit den aard
onbeschcrmd door den
staat,
en door een hoog buiterilandsch tarief van vertier beroofd,. moesten onvermijdelijk tot verval komen.
Maar
indien de uijverheid der vlugtelingen niet op den duur aan
dc verwachthig bleef beautwoordcn, hadden
zij
des te meer dcel aan
den Snellen vooruitgan^ van den handel in du achttiende en uegeu-
97
De namen
tiende eeuw.
Chemet
van BoissevaIxV, Bienfait,
eu
Feysset, herinneren aau kooplieden van den eersten rang. Het huis van Ckommelin, bij de eerste komst der vlugteiingen te Amsterdam gesticht, heeft honderd en vijftig jaren zijnen roena gehandhaafd, en de boeken van dat huis, die nog in bet fransch gehouden worden, getrouw gebleven
getuigen
dat
het
nakroost
van
den
van Laboucheke en Ovekzee (vertaling van d'Outremer), dam, en van tijd
Couderc en Vereul,
te
Amsterdam,
zijn
afkomstig en behooren van ouder tot ouder
stichter
De
aan de voorvaderlijke gebruiken.
is
firniaa
te Rotter-
van dienzelfden
onder de voor-
naamste huizen van Europa.
De
fransche taal en letterkunde bleven gedui'ende de achttiende
eeuw het aanzien behouden, dat zij aanvankelijk in Holland verkregen hadden. De waalsche kerken werden steeds, door de jeugd vooral, vlijtig bezocht. De taal drong zelfs bij de min beschaafde Zij werd geleerd in de scholen en in den huiselijken standen door. kring werd in vele huisgezimien de taal des dagelijkschen omgangs, en had zoo zeer de voorkeur in briefwisseling, dat het stellen van ;
een hoUandschen brief eene taak was daar menig een tegen opzag.
Ook nu nog landstaal.
schrijven
De
dames van zekeren
leeftijd
ongaarne in de
vlugteiingen in de Nederlanden leefden niet, gelijk in
het Brandenburgsche, als eene afzonderlijke naaatschappij
bij
elkan-
maar waren overal in de steden en dorpen verspreid. Yan hier Het Engelsch, Spaansch ook, dat hunne taal zoo algemeen werd. en Italiaansch, daar men in de zestiende en zeventiende eeuw veel der,
werks van gemaakt had, werden aan het Transch opgeofferd. De hoUandsche letterkunde werd grootendeels navolging der fransche.
Ook maakte men
veel
werk van fransche
de vertalingen van Corneille,
dichters.
Hiervan getuigen
Eacine en Voltaire, door NoMSZ
Ook in onze dagen hebben de tooneelstukken van JouY, Ducis, Delavigxe en Scribe fortuin gemaakt op het
en anderen.
hoUandsche tooneel
;
maar met de romantische school
van het fransche tooneel in Holland afgenomen,
is
de invloed
Victor Hugo en
Alexander Dumas hebben de eer niet mogen verwerven, die aau hunne voorgangers was toegekend. Dat de fransche taal en letterkunde zoo langen tijd in zwang bleven, is een verschijnsel, dat men best verklaren kan door die banden van onderlinge belangstelling, die de afstammelingcn der vlugteiingen in Amsterdam, Rotterdam, Leiden, den Haag enz., bleven vcrbinden, van den tijd af dat hunne voorondcrs zich in het
;
98 land der ballingschap aan elkander aangeslotcn hadden. ecne naauwe bctrekking op elkander.
Zij
Zij
voelden
trouwden onder elkander
en ofschoon het Hollandsch hun reeds lang genieenzaam geworden was, bleef het Fransch de taal des gespreks en der briefwisseling.
Op
den duur nogtans was de ineensmelting der vlugtelingen met de
landskiuderen onverraijdelijk.
Met
had deze innige vereeniging haar
het einde der achttiende
voile beslag.
De
eeuw
afstammelingen
der Franschen, die als schrijvers optraden, schreven voortaan Hollandsch.
Getuige Hollands Rijkdom, door Elias Luzac, 1780;
en later van Collot d'Escury,
Sommige
Wetenschappen, 1834.
Hollands roem
i?i
Kunsten en
geslachten stierven uit, en andere
met de Hollanders, meer en meer van nog door duizenden eene vreemde taal wier kennis tot eene beschaafdc
verloren, door verraenging
hun
volkseigen.
De
beoefend, maai als
opvoeding behoort. laatste sporen
want
fransche taal wordt, ja,
Men
vele familie-namen
vertaald.* Hierbij
kerken.
Van
scheen
er
zelfs
op
uit
van zijnen franschen oorsprong geheel
kwam
te
zijn,
om
de
uit te wisschen,
werden uit het Fransch in het HoUandsch langzamerhand het verdwijnen der fransche
twee-en-zestig werden er in de eerste helft der achttien-
de eeuw reeds twaalf afgeschaft, en in 1793 was het getal fransche
kerken tot twee-en-dertig, en der fransche predikanten tot 48 inge-
krompen. Onder Kouing Lodewijk werden er verscheidene afgescliaft, " als in zich zelven onnut en voor de beoefening der landstaal
Ook na de
met Tranh'ijk werden de fransche Evenmin na de herstelling van het Huis van Oranje. Willem I. schafte er in 1816 verscheidene Bij een decreet van 1817 bleven er maar 21 in wezen. af. In 1821 verviel de fransche kerk te Ziitphen, in 1822 te Deventer, in 1823 te Vlissingen, in 1827 te Schiedam en te Ziei'ikzee. Bij eene verordening van 1843 werd de geleidelijke afschaffing bepaald van elf fransche kerken, uit de nog overige zeventien, terwijl onderstand van staats wegen voortaan alleen verstrekt werd aan de fi'ansche kerken te Amsterdam, Rotterdam, den Haag, Leiden, Utrecht en Groningen. scJiadelijh."
inlijving
kerken in Holland niet begunstigd.
* Zie hier een aantal voorbeelden van zulke vertalingen, die men gemakkelijk zou kunnen vermeerderen de Witt (Leblanc), van den Bogaard (Dujar:
VAN DE Velde (des Champs), van den Bosch (du Bois), van der Cruyse (LacroLx), Ruyter (Chevalier), van der Weyde (Dupre), de Wilde (Sauvage), van den Hove (Delacour of Delcour), Kraay (Corncille), van der Kasteele (Duchatel), Wijs (Lesage), de Groot (Lcgrand), Vermeulen (Dumoulin), van den Berg (Dumont) en Verbrugge (Dupont). din),
—
-
DERDE BOEK.
DE FBANSCIIE VLUGTELINGEN IN ANDERE LANDEN.
HOOFDSTUK I
De
I.
Flugtelingen in Brandmhirg.
Eerste Afdeeling
\
:
— Hun onthaal en
eerste vestiging.
Gelijk in Engeland, Holland en Zwitserland, zoo ook in Brandenburg,
hadden
zich,
der
vooiioopers
lang voor de groote landverhuizing van 1685,
vlugtelingen
komen
nederzetten,
omdat
zij
buiten
lands vonden hetgeen hun in Frankrijk niet beschoren was
's
vrijheid calvinist
Het hof van Berlijn was daarenboven van godsdienst, en nagenoeg fransch. Eeeds in 1611 was de Markgraaf
Jax Georg aan de hoogescliool van Saumur als student bevriend geworden met Duplessis Mornay, eu in 1614 ging hij over tot de kerk van Calvijn, hetzij dat hij diens leer verkoos boven die van Luther, of dat hij hoopte zich aldus naauwer aan Holland te kunnen verbinden. Zijn brooder, Joachim Sigismomd, werd eenige De rampen, jaren later naar de hooge school van Sedan gezonden. die
Brandenburg gedurenden den dertigjarigen krijg
loofden
Frederik VVillem
troffen,
niet Frankrijk te bezoeken
;
veroor-
maar
hij
ontving niet te min ecne fransche opvoeding aan het hof van Oranje. prinscn van Oranje, erfgenamen van de oude graven van Chalons, hadden zich wel in Holland gevestigd, maar hun hof was niet te min Frederik Willem werd er bevriend met Bouillon, fransch.
De
TuRENNE, in een woord, met de bloem des franschen adels. Zijne met Louise Henriette, dochter van den stadhouder Frederik Hendrik, en kleindochter van Willem den Zwijger en Louise de Chatillon, dochter van Coligny, droeg niet weinig
echt
bij
om
aan de fransche taal de voorkeur te verzekeren aan het hof
van Berliju.
Daarenboven was die
taal alle andere in
beschaving
ver vooruit, terwijl het Iloogduitsch zich pas bcgou tc ontworstclcn
aan dc barbaarschlicid dor middeleeuweu.
Ook om
staatkundiore redenen
was Frederik
Willem
den frau-
;
100 schen vlugteliiigen gunstig.
was en
zijn
Bij
nijverlieid
liet
de bodem ingeslagen.
met open armen ontvangen.
troonsbeklimming in 1640, veld onbebouwd, handel
zijne
land door den ooiiog ontvolkt,
Alle vreemdelingen werden
Hij begreep vooral dat
verdrukking dor Protest anten in Franhrijk naar zich telokken, en dat
hij
van de
om
kon trekken
ze
zoo doende, geene vrijstad opendevoor
hij,
liulpelooze en havelooze nienscben, dat,
partij
maar voor een werkzaam
volk,
door zijne bekwaamheden en kunstvlijt, de geschonken voorreg-
Schwerin,
ten rijkelijk vergoeden zou.
zijn
vertegenwoordiger aan
was hem behulpzaam, om de Protestanten aan Brandenhirg te gaan vestigen. Eeeds in 1661
het liof van Versailles, te
moedigen, zich in
zetteden zich verscheidene huisgezinnen te Berlijn neder.
nam
Plet getal
1673 werd hmi toegestaan eene fransche kerk Toen Lodewijk XIV. het Edict van Nantes herriep, te stichten. besloot Fredeuik Willem met die dwaling zijn voordeel te doen.
Op
allengs toe, en in
den 29sten October van hetzelfde jaar (1685), verscheen het waarin aan alle vlugtelingen een veilig heen-
Edict van Potsdam,
komen
in den brandenburgschen
bescherming op de
Amsterdam kreeg
last
om
schepen te voorzien, alwaar
De
consul van den keiirvorst te
ontvangen en naar Hamburg van
ze te zij
werd toegezegd, benevens
staat
reis daarheen.
door een anderen zaakgelastigde naar
Brandenburg bevorderd werden. Die uit de zuidelijke en oostelijke deelen van FrauJcrijk kwamen, werden op gelijke wijze in Frankfort aan den Mein opgewacht,
den Bhijn
en,
Kleef vervoerd.
Men kwam hun met
Hunne
kwamen
goederen
vrij
stedelijke
besturen voorzagen
van inkomende regten of tolgelden in
De
zelfs
van belasting gedurende zes jaren.
vrijstelling
stond hun toe hunne eigene regters aan te
linge geschillen uit te wijzen
;
stellen,
decreet van
onder-
plaatselijke overheid zich verstaan
scheidsregters door de vlugtelingen tot dat einde uit
Het
om
en in geval van processen tusschen
Eranschen en Duitschers, moest de gekozen.
in te
belendende tuinen, akkers en weilanden werden hun
almede afgestaan, met
met
in de noodige bouwstoffen, ora
maken en naar hunnen smaak
zidke huizen bewoonbaar te
Men
naar de omstreken van
Verlaten huizen werden hun kosteloos geschonken, en de
het land.
rigten.
af,
aUerlei viiendelijkheid voor.
Potsdam was naauwelijks
hun midden in Franhrijk
bekend geraakt, of men begaf zich scharenwijs naar Frankfort van daar werden
zij,
onder geleide, naav B?'andenburg overgebragt, en
op de grenzen door daartoe aangestelde comraissarissen ontvangen en van
alles voorzien.
Dit
alles
geschiedde
om
hen aan een land
te
101 hechten, dat voor hct overige minder aaiilokkelijks had cian Engeland
of Holland. Zoo bleven
zij
onder elkaiider eene fransche maatschappij
uitmakeii, en wisten naauwclijks dat
zij
in liet buitenland verkeerden.
Deze staatkimde beantwoordde ten voUe aan het oogmerk. Niet alleen bleef deze volkplanting bestaan, maar zij kreeg ook aanmerkelijken aanwas van Zicitserland, Holland en Emjeland. Zulk een onthaal noodzaakte den keurvorst tot buitengewone uitgaven. Immers, hij betaalde reiskosten, gaf onderstand aan behoeftigen,
deed voorscliotten aan kooplieden, fabrikanten en ambacbts-
officieren. Dat was van twee miUioenen inwoners, van nijverheid Had hij zijne duitsche verstoken en door den oorlog mtgeput. onderdanen belast, dan Maren de Franschen bun hatebjk geworden. " Ik Hij besloot daarom Uever uit zijn eigen middelen te putten.
lieden,
scbonk peusioenen aan den adel en aan
veel voor eenen staat
"mijn zilvergoed verkoopen, dan die Dit was ruim zoo veel aan staatkunde als aan edehnoedigheid toe te schrijven maar het was althans verlichte staatkunde. Hij kende de waarde van werkzame menschen. Men houde ook in het oog, dat zij niet alien even arm waren. Dit zou onder anderen Meruit kunnen blijken, dat er gedurende de geheele achttiende eeuw nog veel fransch goud in DidtscJdand in omloop was. Sommigen hadden aanvankelijk grooter kapitalen dan zij ten goede wisten te beleggen. De keurvorst veroorloofde hun zidk zou liever," zeide
hij
eens,
raenschen niet voort te helpen."
;
geld in zijne schatkist te storten tegen schiddbewijzen,
renteloos
doende
6,
7
en 8 ten honderd, met vrijheid
om
de hoofdsom, na
voorafgaande kennisgeving van drie maanden, op te eischen. Vier vlugtelingen van hoogen rang, die reeds jaren lang in Bran-
werden belast met de belangen hunner uitgeweken landgenooten, voor zoo ver zij bij hunne komst hulp met raad
denburg woonden,
de Graaf de Beauveau, Claude DuBELLAY, Henki DE Beiquemault en Gautiee, de SaintBlancakd. Beauveau, weleer Initenaut-colonel bij Lodewijk, of daad behoefden, te weten
:
werd luitenant-generaal en hofmaarschalk waren bijzonder de vlugtelingen
uit
bij
Isle
den keurvorst.
Hem
de France opgedragen.
Claude Dubellay werd kamerheer en opvdeder graven.
Daarbij werd
Anjou en Poitou. ontving hij
last
om
hij belast
der drie markmet de zorg voor vlugtelingen van
Henki de Briquemault, baron van een regiment cuirassiers op te rigteu.
commandant van Lippstad, en
Saint-loup,
Daarbij was
hield toezigt over de vlugtelingen
van Champagne, die zich in Jfestfalen kwamen nederzetten.
Hij
102 werd
sticliter
Berlijn,
der fransche kerken te Kleef,
Wezel,
Gaultiek de Saint-Blancard was
Boeshurg.
Emmerik en
hofprediker
te
en droeg zorg voor de vlugtelingen van Languedoc. Voorts
was David Ancillon, uit zijne geboortestad
leeraar van Metz, belast met, de vlugtelingen
en derzelver omtrek, en de predikant
Abbadie
met die van Beam. Het getal der vlugtelingen, die zicli in Brandenhurg kwamen nederzetten, wordt met eenige waarschijnlijkheid op 25,000 begroot. Staan wij bij elken stand eenige oogenZij waren van alle standen. blikken stU. 1. Krligslieden.
—Buiten
de graven van
MAULT, kwamen eene menigte
Beauveau
en Bkique-
deels vroegere
adellijke mUitairen,
kennissen van den keurvorst aan het hof van Oranje, naar Branden-
Het
burg.
getal officieren
ondersclieidene nieuwe
wordt op zeshonderd geschat. Er werden
rcgimenten ten hunnen behoeve opgerigt.
De markies van Varennes,
luitenant-kolonel in fransche
dienst,
komst tot kolonel benoemd, en ontving last om een regiment op te rigten van zestien compagnien al de officieren en niet weiuige van de gemeenen in dat regiment waren Franschen. Van al de officieren van rang, die Franh'ljk verlieten, was de werd
zijne
bij
:
Schomberg
Maarschalk BerliJH.
hem
Hij bleef niet lang te
de beroemdste.
vergeefs poogde de keurvorst
hem aan
zich te verbinden,
van Bruissen, minister van staat, van den geheimen raad en opperbevelhebber van het branden-
door lid
Te
tot gouverneur-generaal
burgsche leger te
deden
hem
verheft'en.
De
besluiten den Prins
Op
gaan helpen.
raad van
belangen van het protestantisme
van Oranje tegen Jakob
Schomberg
rigtto
II.
te
de keurvorst een
corps op, geheel uit edellieden bestaande, in navolging der mousqtietaires
a
cJteval, die
uitmafikten,
een gedeelte dor fransche koninklijke lijfwacht
en waaronder vele Protestanten hun ontslag verkregen
hadden en naar Berlijn gekomen waren. Van dezen maakte FreDERIK WiLLEM twee compagnicu, elk van 60 man hij voerde zelf den titel van kolonel der cerste, en maakte Schomberg kolonel der ;
twcede
compagnie.
Prederik Wilhelm
rigtte
ook een corps
Onder dezen muntten uit Jean Cayart, leerling van Vauban, en Philippe de la Chiese, die het kanaal van Muldrone lict gi'aven, waardoor de Spree met de Oder, en de Noordzee met de Dc keurvorst had ook eene kloinc vloot Ouslzee verboudcn werdea. Zijne doen bouwcn, om den handcl der Zwcdcn te bcleuunereii. ingenieurs op.
schepcn waren voor een gedeelte met fransche vlugtelingen beuiand.
:
103
1682 nam liij eeu gedeelte der kust van Gidnee iu bezit, en In 1685 bezctte liij het bouwde er de vesting Groot-FredeiiJcshurg
III
.
eiland Argu'm aan den
mond der
Senegal, en rigtte er eene Afrikaansclie
In 1686
Maatschappij op, voor den handel in slaven en goudstof.
aan op
leide hij volkplantingen
Tliomm en
St.
derwaarts begaven zich vele vlugtelingen,
op
die,
St. Eustatins,
last
van
en
Lodewijk
Toen Pniissen naderhand
XrV., uaar Amerika gescheept waren.
in de groote worstelingen van Eiiropa betrokken werd, zag het geene
kans
om
zich in zijne kolonies te handhaven, en verkocht ze, 1720,
aan de Hollanders. 2.
Be
adel.
—Diegenen
onder den adel, die zich niet in krijgs-
dienst begaven, werden voornamelijk als afgezanten, of diplomatieke
agenten, gebruikt.
maakten een aanzienlijk
Zij
getal nit, en daar
het onmogelijk was een ieder hunner eenen werkkring overeenkomstig zijne
hooge geboorte aan
werd hun doorgaans de
te wijzen,
titel
van
Gesandschaftsrath, of lets dergelijks, toegekend. 3.
Geleerden en kunstenaars.
— Onder de eerstgenoemden beslocgen
de predikanten eene voorname plaats, en onder hen was niemand
Beam
beroemder dan Jacques Abbadie. Van Sauinu7- en te Sedan gestudeerd, en
was
in zijn
geboortig,
had
hij te
17de jaar Doctor in
de godgeleerdheid. Zijne lofrede op Fredekik Willem ging geheel Europa door, maar nog meer befaamdheid verwierf zijne verhandeling over de waarheid der chiistelijke godsdienst.
Roomschen
om
vijzelden, als
dat werk op.
strijd,
Protestanten en
Bayle
zcgt er
van in zijne Berigten tcit de Repuhliek der Letteren : " Men heeft lang geen boek in het licht gegeven, daar zoo veel kracht en zulk een uitgebreid verstand in doorstraalt."
" Het
is
een goddelijk boek
ik
:
Madame de Sevigne
schrijft
geloof niet dat iemand ooit over
De Hertog de de godsdienst gesproken heeft als die man." MoNTAUSiER zeide tegen den pruissischen gezant te Fury's " Het.•
geen mij het meest Berlijn
moet wonen
kem'vorst ging
spijt,
is,
in plaats
dat de schrijver van zulk een boek te
van hier."
Na
Abbadie met Schomberg
het overlijden van den
naar Engeland, en bleef
daar tot zijnen dood.
Er waren ook uitstekende regtsgeleerden naar Brandenburg gevlugt. Zij
waren
werden.
het,
De
die eer
tot
rsg-ters
komt hun
over hunne landgenooten aangesteld
toe,
dat
zij
het eerst de beginselen van
het romeinsch regt in DiiitscJdand op de
regtspleging toepasten.
Ook aan geneeskundigen en
heelmeesters van uitstekende
heden, waarvan sommige
het leger aangesteld werden, en andere
bij
bekwaam-
104 akademische leerstoelen bekleeddeu, was
zelfs
gebrek
g-een
wijl scliilders het berlijnsclie kunstkabinet verrijkten,
om
kunstenaars gelegenbeid
de stad met menig
verfraaijen. 4. Fabrikanten en Icoopliedm.
ook voor den uitvoer. zij
ijveren.
en
ter-
gebouw
te
en Halle werden
tc Berlijn alleen in
;
en daar men voorheen zulke wareu moest men ze niet alleen voor eigen gebruik, maar Op de jaarmarkten van Frankfort en Leipzig
de tachtig wolfabrieken invoeren, vervaardigde
konden
sierlijk
—In Maagdenburg
fabrieken van lakens en wollenstoffeu opgerigt
;
vonden bouw-
;
met de manufaeturiers van Frankrijk en Fkgeland wed-
Hunne bekende
braafheid en eerlijklieid gaven bun, bij
Naarmate
geringe geldmiddelen, een mini krediet.
toenamen, breidde zich hun handel verder
uit,
zij
in rijkdom
en eerlang hadden
zij
hunne kantoren te KopenJiageti, Hamburg QxiDa)itzig. Leerlooijerijen, fabrieken van lioeden, handschoenen, papier, lijn- en raapolie, behangsels met goud en zilver doorwerkt, fluweelen en zijden stoffen, linten en belegsels, spiegels en glaswerk in soorten, behooren onder
de takken van nijverheid,
die,
deels voor bet eerst door de vlugte-
lingen ingevoerd, deels aanmerkelijk verbeterd werden.
Knopenmakers,
geelgieters, zwaardvegers,
klokgieters, sloten- en messenmakers,
werkers vonden er nering.
in
geweermakers,
een woord,
Goudsmeden en
letter-
allerlei
en
hand-
juweliers, plaatsnijders,
diamantslijpers en horologiemakers, vervaardigden weinige jaren na
de herroeping van
liet
Edict van Nantes, te Berlijn, die voorwerpen
van weelde, die men voorbeen
uit Parijs
ontbieden moest.
van kleederdragt en liuisraad behoort, was onder Lodewijk XIV. tot eene hoogte van verfijning Maar de vluggebragt, die buiten Frankrijk onbereikbaar scbeen. telingen kwamen uit die school en bragten die verhoogde kunstvlijt Al
met
wat
zich.
tot
verfraaijing,
vooral
De verfijnde kookkunst, het tarwenbrood zelfs (want tot men zich te Berlijn met roggenbrood beholpen), waren
dus ver had
Wij zwijgen van gaarkeukens, pastel- en
bronnen van welvaart.
banketbakkerijen, en logementen, hoedanige niet
gekend had.
men
te
voren in Berlijn
In
Berlijn ward inderdaad het duitsche Parijs.
van de zeventiende eeuw vestigden zich daar en zij waren het, die eene stad, welke te tienduizend Franschen "^voren het vcjrkomen had van een' grooten stal, door vetweiders de laatste
vijftien jaren
;
bewoond, in eene
sieiiijke
hoofdstadheischiepen, terwijl de bevolking
van zevenduizend, binnen een kort tijdsverloop, duizend inwouers aanwies.
tot zeven-en-twintig-
*•
105 5. Landbonwers.—^'iti luinder dau nijverheid'eu handel was de landbouw aau de vlugteliugen vcrpligt. Vdor bunne komst zag men alom in. het brandenburgsche niet dan oubebouwde vlakteu en velden,
Waar
gebrek aan bewoners, woest bleven.
die, bij
bebouwden
zetteden,
niet alleen bet land,
zij
maar
zich neder-
zij
lieten zelfs ver-
vallen doi'pen en gebucbten uit de bouw\allen en puinboopen
nieuw
te voorscbijn
Om
komeu.
op ook den landbouwer aan zicb te
scbonk de kem-vorst bem niet alleen den grond dien
verbinden,
bij
beboiiwde, maar bepaalde tevens, dat de eigendom daarvan onver-
vreemdbaar
zijn zou, erfelijk
van vader op zoon zou overgaan, en
bij
ontstentenis van erfgenamen, niet auders dan aan franscbe vlugtelin-
gen of bun
Twee verbuizingen
nakroost zou kunnen vervallen.
versterkten in bet vervolg de kolonien der landbouwers
3,000 kwamen
uit Zioitserland,
waar
zij
omtrent
:
zicb aanvaukelijk gevestigd
hadden, maar op den duur in bet vvoeste gebergte geeu bestaan Dit was in 1698.
vonden.
Yijf jareu later
kwamen
van bet prinsdom Oranje, vorige onderdanen van voortvlugtig voor de krijgsmagt van den Graaf
er
tweeduizend
Willem
III., die
DE Gkignan,
eene
vrijstad zocbteu in de staten
van den keurvprst. Het was vooral door den tabaksbouw, dat de vlugteliugen BranBenemarken, Zweden, Polen,
denburg veiTijkten.
werden
er
door voorzien
scben tabak
in,
om
zelfs
bier,
gelijk
Silesie
en Bohemen
Hollanders sloegen brandenbm'g-
De
die elders te verbandelen,
door de vlugtelingeu opgebaald.
en
;
op vele plaatsen,
Voor bunne komst werd de
groenten voorzien van de markt van
tafel
tuinierkunst als uit
werd
den grond
van den keurvorst met
Hamburg
Door
of Lei^psig.
hen werden de omstreken van Berlijn in tuinen verkeerd.
Zij ont-
boden. uit Frankrijk bunne tuinzaden, wijngaardstokken, vrucbtboo-
men .
enz.
Zij leiden zelfs broeikasten
en oranjerieen aan, en dreven
met de boven. van BuitscJiland eenen handel in oranjehoomen. De wijn van Brandenburg moet zeker zeer wrang geweest zijn. Men verhaalt altbans, dat de keurvorst bij zekere gelegenbeid eenen adellijken officier
van Gasco^we ontbaalde, en bem wijn voorzette die
gewassen was.
"
Uwe
zeide de Gascogner,
"
ie
Potsdam
boogbeid vergunne mij eene aanmerking,"
met
die levendigbeid aan zijnen landaard eigen,
ik geloof zeker, dat al de
spreeuwen, die van
uw
di'uiven gesnoept
hebben, aan het kolijk zijn omgekomen."
De
vlugteliugen leiden zicb meer op den groententuin dan op den
boomgaard
toe.
Voor bunne komst voedde men
zich meest
met
gerookt of gezouten vleesch, met viscb en eonige soorten van slecht o
106 toebereide wortelen. Erwten. en snijboonen waren naauwelijks bekend.
Bloemkool, asperges, artischokken, salade waren zoo vela nieuwe
BloemkweeBloemen van enkel dubbel te maken, of van kleuren in te brengen, was hun zoo
voorwerpen van weelde, door de Franschen ingevoerd. kerij
was
gelieel
onbekend.
er andere scliakeringen
onbegrijpelijk, dat
de fransche bloeinisten voor toovenaars hielden.
zij
TwEEDE Afdeeling
:
— Hun toestand en bedrijf onder
den eersten Koning
van Prvussen.
jPrederik Willem,
die
den grondslag gelegd had van den voor-
spoed der fransche volkplantingen, tijdstip dat
stierf
in 1688, juist op het
zijnbondgenoot, de Prins van Oranje, zich gereed maakte Zijn opvolger
voor zijnen togt naar Engeland. die den titel
Fredeeik, de eerste bouwde op dien
van Koning van Pruissen droeg,
grondslag voort.
Onder het
van fransche onderwijzers
toezigt
opgevoed, en gehuwd met Sophia Charlotte, dochter van den keurvorst van Hanover, tijd, die,
stelde
even
als
een der beschaafdste princessen van haren
hare tante Elizabeth, van Boliemen, hoogen prijs
op fransche letterknnde, was
aan de zaak der fransche vlug-
hij
Het
telingen niet minder toegedaan dan zijn vader.
bury werd de toevlugt van hetzij
alle
door geboorte of bekwaamheden.
koningin met Abbadie, Ancillon,
Frederik Willem
vooral
Daar onderhield
Lenfant
vooral met haren kapellaan, den beroemden
Indien
slot Charlotten-
vlugtelingen van onderscheiding,
de
den geest
handelende, werkte door
allerlei
zich de ;
maar
Beausobre. stoffelijke
zijne staten behartigd had, door fabrikanten en te verpligten, zijn zoon, in
en anderen
belangen van
landbouwers aan zich
zijner voort refFelijke echtgenoot
letterkundige
inrigtingen op
hoogere beschaving van zijne onderdanen. Zoo stichtte
hij te
de
Berlijn
V Jcademie des Nobles, en te Halle, V Institut was bestemd voor de opleiding van gcestelijken en regtsgeleerden, en het tweede voor die van krijgsofficieren en In verband met die inrigtingen verscheen, 1696, diplomaten. le College
Franqais, en
Jranqais.
Het
eerste
Nouveau Journal des Savants (het Nieuwe Dagblad der Geleerdeu). Het Institut Jranqais werd spoedig van zoo groote beduidenis, dat
le
Prederik
het verhief tot eene keurvorstelijke akaderaie.
Maar
het
beroemdste onder de brandenburgsche letterkundige gestichten, die
van den eersten koning van Truissen afkomstlg van Wetenschappen en Letteren
te
Berlijn,
zijn, is
de Akademie
ingesteld in het jaar
1700, waarvan Leibnitz het eerst levenslang president was.
Onder
107 de geleerdea, die zich
komeu onder van eene
het
iu
andereii voor
veivolg aaii deze akadcmic aausloten,
Jacques Easnage, van
de groudlcgger der bijbelsclie tijdrekenkunde
;
lioxien, schrijver
Des Vignoles, Gabriel Naudc, de
Kerkclijke Geschiedenis
voortroffelijke
;
Formey, een man van algemeene kennis. Maar ook liandel en nijverheid vonden in Frederik I. eeneu Hij leide een fonds aan, bekend onder den naam van beschermheer. wiskunstenaar
en
;
de Kas van het Fabriekwezen, en deze kas werd gedeeltelijk voorzien trekken van de toen heerschende zucht naar
door
pai'tij
Men
kon, namelijk, voor eene ruime bijdi-age
te
om
koopen
zekere eeretitels te dragen, zonder de ambtspligten daar-
aan verbonden waar
nemen.
te
In het leger van 38,000 man, door Frederik nagelaten zoon,
In den oorlog van 1689 moesten
Men meende
landgenooten de wapenen voeren. dit
deeh
Willem
zijnen
wat zwak zouden opnemen
;
maar de
uitslag
tegen hunne
zij
aanvankelijk, dat
bewees het tegen-
Bij het gevecht van Neiiss vielen de (/rands mousquetaires het
fransche leger met eene woede aan,
verweten
als wi'aakzucht
generaal
:
"Datvolkje
Graaf de Dohna, die
is.
zal dit
die
hun door fransrhe
schrijvers
Bij die gelegenheid riep een pruissisch
nog de wapens tegen ons keeren
!"
De
gehoord had, dvvong dien generaal tot een
tweegevecht met de pistool, en wischte met zijn bloed den smaad uit,
die zijn'
medevlugtelingen vras
aaugewreven.
onderscheidden zich de fransche vlugtelingen
bij
Niet minder
het stormenderhand
innemen van Bonn. In minder dan 24 uren noodzaakten zij het fransche gamizoen die stad te ontniimen. Italie, de Nederlanden, Duitschland en Sjaanje waren beurtelings getuigen van hun heldhaftig gedi-ag.
waaraan
hij
Zijn zoon,
I.
—
De vlugtelingen onder Frederik Willem I. zag het einde niet der successie oorlog in Spa»je,
Derde Afdeeling
Frederik
:
zulk een roemrijk deel
Frederik Willem L,
genomen had.
Hij stierf 1713.
teekende den vrede van UtrecJd.
Deze koning, wiens reusachtige grenadiers van Potsdam,
name
liefhebberij uitmaakten, dankte de schilders,
zijne voor-
beeldhouwers en
andere kunstenaars, daar zijn vader veel werks van geraaakt had, als
een nutteloos gepeupel
GuNDLiNG,
als
af,
en stelde zekeren potsenmaker, met name
opvolger van den grooten L|;ibnitz, tot president
Het overschot van het smaakvoUe gezelschap Charlotte, vereenigde zich nu om de Koningin
der akademie aan.
van Sophia
•
de Franschen op den dmu* eene eervolle
bleven
plaats bekleeden.
zij
eeretitels.
tot die kas, het regt
,
l
| [
108
De koniug was
Sophia Dorothea.
en was er op gcsteld, dat behoorde, binnen zijn
al
rijk
wat
aiiders,
tot de kleeding en
vervaardigd wierd.
Majoor-Generaal Piekre de Montaegues,
beroemde belegering van Stralstmd aan of verbeterde de meeste vestingen van
ViERDE Afdeeling
Feedemk Willem Frederik
II.,
:
hij
hem
De
II.
liet
II.
aan zijnen opvolger,
had van kindsbeen
af eene geheel
aan de regering kwam, om-
hij
met Rollin,
maar begaf zich Fontenelle, Voltaire en
akademie, door zijnen vader verwaarloosd, werd door
paalden last
om
Frederik aan Voltaire
de akademie op nieuw
te organiseren.
nieuwe akademie gelegd.
d'Algarotti heb
ik al
uitgenoodigd.
Niets werd ontzien
De Geheime Eaad Jordan
jaar schreef
zijn
de
toeumalig Pniissen.
toppunt van blister opgevoerd.
tot het
van onze
bij
Deze ontwderp
zich niet alleen van fransche geleerden,
doel te bcreiken.
dit
de ingenieurs
8,700,000 daalders, en een wel gedisciplineerd leger
in briefwisseling
anderen.
liet
1740, en
opvoeding gehad; en toen
fransclie
om
te voeren.
—De vlugtelingen onder Frederik
stierf in
vanruim 80,000 man. Frederik
ook
wapening daarvan
Hij wist vooral prijs
op krijgskundige geschiktheid, en bediende zich van deu
te stellen
ringde
staatkuiidige
uit
Hij onderliield een talrijk leger,
iiizigten, alien vlugteliiigen gunstig.
;
Vaucanson,
om
ontving onbe-
In hetzelfde
" Ik heb den grondslag
:
Wolff, Maupertuis en 's Gravesende en Euler
Ik heb ook een nieiiw college opgerigt voor
handel en fabriekwezen, en ik neem schilders en beeldhoiiwers in mijne dienst." die eene
halve
Jordan werd in zijne taak geholpen door Formey, eeuw do voornaamste persoon in de akademie was.
Het ontbrak voorts niet aan geleerden, als Achard en Beausobre, de dichter Bitaubc en anderen, die aan de regering van Frederik luister bijzetteden.
In den zeventigjaiigen oorlog behaalden de vlugtelingen onverwelkbare lauweren.
Wij zwijgen van Chevenix de Beville en
om meer bijzouder melding te maken van den generaal Baron de La Mothe-Fouque, die, met 8,000 Pnusen, het hoofd bood aan Laud on, met 28,000 OostenrijkeiC Een bataillon carre le Fevre,
gemaakt h(5bbende, hield andelijke ruiterij
nog
vol
;
hij zich acht iiren
en toen
al zijn kriiid
lang staande tegen de
vij-
verschoten was, hield zijn volk
met het blank geweer te vechten, tot dat zij door overmagt " Deze stoute daad," zeide Frederik, " kan
overrompeld werden. bij
nicts
vergeleken worden dan
bij
het heldcnstuk van
Leonidas
109 en zijne dappcrcn in fleu bergpas dev ThefmopylfV
Xegon fransche
.
geueraals hielpeu in dieii oorlog Pridssen tegen Oostetirljk, Frankrijk
eu Rusland verdedigen. stelde Pruissen voortaan
Deze oorlog kostte stroomen bloeds, maar op eene rij met de grootste mogendhedeu
van Europa.
Na
den vrede van Hnhertshnrg kon Predeuik
vestigen
op
hadden gebrek aan spinners.
om
zijne
De
aangelegenheden.
binnenlandsclie
aandacht
wolfabrieken
Hij ontbood binnenlanders genoeg
tweehonderd-en-taclitig nieuvve dorpen aan te leggen, elk van
In
tweehonderd Imisgezinnen.
Goudsmids-
aangelegd.
en
bijzonder aangemoedigd.
alle
steden werden nieuwe fabrieken
jiiwelierswerk
Er moesten
werd onder anderen
jaarlijks
een
zeker
getal
gouden snuifdozen, met edelgesteenten bezet, aan den koning geleverd worden, en hij betaalde die kunstwerken iiaar evenredigheid van de uitvoering. Daar bleef het nietbij zich ontbieden, sprak
:
hij liet dikwijls
minzaam met
hen, en gaf
de vervaardigers
hnn wenken,
die
bij
van
smaak getuigden.
Hierdoor kwara het, dat de juweliersmet dien van Parijs kon wedijveren. De hoven van Rusland, Volm en Saksen, waar de weelde in die dingen groot was, gun den hunne bestellingen aan Berlijn. In weei-wil van het guve klimaat Averden er moerbezicnboomen aangekweekt voor de zijdeteelt. Kanon- en kogelgieterijen werden zijnen
arbeid van BerUjn eerlang
aangelegd,
waar de nabijheid van het metaal en van de brandstof Groote moerassen langs
zulks toeliet.
den
gemaakt, en wel met dat gevolg, dat 1,200 bestaan vonden.
Oder werden droog huisgezinuen er een
In een woord, landbouw en nijverheid werden zoo
krachtdadig bevorderd, dat Pruissen, ten aanzien van rijkdora en bevolking, verdubbeld werd.
VijFDE Afdeeling: zestig jaren
;
—
Afstammelingea der vlugtelingen gedurende delaatste en tegenwoordige staat der fransche kolonie te Berlijn.
Pruissen heeft in de laatste zestig jaren vele mannen van uitstekende bekwaamheden en verdiensten voortgebragt, wier voorouders fransche vlugtelingen waren. Sommigen banner bleven aan de akademie luister bijzetten. Allen op te noemen zou ons bestek niet
gedoogen.
Wij bepalen ons derhalve
Ancillon, 1740
te Berlijn geboren,
tot de uitmuntendste.
is
Louis
een wijsgeerig schrijver van
den eersten rang. Peederic de Castillon, te Berne geboren, 1747, werd in ISOO lid van de Akademie van Berlijn, en vestigde zijnen
roem door
zijne
werken over Kedeneerkunde, Zielkuude enz. geboren, had grooten aanlcg voor de
Adalbert Ciiamisso, 1781
110 Hij schreef, 1813,
duitsclie dichtkunst en wijsbegeerte.
linge werk
Deze
Fieter Schiemil
:
;
zouder-
liet
of de mem, die zijne scJiadim verkocht.
vertelling, in het Hoogdiiitscli gesclireven,
Franscli, Engelscli, Hollandscli en
werd terstond
Spaausch vertaald.
\viens verdichtselen in dienzelfden trant vallen,
in het
Hoffmann,
erkende, dat hij een
met Otto van Maar de twee voornaaraste lichten nit het nakroost der vlugtelingen zijn Frederic Ancillon en Savigny. De eerstgenoemde, 1765 te Berlijn geboren, eerst kweekeling van Chamisso was.
KoTZEBUE, eene
reis
om
Hij deed
later,
de wereld.
predikant, daarna hoogleeraar in de geschiedenis aan de militaire school, en
geschiedschrijver van Braudenhurg,
werken en
Zijne letterkundige
akaderaie,
betrekkingen aan den staat bewezen, hebben
verworven.
stierf
Plij
Charles de Savigny,
als
werd 1803
lid
zijne diensten in
der
hooge
hem duurzame achting Frederic 1837.
eerste minister,
iiitranntend regtsgeleerde,
1779
te
Frank-
fort geboren, en nog in leven, heeft over het vak zijner beoefening Onder zijne werken is eene welbekende verhanveel licht verspreid. deling
Over de roeping van onze eemo
:
La Mothe-Fouque,
geleerdheid.
als luitenant
LandsJmt, na,
gemaakt
te
der
tot
de beoefening der Regts-
kleinzoon van
ruiterij,
den held van
de veldtogten van
3,
4 en 95
hebben, wijdde zich geheel aan de beoefening der letteren. hij
de wapenen weer op, en streed dapper te Ltitzen,
Kiilm en Leipzig.
Hij schreef onderscheidene romans, waarvan zijne
In 1813 vatte
Ondine verre weg de bevalligste
is.
een der voornaamste leerlingen
Charles Frederic Michelet, van Hegel, hoogleeraar aan de
hooge school van Berlijn, heeft zich beroemd gemaakt door eene bekroonde verhandeling over de bovennatuurknnde van Aristoteles, en eene geschiedenis der nieuwe duitsche wijsbegeerte. kunstenaars van fransche afkomst, als
thelemy Pascal, niet ontbroken. zijn
Rodolphe Jordan
wier schilderstukken zeer gezocht
Ook aan en Bar-
zijn, heeft
het
Vele praissische afgezanten aan vreemde hoven,
ook nu nog van fransche afkomst, en menig afstammeling der In den zitting in het pruissisch parlement.
vlugtelingen heeft
krijgsmansstand, in het koopmanskantoor, in de fabrieken overal
treft
men
ze
aan.
Van
alle
takken
—kortom,
van nijverheid, die
Pruissen verrijkt hebben, heeft niets beter stand gehouden dan de In 1837 bestonden er nog in dat land zijde en fluweel fabrieken.
14,111 Berlijn,
weefgetouwen voor zijde en fluweel, waarvan 1,575 te Fotsdam, 350 te Frankfort aan den Oder, 310
390
Keulen en 11,137
to Elberfeld
en Crefeld.
te te
Ill •~
Men
telt
nog
in Berlijn vvel
6,000 afstaminelingen der fransche
volkplanting, en bij den lioop genomcn, onderscheiden lig
van den kant der zeden.
geweken
nit het nakroost zijner
taal heeft lang
den
Dc
staat in
stipte geest
zij
verbamien volgelingen.
opgehouden moedertaal
zich voordee-
van Calvijn
is
De
nog
niet
fransche
De hcrvorming van
te zijn.
L808 heeft de fransche gemeenten ingesmolten, en hare
oorspronkelijke instellingen, waardoor als in het geestelijke
Het kon den
van den
zij
in het wereldlijke, zoo
wel
staat gescheiden waren, te niet gedaau,
Duitscher, wiens letterknnde zich meer en meer begon
te ontwikkelen,
op den duur niet welgevallig
zijn te zien,
dat eene
werd voorgetrokken. Fredeeik II. was uaauwelijks overieden, of de terugwerking werd zigtbaar. Uit vijftien leden, in de akademie gekozen, waren er slechts diie van Na den val van Napoleon werd vooral de fransche afkomst. verkiezing voor al wat fransch was vrij wat minder. Men begon, geLacrois werd Kreutz ; lijk in Holland, de familienamen te vertalen Laforge, Schmidt Duprc, Wiese enz. Andere verbasterden himne namen door verandering van spelling Boutemont werd BuTTMAN, en anderen werden nog onkennelijker. Tot in 1819 Sedert 1830 is er waren er nog in Berlijn zeven fransche kerken. maar eene, daar in gehroken fransch gepreekt wordt. Het tegenwoor\Teemde
taal
boven de
zijne
:
;
;
:
dig geslacht
is
geheel Dnitsch en voelt geene betrekking meer op het
vaderland zijner voorouders.
HOOFDSTUK De Fransche
11.
Vlugtelingen hi de kleinere staten van DuUschland,
In de luthersche staten van Bidtschland werden de Franschen,
als
met minder belangstelling opgenomen, en op vele plaatsen moesten zij onverdraagzaamheid ondervinden. Tot ambten, ja zelfs tot liandwerksgilden, werd liun veelal de toegang ontzegd. In menig oord vermogten zij geene eigenaars van vaste goederen te Calvinisten,
worden. als
in
Bij zulke voorwaarden
Brandenhurg
.
kon de toevloed zoo groot
Eenige huisgezinnen hadden
zicli
niet zijn
in Leipzig
en Dresden gevestigd, maar mogten er niet in het openbaai* hiinne niet voor 1701 Voor dien tijd moesten zij in het naburig E.aUe ten avondmaal gaan. Te Franl-fort ami den Mein en in Hamburg was het niet beter gesteld. De eerste vlugtelingen, die naar Franl-fort kwamen, waren Walen, die voor de verdrukking van Aha gevhigt waren. Zij maakten omtrent 300 personen uit, toen de hun aangewezen kerk op last der
godsdienst uitoefenen. verlof
om
Die van Leipzig verkregen
eenen leeraar te beroepen.
overheid gesloten
Hierop besloten velen
werd.
tot eene
verhuizing, en begaven zich naar de Paltz, alwaar
volkplanting aanleiden te Klooster Franlxentlial,
verkregen in 1601 verlof
Bockenheim op
te
rigten.
om
De
zij
tweede
eene kleine
teruggeblevenen
een kerkje buiten de stad, in het dorp
Toen dat gebouw zeven
jaar later door
eenen brand verwoest werd, ontbraken waarschijnlijk de middelen het te herbouwen.
lingen het jaar daarop, door vergunning van Isenhirg, te
om
Althans werd de dienst voor de fransche vlugte-
Offenbach gehouden.
Na
Wolfgang,
Prins van
de herroeping van het Edict
van Nantes kwamen zich vele vlugtelingen aan de gemeente van Zij moesten zich op allerlei wijze in de uitoefening hunner godsdienst behelpen, en niet voor 1787 werd hun
Frankfort aansluiten.
door het stedelijk bestuur de gewenschte vrijheid toegestaan.
Deze
kolonie bestaat thans nog uit een klein getal huisgezinneU; die de taal
hunner voorouders
niet vergeten hebben.
handel en nijverheid, gepaard met overleg, in *
De
kleine gemeente had in 1825
nog twee
die beurtelings, in een zeer net kerkje, de dienst
al
Zij
voorziet door
hare behoeften.*
Iceraars, Zwitsers
waarnamen.
—V.
van geboorte,
113
De oorsprong
Hamburg was volkomen
der fransche kolonie in
Ook
dezclfde als die in Frankfort.
om hunne
verkregen niet voor 1761
zij
Onder de reeders en namen van God E fro y, Chapeaurouge en meer andere van hunne afkomst, Er bestaat
vrijheid
godsdienat uit te oefenen.
bankiers van die handelstad, getuigeu de
nog eene fransche kerk,
die
echter
bezocht
weinig
In
vpordt.
Bremen en Lnbek moesten de vlugtelingen dezelfde onverdraagzaamheid ondervinden als in de reeds genoemde steden. Beter werden toijk,
onthaald in de &taten van het huis van Bruns-
zij
Sophia,
hoevvel deze tot de luthersche gezindte behoorden.
hertogin van Britnsicijk-Hanover en dochter van
Frederik
V.,
koning van Boliemen, was in de hervormde godsdienst opgebragt.
Haar echtgenoot,
Hertog Ernst Augustus, vaardigde
een edict ten gunste der vlugtelingen
en voorregten werden gewaarborgd.
uit,
waardoor huii
in
alle
1685
vrijheden
Vele huisgezinnen van rang en
aanzien begaven zich naar Hanover, en bekleedden er ambten in den staat en bij het leger. Deze kolonie was in bestendige briefwisseliug met hare landslieden in Engeland, en heeft het hare toegebragt tot de acte van het parlement, waarbij in 1701 de troonsopvolging in Engeland bepaald werd. De stad Zell was de voornaamste
der Eranschen in Brunswijk. De Hertogin vah Zell was eene fransche vrouw van hooge gcboorte, die zich door bevalligheid en deugd onderscheidde, en aan hare geloofsgenooten een wijkplaats
onthaal verschafte, dat niets te wenschen overig
De
liet.
hadden ook veel aan De laatstgenoemde werd bijna
beijersche steden, BaireutJi en Eh'langen,
de fransche vlugtelingen te dauken.
geheel door Eranschen gebouwd, en behoort onder de fraaiste steden
van Duitschland.
De Hertogen
van Nassau en van Saxen-Hildburghausen en andere
kleine vorsten, ontvingen de vlugtelingen
Keurvorst van de Paltz, Philip huisgezinnen,
ving vele
Sommige vonden veranderen,
de familie
om
vervolging voor te komen. die in Beijeren,
een vorstehjk vermogen bijeen bragt.
De
gebied verspreidden.
lands hunne
Zoo ging
namen te met
het, b. v.,
met het ontginnen van mijnen,
De
eerste
van dien naam, die
verliet, schreef,
over de grenzen gekomen zijnde, voortaan
naam Gienanth,
Dat deze voorzorg niet geheel overtollig Jean Caruel, voornaam fabrikant van
Frankrijk zijnen
's
veel heuschheid.
die calvinist was, ont-
die zich over zijn
het raadzaam buiten
Guinand,
met
Wilhelm,
was, blijkt uit het geval van
p
114 die in Manliehn eene groote zijdefabriek
Tours,
naar zijn vaderland gelokt, werd
list
had opgerigt.
Door
daar in den kerker van
hij
Viucennes opgesloten, en vervolgens naar de bastille gevoerd, alwaar
na dertigjarige gevangenschap, overleed.
hij,
Van
duitsche vorstendommen was het, na Pmissen, Hessen
alle
Cassel, dat
de meeste vlugtelingen ontving.
Aan
het hoofd van dien
kleinen staat, die toen ougeveer 350,000 zielen telde, stond
een jeugdig en eerzuchtig prins.
om
Karel
I.,
Hij was calvinist, en buitendien,
staatkundige redenen, den vlugtelingen toegedaan.
Hij wachtte
dus niet tot de herroeping van het Edict van Nantes
om
zijne
geloofsgenooten uit te noodigen, maar stelde reeds in April 1685
bekend, welke voorregten en vrijheden hun, die zich in zijne land-
kwamen
palen
nederzetten,
waren nagenoeg
Gedurende den winter Intusschen geschiedde in December
eene herhaalde uitnoodiging, en met de lente
menigte aan.
zielen
;
uit
Champagne, Plcardle en Mess'm.
werd de verhuizing opgeschort. in
Deze voorregten
waren.
den Keiirvorst van Brandenburg
Hierop kwamen terstond eenige vlugtelingen
waren toegezegd. BaupJiine,
toegedacht
dezelfde, die door
kwamen
de vlugtelingen
Eerlang telde de fransche kolonie van Cassel 3,000
en gedurende de
vijftieu
volgende jaren gi'oeiden deze tot
meer dan 5^000 aan. Omtrent 150 hoofden van huisgezinnen waren edellieden, gewezen ambtenaren of kooplieden de overige, hand;
werkers en landbouwers.
Hanau ; de anderen
De
rijken vestigden
verspreidden zich
zich te Cassel en te
De
door het land.
stad
had toen eene bevolking van 18,000 inwoners, die slechte houten huizen bewoonden. Maar zoo groot was de welvaart, die uit het nieuwe fabriekwezen ontstond, dat in 1688 de stad moest uitgezet worden. Men bouwde dan ook de zoogenaamde Nieuwe Stad, het eenige kwartier van Cassel dat door vreemdelingen voor bewoonMet andere namen vindt men in de kolonie baar gehouden wordt. van Cassel hetzelfde weer, dat wij uitvoerig van Brandenburg gemeld verdienstelijke fabrikanten van velerlei soort, hebben, te weten Cassel
:
geneesheeren,
bouwkunstenaars,
kiijgsofficieren
enz.
De
kolonie
van Cassel en die van Hanau hebben naauwelijks eenige sporen van een franschen oorsprong behouden. niet Zij
Ten
platten lande
waren
er
minder dan achttien kleine volkplantingen van landbouwers,
maakten
vele woeste streken vruchtbaar, en verbeterden in velerlei
opzigt al wat tot landbouAV, veeteelt en boerderij behoort.
De
kleine
kolonie Friedrichsdorf, gelegen in Hessen-Homburg, omstreeks drie
115 gaaus van Frankfort, vcrdient in
ureii
van
kolonies
alle fransche
in
geschiedenis der vlugte-
tie
In 1687 gesticht,
lingen eene afzonderlijke verraelding.
DuitscJdand
eigendommelijkheid blijven bcliouden.
liet
heeft
zij
langat hai'e taal en
Zij bestaat
op den luudigen
900 personen, die nog liet Fransca spreken van den tijd van LoDEWiJK XIV. Afkondigingcn door den uitroeper in de straten dag
uit
geschieden in het Fransch. het Frausch gegeven.
Ook
het sclioolonderwijs wordt er in
In anderhalve eeuvv hebben
zij
zich door het
huwelijk aUeen onder elkander verbonden. Matigheid en onthouding
van sterke dranken kenmerken lien armoede is er onbekend. Allen hebben een bestaan door bunnen arbeid. Daarbij zijn zij gastvnj Na den slag van Leipzig openden zij eene jegens vreemdelingen. ;
toevlugt voor de overblijfsels van het fransche leger, en vele onzer
soldaten hebben zich voor altijd in die kleine kolonie gevestigd, die
La
zij
France
petite
(Klein-Frankrijk)
geneert zich van manufactuurwaren, als
hoeden
Bij
enz.
gevestigd hadden,
bevolking
wollen stoffen, kousen,
de fransche uitgewekenen,
kwamen
De
noemen.
flenel,
die
zich in He&sen
zich tegen het einde der zeventiende
eeuw
eenige duizenden Waadlanders voegen, die binnen de grenzen van
Een afgevaardigde van de Pieter Valckenaer, ontving
dat land zeven kleine kolonies aanleiden. staten generaal der Nederlanden, last
om
stellen
ten
hunnen behoeve zekere
artikelen
van overeeukomst op
te
en te teekenen, die honderd-en-vijftig jaren in kracht geblevcn
Op de zuidelijke afhelling van den Taunus, niet ver van het Homburg, vindt men op den zoom van een fraai dennenbosch het dorp BornhohJiausen, eene oude kolonie, half fransch en half waadlandsch, de eenigste van geheel Hessen, die, benevens Friedrichsdorf, zoowel wat de taal betreft, als in andere opzigten, haar oorzijn.
stadje
spronkelijk
karakter
gehandhaafd
heeft.
Aanvankelijk
als
een
toevoegsel aan de fransche kerk van Ilomburg verbonden, ontving
deze gemeente, in 1755, door middel van buitenlandsche geldinza-
melingen, eene eigen kerk, als ook eenen leeraar, die een salaris trok
van den koning van Engeland, wiens liefdegaven
jaarlijks
door de
handen van den aartsbisschop van Canterbury naar Frankfort overgemaakt werden. De overige waadlandsclie kolonien in Hessen zijn thans geheel en
al
in eene duitsche bevolking ontaard.
Straatsburg was in de eerste tijden der hervorming een toevlugts-
oord voor menigeen, die zelfs
had ev
om
zijn
veiligheid gevonden.
geloof vervolgd werd
Calvijn.
Naderhand, toen de luthersche
regtzinnigheid boven dreef, kwain ook de onverdraagzaamheid.
In
— 116 calviuiaten gesloten, en
1577 werd de kerk der blijven,
moesten voortaan
liiinne
zij,
die verkozen te
godsdienst gaan waaniemen in het
dorp Woljisheim, dat aan het graafschap Hanau behoorde. Niet voor 1789 wei'd him toegestaan eene kerk in Straatsburg te hebben.
HOOFDSTUK De
III.
Vlugtelingen in Engeland.
Eerste Afdeeling
:
—Vestiging der vlugtelingen
Verbond der Protestanten van Frankrijk met Engeland Elizabeth
in
Engeland.
in de zestiende
—Jakob — Karel — Cromwell —Fransclie vlugtelingen I.
I.
land in de zestiende eeuw
—Voortgang der
— Fransche kerk in Londen
gesticlit
eeuw
in
Enge-
—Jean a Lasco
—Organisatie der vlugte— Hun gedrag gedurende de beroerten—Bescherming de graafschappen — Edict van door Cromwell verleend — Fransche kerk en ten gunste der — Zrjn Hami!(jtoncourt — Staatkunde van Jakob vlugtelingen — Hun — Zes-en-twintig nieuwe kerken in Londen gesticht — Kerken ten platten lande gebouwd—Fransche kolonie in Edinburgh In lerland —^Verontwaardiging van Engeland tegen Lodewijk XIV. — VerIcgenheid van Jakob — Koniuklijke mildheid —Dubbelzinnig gedrag van uitwerking van Jakob — Hij het boek van Claude verbranden — dezen maatrcgel — Poging om de vlugtelingen verwijderen — Oogluiking van Jakob ten aanzien van Lodewijk XIV. — Gezantschap van Bonrepaus —Verti'ek van 507 vlugtelingen—Val van Jakob — Staatkunde fransche kolonie onder Elizabeth
lingen onder Karel
I.
in
edict
II.
getal
II.
iSlechte
laat
te
II.
II.
van Willem III. en de Koningin Anna
— Parlements-acte in
1709.
Engeland, niet minder dan Brandenburg, verleende eene toevlugt
aan
de Franschenj die bescherming tegen vervolgingen
kwamen
Meer dan eene eeuw had zij de protestantsche partij in Frankrijk ondersteuud, nu eens met de wapenen, dan weder door zoekcn.
ondcrhandelingen.
In 1563, toen het bloedbad van Vassy den
godsdienstoorlog deed uitbarsten, teekende Koningin
met den Prins van CoNDe het
tractaat
Elizabeth
van Hamjdoncourt, waardoor
117 zij
om hem zesduizend man hulptroepcn
zich verbond
om
helft
Havre
te bezetten, dat
waar-
de Protestanten aan Enyelaud afstonden.
nederlaag van Dreiix en
aan dat verbond
te zenden,
Dieppe en Rouen te verdedigen, en de wederhelft
Van de
;
en
verdrag van Amboise maakte een einde
liet
CoNDe
om De
streed zelf bij
liet
Havre aan den graaf van Warwick ontrukte. CoLiGNY wisten zich buiten dien veldtogt
koninklijk leger, dat
Maar Dandelot en tc
houden, en eenige
protestantsche edellieden, door geestdrift vervoerd, en hunne godsilienst
stad
boven hun vaderland schattende, drongen door in de belegei'de
om
Toen de twee
ze te helpen verdedigen.
met geld en met geschut. gerde
den
St.
Fenelon, een gehoor. zij
hem
Toen
zij
nieuw
Bartholomeus-moord wei-
verscheidene dagen den franschen gezant,
zij
ontving
Na
partijen op
Elizabeth de Hugenotten
naar de wapenen grepen, ondersteunde
hem
La Mothe
eindelijk toegang verleende,
in eene binnenkamer, die het
somber voorkomen had
van een grafgewelf. Zij was omringd van een hofstoet in rouwgewaad. De gezant naderde door die sprakelooze menigte, wier gramstorige bUkkcn zich van hem afwendden. De koningin eischte van hem verantwoording wegens het grawelstuk door zijnen meester,
Karel IX., bedreven. Daar bleef het niet bij. Zij veroorloofde Montgomery eene wapem'usting in Mngeland te onderuemen om La RocheUe, dat met een bcleg bedrcigd werd, te hulp te Snellen. Onder de regering van Hendrik III. nam zij een minder ^erkzaam deel aan
de godsdienstige bewegingen van het njk, maar toen, na
het overlijdeu van dien vovst,
Hendrik
IV. geuoodzaakt Avas om.
aan de Ligiie en aan den koning van Spanje te gelijk het hoofd te zij hem onderstand in geld, benevens 3,000 man. Na den vrede van Fervins en de afkondiging van het Edict van Nantes,
bieden, zond
schreef
zij
aan
Walsingham,
len geeuszins of gij
on ons belijdt,
rijk is, dat
neemt
haren gezant te Parijs
:
" Wij twijte-
in aanmerking, hoe gewigtig het voor ons
de fransche
partij,
staande gehouden worde.
die de
hervormde godsdieust
Overzulks
is
het onze
wil
en
voorkomende gevaUen, waar ziUks mogelijk is, het uwe bijdraagt om het edict te doen handhaven." Deze last stemde volkomen ovcreen met het geloof, dat toen bij de Engelschen in het begeerte, dat
gij
in alle
algemeen veld won, dat de val van het calvinisme in FranJcrijk een voorbode
zijn
zou van den ondergang van het protestantisme in
Enf/eland.
Jakob
I.
begunstigde, even gelijk Elizabeth, de Protestanten
in Frankrijk.
Hoewel vreedzaam van
aard, en gansch niet gezind
118
om
onderdanen in opstand tegen hunnen souverein te stijveii, zeide te min tegen den Maarschalk Bouillon, fransch gezant
niet
hij
Maeia de Medici
regentschap van
het
tijdens
meesteres, de koningin, inbreuk
maken
" Indien uwe
:
wil op de edicten aan de
Protestanten in haar rijk toegestaan, dan ben ik niet van meening, dat het verbond door mij met Frankrijk aaugegaan mij weerhouden
moet,
om bun
te hulp te
komen en hen
Wanneer
beschermen.
te
mijne naburen worden aangevallen, ter oorzake van een' mij aangaat, dan eischt het natuurlijk regt, dat ik het
strijd,
kwaad
die
tracht
voor te komen, dat voor mij daaruit kan voortvloeijen."
Karel
bleef de bescherming verleenen, die de Protestanten in
I.
Het
Frankrijk tot dus ver van Engeland genoten had den.
tractaat
van bevrediging van 1626, werd door zijne bemiddeling gesloten en
hem gewaarborgd, hoewel
door
in de geschreven
lieu had
dit
deze bemiddeling, welstaanshalve,
Maar Eiche-
overeenkomst niet vermeld stond.
verdrag met geen ander oogmerk gesloten dan
Naauwelijks had
om
zijne
den vi'ede met Spanje geteekend, of hij kwam La Rochelle belegeren. " Weest verzekerd," schreef Karel aan de inwoners dier stad, " dat ik u niet zal verlavijanden te verdeelen.
maar dat
ten,
om te
II
ik veeleer al
om u
Gode
uit
"Ik
:
een
duurzamen vrede
zal niet stil staan
om u
lijkheid
om eenenoorlog, die om de godsdienst,
te
te
n
te
hij
zieh in dier
te toonen,
dat
gij
u
Indien de noodzake-
tegen nwgeloofondernomenwordt, door
de wetten en de vrijheid van den staat
handhaven, en uwe vrienden en boudgenooten
in staat is
In
verzekeren."
drukte
aan
inspannen moet voor hetgeen ik u voorstel.
te staan,
gebruiken zal
rijk
behaagt, mij in de mogelijkheid
aan het parlement, in 1628,
zijne aanspraak
voege
de magt van mijn
te ontzetten, tot dat het
verplaatsen,
hij
te verdedigen,
niet
bewegen, dan zou ook dc welsprekendheid van men-
schen en engelen niet voldoende zijn
om u
over te halen."
Na
deze
woorden, die door eenige bitterheid gekenmerkt waren, beweerde de grootzegelbewaarder,
Coventry, op
zijne beurt, dat
moest staan voor de protestantsche godsdienst,
men
die,
in de bres
volgens
zijn
zeggen, aangerand werd door mogendheden, die te zamen spanden
om de Men
dwalingen van het pausdom op nieuw overal in
te voeren. " Zijne Majesteit," schreef de Hertog van Btickingham in zijn manifest, " heeft gedukl geoefend
besloot dus tot
den oorlog.
zonder wederga, zoo lang
hij
meende, door andere middelen dan
geweld van wapenen, baat te kunnen brengen aan de hervormde kcrken van Frankrijk, zoo zecr
zclf,
dat
hij
den laatsten vrede hccft
119 helpen bemiddelen, onder
om
dit tc
de
ongunstige voorwaarden,
zonder
die,
Zijne Majesteit heeft,
bewerken, niet geschroomd ziju gezag tegen die kerken
doen geldeu, en heeft
om
vtIj
wareu aangenomen.
die bemiddeling, nooit
te
van dreigingen tegen haar bediend, " van den zeer christelijken koning te vrijwaren
eei"
De moed
zelfs
zicli
der ingezetenen van
Dat
nieuw verlevendigd.
edict,
La
Rochelle werd door dit aUes op " bekracntigd door liet woord van
den koning van Groot Britlanje," was algemeen het onder werp des gespreks. Maar de uitrusting van den Ilertog van Buckingliani, eindigde met eene jammerlijke mislukking. De koning van Engeland maakte wel nieuwe uitrustingen, maar toen
men
te
La
Rochelle
vernam dat Buckingham vermoord was, gaven de inwoners alle hoop op, en stelden zich in de handen van Kichelieu. Zij hidden het er voor, dat het hof van Londen slechts den schijn had aangenomen van hen te willen beschermen, om het misnoegen des volks te matigen. Deze telem-stelling der Hervormden in Frankrijk, heeft uiet weinig bijgedi'agen
om
het misverstand tusschen
Kakel
en zijn
parlement nog liooger te doen klimmen.
De omwenteling van 1648, en het roeim'ijke dictatorschap van Cromwell, plaatste Engeland aan het hoofd der protestantsche partij in Europa. Het baatzuchtig aanbod van den Prins van CoNDe van de hand wijzende, die hem voorgesteld had zich tot de hervormde Guienne tegen het koninklijk gezag op verbond zich de Protector met Mazakin, en maakte dit
godsdienst te bekeeren en te ruijen,
verbond dienstbaar aan
zijne
Tijdens de wreede ver-
staatkunde.
der Waadlanders, in 1655, maakte
hij den minister van LoDEW' UK XIV. beschaamd over deu rol, dien hij het fransche krijgsvolk had doen spelen. De kardinaal onttrok zijne gunst aan de krijgsoversten, die aan dezen wreeden oorlog hadden deel genomen,
volging
en trad
bij
midden.
genden
Karel Emmanuel Cromwell schreef
brief,
herroepen.
ten behoeve dier ongelukkigen in het
aan den hertog van Savoije een drei-
en deze haastte zich
om
zijn
verdelgingsdecreet te
Hij lenigde door zijne hulp de rampen die de
landers getroffen hadden
hart, zijnen gezant
;
Waad-
en door bemiddeling van Lord Lock-
te Parijs,
strekte hij
zijne
over de Protestanten te Nimes en in de Cevennes
beschermeude hand uit.
Zoodanig was, gedurende eene eeuw, de staatkunde van Engeland tegen over de Hervormden in Frankrijk. lijk, dcit
Het was derhalve natuur-
de laatstgenoemden dikv/ijls eene toevlugt zochten op den
gastvrijen
bodem der
diie
koniugrijken,
en wel vdor het eigeutlijk
120 tijdperk der vlugt, II.
en
WiLLEM
dat met de regeringen van
Kakel
II.,
Jakob
III. zamenvalt.
Reeds met de tweede
helft der zestiende
eeuw, deden de St. Bar-
tholomeus moord en de wreedheden van Alva,
duizenden van vlug-
telingen naar Migeland toestroomen, deels van Frankrijk, en deels
van de zuidelijke provincien der spaansche Nederlanden.
Eduard
berekend overleg, dat sedert
Het wel-
III. in de beraadslagingen
de kroon den boventoon had, wasaanleiding dat
zij
van
met open armen
Gelijk de koningen van Engelmid in de veereeuw de vlaamsche fabrikanten aan zich getrokken had, die door de graven van het huis van Valois gckweld werden, ontvingen zij in de zestiende eeuw de fransche en waalsche vlugtelingen, in de welgegronde hoop, dat hunne nijverheid des volks welvaart zou Vandaar die vele fransche kerken in de hoofdstad en verhoogen. alom gesticht, en die tot aan het einde der zeventiende eeuw bleven toenemen. De oudste is die van Louden, onder de regering van
ontvangen werden. tiende
Eduakd
VI. gesticht, en waaraan de meeste fransche kerken in
Engeland, Schotland, lerland en Ame7-iJca liaren oorsprong en inrigting te danken hebben.
De
fransche kerk te
Louden werd gesticht in 1550. Zij was den jeugdigen
haar aanzijn verschukligd aan de vroomheid van
Eduard
YI. en aan de bescherming van den hertog van Somerset
en van Cranmer, Aartsbisscliop van
noemde hadden Martin Bucer,
Canterbmy.
Bij
laatstge-
Pierre Martyr, Fagius en
andere protestantsche vlugtelingen bescherming gevonden tegen de vervolging. leer,
Onder het
getal
Johannes a Lasco,
zich
der \airige voorvechters der nieuwe
wier leven op het vaste land gedurig bedreigd werd, bevond
prevoost
der kerk van
Hongarlje, waartoe
hij
poolsch edelman, die de betrekking van
Gnezne en het bisdom van juist
Vesprim,
in
beroepen was, had opgeofferd, om, in
1544, eene protestantsche kerk te Emhden, in Oost-Vriesland, te Op last van Karel V., in 1548, die stad verlaten stichten. hebbende, ging hij naar Engeland over en maakte kennis met Cecil,
gaan die
hem aan den Hertog van
Op
den 24sten
waarbij
hem
Julij
Somerset en aan
1550 ontving
hij
Cranmer
aanbeval.
eene koninklijke aanstellhig,
het oppertoezigt opgedragen werd over
alle protestant-
sche kerken van Frankrijk, Ztmtserland, Holland en DiiitscJiland,
Engeland veiligheid gezocht hadden. Te gelijker tijd wees de Koning hun de kerk der Augustijnen aan, om daar hunne bijeeukomsten te houdcn ter viering van hunne godsdienst, elk naar de die in
121 wijze van
zijii
leeraars toe
:
Men
land.
voegde den
algenieenen opziener vier
een duitschen, een hoUandschen en twee frausche, met
Om
name Francois de la Riviere en Eiciiard Francois. aan deze voorziening meerdere bestendiglieid
bij te zetten,
en ze voor
in Etigelaud te waarborgen, maakte de koning den opziener met de vier leevaars tot eene instelling van staatswege, en plaatste ze ondev de bescherming van de burgerlijke
eventueele veranderingen
en kerkelijke overheden des
Eenige maanden
van
later
Windsor de kapel
aldaar de dienst in
rijks.
verkregen do Franschen van het kapittel
Anthony,
St.
liet
Fransch
in
Threudneedlestreet, qui
verrigten
te
en zonder
;
zicli
andere opzigten van humie duitsche en liollandsclie breeders
hadden
sclieiden,
in te
voortaan een afzonderlijk bestaan, dat weldra,
zij
door de aanwinst van
scharen van fransche vlugtelingen, in
gelieele
kracht en duiu'zaamheid toenam.
A
Lasco
der kerk aan luidt aldus
:
schreef een boek waarin
hem
Toute la forme
Veglise des Eti'aiigers,
Edouard
liet
rcglement, of de kerke-orde
De
toevertrouwd vervat was.
VI., dat
is
titel
van het werk
maniere du ministere ecclesiastique en
et
a Londres par le Prince tres-fidele " Volledig voorschrift der heilige dienst in
dresse'e :
de kerk der vreemdelingen, opgerigt binnen Londen, door zijne zeer getrouwe
IMajesteit,
fransche
di'ukkerij
Eduard
VI., die
Eduard op,
hem van
fransche taal ingenomen.
VI."
het
tot
Hij rigtte in die stad de eerste
uitgeven van
harte genegen was,
Hij schreef in die taal
van plaatsen gerigt tegen afgoderij, welke hertog van Somerset, opdroeg bestrijding
Men
sticlitelijke
was
;
hij
zelf zeer
boeken.
met de
verzameling
eeiie
aan zijnen oom, den
en nog een ander twistschrift, ter
van de mishruiken der
tcereld,
tegen den
Pans
gerigt.
Toen Maria Tudor, na het overlijden van dezenprins, Engeland met denheiligen stoel verzoende, en het teeken gaf tot eene nieuwe vervolging, was
A
zegt dat hij dit, twaalf jaren oiid zijnde, schreef.
Lasco genoodzaakt
zijn
behoud
in de vlugt te zoeken.
De
keerde nooit weder naar Londen terug.
werd
verspreid.
Eenige barer leden keerden naar Vriesland terug,
Eene menigte Engelschen,
andere gingen scheep naar Benemarken. uit vrees
voor de brandstapels door de sclioondochter van
ontstoken,
Hij
kerk der vreemdelingen
volgdcn hen in
hunne ballingschap,
en
Karel werden
V. te
Straatsburg, Basel, Zurich en Geneve broederlijk ontvangen. Bij de troonsbekliraming van
Elizabeth kwamen de Franschen op en Grindal, Bissohop van
nieuw in het bezit van hun kerkgebouw
;
123 Londen, werd tot de opzienerswaardiglieid verheven, die doov het vertrek van al
A
Lasco was
de voorregten door
regering hield
niet
zij
toegekend
koningin bekrachtigde
en gedurende hare lange
:
op aan de fransche vlugtelingen veel deelneB.
ining te betoonen.
De
opengevallen.
Eduard v.
:
Kaeel
toen het bestuur van
IX, in
1563, vele koopgoederen van Engelschen, die in Frankrijk waren, in beslag nam, ouder voorwendsel, dat
zij
deden de ministers van Elizabeth,
de Hugenotten begunstigden,
bij
wijze van wedervergelding,
hetzeKde ten aanzien van de eigendommen der Eranschen in Enc/e-
maar op Cecil de vlugtelingen
land gevestigd
;
voorstel van den Bisschop ter
oorzake
van Londen,
van godsdienst van
liet
dezen
strengen maatregel uitzonderen.
Er waren toen in de fransche kolonie te Londen met meer dan 423 Maar de oorlogen, die Franh'ljk, onder Kaeel IX., als van
zielen.
een reten, en vooral de
St.
Bartholomeus-moord, deden het getal zoo
sterk toenemen, dat de kerk niet
meer
in staat
om in de behoefDe koningin beval
was
ten der verarmde aankomelingen te voorzien.
hen aan de
christelijke liefde
kwam hun
aan, en deze
van den Aartsbisschop van Canterhury
te hulp.
Later, in
1586 en
95, beschermde
hen tegen de vijandschap der handwerksgezellen der stad, en tegen de anibachtslieden en kooplieden, die, naijverig op de mede-
zij
dinging dier vi-eemdelingen, luidkeels en met bedreiging dreven, dat uit
zij
De
Engeland zouden gebannen worden. opvolgers van
Elizabeth betoonden
zich den
Jakob schi'eef hun lingen niet minder genegen. beklimming " Ik zal u beschermen, gelijk het
bij
:
betaamt alien
te
beschermen, die hun vaderland
opgenomen, en
gij
is,
gedaan
heeft.
zijne troons-
een goed
om hunne
vorst
godsdienst
mijne zuster, die alom in
veiiaten hebben, even gelijk de koningin,
de wereld beroemd
armen vlugte-
Want
hebt voor haar gebeden.
zij
En
heeft
u
in haar rijk
bijaldien zich
iemand
mogt u eenigen hinder aan te doen, dan zal ik, zulks van u vernemende, u in dier voege regt doen wedervaren, dat zij zich voor geen tweede maal daaraan wagen zuUen." verstouten
Bij zijne troonsbeklimming, lijke taal
in 1635,
voerde
Karel
jegens de afgcvaardigden der fransche kerk.
eene derge-
Het volgende
jaar vaardigde hij een decreet uit, Avaarbij hij aan alle officiercn van
de kroon den pligt opleide,
hunne nazaten, in het zij
hij,
om
de leden der vreemde kerken en
handhaven, die " aangezien," zeide
voile genot dier vrijheden te
van zijne voorgangers ontvangen hadden,
"het goed onthaal en de vriendelijke bejegening, die onzc
123 onderdanen en hunne kinderen in het overzeesche ondervinden." in het begin der beroerten, die de groote omwcnteling van
Maar
1648 voorafgingen, werden de engelsclie bisschoppen naijverig op de vrijheid, die de staat aan de vreemde kerkcn toestond, van zich Zij. niet te voegen naar de voorscln-iften der gevestigde kerk. beweerden, dat de bisschoppelijke waardiglieid in hare eer verkort werd door die vergunning en dat de presbyterianen zich, vroeg of ;
laat,
op
dit gevaarlijk
voorbeeld beroepen zouden,
De
hetzelfde voorregt te eisschen.
raad,
om
voor zich
misnoegd over den geest
van tegenstand, die zich in eenige fransche kerken openbaarde, liet Laud bedacht zich niet lang, aan de bisschoppen de handen vi-ij.
om
alle
leden dier kerk, die in Engeland geboren waren, te gelasten,
de eeredienst voortaan naar het voorschrift en gebruik der anglicaansche kerk in te rigten.
De Franschen leeraars
verzetteden zich tegen dit bevel, en onderscheidene
werden geschorst en
gerden zich naar het
zelfs
werden opgelost, omdat hare
gevangen gezet, omdat zij weiEenige gemeenten
te gedragen.
voorsclu'ift
leeraars haar liever verlieten,
voorschriften te gehoorzamen, die
Gelukkig voor de vlugtelingen,
dan
aaii
hun geweten geweld aandeden. had de kerk van Louden, sedert
1581, jaarlijksche ringsvergaderingen en synoden ingesteld, waar de afgevaardigden bijeenkwamen van de kerken van
Cauterbury, Nor-
Hamptoyi en Thorney-Abbey. In deze godsdienstige bijeenkomsten, in navolging van die van Frankrijk ingesteld, behandelde men onbelemmerd al wat de geestetoich,
Southampton, Bye,
WhicJielsea,
welvaart der kerken betrof, en beraadslaagde hoe men de leer van Calvijn in hare zuiverheid zou kunnen bewaren. Deze organisatie, terwijl zij de kracht der fransche kolonien in een middelpunt
lijke
vereenigde, stelde haar in staat
het hoofd te bieden.
De
om den
synode,
Aartsbisschop van Canterbury
die in
1634
te
Louden gehouden
werd, weigerde standvastig zich aan zijne bevelen te onderwerpen. liep hoog, entoen Karel I., door den opstand der Schotten gedwongen werd een parlement te beroepen, rigtte de synode een
De twist
verzoekschi-ift
aan die vergadering, en deze gaf des
gehoor aan hare klagten, omdat
zij
te bereidwilliger
zich verheugden in de vlugte-
lingen een nieuwen bondgenoot te vinden tegen het dwangbestuur
des konings en der bisschoppen.
In 1641, op het
tijdstip dat
de fransche kerken behoefte
de burgeroorlog uitbarstte, gevoelden
om
zich digter aan een te slniten, ten
einde den gemeenen vijand het hoofd te bieden.
In eene nieuwe
— 12* syuode uamen orde het
van Engeland vereenigd,
konlngr'ijk
ah
herzien
zij
Jare 1641.
is
Karel
titel
:
Kerkelijke
dienende voor de fransche kerken in
riytsnoer
onzen somerc'm, Koning zoo
reglement aan, ouder den
eeii
zij
bestuur, tot
e)i
(icien
God
onder de besclierming van voorapoed beioare),
bij alien
door de sgnode der meergemelde kerken, in den
Dit reglement,
grootendeels uit het boek van
A
Lasco
getrokken, bleef de grondvvet, die sedert de fransche kerk, in Louden
zoowel
als ten platten lande,
tot de
bestuurd heeft.
leder leeraar moest ze Engeland was toen genaderd
aanstelling onderteekenen.
zijne
bij
omwenteling van 1648.
Toen Karei,
op het schavot gestorven was, en eene republiek
1.
het eenhoofdig bestuur vervangen had, werden de fransche vlugtelin-
gen door de nieuwe regering met weldaden oveiladen.
haddeu
zij
Cromwell
het
gewonnen
spel
;
Voortaan
weerwil van den val van
en, in
en de herstelling der Stuarts, scheen de instandhou-
ding van het protestantisme in Engeland hun een genoegzame waar" Ik verheug mij," borg te zijn voor de beveiliging hunner regten. Keide
Karel
ben
en ik dank
;
II.
tegen hunne afgevaardigden, " u gehoord te hebii
Wees
voor iiwe wenschen.
verzekerd, dat
onder mijne bescherming zoo veel vrijheid genieten
gij
zult, als gij ooit
onder mijne voorgangers gehad hebt."
Wij zuUen weldra
de koning zijnen geloften gestand deed
;
zien,
en dat Jacobus
II.
dat dev
fransche kerk vooral niet minder genegen was.
De voornaamste Engeland deelen,
"WIJK
De
gesticht,
kerken voor het tijdstip der groote verhuizing in
en bestemd
van de slagtoffers
XIV. op
te
der
om met
die van
Londen de eer
te
onverdraagzaamheid van Lode-
nemen, waren de volgende
:
kerk van Canterbury, gesticht 1561.
onder Elizabeth.
„
Sandwich,
„
„
Norwich,
„
1564.
„
Southampton,
„
onder
,,
Glastonbury,
,,
onder Elizabeth.
„
Rye
,,
JFinchelsea,
„
in Sussex, „
Eduard
na den
St.
VI.
Bartholomeus-moord.
1560.
,,
Dover,
„
1646.
„
Feversham,
„
kort daarna in Ke}it.
„ ,,
JVhittlesea, „ Thorney Abbey, „
in
„
Sandlofty
„
163
Ipswich,
„
in
,,
1663. Cambridge, 1^52. I-,
in Lincoln.
den laatsten
tijd
van
Karel II.
125
londm
In
Marylebotie,
Karel
door
Deze
waren, buiten
zelfs
kerk door
cle
Eduard YL
gesticht,
Benjamin de Rohan, in 1641, die van door Cromwell, in 1656, en die van Cmtle-street,
die van Snwije,
door
II. gesticht.
hadden En(/eland voorbereid era de
verscliilleude kolonies
nieuwe vlugteliugen
LodeDoor de
ontvangen, die de vervolgiug van
te
WIJK XIV. dwingen zou hun vaderland
te
verlaten.
ondervinding geleerd, wisten de Engelschen hoe veel belang
zij
er
hadden, dat duizenden van werkzame menschen, wier braafheid
bij
geen ander bewijs behoei'de, dan dat gij gewiUig waren aUes aan hunne godsdienstige overtniging op te offeren, zich onder hen kwamen vestigen. Toen Louvois, in 1681, zijne eerste proeve van bekeering door middel van dragonders had afgelegd, maakten de fransche kerken zulke nadrukkelijke voorsteEingen bij hat bestuur,
dat de ligtvaardige
"WIJK
Karel
gebloosd had om van Lodenemen om de belang en van zijn
II, die niet
XIV. eene jaarwedde aan
te
land te verraden, zich niet aan bemiddeling ten gunste der vlugte-
Door een
lingen onttrekkea kon.
28
Julij
1681, verklaarde
dat
hij,
edict,
gedagteekend Hamptoncourt,
hij zich,
door zijne eer en
weten verpligt achtte, den Protestanten, die werden, te hulp te komen. alien,
die reeds
in
om hun
zijn ge-
geloof vervolgd
Hij schonk derhalve het burgerregt aan
zijn rijk gevestigd
waren,
aanstaande parlemeut aan te bevelen, dat fransche vlugtelingen zou verguunen, die
en beloofde
men
bij
het
hetzelfde aan aUe
nog komen zouden, en
verleende hun intusschen vrijstelling van aUe buitengewone belastin-
hun in aUe opzigten gemakkeHjk maar gelastte daarenboven den Aartsbisschop van Canterhiry en den Bisschop van Lovden, om hunne Niet aUeen maakte
gen.
zich in
Engeland neder
hij
het
zetten
te
;
smeekschriften te ontvangen en te bevorderen.
Ook Jacobus
hoe gehecht auders aan den heiligen
stoel, was troonsbekHmming ontving hij de afgevaardigden der fransche kerk met veel vriendelijkheid, en verzekerde hun minzaam, dat zij al de voorregten zouden blijven genieten, die
niet vervolgziek.
zij
II.,
Bij
zijne
onder zijne voorzaten genoten hadden.
ven
Men
vindt in de archie-
der fransche kerk te Londen een stuk, gedagteekend 30 Juhj
1687, behelzende eene plegtige dankbetuiging aan zijne majesteit vvegens de vervulling dier beloften.
De alle
vlugtelingen, die in Engeland veiligheid zochten, waren van
provincien van Franhnjk.
is niet
doenlijk
;
maar
iiaar
Hun
getal naauwkeurig te bepalen
de registers der kerken te oordeelen, kan
126 men, zoiuler vrees voor vergrooting, 80,000 als iiabij de waarlieid Een derde van die volksraenigte vestigde zich in de
aaiiiiemen.
In de jaren van 1686
hoofdstad.
tot
88 kwamen er lionderden zich
de kerk liercenigen, die, in dagen van benaauwdheid en angst, hunne godsdienst hadden afgezworen om liun leven te behouden. ail
at
Het
getal fransche kerken in
Akna
Koningin
Louden nam gedurig
een-en-dertig, waarvan de meeste onder
eindeiijk tot
en
George
I. gesticlit
kerken namen in vervolg van
tijd
en klom
toe,
Willem
III.,
Versclieidene dier
werden.
de anglicaansche kerkgebruiken
aan, terwijl andere de hervormde eeredienst onveranderd bewaarden.
Een zeker
getal vlugtelingen,
hebben, verplaatsten
na zich
zicli later
Engeland gevestigd
eerst in
te
Deze waren voor-
naar Edinburgh.
namelijk van Kamerijk, Amiens en Boornik afkomstig.
bleven
Zij
gedurende het grootste gedeelte der aclittiende eeuw in bet gebruik Ook lerland ontving, na den val van der fransche taal volharden.
Jacobus
II.,
versclieidene
duizenden van vlugtelingen, die zich in
Dullin, Cork, Kilkenny, Waterford, Lisburn en Fo7'tarlington verspreidden.
De
die onder zijn
Kakel
De
II.
Hij had
te verzekeren. te
tot het
hertog van Ormond,
bestuur vice-koning van lerland was, begunstigde de
vestiging der Franschen in dat eiland, door
uit
klimmen op
fransche kolonien in lerland
veertiende jaar der regering van
noodigen
dajir
landerijen, bouwstoffen
zelfs
hun
velerlei
eene wijkplaats te zoeken,
en
voorregteu
zijne agenten in Frankrijk,
gemak en
velerlei
terwijl
om
hen
hij
hun
gerief toezeide.
Ook
hunne gelden op veilige voorwaarden te beleggen, en hun eene rente van tien ten honderd uit te keeren, tot tijd en vvijle, dat zij goedvonden anders over de hoofdsommen te beschikken. Zij, die het calvinisme wilden aankleven, moesten himne leeraars onderhouden maar die zich, in navolging van de kolonie van jDublln, aan de engelsche kerk wilden aansluiten, konden op onderhoud van den
nam
hij aan,
;
staat rekenen,
Een
aantal fransche officieren, die
Willem
III. gevolgd waren, en
onder zijne banieren gestreden hadden, na den vrede van Rgswijk op half pensioen gesteld zijnde, sloten zich aan de kolonie van Dublin aan.
Andere verbonden zich met
Portarlington.
die
van Waterford, Lisburn en
De Markies de Euvigny,
die uitgebreide landerijen
in de nabijheid der laatstgenoemde stad verkregen had, noodigde vierhonderd Eranschen uit om zich daar te vestigen, en liet voor eigen kosten een kerkgebouw en eene school voor ben oprigten.
Benevens die
niiUtaire kolonien,
werd
er te
Cork een geplant, die
;
.
127 bestond.
uit kooplietlen
gelieel
Zij
bewooudcn vooniamelijk ecu St. Paiilus, waarvan de
het tegenwoordig kerspcl van
kwartier,
op den liuidigen dag den naara draagt van French
lioofdstraat tot
Church-street
Omtrent de
van dc achttiende eeuw verkregen de fransche
lielft
kolouien in lei'land een even aanmerkelijken als oiivervvachten aan-
In 1751 dwong de gestrenglieid van Saint-Priest, gouver-
"was.
neur van Languecloc, eenc menigte van Protestanten tot eene verhaaste In hun eersten
vlugt.
Van
daar zakten
zij
sclirik
begaven den
vervolgeus
zij
Ithijii
zicli
naar Zwitserlund.
af naar Rotterdam,
en
door de waalsclie kerken van die stad edelmoedig bijgestaan, vervorderden
liunnc vlugt naar lerland, alwaar ben een giinstig onthaal
zij
verbeiddc.
Zoo werden dan de vcornaamste kolonien in lerland, na de regering van
Jakob
II.
geplant.
Maar de
grootste verhnizing naar
Engeland vond plaats onder den laatsten der Stuauts. Op het tijdstip dat die vorst de vlugtelingen met open armen ontving, waren het fransche en het
Terwijl
Lodewijk
onderdanen
te bekeeren,
van de verpligting veroorloofde
engelsche gouvernement het volkomen
om
hun de
om
gcstevelde zendelingen gebraikte
zijne
ontsloeg
Jakob de Iloomschen
eens. zijne
in zijn land
het oppergezag van den pans af te zweren
vrije
uitoefening hunner godsdienst
openlijk de Jesuiten, en onthaalde te
;
heniep
Windsor den nuntius van Inno-
CENTius XI, De schijnbare vooruitgang van het katholicisme in i'?2^eboezemde Lodewijk XIV. een onbepaald vertrouwen in, en Jakob werd in zijne noodlottige verblinding gesterkt door de overtuiging van de volkomen zegepraal van het roomsch geloof in Frankrijk. Maar de komst van zoo vele duizenden van vlugtelingen, het verhaal van hunne wederwaardigheden, dat van mond tot mond ging, en met aUe verzwarende omstandigheden geloofd werd door een volk, dat eene gelijke behandeling begon te duchten, wekten de gemoederen op, verontrustteden zelfs de Eoomschen en bezielden de Protestanten met een uieuw vertrouwen, hoe ook voor weinige oogenland,
blikken verslagen door de teregtsteUing geregtelijke
moorden van Jefferies.
van Monjiouth en de
Jakob
II.
en de pauselijke
nuntius verzochten den franschen gezant en den Markies
PAUS, die met een' bijzonderen
last
de Bonre-
van den minister van marine
Londen gekomen waren, de angstvalligheid der Koomschcn daring te brengen, door de hatelijke vervolgingen, die
wijk
te laste
leide,
te
logenstraffen.
te
tot be-
men Lode-
Zoo werden dan
die twee
128 veitegeuwooi'digers van den grooteu kon'iny genoodzaakt de zonderlinge vol te spelen
van de verdedigers van liunnen meester bij de Douvres en Tyrconnel, lioofden der
Castelmaine,
Lords
Jakob
katholieke aristocratie, in welke
een onbepaald vertrouwen
gesteld had.
Men verre
verontwaardiging
oordeele over de
weg de
der
meerderiieid der natie uitmaakten
en meer de vlugtelingen
Protestanten,
die
Hoewel Jakob meer
geheime vijanden, en
zijne
als
!
als
de aan-
staande bondgenooten van den Prins van Oranje begon te beschou-
zag
wen,
bij
ziclx
hun
genoodzaakt
toegezegde besclierming te verleenen.
Wei
Holland nedergezet.
zich in
Pransclien in Engeland ook rijken
bij
De is
voortdimng de eenmaal
rijkste vlugtelingen liadden
waar, telde
men onder
de
want de fransche gezant scbreef
;
1687 aan Lodewijk, dat men reeds 960,000 loiiis d'or tot muut liad omgesmolten maar dit geld was het eigendom
in
engelsclie
;
van een bepaald getal
rijke families.
De
kwam
meerderiieid
armoedigste omstandiglieden in Engeland aan.
Jakob
in de
veroorloofde
dan ook geldinzamelingen ten liunnen beboeve, en het paiiement beijverde zich fondsen ter beschikking te stellen
koning en
bepaalde eene
rade
Schotland en lerland. die
De
aanzienlijke
middelen bijeen gebragt en
naam van Royal Bounty.
;
en eene orde van
algemeene coUecte in Engeland,
tot
som van £200,000 werd door een fonds gemaakt, onder den
Er werd een comite aangesteld
iiitdeeling eeiier jaaiiijksche
de
de
som van £16,000 onder hunne verarmde
landgenooten en hunne afstammelingen.
Dit werd het comite der
leeken genoemd, in tegenoverstelling van een ander comite
geesteUjken
uit
onder de vlugtelingen, dat zich belastte met
aanzienlijksten
— dat werkzaam was onder
toezigt van
— dat der
den Aartsbisschop
van Canterhnry den Bisschop van Londen en den Lord Kanselier, met de verdeeling van eene jaarlijksche som van £1718 uit 'sland ,
kas, onder
onbemiddelde leeraars en hunne gemeenten.
Uit de eerste jaarlijksche verantwoording van het eerstgenoemde comite, die bewaard gebleven
Het stuk
heden.
is
is,
ontleenen wij belangrijke bijzonder-
Het
gedagteekend 19 Maart 1687.
getal der
Franschen, die in dat jaar onderstand genoten, bedroeg 15,500,
waarvan
Londen gevestigd hadden.
waren
In het volgende jaar beliep het getal
13,000 zich in 143 predikanten.
Daaronder
dergenen, die op onderstand aanspraak maakten 27,000. Terwijl, overeenkomstig het engelsch gebruik,
der natie in den
naam
de
mime
des konings werden uitgedeeld, deed
bijdragen
Jakob
II.,
129
met de hem eigen
onopregtheiil, heimelijke pogiiigou oai de vlugte-
huu tocgekendc
lingeu van eenige der het oogenblik
hunnen
gehinderd, wreekte
hem
die coUecte gedeel-
des volks
gcestdril't
op den Bisschop van Louden, verweet
overdrevcu belangs telling in de fransche vlugtelingen, eu
zijn
hem
sloot
om
Hierin door den
zich
hij
werk
alias in het
liij
doen mislukken.
Op
voorregteii te bcrooven.
gaf tot eeue algemeene coUecte ten
verlof
liij
stelde
belioeve,
te
telijk
dat
De Leeraar Claude had Lodewijk XIV., onder den
buiten zijne beraadskigingeu.
cen boekje in het
licht
gegevcn tegen
Klagien der in Frankrijk wreed vervolgde Protestanten.
Dit Engelsch vertaald, had in Londen eea verbazenden indruk gemaakt. De fransche gezant trok het zich aan, en in eene memorie aan Koning Jakob gerigt, zeide hij onder " Zij, die eenen aanslag maken op het leven eens konings, anderen titel
:
werkje, terstond
m
het
:
vinden in geen land eene vrijstad of veilige toevlugt
;
zuUen
zij,
die
naam trachten te bezwalken, zulks straffeloos doen kunnen, en zou men niet ten minste een blijk kunnen gcven, dat men hunne schriften verfoeit ?" De eens konings eer aanranden,
koning van Eiir/dand
en zijnen goeden
haastte
zich
om
beleggen, en eischte, dat het boek van
zou verbrand worden. Daar de kanselier brengen, viel
gevoelen uit
te
sprak
"mijn
hij,
elkander wanneer
doen ?"
besluit
men
eene
dezen driftig in de rede
hij
opgemaakt.
ze aanvalt
Niemand antwoordde
raadsvergadering te
Claude, door beulshanden het waagde een verschillend
;
;
:
" Ik heb,"
lionden verdedigen wel
waarom zouden koningen minder en weinige dagen daarna werd het
boek van den oud-leeraar van Charenton op het plein van de
beui's,
door de hand des scherpregters, plegtig verbrand.
Hoe
groot de verontwaardiging van het engelsche volk over deze
men afnemen
gebeurtenis was, kau
uit
de volgende aanhaling uit
een zendschrijven van den franschen gezant aan Lodewijk XIV. " Het is niet te zeggen hoe de protestantsche partij door dit voorval :
ontdaan
is,
en welke aanmerkingen
men
hier
maakt over
dit bewijs
Uwe Majesteit, door den Koning gelegd. Men zegt onbeschroomd, dat dit
van eerbiedige belangstelling
van Engeland aan den dag niet minder is dan openlijk
in
partij
kiezen en aUes goed
keuren, dat
Men
beweert, dat
in Frankrijk tegen de Protestanten bedreven
het niet gebruikelijk niets bevat tegen
is
den
is.
eenig boek in het openbaar te verbranden, dat
staat.
Misschien zal dit voorval
Uwe
Majesteit
minder gewigtig voorkomen dan het hier beschouwd wordt er
is,
sedert het begin der regering van dezen
;
maar
Koning van Engeland, K
130 no(j
gemaakl
niets geheurd, dat dieper indruJc op de (jemoedercn
hwj't
dan dlt"
Jakob
II. verboocl
vervolgens de
om
de koninklijke krijgsbenden dieust te iiemeu.
bij
hoopte zoo doende den militairen
maken, en ze
te
dwingen naar
naar Holland te begeven, waar
om
den
was ze
staat niet tot last te te verwijderen,
FrcmJcrijJc terug te kceren, zij
dan weldra
worden.
Hoe
kan men daamit
te takijk zijn
hem
veel er
dat
afleiden,
Hij
of zich
zouden
aangelegen zoo veel
hij
de Mieemont
zijnen medevlugtelingen voorstelde
die
aan-
lUiujeland tegen te
verblijf in
liet
mogelijk het avontuiu-lijke ontwerp van den Markies bevorderde,
Dit verbod
kwamen
gold de fransclie Protestanteu, die zich scbarenwijs
bieden
voortaan
officiereii zijner yarcZt's,
vreemdelingen in hunne compagniecn op te nemen.
om
hen naar
Hongarije te brengen, ten einde onder de oostenrijksche vlag tegen Hij zag ook met oogluiking aan,
de Turken te vechten.
afgezant van de fransche politie, met stelde
name Forant,
dat hij een schip voor Holland wilde
hoe een
die
uitrustcn,
bekend
pogingen
aanwendde om, onder dat voorwendsel, fransch scheepsvolk aan boord Franhrijk terug te brengen. Maar Jakob II,, tegen het belang zijner onderdanen, den Markies de Bonrepaus behulpzaam, die door Lodewijk XIV. te krijgen en ze vervolgens naar
vooral was
om
naar Engeland en naar Holland gezonden werd, over te halen naar FrankrijJc terug te keeren.
de vlugtelingen
De
lastbrief van 20 December 1685, hield onder anderen in, dat hij zich moeite geven moest om alle Franschen buiten 's lands op te sporen, met hen in kennis te geraken, op het zwak van ieder in het bijzonder te werken, en hen met allerlei
gedagtcekend
dien Markies,
Versailles,
schoone beloften te bewegen naar FranJa'ijk en in
den schoot der
roomsehe kerk weder
ongeluk gehad
liadden van
daar
te keeren, het
buiten
dat
zij
het
geboren te worden, of dat
wispcUtirigJieid verlaten hadden.
om
zij
Bonrepaus, met een
zij
haar uit
aantal helpers,
het mogt hem bewegen naar FrankrijJc terug te keeren, en daaronder waren ruim drie honderd matroozen. Hij schreef bij die gelcgenheid naar het Kabinet van beijverdc
ook na
zicli
wel
veel tobbens
Versailles
:
"
zich van zijnen last te kwijten
gelukken 507 vlugtelingen
De Koning van
Migelaud, die de
:
te
vlugtelingen als
vijanden beschouwt, heeft geeu gehoor willen verleencn aan de k lagten die
bij
hem
over dit onderwerp gedaan
Gedurende twee jareu
zijn.
lladde het Par-
men mij moeijelijkhcdcu gcnnaakt hcbben." blcef Jakob de onderhandsche bedrijveu van
lement gezeten, dan zou
— 131
Willem van
BoNREPAUS eu Bauillon aanmoedigcn, maav Oranje den troou van Eugeland bcstccg, was
er eeu
armzalige staatkunde, die door kuiperijen ecu
onlierstclbaar
konden
:
dicn tijd
af
Gouvcrnemcnt ecu
hot Engelsche
bij
Van
verminderen.
zoclit te
toen
ciudc aan die
kwaad
vonden de vlugtelingen waarop
steixn,
en de Kouing van Tranhijk moest
zicli
zij
rekenen
voortaan tcvreden
bouden met agenten te Louden te onderliouden, om te beproeven of eenige Icden van het Parlement in zijn belang kon overbalen.
hij
Burnet, in de
GescJdedenis van, zijnen
meldt ons, dat gedurende
tijd,
de laatste twintig jaren van de regering van
Lodewijk XIV.,
de
paketboot zclden van Calais naar Boiivres overstak, zonder ten minste
10,000 louis d'or mede
te
nemen voor de
Na
beide huizen van het Parlement.
de Jacobijnen eene
partij
invloedrijkste
den vrede van
leden
BijsioijJc
van
hadden
Koning Willem opgemaakt, cu
tegen
toen de Koning in bet Parlement voorstelde dat aan de vlugtelingen
de lang toegczegde brieven van burgerregt zoudcn verleend worden,
Deze onwilligbeid, door de vrienden van Lodewijk bewerkt, was van
werd zulks gcweigerd.
den Pretendent, en door bet goud van
Na
korten dum-.
bet overlijden van
volk van gezindbeid, en het
Anna,
bij
een geroepen, verleende
aUe Protestanten
die,
Willem
Parlement in
III.
veranderde bet
1709 onder Koningin
eindelijk
het
burgerregt
aan
of reeds in het rijk gevestigd waren, of zich in
vervolg van tijd daar zoudeu nederzetten.
—Diensten door de vlugtelingen —Hun aandeel de omwenteling van
TwEEDE Afdeeling diplomatie gedaan.
bij lict legcr
:
in
1G88
en in do
— Schomberg
— Slag van de Boyne —Dood van Schomberg en La CaillemottcRuvigny werktuig —Rapin Thoyras — de Bodt—Menard de Scliomberg— — Charles do Schomberg—De Markies de Ruvigny van Saint Ilelscli
^Jean
INIalo
Cavalier.
Van
alle diensten, die
de vlugtelingen aan Eiujeland bewezen, was
de voornaamste, ongetwijield, de krachtdadige hulp aan tegen
Jakob
betoond.
II.
Het
bestond aanvankelijk uit 11,000
Willem
leger van den Prins
man
III.
van Oranje
voetvolk en 4,000 ruiters.
De
kern van die magt waren drie regimenten en een cskadron geheel uit fransche vlugtelingen bestaande.
De
prins
had
bij
fransche officieren,
Turenne in
hun
en
land,
Condc bij
leder regiment tclde
750 man,
gezamenUjke legermagt niet minder dan 736 meest oud gedienden, die gewoon waren onder
zijne
te
zegevieren.
Als Protestanten konden
zij
dc schitterendste verdiensten, op geene bevordering
132 hopen
en velen liunner haddeii, in 1685, voor het
;
roomsclie geloof omhelsd,
om de
iiiterlijke,
vcrklaavd te worden ond(jr de fransche vlag te dienen. in de fransche
zij
en brandden
afvalligheid
Naderliand,
kerken vfin Holland, tot de protestantsclie belijdenis
teruggekeerd, waren bitterd,
liet
schande te ontvlieden van onwaardig
in
hun geraoed tegen liunne
om
van vcrlangen
uit te wissclien
met
liet
verleiders ver-
van
de scliande
liunne
De
bloed liunner vervolgers.
l'Estang, de la Meloniere en de Markies d'Aezilliers waren Goulon als aides de camp aan den persoon des prinsen verbonden. voerde het bevel over de hollandsche artiUerie genie
Maarschalk
;
Schomberg
aan het hoofd van het leger.
hem
de prinses in
stelde,
brief voorzag, waarin hij, in
;
Cams on
over de
stond, onder den Prins van Oranje,
Zoo groot was het vertrouwen dat dat
zij
hem van
geval de prins
een geheimen last-
kwam
te
sneuvelen,
opvolger in het opperbevelhebberschap werd aangesteld.
als
andere vlugtelingen waren op gelijke wijze gevolmagtigd
Twee
om
den
veldslag ten einde te brengen, in geval den prins en den maarschalk
bciden lets overkAvam.
Frederic Hermann von Schomberg stamde hertogen van Kleef, wier wapenschild
hij
af
van de oude
Een
voerde.
zijner voor-
Dietrich von Schomberg, sncuveldein den slag van Ivri/, aan het hoofd der ruiterij, die Prins Jan Casimir Hendrik IV. toevoerde. Zijn vader, Jean Menard, groot-maarschalk van de Paltz, onder den Keurvorst Prederik V., leidde het huwelijk in van dicn prins met Elizabeth, dochter van Jakob I., en huwde zclfs Anne Dudley, dochter van Edijard Dudley, pair van dat rijk. Toen Prederik V. door het zegevierend leger van Tilly van Praag verdreven werd, bragt hij den jongen Schomberg met zich naar Holland, alwaar hij het krijgsmans beroep leerde onder Prederik Hendrik, Prins van Oranje, en dus in dezelfde school als Turenne en Prederik Willem. Daar de keizer van BnitscJdand zijne goederen vcrbeurd verklaard had, kwam Schomberg, in 1650, naar Frankrijlc, en bood zijne dienstcn aan Lodewijk XIV. aan. ouders,
Hij verwierf zich eerlang eenen roeni, die het
van
iiaast
Condc en Turenne. Mazarin maakte hem
van het leger voerde
hij er
in
Vlaaiideren.
kwam
aan dien
luitcnant-generaal
In 1661 naar Portugal gezonden,
het bevel over de Pranschcn, Engelschen en Portugczen.
Hij gewende de laatstgenoemden aan krijgstucht en leerde hun mcl
goed gevolg de Villaviciosa,
Castilliaiien
dwong
hij
bestrijden.
Pilip IV.
,
Door de overwinning van
den Hertog van Braganza,
als
133 Koning van Poriiujal
en
,
op
Maastricht en Charleroi
godsdienstbaat
Kleef
A.&
bijeenkomst
daar niet met rust.
bet land uit te gaan,
Nii begaf
Maar de
bij
zicb eerst
die liera tot staatsminister en
,
In 1686 woonde
Willem met den
van Frederik
bij
hij te
Prins van
Oranje, die reeds op de groote onderncming bedacht was, die
twee jaren later ten uitvoer bragt.
ScHOMBERG hiilp.
Na
den prins in
zijn vertrek
om
opgenomen, gunstigden
;
te
zijn
Bij
hij
gelegenbeid sterkte
voornemen en beloofde hem zijne hij de kusten van Engeland
zien welke havens het meest
tevens had
iir
die
van Portugal had
hij
eene landing be-
zicb ingang verschaft bij zekere hoofden
der engelsche aristocratic, die de regering van Zijn aandeel
hij
de lierroeping van bet
Bij
het leger benoemde.
bij
Turenne
llollaudcvs het bcleg van
Lodewijk bem
naar den Keurvorst van Brandenburg
opperbevelbebber
van
lu 1G75 voerde
zicb in Portugal te vestigen.
last
hem
liet
dwong dc
tc breken.
Edict van Nantes, veroorloofde
clou clood
liauden over,
zijiie
het bevel in dc Kederlanden
met nitdrukkelijken
Bij
tc erkeniicii.
ging dc maarschalkstaf in
Jakob
II.
moe
waren.
de onderncming, die den Prins van Oranje op den
troon van Engeland plaatste, in verband gebragt met hetgeen
hij
weleer voor den Hertog van Braganza gedaan had, gaf aanleiding dat
men van hem
zeide
:
dat hij koningen op
dm
troon zettede,
eti
hen noodzaakte daarvan af te treden.
Zoodanig was de doorluchtige man, die zijne lange diensten door een roemrijken dood op het slagveld ging beshuten.
mens den Theems op
te zcilen, in
Willem was
voorne-
de verwacbting, dat zijne tegenwoor-
digheid genoeg zou zijn ora de omwenteling tot rijpbeid te brengen.
Maar Schomberg Engeland
bragt
hem onder
het oog, dat de bevrijder van
van overwinnaar spelen moest door de hoofdstad van zijn aanstaande koningrijk binnen te rukken aan het hoofd van eene hoUandsche en fransche legermagt maar dat het beter was niet de rol
,
;
eenige dagen geduld te gebruiken, tot dat zijne partij, op het gezigt
van de krachtdadige hulp, die
hij
aanbragt, een kloekmoedig besluit
nam. Zich naar dezen raad voegende landde Willem in de haven van Torhay. Jakob zag zich terstond verlaten; het krijgsvolk Er werd tegen den Prins gezonden, schaarde zich aan zijne zijde. geen enkel zwaard getrokken ter verdediging van het katholicisme in Engeland, en de onttroonde koning schatte zich gehikkig van te
kunncn ontkomen, om Dat door de vinden.
Jakob van
bij
Lodewijk XIV. eene veilige toevlugt te kort daama te Londen vergaderd,
conventie,
de regering vervallen verklaard, en de kroon aan den
13
van Oranjc eu
I'rius
bckend
om
zijiie
i
gemalin
Nil bleef er over ScJiotland en
was de
Scliotland
weinig
men
bij
zicli
wercl opgedragen,
ie
wel
onderwevpen.
In
is
eene opzettelijkc vermelding te beh.oeven.
om
docliter
lerland te
van Jakob
bcmind, cu
IT.
In lerland bercidde
de oranje partij te versterken.
De
voor tegenstaud.
Vice-koning
droeg niet
dit
Tykconnel
bragt cen
Jakob op de been en ontving liem te Duhl'ui als zijn' koning. Lodewijk zond hem scliepen, manscliappen en geld, en daarenboven den listigen Graaf d'Avaux als raadsman. Schombekg
leger voor
krceg
last
om
De middelen
lerland te onderwerpen,
bescliikking gesteld waren blijkbaar ontoereikend
Schombekg's
maatrcgelen te nemen. dit
Hij stelde
niet.
winnen, tot dat
werd
zicli
liij
zijner
koelzinnig overleg ontging
om
verdedigde
zicli
tijd
te
Te Londen
de noodige versterking zou krijgen.
liij
te
doortastende
dus aanvankclijk ten doel
deswegen gelaakt.
liij
om
in eenen brief aan
Koning Willem, van 27 December 1689, waariu onder andere " Ik erken, dat, zondcr mijne volstrekte deze woorden voorkomen :
Uwe
Majesteit, ik de eer zou verkozen
blijven,
boven bet bevelhebberschap over
berustiug in de bevelen van
bebben van aan
liet liof te
zulk een leger, als ik gedurende den veldtogt van het
spoedend
onder mij gebad heb.
jaar,
Had
nu ten eindc gewaagd
ik eenen veldslag
(dat niet te ligt viel, iirdien de vijand verkoos binnen zijne versclian-
singen te blijven), dan zou ik welligt alles verloren hebben dat Majesteit
bier bezit,
om
gevolgen in Schotland en
Men meene
niet te spreken
uwe
van de waarschijnlijke
Bngdand"
echtcr niet dat hij geheel
stil
had gezeten.
Hij
liield
den vijand in toom, belcgcrde Carrick-Fergus, en maakte, in een woord, de best mogclijke toebereidselen voor dc overwinning van het In zijne brieven van dieu tijd rocmt hij in nadrukkewoorden de betere krijgstucht der fransche regimenten, boven
volgende jaar. lijke
het overige leger.
waarvoor bewijs.
hij
Van
zijne belanglooze vcrknochtheid
de wapenen had aangegord, gaf
hij
aan de zaak,
een doorslaand
Het paiiemcnt had hem eene som van £100,000 toegekeud.
Hij besteedde die vrijwUlig te voldoen,
om
de achtcrstaUige
soldij
en hield zich te vreden met een jaargcld.
van het leger
Geen wonder
dan ook, dat fransche vlugtelingen zich scharcnwijs aan zijn leger aansloten. Dczen kwamen voornamelijk van Zwitserland : 4 of 500 verlieten somtijds Geneve in eene week.
Zoo doende wcrden dc
drie
fransche regimenten voltallig gehoudcn, die zich bij den beslissenden slag
van de
rivicr
Boyne zoo
kiisterrijk
zouden onderschciden.
135
Koning Willem
liacl zicli
om
strijdeii.
ncvens liem te
De Boyne
ook
lag tussclieu do twee legers.
vijand koudeu de vlugtelingen
DE ScuoMBERG, zoou met eene
den grijzcn maavsclialk gevoegd,
bij
kciu'bende,
zicli iiiet
Op
bet gezigt van deu
weerbouden. Graaf
dcs maarsclialks, vergezelde
over de
Menard
zijnen
vader,
en in hunne eerste vaart acht
rivier,
eskadrons Teren en Fransclien, die hun den overtogt beletten wilden, scliaarden
terugdrijvende,
zij
Willem, op
zich in slagorde.
gezigt van dit stout bestaan, gaf hct teeken aan
om
" Voorwaarts, brocders !" riep
te volgcn.
denkt aan uwe dapperheid, en aan
uw
liet gelieele
lict
leger
Schomberg, " gcziet daar uwe
gTievend leed
Door deze toespraak aangcvuurd, regimeuten van den Hertog van Laazun
:
vcrvolgers !"
vielen
fransclie
aan, en deden de
gelederen uiteeuspatten.
berg door de
zij
op de
In de hitte der vervolging werd Schom-
Tyrconnel
gardes van
omsingeld, en kreeg twee
houwcn en eenen kogel. De lieldliaftige grijsaard viel dqodelijk gewoud neder maar met stervende blikken zag liij het volk van Jakob vlugten. Hij was twee-en-taclitig jaren oud toen hij alsin den ;
Weiuige mensclien liebben meer eer en onderselieiding genoten. In Trunkrijk bereikte liij den koogsten trap van onderscheidiug bij bet leger bij was veldmaarscbalk in Portugal werd bij bertog en een der lijksschoot der overwinning den geest gaf.
in liuu leven
—
;
grooteu
;
het leger
in Fritisseu,
gouverneiu'-generaal en opperbevelbebber
in Engeland,
;
bertog en jpair van bet
ridder van den koiisenband.
Overal beautwoordde
trouwen dat
door
inboezemde
bij
standvastigbeid,
moed en
aan bet ver-
bij
onbesproken trouw,
krijgsbeleid,
en door
al
bij
mitsgaders
rijk,
zeldzame
die ridderlijkc
cigenscbappen, die ouze bedendaagscbe bescbaving, van dag tot dag,
meer uitwiscbt, en daar zij nog niets voor in de plaats gesteld beeft. La Caillejiotte Kuvigny, jonger broeder van den markies van dien naam, werd bij diezelfde gelegenbeid doodelijk gewond. Toen
men bem nog toe
:
bebloed door de franscbe regimeuten droeg, riep bij bun " Deu rocm la gloire, mes enfauts, a la gloire ! dat is
li
:
na, mijne kindcren, voorwaarts !"
De dood van Schomberg
en
La Caillemotte
onderwei*ping van lerland eenige jaren achteruit.
zette de gebeele
De
jakobijnscbe
ook na de vlugt van Jakob in de worsteling volliarden. franscbe regimeuten, van bunnen kant, verslapten niet in den
pailij blecf
De
strijd
voor Willejc III.
Atlilone waren
zij
de eerste
Bij
de belegering van hct kasteel van
om
de muren te bespringen.
Daar
viel
136
menig ecu van
die dappcre keurbende.
Onder audereu de kapiteins
Hautcharmois, La Eoche-Louheuie, La Eoquiebe en
Luite-
Het oude regiment van Caillemotte, nu aangevoerd door Belcastel, speelde bij dat scliitterende Avapenfeit nant Boisribeau. eene luisterrijke
De
rol.
gewond; de Kapiteius
Madaillan
Luitenants
De
kolonel en de luitenant-kolonel werden er
Du
Pkey, de Grassy en Monnier, en de Ville-Dieu vondcn er den dood.
en IjA
overwinning van Agrim, door Generaal
Ginkbl
behaald, en die
was grootendcels versclmldigd aan de vlugtelingen, en vooval aan de uitstekende bekwaamheden van den Onder de officieren, die zicli in dezen veldMarkies de Euvigny. eindelijk lerlmul ten onder bragt,
noemen wij Kapin Thoyras, Jean de Bodt, de zonen van Schomberg en Euvigny. Paul de Eapin, heer van TJioyras, was afkomstig van een adellijk geslacht van Savoije, dat zich, onder de regering van Frans I., in Franhrijk kwam vestigen. Onze Paul, geboren te Castres, 1661, was tweede zoon van Jacques de Eapin, en zou, gelijk zijn vader, togt het mecst ondersclieidden,
advokaat geworden zijn
niaar de gebeurtenissen, die het herroepen
;
van het Edict van Nantes voorafgingen, en de dood van zijnen vader, deden hem besluiten het land te ruimen. Hij ging in Holland in niilitaire dienst, en
kwam naderhand met
den prins naar Bnyeland.
Hij onderscheidde zich in de meeste gevechten, die in lerland voorbij de belegering van AtJdone. De koning hem naderhand als gouverneiir bij den zoon des Hertogs von Fortland. De hertog werd gezant aan het fransche hof. Eapin en toen vergezelde hem en begaf zich vervolgens naar den Haag
vielen,
onder anderen ook
plaatste
;
hij
daar de opvoeding van zijnen kweekeling voltooid had, ging
zich in JFezel vestigen,
besteedde
hij
waar toen veel Franschen woonden.
zeventien jaren aan zijne Geschiedenis van Engeland,
uit publieke acten
opgemaakt, en
Jean de Bodt wijdde ook voor
hij
zijn vijftiende jaar
stierf in
1725.
zijn geheele leven
aan de zaak Avaar-
In 1675 te Parijs geboren, vlugtte
gebannen was.
naar Holland,
commandant van de hoUandsche aanbevolen.
hij
Daar
en werd door
artiUerie,
Generaal
hij
op
Gor,
aan den Prins van Oranje
Hij vergezelde den Prins naar Engeland, Averd in 1690
kapitein der artiUerie, en voerde daarna het bevel over een corps
fransche ingenieurs.
gen en
Willem
vier veldslagen
;
Steenlcerke en 'Neerwinden.
het kasteel, en
te
III. gebruikte
weten
:
die
Bij het beleg van
dwong de belegerden
hem
in acht belegerin-
van Boyne,
van Jgrim,
Namen bestormde
hij
zich aan den Keurvorst van
137 Beijeren over te geven, die over de legermagt der bondgenooten het
nam hij, met verlof van den Koning van den Keurvorst van Brandenburg. Na de overHogue, kreeg Menard de ScnoMBERoliet bevel over In 1699
bevel voerde.
Engeland, dienst
winning van
la
bij
de fransche regimenten, die de voorhoede uitmaken zouden van een groot leger, dat bestemd was
Tegenwind
om
tijd
in Frankrijk eene landing te doen.
zijne kusten te beveUigeu,
Het volgende
jaar
De
verwoesten.
mers.
om
hield de engelsche vloot terug, en gaf
wUde
hij zicli
Lodewijk XIV.
zoodat de onderneming mislukte. hierover wrekeu, door
-S'^.
Malo
te
inwoners dezer stad waren onversaagde zeeschui-
In het tijdvak van 1688 tot 97 hadden
zij
van de Engelschen
en Hollanders veroverd 163 konvooi-schepen en 3,38-1 koopvaardij-
Ook was hunnc
schepen.
stad, naar evenredigheid
van hare grootte,
Koning Willem ondernam haar veranderen, door middel van een zoogenaamd
de rijkste van Europa geworden. in eenen puinhoop te
helsch werktuig door cenen vlugteling uitgedacht.
Een
toeval deed
ook deze onderueming mislukken. Een windvlaag dreef den brander waarop de toestel was op een blinde klip. De ingenieur, vreezende dat het water
de braudstoffen komen zou, stak het buski'uid aan,
bij
en werd een der slagtoffers, van de outploffing. stad waren
min
of
Al de huizen der meer beschadigd, en ten minste driehonderd in
puinhoopen verkeerd.
Schombekg
Graaf Chakles de
waar
hij
den Hertog van Savoije
te
stierf
den heldendood in
Italiey
hulp gezonden was.
De Markies de Ruvigny
diende Koning Willem beurtelings in De koning gaf hem den titel van Graaf maakte hem luitenant-generaal. Hij was de over-
het veld en in het kabiuet.
van Galloway, en
winnaar van Agrim.
Maarschalk de
In den slag van Neericindeti had
Luxemboueg
een regiment weerstond
Een oogenblik was lieten
hem
hij
hij
te bestrijden,
den schok der geheele fransche kavaUerie.
ontglippen, schijubaar
in 1705, als opperbevelhebber
hij
met oogluiking der bevelhebbers.
koning uitroepen,
intogt in
terwijl
In Sjmnje streed
van het engelsche
zijn regterarm afgeschoten.
een zegevierende
den
krijgsgevangen, maar de fransche officieren
Hij dekte nog den teragtogt der Engelschen.
van Badajoz werd
hij
en aan het hoofd van
Madrid, en
leger.
hij,
Bij het beleg
In Junij 1706 deed liet
Eilip V. de vlugt koos.
Karel
III.
als
In den slag van
Ahnanza kreeg hij twee sabelhouwen in het gezigt, maar deed daarna nog gewigtige diensten in Sjpanje, door de voornaamste vestingen in staat van verdediging te brengeu. Na den vrede van UtrecM werd s
138 van lerland benoemd, en
hoofd-justicier
tot
hij
geruimen
tijd
onder de vlugtelingen, die
hij te
leefde daar
nog
Fortarlington geves-
tigd had.
Na
heeren hebben wij nog te gewagen van een' boe-
al dieadellijke
een kind des volks, maar een kweekeling uit de school van
renzoon,
den oorlog der Cevennes. worstelde
Aan
het hoofd van zijne dappere camisards
vier jaren lang tegen
hij
Montrevel
Klein van gestalte, naaar van groot beleid, hield dat
DE Villars hem
hiervan begaf
Te
Versailles,
digde
bekeeren.
hem, dat
in
verdrag aanbood.
eindelijk een
naar Farijs, waar
oogen
hij aller
tegenwoovdigheid van
de Villars.
Lodewijk
Ten gevolge tot zich trok.
gebragt, verde-
van de Villars. De koning poogde te vergeefs hem te Daarna beproefde het de Minister Chamillard, verweet de eer van de hand gewezen had van een bekeerling des
hij
konings te worden, beloofde
hem
een pensioen van 1,500 livres voor
bood hem den rang aan van generaal-majoor.
vader, en
zijnen
en
het zoo lang vol,
den opstand der Cevennes, en eischte de vervuUing der
hij
beloften
hij zich
hij
" Denkt gij/' voegde hij er
" dat de godsdienst van den koning zoo kunnen zegenen?" " Edele
bij,
Hoe zou God hem dan
valsch is?
" de
Turken hebben weleer een groot niet den raad Gods "Ik zie," zeide de minister, "dat ik met een te beoordeelen." stijfhoofdigen Hugenot te doen heb," en liet hem gaan. Cavalier, vreezende opgeligt en gevangen gezet te worden, ontkwam heimelijk heer,"
gedeelte
hernam Cavalier,
der wereld bezeten.
—
Van
naar ZicUserland.
De gebannen maar
bij het
daar
men
Het past mij
daar ging
hij
naar Holland en werd kolonel.
camisards kvvamen scharenwijs
om
onder hem te dienen
organiseren van een regiment kreeg
er
hij
op aandvong, dat elke compagnie onder het bevel van
eenen edelman staan zou, terwiji Cavalier zijne kiezen wilde.
;
moeijelijkheden,
Men was
verpligt tot eene schikking te
officieren
zelf
komen, waarbij
de eene helft der officieren edellieden, en de andere camisards zijn zouden.
Na eenigen
tijd in Italie
naar Spanje gezonden.
gediend
te
hebben, werd
In den slag van Almanza, waar
Cavalier Berwick,
van geboorte een Engelschman, maar door eene omwenteling Fransch geworden, in het worstelperk trad tegen Ruvigny, van geboorte een
Franschman, maar door de vervolging Engelsch geworden gedenkwaardigen
slag,
—in dien
stond het regiment van Cavalier, geheel uit
protestantsche vlugtelingen zamengesteld, geschaard tegen over een
roomsch regiment, dat welligt deel geuomen had aan den meedoogenloozen oorlog der Cevennes. Zoodra die twee regimenten elkander
— 139 zij met gevelde bajonnet op elkander in en zoo was het gevecM, dat er, volgens da getuigenis van
herkenden, liepen
moorddadig
Berwick, geen
;
di'ielionderd
man
van de twee regimenten overbleven.
Almanza verloren was, kreeg Cavaliek bevordering bij het engelsche leger. Hij bereikte nog den rang van generaal, en stierf 1740 te Chelsea, na dat hij laatst gouverneur van Hoewel de
slag van
Jersey geweest was,
Dbrde Afdeeling
:
— Nijverheid der vlugtelingen in Engeland.
De invloed van het vreemde kiijgsvolk op de lotgevallen van Engeland was schitterend maar voorbijgaande die der handwerkers en handelaars baarde, wel is waar, minder opziens, maar was in de ;
gevolgen duurzamer.
Het
zeker,
vrij
is
dat de herroeping van het Edict van Nantes
van
handwerkers,
70,000
ongeveer
vereende koningrijken verspveidde.
takken van nijverheid aan, en deels verbeterden
Engeland
niet
degelijke hoeden
ontbieden.
zij
zij
dan grof en
slecht papier
;
drie
geheel nieuwe
hetgeen van diai
Voor hunne komst maakte men,
aard reeds vroeger bestond. in
door de
soort,
allerlei
Deels bragten
en wie
fijn
b. v.,
glaswerk of
hebben wilde, moest ze van het buitenland laten kortom, al wat geweven wordt
Zijde, satijn, fluweel
—
staande uurwerken en zakhorologies, staal en ijzerwerk, en
allerlei
snuisterijen koraen hier vooral in aanmerkiug.
Dat LoDEWiJK
het
verlies besefte
dat zijn rijk door de verplaat-
kan onder anderen hiemit blijken. Zeker werkman, met name Mongeorge, had de onlangs te Lyon uitgevonden kunst van taf te glanzen, naar Engeland overgebragt. sing der fabriekeu lijden moest,
De
fransche gezant
Barillon kreeg
last
van Lodewijk,
man, door de meest uitlokkende aanbiedingen, FranJcrijk terug te keei'en
;
maar
de Engelschen jaarlijks 200,000
het was te laat. livres
te
om
dien
bewegen naar
Voorheen kochten
aan geglansde zwarte
taf,
die
den naam van engelsche taf voor hen vervaardigd Het duurde dan ook niet lang of zij dens toffen, in Frankrijk
opzettelijk onder
werd.
werden, met zeer hooge inkomende regten bezwaard en uiteindelijk geheel verboden.
onzen
1800
tijd,
is
Gedm-ende de geheele achttiende eeuw en
beliep de
ruwe
zijde,
die
gewigt van 1,000,000 ponden.
1820 werden
£371,000
tot
op
de zijdefabriek in Engeland gedurig toegenomen.
Engeland vervoerd, ter waarde van 1847 was het £978,000. Tot op den hmdigen
er zijdenstoffen uit
sterling; in
In Engeland ingevoerd werd, een Thans is het ruim o^ miUioen. In in
140 dag ontzien de Eiigelschen geen kosten, om Lyon naar Engeland te lokken, en
fabrieken van
Voor de
liet
beste volk uit de
niet zonder gevolg.
lierroeping kocliten de Engelscheu in Bretagne en
Nor-
viandije groote lioeveelheden zeildoek, onder anderen in 1669, voor
£171,000 1685 was
Hetzelfde vond plaats met lijn\vaden
sterling.
niaar na werking waar beide deze
er te Ipswich een fabriek in
;
takken van nijverheid, met bet beste gevolg, door franscbe vlugtelin-
Bonrepaus
gen beoefend werd.
stelde aUes in bet
werk
om
die
en bragt haar werkelijk veel scbade toe door
fabriek te vernietigen,
liet volk met scboone beloften te verleiden maar bij kon op den duur den toenemenden bloei der nijverbeid in Engeland, evenmin als bet ;
verval der fabrieken in Frankrijk beletten.
Macpherson
heeft in bijzonderbeden aangetoond, dat Frankrijk,
1683
in bet tijdvak van
tot
1733, door vermindering van uitvoer
naar Engeland, een jaarlijksch verlies leed van £1,880,000 sterling.
Ook
de kunst van den bloemist werd door de vlugtelingen in
Het
Engeland ingevoerd.
is
zeggen hoe veel booger waarde
niet te
de engelsche fabriekwaren buiten
's
lands kregen, toen er door de
franscbe bandwerkers dat zegel van den goeden smaak op gedrukt was,
dat voor de Engelschen, buiten vreemde bulp onbereikbaar was.
moest
in
zeggen dat
Engeland zij
zelfs
door Franscben gemaakt waren, omdat
goed ook, geen
Onder degenen,
:
die de nieuwere
Savery, oud-kapitein
Willem
tuig, dienende tot bet
in de dienst
doctor te Parijs
uit.
van
en Denis Papin.
Lodewuk
woon
XIV., en na de
gevestigd, ontving in
1698
een patent voor de uitvinding van een werk-
droogmaken van moerassen.
te Blois geboren,
bij zicb tevens
wetenscbap bielpen bevorderen,
Thomas Savery
herroeping, in Engeland metter
1647
anders, boe
— Invloed op letterkunde en wetenscliappen.
verdienen genoemd te worden
in
zij
prijs baalden.
ViERDE Afdeeling
van Koning
Men
de beste fabrikaten aanbevelen, door te
Denis Papin,
oefende eerst het beroep van medicinaj
Maar, onder de leiding van Huygens, leide
op natuurkunde
toe,
geleerden op zicb te vestigen, toen
en begon juist de aandacbt der
bij,
in
1681 naar Londen geroe-
pen, en op aanbeveling van Boyle, tot lid der engelsche Koninklijke
Maatscbappij (EoyalSociety) benoemd werd. Hij werd in 1699 corresponderend lid der Akaderaie van Wetenschappen te Parijs, en bckleedde tien jaren lang eencn mathematischeu leerstoel te Marbourg.
141 Eeeds
in de eerste jaren
men ook
zijncr vreemdelingscliap,
oiiderzocht
bruiken, en bewecrde,
men
dat
daardoor een vaartuig, zonder zeilen
of eenig toestel van rienien, zou kunnen in bcweging brengen.
was dus
-vvaarscliijnlijk in
Engeland, dat
bij
Het
den schranderen banneling
van het stoomvaartuig opkwam, dat
eerste denkbeeld
liet
of
hij,
de kracht van stoom tot nnttige einden zou kunnen ge-
liij
later
de Fulda beproefde te verwczenlijkeu. Zijn vvcrktuigvvas,
op de
livier
wel
waar, zeer onvolmaaktj maar strekte tot aanwijzing voor de-
is
genen, die later deze uitvinding tot lioogere vohnaaktlieid opgevoerd
Niet alleen had
hebben.
stuwendo kracht
liet
hij
bewezen, dat de stoom zich
als voort-
gebruiken, maar ook de veiligheidsklep bchoorde
tot zijne uitvindingen.
Yele geletterden onder de vlugtelingen vonden eenen beschermer
aan Saint
Evremond,
die reeds sedert
1661
in
Engeland gevestigd Lodewijk XIV,,
was. Onder dezen was Justel, oud-secretaris van die,
van des konings oogmerken bewust, reeds eenige jaren voor de
herroeping naar Engeland gekomen was.
werd
hij tot bibliothecaris
MoTTEUX
vertaalde
Terstond na zijne komst
des konings benoemd.
"Don
Pierre Antoine vanEABELAis
Quichotte" en de werken
geboren Engelschman het naauBenevens andere schrijvers, waren
in het Engelsch, en wel zoo, dat een
welijks beter zou gedaan hebben. er onder de leeraars
beroemdheid.
Men
gestaan heeft, eer
hij
der kevk geletterden van meerdere of miudere
weet dat Jacques Saurin naar Holland ging.
vijf
jaren in Londen
Abbadie,
die van Berlijn
gekomen Avas met eenen reeds gevestigden roem, werd ook te Londen met veel belangstelling gehoord. Hij schreef voor Koning
WiLLEM teling
Verdedlging van het Engehclie Folk, waariu
hij
de onwen-
op gronden van regt en zedekunde verdedigde, en de
het regt van tegenstand van de zijde des volks
VijFDE Afdeeling
:
—Afstammelingen
der fransche
leer
van
moedig handhaafde. vlugtelingen en liunne
inlijving in het engelsche volk.
Onder de beroemdste afstammeKngeu der Franschen, behoort,
in
de eerste plaats, de natuurkundige Desaguliers. Zijn vader stond De jonge Desaguliers aan het hoofd der school van Islington.
werd een der uitstekendste RoMii.LY onderscheidde zich en in de diplomatic. prokureur-generaal. kooplieden. Isaac
leerlingen van
Newton.
De
familie
in de kerk, bij het leger, in de pleitzaal
John Eomilly, voornaam De Thellussons behooren
Thellusson werd
in
advokaat, tot
de
werd rijkste
1806 Lord Kendlesiiam.
143 Saurin, kleinzoou van den beroeradeii haagsclien
Henry Layard,
prokurenr-generaal van Dublin.
der bouwvallen van Ninive,
leeraar,
van fransche afkomst.
is
Zoo ook Hot
Blaquieres en Laboucheres.
de LiGONiERS, Prevosts,
gouvernement van Engeland was nooit van harte gezind
cm
terugkeeren der vlugtelingen naar liun vaderland tc bevorderen.
den anderen kant was
dit
veiiangeii bij de Pransclien
hadden
liet
in Engeland te goed.
algemeen.
Zij
werd
de onderzoeker
het
Van
ook lang niet
Hunne werkzaam-
heid werd er beloond, en hunne armen genoten op den duur onder-
Tot 1727 warden er jaarlijks £16,000 sterling onder hen Intusschen verminderde het getal der behoeftigen van jaar, omdat zij veelal door eigen werkzaamheid een bestaan
steuning.
uitgedeeld. jaar tot
vonden.
Onder het
In 1720 waren er maar 5,000 die onderstand behoefden. bestuui' van Walpole werd de jaarlijksche gift op de helft
verminderd.
In 1812 kromp
nog
onder de behoeftige afstaramelingen der vlugtelingen
jaarlijks
in tot j61,200
zij
;
en deze
som wordt
uitgedeeld.
Maar ook de werken
der weldadigheid der vlugtelingen onder
hunne verarmde broeders waren niet gering. De fransche kerk van Louden bragt door coUecten middelen bijeen, om het reisgeld van ondersteunde de kas vlugtelingen naar Amerika en elders te betalen ;
van arrae fransche kerken in Charlesioivn, Bodon en New York, en verschafte verkwikking voor geloofsgenooten, die op de galleijen en in de kerkers van Frankrijk versmachteden.
Langzamerhand nog-
tans werd het nakroost der Franschen meer en meer
Onder Koning Willem Londen ; in 1731 waren tijdvak van 31 elf
tot 82,
geraakteu in verval.
tijd
nadert,
Engeland
men
telde zij
reeds tot twintig verminderd
werden
Op
dit
er
nog negen
;
en in het
gesloten, en de overige
oogenblik zijn er nog twee
;
maar de
van het calvinisme in vergaderingen binnen de wanden van het kerkje Saint
wanneer het schamel
zijne
Engelsch.
een-en-dertig fransche kerken te
overblijfsel
Grand, weleer door Eduaru VI. gesticht, bepalen zal. Eeeds vroeg hadden de meeste fransche kerken in Engeland, Schoiland en lerland zich met de episcopaalsche liturgie vereenigd en van tijd tot tijd maakte de fransche taal plaats voor de landstaal. Te Fortarlington, in lerland, hield men het langst vol met de dienst In 1817 sprak men daar nog het in het Fransch te verrigten.
Martin
le
;
Fransch van den
tijd
van Lodewijk XIV. De oorlog met Frankwekte den ouden haat tusschen Engel-
rijk in het begin dezer eeuw,
schen en Franschen op nieuw
op
;
en de vlugtelingen, door het
.
143
huwelljk met Eugelschen vermaagscliapt, en door gevestigde belan-
gen op
velerlei wijs
met hen verbonden, hadden weinig zwak om de
aan hunnen oorsprong levendig te liouden.
herinnering
gevallen deden
zij
In veie
hetgeen wij van hunne landgenooten in Holland
Zoo ward Monsieur Tonnelier, Cooper Lejeune, Young Lenoir, Black; Loiseau, Bird enz. Het werkvolk van -^iYa?-
vermeld hebben.
Zij
Le Roy, Mr. King
Jields,
vertaalden hunne namen.
;
;
;
hoewel het zich door zekere eigenheden verraadt, schijnt zijnen Niet te min, wan-
franschen oorsprong schier vergeten te hebben.
neer klimmende jaren en gebrek hun geheugen opscherpen, zij
om
wel eens aanspraak
in
het
fransche
hospitaal te
maken worden
opgenoraen.
HOOPDSTUK De Eerste Afdeeling
IV.
Vlugtelingen in Amerika. :
— De vestiging der -vlugtelingen in Amerika.
De Admiraal Coligny was
de eerste die het ontwei-p vormde
om
Jmerika eene ruime vrijstad voor protestantsche vlugtelingen te openen. In 1555 ontving een Bidder van Malta, Durand de in
ViLLEGAGNON,
last
Van hem
om
eene kolonie naar Brazilie over te
brengen.
Hij verirok dan ook van Havre niet twee schepen, en
nam met
zich edellieden,
haudwerkers en daglooners,
benevens
Deze uitinisting kwam gelukkig aan Men had intusschen wat al te veel op de
eenige leeraars der godsdienst.
de rivier Rio Janeiro aan.
hulp der Voorzienigheid gesteund en menscheUjke voorzorg verzuimd,
om
den goeden uitslag der ondememing te verzekeren. Er ontstonden misrekeningen, vervolgens oneenigheid, en eindelijk verstrooijing der kolonisten, waarvan eenige door vermoeijenis en gebrek
omkwamen,
terwijl andere
met groote moeite naar Tranhrijk terug
keerden.
Eene
tweede poging was niet gelukkiger.
Coligny van Karel IX.
verlof
om
In 1562 verkreeg
eene protestantsche kolonie in
144
Onder dien naam begreep men toen het
Florida te stichten.
Georgia en de beide Carolinas.
lijke Florida,
uit
De
Men
twee ooiiogschepen onder Jean Eibault.
mond van
voorspoedige reis aan den
de rivier
St.
landde na eene
Jan, die de schei-
ding uitmaakt van nieuw Florida en Georgia. Hij rigtte bezetting van
op en plaatste er eene
Na
Kapitein Albert.
aan mondbelaoefte in
fort
liet
;
roofde den kapitein van het
waar
klein sclieepje in zee,
fort Charles
man
onder
er gebrek
het volk sloeg aan het muiten, be-
leven,
zij
vijf-en-twintig
Ribault ontstond
het vertrek van
eigent-
uitrusting bestond
en stak aan boord van een
gelukkig door een engelsch schip
opgenomen en naar Europa terug gebragt werden.
Nog
Karel
ontmoedigd, verkreeg Coligny van
niet
om
schepen,
IX. drie
Eenc mond der
eene derde poging te doen onder het bevel van
Hij bouwde
Laudonniere.
Maar
rivier St. Jan.
reeds het volgende jaar overvielen de Span-
jaarden deze kolonie; raaakte de meeste
een nieuw fort aan den
en hun bevelhebber,
Pedro Melendez,
Pranschen krijgsgevangen, en hing ze aan de
boomen met
dit
FranscJien.
Zeker fransch edelman,
opschrift
maar niet ah Dominique de Gourgues,
Opgeliangen als ketters,
:
van deze gruweldaad gehoord hebbende, zwoer zich daarover op eene Hij verkocht zijn erfgoed, en door
treffende wijze te zullen wreken.
iwQ& vrienden geholpen, rustte
nam 200 man
in dienst.
bende, deelde
hij
geholpen, overviel
De
hij
te
Bordeaux
drie schepen
viit
en
bestemming bereikt hebgeschenken onder de Indianen uit, en door hen hij de Spanjaarden, maakte eene groote slagting plaats zijner
onder hen, en liet zijnekrijgsgevangenenaan de galg hangen, met hot Opgeliangen als moordenaars, niet als Sjmnjaards. Toen opschrift :
de edelman, na volbragte wraak, in zijn land terugkeerde, vernam hij, dat er op verzoek van zijne Katholieke Majesteit, en met goedgunstige toestemming van zijne zeer Christelijke Majesteit, een prijs
op
zijn
houden,
hoofd gezet was
om
;
en
hij
moest zich een geniimen
tijd schuil
het schavot te ontkomen.
Zoo waren dan
al
de pogingen van Coligny,
om
eene protestant-
sche kolonie in Noord-Amerlka te vestigen, mislukt, en
moest nog honderd jaar in de handen der Indianen Bij de herroeping van het Edict van Nantes twaalf bloeijendc kolonies in
Amerika.
Carolina
blijven.
bezat Engeland
Reeds van 1662 hadden
reeders van liochelle protestanten naar engelsch
Amerika vervoerd,
en waren deswegens door het fransche gouvernement zwaar beboet. Nog vroeger Zij hadden zich voornamelijk in Boston gevestigd.
145
New York
waren de Franschen in
(1656),
zoo
als in
land, dat bijna geheel door
de regering van
Karel
in
het Fransch
Zelfs in
Koomschen bevolkt was,
I. uit
dat de
talrijk,
van Banckoft, zoo wel het Engelsch en Hollandsch gesteld werden.
acten, naar het getuigenis
Mary-
die zich onder
Schotland en lerland derwaarts bege-
ven hadden, werden eenige fransche huisgezmnen gevonden.
In de beide Carolinas was de komst der vlugtelingen
met
gelijktijdig
die der engelscbe kolonisten, aan welke, in 1663, dat land, door
Karel
II.,
tot
verblijfplaats
werd afgestaan, op verzoek eener Ashley Cooper, Lord Claren-
maatschappij, bestaande uit Lord
don, Lord Craven,
John Colleton en
Sir
anderen.
Bij
het
uitdeelen der erven van CJiarlesiown, werden verscheidene Franschen
eigenaars op denzelfden voet als de Engelschen. er,
op
last
van
Karel
II., vier-en-vijftig
In 1680 werden
fransche vlugtelingen, aan
boord van het fregat Richmond, kosteloos naar Carolina vervoerd. Eene tweede bezending volgde kort daarop. Na de omwenteling van 1688 kregea de fransche kolonies meermalen versterkiug
uit
Engeland, en deze verhuizing werd door het Engelsch gouvernement begunstigd.
Op
In Boston en Neio York waren reeds fi-ansche kerken.
zestien mijlen
gesticht.
afstands van
De Franschen
New York werd New la Rochelle arm om eene kerk te bouwen,
aldaar, te
trokken Zaturdag avond op naar Neio York, en bleven er den nacht over,
om
avond
in
op Zondag de dienst bij te wonen, waarna zij tegen den hunue nederige verblijven terugkeerden, om IVIaandag vi'oeg himne broodwinning te kunnen heiTatten. Zoo gelukkig gevoelden zij zich bij dit alles, dat zij in hunne brieven aan hunne achtergelaten vi-ienden in Yrankrijk, met dankbare blijdschap hunne godsdienstige voorregten roemden.
In 1690 zond Koning
Hun
Willem
werd aan de
eene bezending Hugenotten naar
James eene streek aangewezen, Mannikin Town, en daama King William's Parish genoemd. In 1699 en 1700 werd deze kolonie met vijfhonderd families uit Virginia.
rivier St.
eerst
Frankrijk versterkt. predikant
naar
New
Onderlinge twisten gaven aanleiding, dat de
Claude Philippe de Eichebourg met
zijne
gemeente
Carolina trok, en zich aan de boorden van de rivier Trent
Moorddadige aanvallen der Indianen noodzaakten deze de ontgonnen en bebouwde landerijen te verlaten, en naar Zuid-Carolina te verhuizen. Dit gewest werd daama de voornaamste toevlugt der vlugtelingen, en werd door de Araerikanen genoemd the Home of the Hugnenots.
vestigde.
kolonie, in het vervolg,
T
—
;
146
Wat in het
zoo menig huisgezin moest doorwovstelen eer het eenigermate land der vreemdelingscliap gevestigd was, daarvan getuige het
yolgende uittreksel uit eenen brief van Judith Manigatjlt, de jonge \Touw van Pierre Manigault, sedert hare komst te Charles'
town gehuwd " Wij verlieten in den nacht onze woning (namelijk in Trankrijh) :
het huis met al wat er in was overlatende aan de soldaten, die vast
ingeslapen waren. Tien dagen lang bleven wij verscholen bij eene oude vrouw in Dauplilne. Door een langen omweg over Duitschland en Holland, kwamen wij veilig te Londen aan. Van daar ingescheept
naar Amerika, hadden wij
allerlei
tegenspoed.
Aan boord brak
een
scharlaken-koorts uit, waaraan velen van ons gezelschap, en onder
anderen onze oude moeder, overleden.
In de bermudische eilanden
binnen geloopen, werd ons schip genomen, en moesten wij
cm met
geld besteden
al
ons
een ander vaartuig de reis te vervorderen.
Te
Carolina aangekomen, verloor ik na aclittien
Wat
broeder door overmaat van vermoeijenis. ik in zes
maanden geen brood geproefd
maanden mijnen
;
oudsten.
mijzelve betreft, heb
en mijn voedsel was ruim
lang zoo gering, dat het ontoereikend was om den knagenden honger te stillen, die mij verteerde. Daarbij moest ik werken als een slaaf. Maar," besluit zij, met bewonderenswaardige gelatenheid, " God heeft groote dingen aan ons gedaan, door ons in
drie jaren
staat te stellen, dat alles te
boven
Uit de hollandsche havens
te
duizend vlugtelingen naar Carolina.
van d'Avaux,
Een
zijner
komen."
aileen, vertrokken,
van
tijd tot tijd,
wel
Dit geschiedde onder de oogen
verspieders,
Monsieur de Tillieres,
1686: " Meer dan honderd personen hebben een Ik kan u met fregat gekocht om zich naar Carolina in te schepen. zekerheid zeggen, dat er meer dan 1,200,000 li\Tes aan boord zijn." schreef
hem
in
Eenige dagen
later schrijft dezelfde correspondent
:
"Ik heb
zekereu
Heer Laclide gesproken, wiens bloedverwanten naar Carolina verHij zegt, dat er wel 400 menschen aan boord zijn, en dat trekken. zij besloten hebben, in geval van aanranding, hun leven ten duurste te verkoopen en, wanneer zij tot uitersten gedreven worden, hun schip in brand te steken. Kon men het geld maar redden, dan was er ;
aan het volk niet
Nog
:
" Onze Carolinavaarders van Amsterdam,
ten getale van 150 met die van Rotterdam vereenigen. met twee kleine vaartuigen naar Engeland oversteken, zich Londen met een fregat van vijftig stukken vereenigen, en op hunue
moeten
zich,
Zij zullen
te
veel gelegen.'*
later schrijft hij
147
Madera aandoeii, om eeue lading wijn in te nemen. Hadden nu eenige bodems op de hoogte van Madera, dan was er wat Het blijkt niet, dat die kennisgevingen eenig voor ons te doen." Een van die vlugtelingen, met name Isaac gevolg gehad hebben. Mazicq, die eenig geld had, scliijnt de voornaamste eigenaar der reis
wij
lading geweest te
zijn,
en de opbrengst daarvan stelde
hem
in staat
een handelshuis te Charlestown te openen, dat de grondslag werd
van een groot vermogen, waarvan
hij
voor zijne medevlugtelingen
een zeer edelmoedig gebruik maakte.
De
drie
Quarter,
voornaamste kolonien in Zuid-CaroUna waren Orange
aan de
boorden der
rivier
Cooper,
Santee en Charhi-
town.
Orange Quarter, door regeriugen van
Jakob
Karel IL in 1680 en Willem III.
II.
gesticht,
en onder de
aanraerkelijk toegeno-
men, strekte zich uit langs de oostelijke boorden van de Cooper. " Op Zondag," zegt Bancroft, " zag men de bewoners dier plantaadjes in roeiscliuitjes naar Charlestown ter kerke komen. De godsdienstige stilte dier ernstig gestemde pelgrims, werd slecbts door het maatgeluid der riemen afgebroken." In het vervolg werden er nieuwe volkplantingen op de spruiten der rivier Cooper aangelegd, De voornaamste was aan de en hier en daar eene kerk geplant. boorden der Santee, vanwaar men op
alle
oude kaarten van Amerika
dat oord aangewezen vindt als French Santee.
Maar Charlestown stoud zoowel door rijkdom als door bevolking Daar was de eerste fransche kerk, en daar werden door
boven aan.
de vlugtelingen geheele straten gebouwd.
Hoewel de vlugtelingen
in Carolina het
goed hadden, konden
toch de Uefde tot hun land niet verloochenen.
Daar
zij
hoop was om ooit naar Frankrijk weder te keeren, kwam de wensch bij hen op om. in Louisiana, dat aan Frankrijk behoorde, te worden toegelaten. Een verzoekschrift, door honderd hoofden van huisgezinnen geteekend, werd tot dat einde aan Bienville, gouverneur van Louisiana, verzonden.
gerigt,
en door
hem
aan het hof van Versailles
Het antwoord was, dat de koning
gebannen had,
om
er geene
hen in de gelegenheid
ze niet uit Frankrijk
te stellen eene protestant-
Zoo Amerika onder den invloed der verdraagzaam-
sche republiek in zijne buitenlandsche bezittingen te stichten.
was
het, dat engelsch
heid in bloei toenam, terwijl Louisiana onder dien der onverdraagzaam-
heid en der dwingelandij nog honderd jaren bleef kwijnen, en eerst sedert hare vereeniging met de araerikaansche Staten,
hare bevolking
148 die scliatten aan het licht bragt, die in
meer dan verdubbelde, en
haren boezem verborgen lagen.
Door deze weigering was
van zich
uitzigt
alle
ooit
weer met
Frmikrijk te vereenigen voor de kolonisten van Carolina afgesneden.
In veel te meer hechteden zij zich aan hun nieuw vaderland. 1733 vestigden zicb onder hen 370 huisgezinnen van Ztcitserland. Migeland gaf hun 40,000 morgen gronds, en daarenboven aan elk In 1764, na den vrede van volwassen landverhuizer £4 sterling. Farijs, kwamen 213 vrijvvillige landverhuizers uit Trankrijk zich aansluiten. Zij kwamen over Engeland en gingen te Plymouth scheep. Het engelsch gouvernement beguustigde deze verhuizing, en gaf hun bij hunne komst in Amerika landerijen om te ontginnen.
Zoo
Zij
werdcn de
1782
stichters
van New-Bordeaux.
Om
kort te gaan, in
beliep het getal Protestanten, meerendeels Franschen, die zich
in Zuid-Carollna gevestigd hadden, 16,000.
Dat de Puriteinen
zich
daar vodr hen gevestigd hadden, was eene gunstige omstandigheid
want deze waren natuurlijk geneigd te zijn jegens
alien,
die
ter
om
;
inschikkelijk en medelijdend
oorzaak van hunne godsdienstige over-
tuiging hun land hadden moeten ruimen.
TwEEDE Afdeeling Het
zal niet
:
—Invloed der
vlugtelingen in Amerika.
noodig zijn in bijzonderheden aar te toonen, dat het het droogmaken van moerassen, het
ontginnen van woest land,
wegruimen van ondoordringbare bosschen in de onmidvan nieuw aangelegde steden, zoo vele weldaden voor een land. In al deze verrigtingen waren de fransche
gedeeltelijk
delijke nabijheid zijn
Maar
vlugtelingen onvermoeid.
bepaalden zich niet tot het oor-
zij
baar maken van nog ongebruikt land
zij voerden ook uit het zuiden van Frankrijk veel kostbare voortbrengselen van den grond voor het
eerst naar dit werelddeel,
als
;
daar zijn
:
de wijngaard, de
olijf
boom
en de moerbezienboom, benevens graansoorten en moeskruiden. In " Tegemooordige staat van Carolina in 1682, een werk, getiteld :
uitgegeven door
Thomas Ash,
schrijver aan
het schip dat de vlugtelingen naar
Kauel gen,
II.
het volgende
:
" Zijne Majesteit heeft aan de vlugtelin-
met hunne huisgezinnen en vervoerbare have,
verleend,
is
vrij
passagie
oradat velen hunner bedreven zijn in de behandeling van
den wijngaard en den olijfboom kans
boord van de Richmond,
Carolina bragt, lezen wij van
om
in die
;
alsmede
om
gewesten eene zijde-fabriek op
te
beproeven of er
te rigten."
U9 De volkplauting aan de Santee slaagde oneindig beter m den landbouw dau de eugelsche kolonieu in datzelfde oord, hoewel de Engelscheu er kwauien met groote kapitalen, terwijl de Franschea
om bet leveii bij te behouden, en daarenboven voor een gedeelte aan geen veldarbeid gewoon waren. Maar, van den uood eene dengd makende, weinig behoefte liebbende, en naauwelijks genoeg bezaten
om
altijd bereid
elkander te helpen, mogten
zij
zich
over eenen
gewenschteu uitslag hunner onveruioeide pogingen verheugen.
De
engelsche reiziger
Lawson,
1801 Carolina bezocht,
die in
getuigt van den gunstigen indruk die de fransche volkplantingen op
hem maakten, door
de eenvoudige maar nette kleeding der kolonishunne welingerigte en gerieflijke woningen, goede wegen en andere blijken van orde en overleg en geeft van dit alles de oplos" Zij leven te zamen als een stam, of liever sing in deze woorden Een ieder maakt zich tot pligt om zijnen laudals een huisgezin.
ten
;
;
:
genoot te helpen, in zijne behoeften te voorzien, over zijn vermogen
en goeden naam
ramp
die
waken,
te
den eenen
treft,
als of dat alles
wordt door
hem
alle
zelven aanging.
De
auderen gevoeld, en een
ieder verblijdt zich in den voortgang en bloei zijner broederen."
Koopliedeu en handvverkers woonden
Door handel
bij
voorkeur in Charlestown.
met de Indianen, werden zij van welgezeten, eerlang rijk en vermogend. De huizen van Laurens, Manigault en Mazicq werden de aanzienUjkste firma's der provincie. Anderen leiden zich op zijde- en wolfabriek toe. Hetzelfde dat in Engeland de zijdefabriek op den duur in stand hield, vond ook hier namelijk, dat er van tijd tot tijd nieviw werkvolk uit plaats, Frankrijk ontboden werd, om zich van die smaakvoUe bewerking der ruwe stof te verzekeren, die aan de Franschen eigen is, en voor den te drijven
—
buitenlander onbereikbaar schijnt te
zijn.
Het gevolg was, dat de
zijdefabrieken van Cliarledown wezentlijk tot den nationalen rijkdom
van Anerika hebben bijgedragen.
Maar ook
in de
staatkunde en
bij
het leger hebben de fransche
vlugtelingen in Amerika eene belangrijke
rol
gespeeld.
Bij
het
einde der zeventiende eeuw telde de engelsche kolonien in Amerika
nog geen 200,000
De king
zielen.
vlugtelingen maakten dus een belangrijk inmengsel der bevol-
uit.
Gezworen vijanden van dwingelandij
in het burgerlijke,
en van onverdraagzaamheid in het godsdienstige, hadden twijfeld bij de
zij,
onge-
overige kolonisten de liefde tot vrijheid helpen koes-
160 aaii kwam de wapenen aan te gorden, voor de opstandelingen, met dien geestdrift, disn zij van hunne voorouders geerfd hadden.
teren
;''
kozen
en toen het er op
zij
partij
Toen Engeland, door den oorlog uitgeput, wet poogde te
stijven,
kwam
na de intrekking dier wet,
zijne kas
door de stempel-
de eerste tegenstand van Carolina. Toen,
in
1766, de belastingen op
en thee gelegd werden, en zich een comite
te
glas,
Boston vormde,
papier
om
de
bewegen zich van het moederland af te scheuren, was het de zoon van eenen Hugenot, die zijn huis aanbood voor Dat huis, Faneuil-hall, is nog in de bijeenkomsten van dat comite. dertien provincien te
Boston te zien, en het heet
bij
de Amerikanen
:
de wieg der vrijheid.
Carolina was het eerste gewest dat zich na den slag van Lexington
eene vrije constitutie gaf, en
Henei Laurens
tot president be-
noemde. In den kampstrijd voor de vrijheid had het amerikaansche leger officieren, van den rang van luitenant
een magtigen steun aan fransche
Onder de krijgsgevangenen, met uitgezochte wreedheid, in de kelders der beurs van Charlestown opsloten, waren niet weiuige van fransche afkomst. Men liet ze met ketenen beladen in dompige kerkers, om kolonel tot dien van jongsten luitenant. die de Engelschen,
ze te strafFen voor
zaak der vrijheid.
hunne vaderlandsliefde en
Maar
niet alleen
zelfopoffering aan de
op het slagveld, ook in de raads-
vergadering hebben zich de vlugtelingen onderscheiden.
De namen
van Jean Bayakd, Jean Louis Geevais, "FEANgois Maeion, Henei en Jean Laueens en anderen, mogen al met minder luister
dan die van Washington, Feanklin, La Fayette en verdienen niet minder de opmerkzaamheid dergenen, die in de geschiedenis iets meer zoeken dan de levensbeschrijving van enkele groote maimen. Jean Bayaed, geboren in 1738, in Maryland, was gesproten uit
schitteren
EocHAMBEAU, maar
een adellijk geslacht van Languedoc.
koopman
te Philadelphia,
Hij verwierf zich eerst ala
door strenge eerlijkheid, de achting zijner
Weldra maakte zijn vaderland aanspraak op zijne Toen de strijd voor onafbankelijkheid uitbrak, trok aan het hoofd van een bataillon schutterij van Philadelphia,
medeburgers.
verknochtheid. hij uit
om Washington Trenton.
Daarua
bij
te
zat hij
kamev van Pennsylvanie. congres.
staan; en
nam
deel aan het gevecht van
vele jaren lang voor in de
In 1785 nam
Drie jaren later begaf
hij
hij zitting in
zich
wetgevende
het nationaal
met der woon naar Ne7c
151 Brunswick, alwaar
hij
de ambtspligten van magistraat,
regter en
ouderling der kerk, tot aan zijnen dood, die 1807 voorviel, bleef
waarnemen.
Jean Louis Geevais was van de
kolonie van Charlesiown.
Toen
de Engelschen in 17 SO die stad belegerden, verlieten haar de Gouver-
neur
Eutledge met hem en twee
andere leden van den raad, overtuigd
dat de burgerlijke overheid der provincie met beter gevolg in bet
binnenland Averkzaam zijn zou, dan in de hoofdplaats, wanneer deze
van
alle
kanten ingesloten was.
Niet geslaagd zijnde
om
de ver-
strooide bm-germagt tot ontzet van Charleatoicn te vereenigen, sloegen zij
Na
ziclineder ten noorden van deSantee.
Virffitiia
nit Nooi'd-Carolina
versterking verkregen te liebben, keerden
naar Zuid- Carolina tenig,
om
zij
en
vastberaden
de bewoners tot krachtdadigen tegen-
Te laat gekomen om belemmerden zij nogtans den verderen voortgang der Engelschen. Toen zij eindelijk de provincie, met uitzondering der hoofdplaats, van Engelschen gezuiverd hadden, verhieven zijne dankbare medeburgers Gervais tot de waardigheid stand tegen het britsche leger op te wekken. Charlestozcii te
ontzetten,
van president van den senaat van Carolina, voor het tegenwoordige zitting houdende in het dorp JacksonborougJi.
Met RuTLEDGE en Gekvais verbond zich ERAN90IS Marion, Benjamin Marion, die zich in 1694-
kleinzoon van den vlugteling
in Zuid-Carolina gevestigd had.
compagnie
vi-ijwilligers,
regiment.
Bij
brijzeld,
zag
het beleg van
en kort daarop
viel
Aanvankelijk kapitein van eene weldra aan het hoofd van een
hij zich
CJiarlestoicn
werd hem een been
ver-
de stad in de handen van den Generaal
Clinton. Toen deze later Cliarlestown verlaten moest om New York te dekken, dat door Generaal Washington bedreigd werd, stelde Marion zich aan het hoofd eener keurbende van zestien man, drong daarmee in het hart der provincie, die in alle rigtingen van Engelschen doorki-uist werd, Santee.
Van
daar deed
hij
en vatte post
aaii
de boorden
eene oproeping aan de inwoners
eenige vrienden der onafhankelijkheid
om
der ;
en
zich geschaard hebbende,
trok hij door eene reeks van wapenfeiten de bijzondere opmerkzaam-
heid van den Gouverneur generaal verhief.
Bij
Eutledge,
die
hem
spoedig tot brigadier-
zekere gelegenheid, van wapeuen verstoken,
manschappen met de zagen Meer dan eens waagde hij eenen aanval op de Engelschen, schoon hij onder zijn volk niet meer dan drie patronen den man kon uitdeelen en het is wel gebeurd, dat hij, geheel rustte hij, bij gebrek aan zwaarden, zijne
eener zaagmolen
nit.
;
153 zonder kruid of lood, eene indmkiuakende houding aannam.
Weken
maar zeventig man onder zich, en deze krompen door Zijne partij werd vermoeijenis en wonden tot vijf-eu-twintig in. telkeus weer versterkt door de wreedheden van Majoor Wemys, die de huizen deed verbrauden dergenen, die Makion behnlpzaam Dezelfde majoor riep eens eenige honderden van geweest waren. en terwijl hij hun in kolonisten op de boorden der Santee bijeen eene redevoeving beduidde, dat Engeland hen van dwingelandij kwam verlossen, liet hij door eene hinderlaag hunne paarden wegvoeren. Die mannen gingen te voet naar huis, maar het meerderdeel Somtijds weken schaarde zich onder het vaandel van Marion. lang had
hij
;
lang in
ontoegankelijke
bosschen en
Makion, met
zijn
onverschrokken
moerassen verscholen,
deed
manschappen, telkens moord-
dadige uitvallen op kleine afdeelingen der Engelschen. Toen CoRNWALLis, die zich onvoorzigtig in F^iry^Mte gewaagd had, zich, aan het hoofd van 8,000 man, moest overgeven, en Generaal Green zijn tweeden aanval op Carolina deed, en de Engelschen van post tot post verdreef, verleende
hem Marion met
de zijnen belangrijke
door achtervolgens meer dan een engelsch fort met goed gevolg te bestormen, zoo dat de linie van verdediging gebroken was. Hierdoor, en door latere wapenfeiten, komt hem de eer toe, van veel hulp,
bijgedragen te hebben
de
tot
ontruiming van Carolina door de
Engelschen.
Maar nog meer dan aan Gervais en Marion, had Amerika aan de diensten van
Henri Laurens
gesproten, en in
1734
koopman
te
danken.
Uit fransche ouders
te Charlestoton geboren, groeide
Laurens
als
op, en verwierf zich de achting zijner stadgenooten, door
In 1774 edelraoedig gebruik van een aanzienlijk vermogen. vinden wij zijnen naam onder de negen-en-veertig Amerikanen, die een smeekschrift aan beide huizen van het parlement rigteden, op den liet
tijd dat het wetsvoorstel
over de haven van Boston onder overweging
Hij bevond zich toen in Enyeland, en zijne vrienden het " Ik moet," dreigend onheil voorziende, wilden hem daar honden. was.
zeide hij,
" met mijn land
ternggekeerd, zeide
hij
staan of vallen."
Naar
Charlestoton
zijnen stadgenooten aan, dat de oorlog onver-
Daarop werd een algemeen comite benoerad en het In 1776 onthem als lid van het eerste congres na de verklaring van
mijdejijk was.
voorzitterschap daarvan aan IjAURENS opgedragen.
moeten wij
onafhankelijkheid.
Toen Lord
Acte toezond, antwoordde
hij
Howe hem in 1778 de Verzoeningsmet de waardighcid, die den eersten
153 overheidspersoon van een
vrij
" Uvve Edelheid
volk betaaint.
mag
verzekerd houden, dat, wanneer het den Koning van Groot
zich
Britanje ernstig te doen
om
is,
een einde te
maken aan den wreeden
en ongetergden oorlog, dezen Verccnigdeu Staten aangedaan, het coagres volgaarne het oor leenen zal aan zoodanige voorwaarden van vrede,
met de
als zich
van een onafhankelijk volk laten vereenigen."
eer
In 1779 werd
hij
gevolmagtigd gezant van de Vereenigde Staten
Door een engelsch
naar Holland.
den Tower van Londen gevangen alle
werd
schip onderschept,
Daar werd hem
gezet.
hij in
niet alleen
omgang, maar ook het gebmik van boeken en schrijfbehoeften Men wilde hem bewegen de belangen van Engeland in
ontzegd.
den
strijd
met Amerika
Hij verwierp dit voorstel met
dienen.
te
IMen
verontwaardiging.
hem
gaf
te
verstaan,
dat
hij
op
vrije
aan de ministers in geschrifte berouw " Nooit," zeide zijne vroegere handelingen.
voeten geraken kon, indien
hij
betuigen wilde ov'er hij, " zal ik mijne schande en die mijner familie onderteekenen."
Toen
in
1781
zijn
Jean LauLodewijk XVI. gezondeu werd,
oudste zoon, de Luitenant-Kolonel
KENS, door het congres naar
beloofde het engelsch ministerie de gevangenis van zijnen vader te hij zijnen zoon gebood het hof van Ver" Mijn zoon," zeide hij, " is oud genoeg om te
indien
zullen verzachten, sailles
te verlaten
weten wat hem
:
te
doen
van mij vergt, zou
hij
Indien ik
staat.
Ik ken
mijn verstand geki'enkt had. Hij beraint mij, hij
zou
zijne
schreef hetgeen
men
hem
als
een'
man van
eer.
en zou zijn leven voor het mijne opofferen; maar
goeden naam niet
zijn
daarin prijs ik
hem
denken, dat de eenzaamheid der gevangenis
Na
hem."
gezondheid voor
veil
veertien
altijd
hebben voor mijn ontslag, en
maanden
strange hechtenis, die
ondermijnd had, stelde
men hem op
omdat de verontwaardiging over de behandeling hem aangedaan ook in Engeland ten top gekloramen was. In 1783 begaf hij zich naar Parijs, en teekende met Benjamin Feanklin, John Adams en Jean Jay de preliminairen van die gedenkwaar\Tije
voeten,
dige overeenkomst, die de onafhankelijkheid der dertien provincien
waarborgde.
ambten,
om
Van
dieu tijd
af,
weigerde
hij alle
hem opgedragen
eer-
ongestoord in den kring der zijnen zijne overige dagen
door te brengen, en
stierf in
1793, negen-en-zestig jaren oud, maar.
in de dienst van zijn land uitgeput.
Zijn zoon, zich,
Jean Laurens, 1755
zestien jaren
Londen, ora
oud
te studeren.
zijnde,
te Charlestown geboren,
];iaar
Geneve,
begaf
en vervolgens naar
Toen de vrijheids-oorlog uitbrak, brandde V
154 hij
om zich in de Op uitdrakkelijk
gelederen zijner landgenooten ie
van verlangeu
gaan scharen.
weerzin in Engeland
;
sloot zich aan
gewond werd, Dit feiten
belette
hem
hij,
schrijvers
1777, naar huis
van Germantown, waar
hij
door eene reeks van wapen-
niet, zich
Toen
met
aide-de-camp aan, en onder-
als
in het gevecht
doen opmerken.
te
Clinton
Vauban, Follaud enandere
Washington
scheidde zich spoedig
hij
stelling zijner regtsge-
ter zijde
Aldus toegerust keerde
over de krijgskunst. tenig,
met
raaar,
leerde boeken, beoefende hij
bevel zijns vaders bleef
met vijfduizend man door
hij
en de inwoners van eene
in Charlestown belegerd werd,
overgaaf begonnen te spreken, dreigdeLAUEENS den eerste, die het
woord toicn
nam, aan zijn' degen te rijgen. De moesten voor overmagt bukken, Charles-
capitulatie op de lippen
hoofdofficieren, nogtans,
Laurens werd
ging over en
engelschen
uitgewisseld,
officier
gezant naar
Lodewijk XVI. Franklin,
hij
door het
om
gezonden,
hulp der fransche vloot te bewerken. vereeniging met
Tegen een
krijgsgevangen.
werd
congres
als
eene geldleening en de
Te Parijs ontwierp
den Graaf de
hij,
in
Vergennes en den
Markies de Castries, het plan van den veldtogt, die in 1781 het De nitslag van deze zending liet niets te lot van Amerika besliste.
wenschen overig, en verwierf voor Laurens een even grooten naam als onderhandelaar, als hij zich te voren als krijgsman verworven had.
Toen het vereenigde fransche en amerikaansche
beleg sloeg voor schansen.
Men
den naijver op
te
Yorktoion, in Virginie,
besloot ze stormenderhand in
te
wekken, gaf men den Franschen
leger
nemen
last
het
op twee voor-
stuitte het
om
;
en,
om
den eenen,
om den anderen aan te vallen. De laatstgenoemden, onder aanvoering van Laurens, deden dit in weinige minuten met den sabel in de hand. Laurens zelf maakte den en den Amerikanen
engelschen het leven.
kommandant van
het fort krijgsgevangen en redde
Gelijktijdig besprongen
hem
de Franschen het andere fort
met een even goed gevolg, en er schoot niets anders voor CornWALLis over dan te capituleren. Opmerkelijk is het, dat terwijl de oude Laurens te Louden gevangen zat, zijn zoon aan een engelsch generaal, met 8,000 man, de voorwaarde der overgave voorschreef. •
Nog
waren de Engelschen in het bezit van CJiarlestotvn en eenige Wij komen tot de laatste heldendaad van
gedeelten van Carolina.
Jean Laurens.
Hij diende onder Generaal
Green.
Opzekeren
dag deden de Engelschen eene poging om Charlestown van leeftogt Op het ontbrand<^n van hot klein gewecr, snclfc te voorzien.
155
Laurens met
drie
houderd luan naar het looueel des
Bij het gezigt van de engelsche kolonne, snelt
geveclils.
onze held met eeiiige
manschappen vooruit en waagt zich ondor de vijanden,
tenvijl
hij
Maav die ondersteuiiing kwam wond had hem getroffen hij sneuvelde
op dadelijke ondersteuniiig rekende. te laat.
—
Eene doodelijke
op het veld van eer op den 27 Augustus, 1782, in den jeugdigen leeftijd van zeven en twintig jaren.
Gabriel Manigault, 1704 te Charlesiown geborcn, was door afkomstlg van La Rochelle. Een van de verraogendste
zijne ouders
kooplieden van Amerika gewordcn, diendc
land
als
hij,
nog jong
zijnde, zijn
afgevaavdigde naar het provinciaal congres van Carolina.
Prevost bedreigd
In 1779, toen zijne geboortestad door Generaal werd, kon de zijn eenigen
en zeventigjarige grijsaard, door den dood van
vijf
zoon van
voornaamsten steun beroofd, de over-
zijn
Avinning der Engelschen niet werkeloos ar.nzien
kleinzoon aan de hand, schaarde
hij
;
maar, met zijnen
zich onder de vrijwilligers
die
goed en bloed voor hun vaderland gingen wagen. Twee jaren later stierf hij, een vermogen nalatende van 000,000 dollars een vermogen niet alleen met eere verkregen, maar altijd ten dienste
—
van
zijn land.
220,000
dollars
Nog
kort te
hem
van
voren
geleend.
had de Zijn
staat
van
Carolina
zoon Gabriel
Mani-
gault, in Engeland opgevoed, onderscheidde zich eerst als regter en later als president der vergadering van Carolina, maar werd in zijn
twee en veertigste jaar door den dood in zijne loopbaan gestuit.
Als een laatste bewijs hoe veel invloed de fransche vlugtelmgen
op de amerikaausche omwenteling uitoefenden, melden wij nog dat van zeven presidenten,
die,
hankelijkheid, de beraadslaghigen van het congres van
bestuurden,
drie
dit,
gedurende den oorlog voor de onaf-
van fransche afkomst waren,
Philadelj)hia
namelijk,
Henri
Laurens, Jean Jay, en Elie Boudinot. in
In de letterkunde was de invloed der fransche vlugtelingen minder het oog loopend maar zoo veel te meer op zedelijkheid en ;
gezelligen oingang.
Hunne
staken vooral sterk af teinen.
bij
gemakkelijke, ongedvvongen manieren,
de strenge, ontoegecflijke zeden der Puri-
Gelijk in de meeste landen van Eiiropa,
is bij
het nakroost
der vlugtelingen de fransche taal in onbruik geraakt, en worden de
sporen der fransche afkomst dagelijks meer en meer uitgewischt. Alleen te Charlestoivn beslaat nog eene fransche kerk.
HOOFDSTUK De
Vlugtelingen in Zwitscrland.
Eerste Afdeeling Terwijl
Luther
T.
:
— Hunne komst en vestiging
aldaar.
in Buitsc/ilandde banier cler hervovmiiig opstalc,
waren Zwinglius
te Zurich,
fficoLAMPADius,
Theodorus Beza en Calvijn
te
te Bazsl,
Fakel,
Geneve bezig een gedeelte van
Zwitserland tegen het gezag van den Heiligen Stoel op te ruijen.
Na
een bloedigen oorlog behield de nieuwe leer het veld in de kan-
tons van Berne, Zurich, Bazel en Schaffhausen, als ook in de kleine republiek van Uri,
Schioitz,
Geneve,
1535 onafhankelijk verklaarde. met Zug en Lucerne bleven getrouw
zich in
die
Unterioalden
,
de roomsche kevk. Maar de krachten der beide partijen waren niet gelijk. Berne werd, door verovering van Waadland, op den Hertog van Savoije, de magtigste staat van het stateubond. Aan het voorzigtig en gematigd bestuur van Berne en Zurich heeft Zwitserland het te danken, dat zij eene onzijdigheid kon handhaven,
aan
die hare voorspoedige ontwikkeling bevorderde te ten, die
werd
midden der onlusEeeds vroeg
de naburige landen in rep en roer hielden.
dit
een toevlugtsoord
land
de
voor
Protestanten,
die
in
Frankrijk, Italic en Buitschland vervolgd werden.
Te Bazel werd
de eerste fransche kerk gesticht door de vlugtelingen,
die,
onmidde-
na den Bartholomeus nacht, hun land geruimd hadden. Francois DE Chatillon en Charles d'Andelot, zoon van den Admiraal CoLiGNY, waren het, die op deze vergunning aandrongen. Ook
lijk
Berne ontving een aantal fransche huisgezinnen onder de regeringen van Karel IX., Hendrik III. en Lodewijk XIII. Een der
Augustin Constant de Rebecque,
doorluchtigste vlugtelingen,
den slag van Coutras, Hendrik van Navarre het leven gered had, vestigde zich te Lausanne. Graaf de LA SuzE, voornaara ingenieur, koos Berne voor zijn verblijf en
edelman van Artois,
die,
in
stichtte daar eene fransche
de vlugtelingen zoo dat
talrijk
kerk in 1623. als
te
Geneve.
Maar nergens zag men Immers daar was het
Calvijn een protestantsch Rome, het bolwerk der hervorming,
gesticht had.
Protestantisrae en
eene beteekenis.
vrijheid
Onder de beroemde
waren daar woorden van
vlugtelingen,
die
zich
te
157
Agkippa D'AuBiGXe.
Geneve vestigden, was levensjaren
laatste
door op het
slot
Hij bragt zijue tien
van Crest, eu overleed 1630,
Zoo uaauw was Geneve aan protestautsch Frankrijk verbonden, dat toen het in 1610 door den Hertog van Savoije bedreigd ward,
de
Hertog van Soubise, de Bethune en Desmarets, neven van Sully, en Vandame, ingenieur van den Hertog van Bouillon, deze republiek te hulp snelden.
Toen Holland,
in
1673,
door
Lobewijk XIV.
om
Protestauten der helvetische republiek
bedreigd,
de
bijstand verzocht, gaven
de inwouers van Berne, beduclit voor de gramschap van den grooteii koning, wel schijubaar een weigerend autwoord aan den gezant van
den Prins van Oranje, maar veroorloofden, met oogluiking, werving van 2,400 man, rijk
op
terwijl
zij
wijze belemmerden.
allerlei
eeue
Frank-
dergelijke werviugen voor
Schoffhausen en Zurich weiger-
den iusgelijks ligtiugeu van troepen voor Frankrijk,
als
oorzaak
hiervan aanvoerende, dat de oorlog niet zoo zeer tegen Holland als teg en het Protestantisme gerigt was.
Kort vddr, en onmiddelijk na de herroeping van het Edict van Nantes,
was
kwamen
1545
in
de vlugtelingen scbarenwijs naar Zwitserland.
Genece eeue bears opgerigt,
te
uit een legaat
Er
van zekeren
David de Busanton, tot oudersteuniug van franscbe vlugtelingen. Ditwas in 140 jaar een groot kapitaal geworden maar zoo diingeud was de behoefte en zoo groot het getal dergenen, die nu aankwamen, ;
dat dit fonds spoedig uitgeput werd. Elournoy schrijft, onder " Wekelijks beloopt het getal der
dagteekening van 25 Mei 1687 Franschen,
die,
om hunue
:
godsdienst gevlugt, hier aankomen, ten
minste 300, en dit heeft reeds sedert het einde van den winter " Men zegt, dat er in vijf Later schrijft hij geduurd." :
weken, eindigende met 1 September
komen
;
meer dan 8,000
11.,
zijn
aange-
en hoewel de meesten slechts doortrekken, zijn er doorgaans
omtrent 3,000
te
Geneve."
was de toevloed der vlugtelingen naar Bazel, De wegeu wemelden ScJiaffhausen, Zurich, Berne en Lausanne. van landverhuizers, deels in wagens, maar meerendeels te voet. Vele begaven zich bij voorkeur naar Waadland, omdat de fransche Niet minder
taal daar
algemeen gesproken werd, en
om
zich zoo
min mogelijk
van hun vaderland te verwijderen, werwaarts zij hoopten, vroeg of Meer dan 2,000 kwamen op eenen laat weder te zuUen keeren.
dag
te
Lausanne aan.
deur van
zijn
leder hielp hen
huis voor
hen open.
om Maar
het
zeerst en zette de
dagelijks
kwamen
er
158 nieuwe aankomelingen, dikwijls ziek en van
De
ontbloot.
alles
arraeukas van het stedelijk bestuur was weldra uitgeput.
Er werden
inzamelingen in de kerkeu gedaan, en uitdeelingen van brood en
ward eene algemeene vergadering van
Eindelijk
brandstoffen.
uitgewekenen
Lausanne belegd, oin in de toenemende belioeften
te
Twee afgevaardigden dier vergadering, de Miremont en de Predikant Bernard, begaven
dier duizenden'te voorzien.
de Markies zicli
naar Holland en BuitscJdand,
De
genooten in te zamelen.
om
liefdegaven bij hunne geloofs-
opbrengst van deze bezending strekte
voornamelijk tot reisgeld voor de annste vlugtelingen, die in het
Noorden van DuitsMand een heeukomen zocliten. De acliterblijvende kwamen onder de besclierming van het bestuur van Berne, De protestantsche kantons bragten daar Waadland onder hoorde. een fonds bijeen,
om
het vertrek te bevorderen dergenen, die Ztcit-
Van November 1683
serlaud niet onderhouden kon.
1688 werden door dat middel 15,580 Schaffhausen
naar
bevorderd.
BiiitscJiland
moest het bestuur van Berne
tot een
tot Eebruarij
van
volstrekt behoeftigen
Eindelijk,
1689,
in
harden maatregel komen,
om
het kanton van den overlast der vreemdelingen te bevrijden. Allen, die geen te
middel van bestaan konden aanwijzen, kregen bevel hot land
ruimen, met uitzondering nogtans van zieken en hoog bejaarden,
Maar aan
dit
bevel werd geen gevolg gegeven
en hollandsche gezanten
want de engelsche
;
Herwart en Valckenaer traden
tusschen
beide en verklaarden, dat hunne gouvernementen voor hun rekening
nemen zouden, zouden
De
te
alle
behoeftige vlugtelingen, die het getal van 4,000
boven gaan.
ouafhankelijkheid van
Geneve was maar onvolledig gewaar-
borgd, en in 1679 was deze republiek resident, tijd
M. de Chauvigny,
te
eenen franschen
verpligt
ontvangen,
om
haar van
tijd tot
de trotsche bevelen van den grootcn koulng voor te schrijven.
Herhaaldelijk Averd aan de burgers van Geneve, uit
naam des konings,
verboden zijue onderdanen, en voornamelijk de vlugtelingen uit het landschap Gex, op te houden. het bevel, door
hun
Men
voldeed naar deu schijn aan
opentlijk te gebieden het land te ruimen,
men liet met oogluiking De burgers van Geneve fransche vlugtelingen,
toe,
dat
zij
er niet
maar
aan gehoorzaamden.
moesten, voor hunne belaugstelling in de
zich aanmerkelijk
ongemak
getroosten,
want
de Gouverneur van Gex verbood op eigen verantwoordelijkheid den
gewonen uitvoer ran graan en anderen gedeelte
leeftogt,
dien
van het fransche grondgebied ontbood.
Geneve uit dat
De
bewuslheid
;
159 van
het ongeuoegen van
zicli
en de vrees dat
Lodewijk XIV. berokkend
te
hebben,
vroeg of laat het roorasche geloof met geweld
hij
van wapenen in Geneve zou invoeren, gaven aanleiding aan deze
om
republiek,
kleine
kantons
te verbinden.
steeds
zich
Ten
naauwer met de protestantsche zij bereid waren voor liunne
blijke dat
godsdienst het uiterste te wagen, ontboden ingenieur van den Prins van Oranje,
Hun
in te sluiten.
den Baron d'Yvoi,
zij
om hmme
stad
vrees was wel niet zonder grond
met vestingen want Lode-
;
wijk, over hunne ongehoorzaamheid gebelgd, had zich laten ontvallen
:
" Ik zal met Geneve tot uitersten moeten komen."
de op handen zijnde europesche oorlog deed land te ontzien, omdat er zijner grenzen
hem aan
hem
Maar
beshiiten Zwitser-
gelegen was een groot gedeelte
door een onzijdig grondgebied te dekken.
Toen de Stadhouder van Holland, Kouing van JEiiffeland gewovden, den Eidder CoXE naar Zwitserland zond, om aan de protestantsche kantons een europeesch verbond tegen Frmikrijh voor te stellen, beletteden de drcigingen van den franschen gezant het toetreden van Bazel ; maar Berne, Zurich, Schajfhausen en Saint-Gall teekenden en veroorloofden ligtingen ten behoeve van het
schroom,
zonder
verbond,
terwijl
Lodewijk
uiterlijk
zij
genooten 2,000 man.
met de overige van Waadland
in
goede verstandhouding met
eene
Berne alleen leverde aan de bond-
bleven onderhouden.
Reeds meer dan 150 jaren was
vruchtelooze onderhandelingen
in het helvetische verbond
zijne veroveringen
zich
kanton
dit
de inlijving
bewerken, en aizoo
te
onder de algemeene bescherming te plaatsen.
Dit mogt eindelijk in 1690 gelukken die
om
;
en de takijke vlugtelingen,
daar hadden nedergezet, voortaan verzekerd van de gewa-
pende bescherming van geheel Zwitserland, bevonden zich voor goed beveibgd tegen de wraakzucht van hun voormaligen souverein.
Het
getal der uitgewekenen, die door Zwitserland trokken,
wel te begrooten.
Zij, die er
zich vestigden,
op 20j000 geschat worden. Wat de waadlandsche vlugtelingen Lucerne,
die,
stroomden,
dertig,
niet
betreft
bij
van de valleijen van
1686, ten getale van 5,000 naar Zicitserland toe-
het dieet van
kantons verdeeld. ric7i
is
kunnen ten naasten
Aran had
Berne had
Bazel twaalf,
er
ze onder
de
protestantsche
vier-en-twintig ten honderd, Zti-
Schajfhausen
negen,
St.
Gall
vijf,
en
Glarus en Jppenzell ook een klein getal van de meest behoeftigen opgenoraen.
Niet lang genoten
zij
de zwitsersehe gas'tvrijheid
want de meesten keerden, 1689, gewapender hand naar hun land
IGO terug, onder aanvoering
van den beroemden Arnaud, dien
overste en tevens hun' leeraar noemden,
tervvijl
hun
zij
de overigen zich in
de staten van den Groot-Keurvorst vestigden.
TwEEDB Afdeeling
De landbouw
:
— Hun
invloed op landbouw, nijverheid en handel.
in Zwitserland
werd aanmerkelijk verbeterd door
geoefende boeren van Lancjuedoc en BaiipJiine.
Zij
bragten vooral
Waadland den wijngaard- en moerbezienbouw tot hoogeren trap van volmaaktheid. Vddr bunne komst waren de moeskruiden van in
het zuiden van Frankrijk in deze provincie onbekend.
men
zag
De
nergens
;
Moestuinen
het dagelijksche voedsel was grof en eenzelvig.
fransche tuiniers
munten zoo
boven de Waadlanders
zeer
dat het bestuur der annenscholen eenige kweekelingen
de leer gaf.
lets dergelijks
vond plaats
in
bij
uit,
hen in
den oratrek van Berne
en Zurich.
Niet minder in het cog loopend was de voortgang van nijverheid en handel in vele steden waar zich de vlugtelingen gevestigd hadden.
Te Lausanne looijerijen,
rigtten
zij
hoedenfabrieken, pottenbakkerijen,
leer-
kousenweverijen enkatoendrukkerijen op. Eeizende mars-
kraraers werden alom door gevestigde winkels vervangen.
wol- en lakenfabrieken aangelegd.
Men
Te Berne
werden
zijde-,
nog op
het stadhuis een geborduurd tafelkleed, waarvoor aan twee
zusters, wier
vertoont er
handwerk het was, de som van duizend kroonen be-
taald werd.
Te NeufcJmtel wijdden zich de vlugtelingen bij voorkeur aan den Daar vestigde zich Jacques Portalez, die zich door den
handel.
handel verrijkte, en wiens nakroost thans een der grootste vermogens Te Geneve werden allerlei takken van bezit van geheel Eurojm. nijverheid geplant.
In het goudsmids en juweliers ambacht alleen
men na 1685 niet minder dan tachtig bazen en tweehonderd De boekhandel was er ook bloeijend. Vooral zag men knechts. telde
eene menigte horologiemakers zich te
Geneve en in
den omtrek
In 1685 rekende men, dat zij jaarlijks vijfduizend horohonderd jaren later had die tak van logies in den handel bragten nijverheid dermate toegenomen, dat er jaarlijks 50,000 horologies vestigen.
;
vervaardigd werden,
en sedert heeft
men
het
nog
vrij
wat hooger
gebragt.
Een
uitgebreide sraokkelhandel over het Jura-gehtvgie door de
uitgewekenen, met behulp der bewoners van Geneve gedreven, bragt In twee jaren bragten de jftn Frankrijk geen geringe schade toe.
161
Mollet
breeders
waarde van een milliocu
alleen voor de
De
gesmokkelde goederen in den handel.
BONNEAU, daarover mijne vrouw, indieu
zij
uoodig
lets dergelijks
zegt
schrijvende,
:
iets bijzouders
dan behoeft
heeft,
livres
fransclie gezant
aan
Tam-
" Dagelijks zeggen ze aan van zijdewaren, kanten of bet niaar op te geven,
zij
want dan kunnen ze bet ontbiedeu."
Derse Afdeeling
— Hun invloed op staatkunde, lettereu en kunsten.
:
Aan bet boofd der staatkundige vkigtelingen staat Henri, Markies Duquesne, zoon van den Admiraal. Van Holland gekomeu, vestigde hij zieb in TFaadland, en werd er Baron d'Aubonne. In de gescbillen met
Savoije,
den opstand der Ceveimes, en
in
burgeroorlogen tusschen de roomscbe en
in
de
protestantscbe kantons,
speelden de fransebe vkigtebngen eene beduidende
rol.
Groot was vooral de invloed der Franscben op de beschaving van Niet alleen werd, door den omgang met de vlugtelin-
Zicitserland.
gen, de taal van veel gewestelijks gezuiverd letterkmide, van den tijd van
;
maar de modellen der gingen van band tot
Lodewijk XIV.,
band, en gaven eene bbjvende rigting aan den letterkundigen smaak.
Voeg
nog
bij, dat de bevaUige zeden, de hoffelijkbeid van den minder blijvende uitwerkhig badden op den toon der gezelscbappen, vooral van Geneve en Lausanne.
bier
adel, eene niet
Nog
gewigtiger was de invloed der fransebe vlugtelingen op bet
leerstellige in
Toen de
de godsdienst.
cbristelijke leer
van Calvijij,
de augsburgscbe belijdenis, de belvetiscbe belijdenis, de synodale besluiten, ja de Heilige
Scbrift
zelve,
aan een redelijk onderzoek
onderworpen werden, becbtte zicb franscb Zicitserland aan de leerstukken der oude school van Saumur, die de regelen
toepaste
— aan
bij
voorkeur
— aan Cappel,
van geschied- en taalkundig onderzoek op den Bijbel La Place, die de erfzonde verklaarde door de over-
—aan Amijrault,
erving van bet zedelijk kwaad,
die tusschen de
leerstukken der genade en der predestinatie een middelweg zocht,
waardoor
men
bet geloof en de rede te gelijk voldoen kon.
Toen de
senaat van Berne, ontsteld over eene verscheidenheid van gevoelens, die in den
boezem der Hervorming
onverniijdelijk was, zijnen onder-
danen eenen eed van gelijkvormigheid wilde opleggen, schreef de beroemde Earbeyrac, oud-curator der akademie van Lavsanne, en sedert boogleeraar te Groningeyi, aan zijnen vriend
gemeester van Lausanne
:
**
De
Sinner, oud-bur-
acbtbare beeren behoorden op te
merken, dat overal, in Hollandy Bnyeland en Luitsckland, de geest
w
162 ran verdraagzaamheid veld wint,
Hever zeggen, de geest
laat ik
of,
des Christendoms, dien de kerkelijken zoo gaarae zouden onderdrukken,
om
over het geweten te kunnen heerschen.
gelijk overal, zijn de
gemoederen
In Zaoitserland,
verlichter en gematigder geworden.
Wilde men den dwang op nieuw invoeren, dan zou men
zicli
aan
eene groote omwenteling blootstellen, of althaus een groot aantal
maken.
schijnheiligen en meineedigen
treurige
Ik
ijs,
vvauneer ik aan de
men zou moeten verwachten van
gevolgen denk, die
uitspraak van het hoogste gezag,
Door volkomen gelijkvormigheid van denken
geestelijken.
men
doorzetten, kan
Het
meerderen.
bijeen te brengen,
om
vrijheid late
alleenlijk
beste
middel
eene
ten gunste van warhoofden van te willen
het getal der andersdenkenden ver-
om
de gemoederen zoo na mogelijk
bestaat daarin, dat
men
een ieder de betamende
het licht van zijn geweten te volgen
even zoo gemeen aan aUe menschen, laten gelden " enz.
als
de pligt
:
een regt,
dat
is
om
dat regt te
Onder de geleerde vlugtelingen die zich in Zwitserland vestigden, komt de eerste plaats toe aan Abauzit, van Uzes, dien zelfs Voltaire en KousSEAU als een monster van geleerdheid bewonderden. Hij stamdc af van een arabischen geneeskundige der middeleeuwen. Keeds vroeg met zijne moeder, eene vrouvv van verlichte denkwijs
en edele gezindheid, naar Geneve gevlngt, groeide
onder hare leiding op.
Na
aanvankelijk
hij
voltooide letteroefeniugen, begaf
hij
zich
omgang had met Bayle, Basnage en Juuieu, gelijk daarna te Louden, met Saint EvreMOND. Newton had zoo veel met hem op dat hij hem zijn (1696)
naar
Holland,
commercium epistolicum
alwaar
hij
veel
toezond met
deze
woorden
:
waardig tusschen Leibnitz en mij uitspraak te doen."
" Gij
zijt
Hij bezat
eene grondige kennis van verscheidene talen, was doorkneed in oude
en nieuwe geschiedenis, een aardrijkskundige van den eersten rang, zeer bedreven in oude handschriften
en penningen, en wat zijne
kennis van wis- en natuurkunde betreft, zal het genoeg zijn te ver-
melden, dat
hij
eene dvvaling ontdekts in de principia van
Newton,
toen er misschien geen dertig menschen in Europa waren die dat
boek verstaan konden, en dat
Newton
in eene
tweede uitgaaf van
werk de begane fout herstelde. Toen Kousseal aan zijn Dictionnaire de Musique werkte, en in een diep onderzoek naar de ioonkunst der ouden getreden was, deed Abauzit hem een volledig zijn
verslag van al wat te
Eousseau door
veel
moeite over dat stuk was
weten gekomen, met bijveeging van het een en ander dat
hem
T63
Kousseau hem daavop
ontgaan was, eu toeu
ondervvei'p onlangs beoefend had, gaf
hem
nooit iets vergat,
Abauzit,
antwoord dat
ten
van
hij er dertig
eens over wel gelezen had. Bij dat alles was
van de Heilige
vroeg, die
liij
of
dat
hij
alles wist
en
jaren geleden
een vlijtig beoefenaar
en hielp de vertaling van den Bijbel tot stand
Schrlft,
Geneve werd uitgegeven. Hij was met zijn eigen werk zoo weinig ingenomen, dat hij zelden zijne uitgeleende handHij bereikte den gezegenden ouderdom schriften terug eischte. van 88. brengen, die te
Nog
blijft
ons overig den invloed aan te toonen van
getal
kwamen
vestigen.
waren niet minder dan twee honderd.
Zij
Lausanne alleen telde men vreemdelingschap bleven gemeenten.
Ja,
te
uit,
ontmoeten
te stichten,
vermomd
in hare gehechtheid
aan de
predikten dan in de woestijn, deelin,
midden eener bevolking,
op gevaar van
die
zij
met het
Claude Brousson was eeu Nimes terug gekeerd om zijne
vertroosten.
Heimelijk- naar
slagtofFers.
gemeente
met hunne vroegere
en zegenden Imwelijken
te
Te
het land der
in
heimelijk en
keerden
gemeenten
Zij
woord des levens kwamen van die
zij
is,
die
te bevestigen.
den de Sacraraenten
den dood
in briefwisseling
zij
om
Maar ook
er tachtig.
wat meer
naar Franknjk terug,
hervorming
het aan-
evangeliedienaars, die zich in de zwitsersche steden
zienlijk
werd
hij
daar in 1698 gevat, uit kracht der
Maar van tijd tot werden die bezoeken zeldzamer. De verstrooide Protestanten van Languedoc hielden nogtans hnune bijeenkomsten in bosschen en bergen, in spelonkeu en eenzame plaatsen, ver van bewoonde bestaande edicten veroordeeld en opgehangen. tijd
streken stilte,
men
en
verwijderd,
dat
wel meestal
bij
nacht.
dat geheimzinnige, die brandende toortsen,
bij
Die plegtige
wier flikkerlicht
de reusachtige schaduwbeelden der geloovigen op de rotswanden
zag afgeteekend,
die
sombere klaagliederen,
plegtig lezen uit den Bijbel, dat
zoo vaak
bij
atgewisseld door het het naderen van sol-
daten, door de waarschixwende stem eener schildwacht,
werd afgezamen vervulde de harten met godsdienstige huivering. De opgewouden verbeelding dier bevolking werd meer en meer overspannen. Er stondeu geestdrijvers onder haar op, die ter goeder trouw meenden met ingevingen van het Opperwezen begunstigd te zijn, en die aanspraak maakten op de gave der voorzegging. Er zuUen ook wel bedriegers geweest zijn, die de rol van dweepers wisten te spelen, nu eens predikende, dan voorspellende, en waar de gclegenhcid dit begunstigdc, tot oproer vcrleidendc. De broken
— dat
alles
te
164
Lodewuk XIV.
legers van
hadden wel den opstand der Caraisards liad zich van de gcmoederen
gedempt, maar een somber fanatisme
bemeesterd, en de zuivere protestantsche leer zou in de Cevennes
gronde gegaan zijn, ware er niet een jongeling opgestaan, wandelende op bet voetspoor der apostelen, met eenen blik de
die,
te
gestrektheid van het gevaar mat,
aan bet behoud der kerk toe
zijn leven
Antoine Court was 1696
zaam
gemak van
groot
cm
te wijden.
Filleneuve, in Fivarais, geboren.
te
Een
Hij was door de natmir bewonderenswaardig toegenist. oordeel,
uit-
en tegelijk bet besluit opvatte
juist
onvcrscbrokken moed met zeld-
spreken,
beleid gepaai'd, buitengewone veerkracbt van ziel en ligcbaam,
den omgang, en grenzeulooze verkleefdheid aan de ziedaar de eigenschappen die hem, bij het gemis eener geregelde opleiding, in staat stelden om met goed gevolg op de dwalende menigte te werken, en den eernaam te verdienen van herstelier van bet protestantisme in FranJcrijk.
bevalligbeid in
godsdienst zijner vaderen
Heeds van secte der
dat
hij
zeventiende jaar doorreisde
zijn
geestdrijvers
God
tegen
(inspires)
iiieuw te organiseren,
bij
was
niet eene taak voor
riep
bij
21sten Augustus 1715, waren
Op
zij,
taris
was.
Bij
meerderbeid van
schaft.
De
die
kerk
op
Zeven en
eene
uitgelezen
mannen
Op
bijeen.
den
vergaderd in de
getal,
uitnoodiging van Court, benoeraden
Court opgedragen.
De
een man.
heimelijk
negen in
vadcrlijk gebruik, eenen moderator,
om de hem
verweet
bij liet zich niet afsclirik-
vergadering van verlichte en vastberaden
woestijn.
Men
op den duur niet veeb
oud geworden,
twintig jaren
maar
Fivarais
bij
te bestrijden.
zelf krijg voerde,
vermogt
Alleen
ken.
—
zij,
naar voor-
tevens voorzitter en secre-
stemmen werd
die
waardigbeid
Sedert dcrtig jaren waren de Synoden afge-
In deze vergadering werden
belijdenis der franscbe
zij
in het leven terug geroepen.
bervormde kerken werd
tot regel
van bet
geloof aangenomen, de kerkelijke tucht werd [hersteld, er werden in
de protestantsche dorpen kerkeraden ingesteld, de prediking werd
aan de geestdrijvers ontzegd.
Er was toen in FranJcrijk maar een leeraar, die behoorlijk geordend Zijn naam was Roger, en hij bad zijne ordening te TFurtem-
was.
herg ontvangen.
Court
en zijne medearbeiders waren slocbts pro-
ponenten, en konden dus geen sacramenten bedienen of huwelijken inzegenen.
De
oudste van hen,
halve naar Zurich, kerkelijke wet
;
Pierre Corteis, begaf
zich der-
ontving daar de oplegging der handen naar de
en, naar Frankrijlc terug gekeerd,
ordende
hij
op
!
165 zijne beurt
Antoine Court,
iu eeue
Maar
roeping. te
hij
Van
syuode gehouden in 1718.
met hart en
dien tijd af wijdde zich de jouge leeraar
ziel
liad helpers iioodig, en die zijn niet
aan zijne
gemakkelijk
vinden op eene loopbaan aan wier eindpaal de galg geplant
staat.
Hij zocht ze nogtans, en wist ze niet alleen te vinden, maar ook te
Er kwam uieuw leven in de vergaderingen bij eene Menigmaal was Coubt in levensgevaar
vormen en op
te leiden.
der woestijn.
iiren
;
door soldaten ingesloten, hield
gelegenlieid,
zich vier-en-twintig
onder eeuige planken op eenen mesthoop verborgen.
Opmcrkelijk een misdadige
is het,
dat, terwijl
vervolgen,
liet
's
Te weten
FiLip V.
te
:
hem
lands overheid
het niiddel was
hij
voor te komen, die voor de rust van het zijn.
liij
om
aldus als
eenen opstand
zou geworden
lijk gevaarlijk
Kardinaal Alberoxi, begeerig eene
partij
voor
verwekken, en rekenende op de Protestanten, wier ver-
om
drukking hem bekend was, had hun boodschappers gezonden,
hem van
zijne
bescherming
wilden opvatten. pleegde
De
raad van dezen, vaardigde
hij
hij
te
houden.
de wapeneu
op
briefwisseling onderhield, en
Court
eenen edebnan naar
om
verzoek zijnen invloed te willen gebruiken
onderwerping
zij
van deze bedrijven bewust, raad-
regent,
Basnage, met wien
indien
verzekeren,
te
Ploe verheugde
af,
met
de Protestanten in
veniemen, dat
hij zich te
de leeraar der woestijn zijne weuschen vooruit geloopen was, en de
pogingen der spaansche agenten verijdeld had Tien jaren
wiJK XV. de
later,
1739, toen
bij
de meerderjarigheid van Lode-
Court naar hem was voorgegaan. Die stad, hem eene jaarvvedde en het bnrger-
strafwetten hernieuwd werden, begaf zich
Lausanne, werwaarts zijne vrouw vol van regt.
dienen.
vlugtelingen,
verleende
Intusschen bleef
Toen
in
hij zijne
1744
gemeente
bij
voortduring met raad
godsdienst-geschillen
in
Languedoc
uit-
midden der twistende De stem van den geachten leeraar maakte een einde aan partijen. alle vijandelijkheden; de rust, die elf jaren lang gestoord was, werdin Toen hij, voor zijn vertrek naar Lausanne, een dag weer hersteld. op eene eenzame plaats bij Nimes, de geloovigen bij een riep om afscheid te nemen, was er eene schaar van 10,000 menschen vergaderd. Hij sprak hun toe met eene kracht van taal, die alles overtrof wat zij ooit van hem gehoord hadden hij herinnerde hun hunne pligten als christenen, als broeders en als onderdanen vermaaude ze tot vrede en eendragt, riep hun een laatst vaarwel toe en, te midden
barsteden,
versclieen hij
plotseling in het
;
;
;
van eene algemeene aandoening, scheidde
hij
van hen voor altoos.
16(5
Het hoofddoel van bestemd
iurigting,
zijn
om
verhWjHe Latisanne, was het stichten eener
de fransche kerken van leeraars te voorzien.
de bevordering van dat groote werk poogde
Aan
en
ijver
de
christelijke
hij
den godsdienst-
van Zwitserland,
der Protestanten
liefde
Holland, Engeland en Duitschland dienstbaar te maken.
ondernam
smeekschriften,
reizen,
Hij stelde
en maakte Duplan, Edelman van
Deze doorreisde Euj'opa,
Alais, deelgenoot in zijne pogingen.
giften in te zamelen voor de geloovigen onder hei kruis.
handen, die
zicli
geopend hadden
om arme vlugtelingen
om
Dezelfde
te huisvesten,
en liefdegaven naar de veroordeelden tot de galeijen te zenden, De Aartsbisschop ontluelden ook in dit geval hare weldaden niet.
van Canterbury, William Wake, de waalsche kerken in Holland, het gouvernement van Berne, en de Hervormden van het zuiden van Frankrijk, droegen bij tot een fonds om jonge Franschen in Zwitserland te laten opleiden tot de heilige dienst, om, in hun vader-
land teruggekeerd, den martelaarsdood te trotseren.
In 1729 werd
de kweekschool te Lausanne geopend, onder toezigt van Court, die heimelijk tot algemeen afgevaardigde der kerken benoemd was, eene
waardigheid die de Markies de Ruvigny het laatst vervuld had. alles, hoe geheim ook behandeld, kon aan Frankrijk niet onbe-
Dit
kend
zijn
;
maar het hof van
Versailles l|Sd waarschijnlijk reeds de
overtniging, dat het onraogelijk
met Het overige van
wortel en tak uit te roeijen.
was het protestantisme in Frankrijk •
zijn v?aarlijk apostolisch leven,
dat nog meer dan
Court aan
zijne kweekschool,
dertig jaren verlengd werd, besteedde
eene inrigting
die,
in een tijdperk
van tachtig jaren, ruim zeven De Hoogleeraar
honderd evangeliedienaars aan Frankrijk opleverde.
George Polier de Bottens
hielp
hem
deze school der leeraars
Het inwendig zamenstel
van de woestijn inrigten en regelen.
altijd voor het fransche gonvcrnement een geheim. Bisschop van Lausanne en Freiburg schrijft daarover aan het " Deze kweekschool is fransche ministerie van 1787 in dier voege
daarvan bleef
De
:
gehecl verschillend van
worden.
De
studenten
de akademie zijn
twintig
waar de Zwitsers opgeleid tot
Protestanten, bestemd voor de kerken van drie jaren,
vier-en-twintig
hun
Lind.
Zij
fransche blijven er
en beoefcnen zedekunde, wijsbegeerte, leerstellige god-
geleerdhcid, en bijbelverklaring, onder hoogleeraars,
die verschillend
van die der akademie, en die den professoralen titel niet voeren. Sommigen worden door die onderwijzers heimelijk geordend; anderen
zijn
ontvangen, na a<'gelegd examen, een getuigschrift, en laten zich in
167
hun land ordenen door de
provinciale
Eeu comite van
synode.
zeven of acht personen, uit de nicest geachte inwoners van Lausanne, zoo wel leeken als gcestelijken, zorgen voor hunne inwoning en tafel,
en verstrekkeu hun maandelijks veertig dat
livres.
Zij
zeggen niet waar
van daan komt, maar liouden het zeer gelieim."
geld
De
bisschop wist zoo min als iemand anders, dat het fonds in handen
was van een comite, dat zich te Geneve gevestigd had, en met de grootste geheimhouding werkzaam was. Zoodanig was de oorsprong van die kweekschool van leeraars voor zuidelijk Franl-rijic. 7A] verving de hooge seholen van Sautmtr en Sedan, en bleef bestaan tot dat iSTAPOLEON eene theologische faculteit te Montauhan gevestigd had, -waardoor zij den eindpaal barer bestemming bereikte. Onder de kweekelingen der school van Lausanne, verdienen ten Court de Gebelin, minste drie eene bijzondere vermelding :
Paul Kabaut was de zoon van voed,
Na
werd
Eabaut Saint Etienne. De eerstgenoemde Antoine Court. Te Lausanne geboren en opge-
en
hij,
nog jong
vaders overlijden,
zijns
zijnde,
in
tot
1760,
het
hij
nam
hij
TFaadland en
Om
ging de fransche kerken in de woestijn bezoeken.
bbjven
geordend.
evangeliedienaar
verliet
onbekend
te
Als schrijver begon
den naam van Gebelin aan.
hij zijne loopbaan met twee belangrijke werken, waarvoor zijn vader de bouwstoffen had nagelaten, namelijk De vaderlandslievende en :
onpart'ijdlge
Franschman,
Camisards.
Daarna
en
Be
hield hij zich te Parijs
onverraoeide letteroefeningen, gaf getiteld
:
De
GescJdedenis van den oorlog der
hij
(monde
eerste wereld
op, en na tienjarige,
eene verhandeling in het licht,
waarvoor
primitif),
van de
hij
fransche akademie twee prijzen verki'eeg, en tot koninklijk censor
Van toen
of boekbeoordeelaar werd aangesteld.
en gewigt
zijn aanzien
bepleiten.
Op
om
af gebruikte hij al
de zaak zijner verdrukte medebroeders te
zekeren dag verstoutte
hij zich,
Vbilliere een smeekschrift te inhandigen, " Wect genen van wege de godsdienst.
den Hertog
De la
ten gunste van gevangij,"
voegde
hem de
minister op dreigenden toon toe, " dat ik u kan laten ophangen?"
"Dat weet ik, edele heer," was zijn onverschrokken antwoord, " maar ik weet ook, dat gij te regtvaardig zijt ora zoo lets te doen, " en ik hoop dat gij mij gehoor geven zult." De minister, niet weinig verrast,
nam
het smeekschrift aan, en werd van dat oogenblik een
voorstander der verdraagzaamheid.
en afgevaardigde der kerken
Yervolgens benoemd tot agent
te Farijs,
en vertegenwoordiger van het
168 van Lausanne, werd
comite voor de scl\ool
in
hij
minister van eeredienst voor de hervormde kerk.
mate
zekere
mogt het
Hij
nogtans niet beleven zijne pogingen met den gewenschten uitslag
bekroond
want
zien;
te
stierf in
hij
1784,
drie
jaren voor
het
beroerade decreet van Lodevfijk XVI., waarbij aan de Protestanten het biu'gerrcgt hergeven
Paul Eabaut en Paul Eabaut
Geh^kkiger waven in
vi^erd.
dit
opzigt
Kabaut Saint Etienne.
zoon
zijn
de zoon van een lakenhandelaar, dien
\pas
An-
TOINE Court, in 1736, op eenen zijner togten door Frankrijk bewogen had, om zich in de school van Laumnne voor het leeraarsambt te laten opleiden. Toen het tijdperk zijner studien afgeloopen was, trad hij in het voetspoor van Court de Gebelin. Een snaeekschrift voor zijne medebroeders gesteld hebbende, ondernam hij,
het
Lodewijk XV. onder de oogen te brengen. kwam hij te Uchaud aan^
Van
getronvven vrieud vergezeld,
een
en wachtte
daar den Markies Paulmi, die op diens doortogt naderde hij
met vasten last
blik zijne koets,
en overreikte
hem
weg was naar MontpelUer. Bij met bescheiden bonding, maar tevens maakte zich bekend, vermelde zijnen
het geschrift.
magt had, hem zonder vorm van proces dit blijk
De
generaal, die het in zijne
te laten
van heldhaftig vertrouwen getroffen,
ophangen, was door
nam
het smeekschrift
aan, en beloofde het den koning te zullen overhand igen. zijn
Hij hield
woord, en van toen af werd de vervolging in Languedoc
vrij
wat
gematigd.
De
gouverneur der provincie nogtans, over dezen stap gebelgd,
op het hoofd van Eabaut.
zette eenen prijs
opgespoord, had
hij
nergens
rust,
Overal belaagd en
en moest zich des nachts in
de holen der bergen of in afgelegen schaapskooijen Eindelijk, in
1762, verkreeg
verschuilen.
van den Prius van Beaiiveau, dat
hij
men hem met
oogluiking ongemoeid liet. De Protestanten van Nimes hadden voor hunne winter-bijeenkomsten eene ruime vergaderplaats op den
weg van Alais gekozen.
Daar, nabij den bergstroom
Cadereau, waren van opeengestapelde steenblokken zitplaatsen bereid,
en telken Zondag zag
geschaard,
om
men
daar zes- of achtduizeud geloovigen
gevoed te worden met het brood des levens.
zomers
vergaderde
kanten
door
men
steile
in
een
rotswanden
den leidden er lienen.
verlaten
omgeven.
De brandende
steengroef,
van
Des alle
Twee enge voetpa-
zonnestralen
konden er
niet indringen, en
de aandachtigen waren er voor regenvlagen en
ouweder beveiligd.
In dat somber rotsgevaarte weergalmde twintia;
169 lang de manuelijke stem van
jaren
Rabaut,
tot bevestiging
van het
geloof en tot versterking der hoop in de harten zijner toehoorders.
Paul Vincent, Puget en Encontre, even te trotseren, liielnen Rabaut in zijn moeijeLater vond liij in zijneu zoon, Rabaut Saint
Dvie ambtsbroeders,
om
bereid
alle
gevaren
dienstwerk.
lijk
Etienne, een getrouwen medc-arbeider.
Jean Paul
Rabaut,
bijgenaamd Saint Etienne, was de
kweekeling en boezemvriend van in Fraukrijk teruggekeerd,
veruam
Court de Gebelin, Naauwelijks hij
de teregtstelling van Rociiette,
door het parlement van Toulouse ter dood veroordeeld, omdat de woestijn gepredikt had.
wagen.
Verbittering was
hem
Dit schrikte
hem even vreemd
hij in
niet af hetzelfde te
als bloohartigheid.
Men
oordeele uit de ondevwernen waarover hij bij voorkem* zijne toehoorders onderhield
verdraagzaamheid, ondergeschiktheid aan de wetten,
:
voor den vorst, gelatenheid, vergevensgezindheid
liefde
lessen,
— ziedaar de
hun op het gemoed Kan men een grooter bewijs van een onbekrompen geest
die
drukte.
zijne
vergen, dan dat
mannelijke
hij,
welsprekendheid
de vervolgde Protestant, een
uitsprak over den rooraschen Bisschop
lijk-
en lofrede
Becdelievre en
aldus de
werd der algemeene droefheid over dien waardigen geestelijkc, wiens vrijzinuigheid insgelijks boven alle bedenking gesteld was, door zijn' vriendschappelijken omgang met den vader des lofredenaars. Reeds lang had de edelmoedige Rabaut den wensch gekoesterd
tolk
om
van het bestuur de herstelling der Protestanten
den staat hij zich
te verkrijgen.
naar Parijs
zijn roemrijken
;
en door den invloed van dezen, die juist van
togt naar
door de voorspraak van
Amerika was teruggekeerd, ondersteund en Breteuil, verwierf hij
Malesherbes
van den koning het bei'oemde edict van 1787, de van de groote dwaling van Lodewijk XIV.
Rabaut kon nu
uit
bm'gers van
als
Door La Fayette aangemoedigd, begaf
de woestijn naar
Isiimes
er een huis, in eene straat, die nog, naar
hem,
eerste vergoeding
De oude Paul
temgkeeren, en bouwde (\%
Paidstraat genoemd
wordt.
Toen Lodewijk XVI., in 1789, de staten generaal bijeen riep, werd Rabaut Saint Etienne benoemd als een der aoht afgevaarOp den loden Maart digden uit het regtsgebied van Toulouse.
1790 werd
hij
president der Rationale vergadering.
Hij was een
der eersten, die zijne stem verhief voor de instelling van gezworeuen,
de vrijheid der drukpers, en vooral vrijheid van godsdienst en gewcten.
In de omwentcling van 10 Augustus, word
hij in
den onder-
170 gang der Girondins meegesleept en stierf op liet scliavot, 5 December Paul Eabaut was eenigen tijd gevangen in de citadel van 1793. Nimes, maar kreeg iieclitte eindelijk
Eabaut
staaisregeling van het jaar
vrijlicid
drie
De oude
van godsdienst.
vierde die gelukkige gcbeurtenis door eene plegtige rede-
waarin
voering,
De
zijn ontslag.
het zegel aau de
hij
droevige herinueringen opliaalde,
die uit aller
Het was de
laatste raaal
oogen tranen van verteedering lokten.
Weinige dagen
dat de edele grijsaard het spreekgestoelte beklom.
daarna ontsliep
Lij in zijn vier-en-tachtigste levensjaar.
Vierde Afdeeling
:
—Tegenwoordige
staat
van hot nakroost der vlugtelingen
in Zwitserland.
Zoo hebben
wij
vkigtelingen in
dan in bijzonderheden aangetoond, dat de fransche opzigten een belangrijken invloed op protes-
vele
tantsch Zwitserland, en van daar uit ook op
Die invloed heeft
hebben nitgeoefend.
niet
tiende eeuw voortgeduurd, luaar betoont zich ook
De omstreken van
in de gevolgen.
Frankrijk
zuidelijk
alleen de geheele acht-
nu nog werkzaam
Lausanne, waar de landbouw
te
voren in zijne kindschheid was, ziju in een grooten tuiu veranderd.
Fransch Zioitserland en Berne
zijn,
van arm
is
geworden.
rijk
Langiiedoc
eo.
Het
Dauphme, dat de
De
doet wedijveren.
door de aangebragte nijverheid,
het 4iakroost der uitgewekenen van
zijdefabrieken
de vlugtelingen te
dien Geneve aan
met
die
van Frankrijk
hoofdtak van nijverheid, het horologie maken,
danken
heeft,
is
in
de eerste
dagen der omwenteling van 17 S9 nog toegenomeu, toen het horologiemakers gilde te Farijs, door het onberaden afschaffen van zekere,
wel
is
waar strenge, maar heUzame wetten, in de hartader getast
werd.
Yan
Zwitserland
is
die te
tot eene
door zulke huizen andere,
die
men
dien tijd af verhandelt
horologies dan
met de
als
Geneve gemaakt
te Farijs schier zijn.
Ook
geeu andere
de handel
in
ongekende hoogte en levendigheid opgevoerd, die
van Poetales,
eerste firma's
Coulon, Terris en van Europa wedijveren kuunen.
Wij zwijgen van den bankier Jean Gabriel Eijnard, te Geneve, die, uit eigen middelen, tot tweemaal toe Crriekenland uit den nood geholpen heeft.
Ook
heeft het niet outbroken aan oorlogshelden,
staatsmannen en
geleerden, onder de afstaramelingen der vlugtelingen, in Zwitserland,
scheiden
deels in het
hebben.
Onder de
die zich deels
vaderland hunner voorouders onderlaatsten
Constant de Eebecque, even
zeer
noemen bekend
als
wij
Benjamin
staatsman, als
171 door zijn
gedaanten
werk
boven
!Maar,
De
:
al,
land, en in iiunne
van
gocUdienst beschomcd in haren oorsprong,
die eclite
in de strenge
godsdienstigheid,
Lausanne,
te
Meklat,
zeden der Protestanten van Ztcitser-
werken van liefdadigheid,
weleer bet voorbeeld gaven.
nog
hare
onkcikJcelingen.
eti
Een
zijn
trefFend
bewijs daarvan bestaat
de nagelaten papieren
in
de sporen zigtbaar
waarvan de fransche vliigtelingen
die nooit een vriendenmaal gaf,
van
den pvedikant
zonder eerst naauwkeui-ig
de kosten te berekenen, en dan eene gelijke som onder de armen
Toen de vlugtelingen, die hulpdoor hunne vlijt en Gods zegen bemiddeld warden, bleven zij niet in gebreke, op hunne
zijner
gemeente
behoeftig naar
uit
te
deelen.
Zwitserland gekomen waren,
beurt, de beurs van Geneve door zwaarwigtige bijdragen
te
stijven.
Etienne Eoujat scbonk daaraan, in 1740, eene gift van 70,000 franken AnToine de Posseu stelde ter bescbikking der protes;
tantsebe kantons 30,000 livres, onder voorwaarde dat drie vierden
daarvan aan vlugtelingen en hunne nakomelingschap zouden besteed
worden
;
om
niet te spreken
van aanzienlijke legaten aan liefdadige
inrigtingen, van inzamelingen ten behoeve der kerken in
van groote sommen genooten, verloop van
strekkende
die in FranJcrijk tijd,
tot
Waadlcmd,
verkwikking hunner geloofs-
op de galeijen werkten.
Dat door
en door dezelfde oorzaken die ook in andere landen
werkzaam waren, de fransche vbigtelingen met de bevolking van een gesmolten zijn, zal niemand verwonderen. De zoogenaamde fransche kolonien hebben bijna als zoodanig opgehouden te bestaan. De gemeente van La Neuveville heeft zich m 1850 met de kolonie van Berne vereenigd. De laatstgenoemde was reeds in 1845 tot veertien huisgezinnen ingekrompeu, tezamen Zv:itse7'land in
bevattende zes en tachtig zielen.
HOOFDSTUK t)e vlugtelingen
m
VI.
JJeuemarken, Ziveden en Rusland.
Eerste Afdeeling
:
—Denemarken.
DenemarJcen Zweden en Rusland waren deels te verwijderd, deeb ,
arm oiu vele vlugtelingen te lokken. Wat Denemarken betreft, zoo was daar sedert 1530 de Augsburgsche Geloofsbelijdenis aange-
ook
te
nomen, en de omwenteling van 1660, die den koning onbepaalde magt gegeven had, had hem tevens den pligt opgelegd om de godsdienst van den staat onveranderd te handhaven. De luthersche regtzinnigheid verwierp de leer van Calvijn als eene gevaarlijke ketterij.
Toen
er sprake
was van de vlugtelingen
uit
Brandenburg
naar Denemarken te lokken, ligtte de Bisschop van Zeeland,
Bag&er,
memorie aan Christiaan V., waarin, onder anderen, deze " Wanneer het Gode behageu zal dit arme zinsnede voorkwam land op te beuren, en op steviger grondzuilen te plaatsen, dan houd eene
:
ik mij overtuigd, dat Hij
uwe
majesteit andere middelen zal ingeven
dan het vermengen en verbasteren der godsdienst."
De
hofprediker
was van dezelfde gevoelens. Hier kwani bij, dat er in 1682, tusschen Frankr'ijk en Denemarken een verbond gesloten werd, en dat Christiaan maandebjks eene som van 50,000 kroonen van
LoDEWiJK XIV. tijding naar
ontving.
Denemarken
Dit
kwam
alles
belette
hem
niet,
toen
van hetgeen de Protestanten
bij
de de
hadden uitgestaan, hun eene toevlugt en bescherming aan te bieden, met vergunning van kerken te bouwen en toeHierbij zegging van onbelemmerde lutoefeuing hunner godsdienst. kwamen nog andere voordeelen, als vrijsteUing van belastingen, enz., eerste dragonnade
onder de dubbele voorwaarde nogtans, dat staat zweren, en
zouden.
De
hunne kinderen
laatste
zij
getrouwheid aan den
in het luthersch geloof
opvoeden
voorwaarde werd in 1685, door bemiddebng
In het vervolg werd het hof meer en der koningin opgeheven. meer geneigd om aan aUe vlugtelingen een good onthaal te geven, maar de geestelijkheid werkte dit tegen. Het getal werd niet te min aanmerkelijk genoeg om aanleiding te geven tot het stichten van eene kerk te Kopenhagen. Menard, zoon van den leeraar van Charenton, had er zijne standplaats, eer hij naar den Haag beroepen
173
De staten opbouw der kerk
werd.
geiieraal te
van Holland droegeu /1, 000 bij tot den De koningin leide (1688) den
Kopenhagen.
om
eu bragt een fouds tot stand
eersten steen,
houden.
Later bewoog
WiLLEM,
liaar
zij
den leeraar
Laplacette, van Pordac,
in
Beam,
Theodore Blanc, was
niet altijd
die zes jaren te
magtig genoeg
zij
om
af te staau,
kwam
hofkapelaan,
er,
een
Maar
Louden gestaan had.
dat kleine kuddeken tegen de
onverdraagzaamheid van een Bisschop van Zeeland
In 1690,
die
In 1699 ontbood
zich eerst als predikant te Berlijn gevestigd had. zij
te onder-
com, den Keurvorst Pkedekik
hai'en
beveiligen.
te
op aaudringen van dien ijveraar en van den
dekreet
dat
uit,
kinderen
alle
uit
gemengde
huwelijken gesproten, in de godsdienst van den staat inoesten wordeu
om
opgevoed, en dat het klokkenluiden
de Hervormden
naar
de
kerk te roepen, uitdrukkelijk verboden was.
Eene tweede fransche kolouie werd te Altona gesticht. Eeeds in 1582 had die stad tot een toevlugtsoord gediend voor eene menigte
Alva
Walen, die door de wreedheden van
uit
de Nederlanden
In het begin der zeveutiende eeuw, stond Graaf
geweken waren.
Ernest Schaumburg, souverein van een gedeelte van het hertogdom HoUtein, hun toe, een bedehuis te stichten,eu dit werd in 1603 voltooid. De gemeeute bestond aanvankelijk uit Hollanders, Duitschers en Walen, de dienst werd er beurtelings in
die
drie
In het vervolg, toen de Franschen de groote meer-
talen venigt.
Hunne geloofsgenooten in derheid uitmaakten, werd dit veranderd. Hamburg, die noch van de regering, noch van de geestelijkheid, verlof bekomen konden, om hunne godsdienst uit te oefenen, sloten de gemeente van Altona aan.
zich aan
naderhand
was
kwamen op deensch
Later te
te Berlijn stond,
Fredericia en te Gliickstadt.
Jutland, gelegen, werd
jaren
later,
werd deze
er een
Fredericia, aan de kleine Belt, in
1650 door Frederik Generaal
stad, door denzelfden vorst,
huisgezinnen
landerijen
Zeeland
In 1720 noodigde
;
om
te
van
ontginueu.
III. gesticht.
Wrangel
om
tevens vesting en han-
Freberik
IV. omtrent veertig
Brandeniurg derwaarts,
De
Zeven
verwoest,
op eenen kleinen afstand van
de vorige liggiug herbouwd, en bestemd
fransche
die
leeraars.
gebied nog twee kolonies tot stand,
door den zweedschen
delstad te zijn.
Isaak Beausobre,
van de
en gaf hun
eene helft verspreidde zich door
de wederhell't bleef in Fredericia, en kreeg het zoogenaamde
veld der Hervormdeti,
zijnde
de plaats
waar Oud-Fredericia ge-
staan had, benevens eenige belendende stukken gronds.
Zij
kregen
174 vergunning daar
als
eene afzoiiderlijke bevolking te wonen, terwijl
de koning hun, beiievens andere voorregteu,
het
onderhoud van
eenen leeraar, voor een tijperk van tien jaren, toezeide.
Eenige fransche In Mei 1689 die in
liet
officieren
Denemarken
konden van hunne zes
maanden een
hadden
Lodewijk XIV. in
bij
de Deenen dienst genoraeu.
afkondigen,
dat.
uitgewekenen,
dienst waren, de helft der inkomsten trekken
in Frankrijk aclitergelaten bezittingen, mits alle
bewijs, door den franschen gezant geteekend, over-
zij nog werkelijk in deensche dienst waren. Het oogmerk dezer verordening vpas, om de militaire vlugtelingen uit Holland Dat dit niet gelukte, is en Engelmid naar Denemarken te lokken.
makende, dat
gemakkelijk te verklaren, wanneer voor den krijgsman weinig nitzigt te
zwak
is
om
men is
in
aanmerking neemt, dat er
op bevordering in een land, dat
oorlog te voeren.
Frederik Charles de La Eochefoucault, Graaf van Roye van Lodevtijk XIV., werd maar kreeg geene gelegenheid om nieuwe lauweren te behalen. Zoo was het ook met andere officieren van minderen rang. Zoo veel te grooter verpligting had Denemarken
en
Oud-Luitenant-Generaal
Rouci,
Maarschalk
bij
het deensche leger,
aan de fransche landbouwers.
Eenige gingen naar
en hennepbouw
[Jsland,
en
Andere bragten de tabaksplant uit het brandenburgscbe naar de eilanden van de Baltische Zee. Dit laatstgenoemde voortbrengsel werd onder de bescherming der voerden er den
lijn-
in.
welke
regering een der hoofdbronnen van welvaart voor Fredericia,
kolonie tegen het einde der achttiende eeuw reeds honderd huisge-
zinnen telde.
In geen ander gedeelte van Denemarken zag
velden met znlk gewas prijken als
daar.
men
de
Het voordeel door de
Franschen aangebragt, bestond niet zoo zeer in de dadelijke opbrengst, maar vooral in de verbeterde behandeling der gronden, het zuiveren van onkruid, oogsten.
het bemesten, het braken, het afvvisselen van
De tabaksbouw
en aardappelenbouw bereiden den grond
Daar de vlugtelhigen niet genoeg land zij met andere eigenaars eene schikking, waarbij hun land ter bebouwing verstrekt werd, voor de Dit was voor beide partijen voordeelig want helft der opbrengst. door den tabaksbouw werd de grond verbeterd, en dit maaktc een
voor tarwe en ander graan.
bezaten voor hunne behoeften, maakten
:
van de winst des eigeuaars uit; terwijl de landbouwer zonder uitlaag van land voorzien werd, en zich met de halve opMen voege hierbij, dat de vlugtelingen brengst wel beloond achtte. gedeelte
rapen,
beetwortelen en andere groenten bouwden, die,
voor
een
175 gedeelte althaus, te voreu in Denemarken onbekend vvaren, en waarvan vervolgens scliecpsladingcn wevdeti uitgevoerd. Zoo was dan de verbeterde landbouw eeu bron van welvaart voor Fredericia, en
het omliggend laud.
Maar ook de
werd
nijverheid
geen geringe mate door de korast
in
der fransclie vlugtelingen verhoogd.
Zekere
Henei de Moor,
hoUandsclie
huisgezinnen,
gelokt bad,
om
Iloefsraeden, kuipers, wevers,
kwamen
glazenmakers en tabakskervers,
welligt een
er
hun ambacht
Colbebt
die
uitoefenen.
afstammeling van een dier
den bloei der manufacturen
naar Frankrijk
weleer
te bevorderen, vestigde
het eerst te KopenJiagen eene spiegelfabriek.
De
letterkundige
der vlugtelingen was in Denemarken
invloed
De punten van aanraking der twee volken waren getal, om veel van dien aard te verwacbten. De vijf-en-
zeer beperkt. te
weinig in
twintigjarige
dienst van
zijnen kanselarbeid,
kundige en andere
Laplacette,
zoo wel
kon
stoffen,
bem
aller acbting,
die
door
maar
bij
te
Kiet
Kopenhagen
tot
Niet slecbts zijne kunde ver-
hoogleeraar der letteren aangesteld.
zeden,
leeraar,
niet zonder vrucbt blijven.
minder belangrijk was de invloed van IMallet, wierf
als
de hoedanigheid van scbrijver over zede-
als in
was daarbij het model van die fijne alle oorden, waar zij zich
de fransche vlugtelingen aan
Gebrek aan leerlingen (want de
vestigden wisten aan te bevelen.
kennis der fransche taal was
bij
de Deenen zeer ongemeen), gaf
hem
aanleiding zich met het schrijven der geschiedenis van Denemarken
Hij was de eerste, die op de oudste oorkonden
onledig te houden.
van ScancUnavle eenig
SiSMONDi.
licht verbreidde.
Deze getuigenis
geeft
hem
Hij schreef ook, benevens andere werken, eene geschie-
denis van Ztoitserlancl.
Maar
vooral gaven de vlugtelingen ook in Denemarken, gedurende
de geheele achttiende eeuw,
gedrag en weldadigheid.
voorbeelden van onberispelijk
loffelijke
Huguetan, Graaf van
1749, in den hoogen ouderdom van 96 jaren, leden,
was
zijn
geheele
leven
te
Giddenstein,
in
Kopenhagen over-
een weldoener der armen.
Hij
ondersteunde de eerste kolonisten te Fredericia uit zijne middelen, droeg mildelijk tot den opbouw der kerk
En
tot bezoldiging van leeraars.
naar hun vermogen
hetzelfde
leefmjs dier menschen, was
over hadden Fredericia
om
bij
bij,
deden.
De
op
liet
zich
zelve
een fonds na uit
velen,
die
matige en ingetogen
mede eene oorzaak, dat
aan werken van weldadigheid
bleef eene
en
was maar een
zij
altijd
lets
te besteden.
staande fransche kolonie.
176
Men
Men werd
er niet
angstvallige berekeningen, als
En
Men
leefde er huisselijk en gelukkig.
behoeften.
kende er weinig kunst-
van het huvvelijk afgeschrikt door
want men beschouwde een
talrijk
kroost
een zegen van God, en stelde zijnen rijkdom in zijne kinderen. niet
zonder reden, want die kinderen werden reeds vroeg de
mede-arbeiders der ouders op den akker of in het ambacht.
den hiiidigen dag wordt de godsdienst
in
Tot op
Fredericia in het fransch
verrigt. Er bestaat ook nog eene fransche kerk te Xopenhagen, maar deze heeft zich alleen staande gehouden door het verblijf van
protestantsche huisgczinnen van Frankrijk, die, door onderscheidene
aangelegenheden, van tijd tot tijd naar de hoofdplaats van Beiiemarken gebragt werden. Gemengde huwelijken hebben intusschen het 's
verval van
deze
want overeenkomstig
bespoedigd,
kolonie
lands wet, werden de kinderen van fransche vaders en deensche
moeders in de luthersche godsdienst opgevoed. fransche
kerk
bijna
verlaten,
weinige huisgezinnen.
toen de leden te
De
en bepaalt
Zoo
zich
is
dan ook de
gemeente tot
de
kerk van Altona splitste zich in 1761,
Hamburg woonachtig
verlof kregen
godsdienst uit te oefenen in eene kapel,
om
daar hunne
en wel onder bescherming
Het achtergebleven gedeelte bleef nog bestaantot 1831. Sedert is het overblijfsel met de hoogduitschhoUandsche gemeente in een gesmolten, onder den naam van evangelisch-hervormde kerk. Niet te min wordt er maandelijks eens te van den hoUandschen consul.
Altona in het fransch gepredikt, maar naauwelijks
zwakke gehoor een enkele
die
grijsaard,
is
er
onder het
den spreker eenigzins
verstaan kan.
TwEEDE Afdeeling
:
— Zweden.
Zweden ontving slechts een zeer klein getal vlugtelingen. Bij de van de herroeping van het Edict van Nantes, vergenoegde zich Karel XL, van Ztoeden, met bij het hof van Versailles, ten be-
tijding
hoeve van de Lutheranen van de Elzass, in het midden
te treden,
omdat de ministers van Lodewijk XIV. hen met een bezoek van dragonders bedreigde.
Zijn gezant bij
het fransche hof, de Graaf
van LiLiEROOT, beriep zich op het vredesverdrag van Westfalen, dat aan de Protestanten van de Elzass de godsdienst verzekerde.
Dit,
in
vrije uitoefening
aanstaanden oorlog, bewoog Lodewijk, voor
werp af
te zien.
van hunne
verband met het uitzigt op een als
nog van
Maar onder Lodewijk XV. moest de
dit ont-
Elzass op
hare beurt zich het bezoek der gestevelde zendelingen getroosten.
17) Stfaalsburg nUecn werd
liievvaii
Karel
uilgezondenJ.
XI. veroor-
loofde te Stockholm, eene geldiuzamcling ten behoeve der vhiglelingeii,
om
en moedigde kooplicden en fabrikantcn aan vestigen.
Zij
werden nogtans
liiervan
zicli
afgcsclirikt
in
Zwechn
te
door de bepaling
dat hunne kinderen door luthcrsclie leeraars moesten gedoopt wor-
Niet te min begaven
den.
1698 eenige honderdeu,
zicli in
die in
Holland geen bestaan konden vinden, naar de duitsche provincien van Ziceden, en verkregen daar landerijen op verzoek van de staten generaal.
Derde Afdeeling
:
— Rusland.
Rusland betoonde aan de vreemdelingcn meer gastvrijheid dan
De
Ziveden.
Frederik Willem, had, ten hunnen Peter en zijnen breeder Ivan V. geschrebrieven van dien tijd, dat zij te Moskow met
Keurvorst,
behoeve, aan den jongen ven, en het blijkt nit
De
opene armen ontvangen werden. vorst
aanbeveling van den kenr-
werd door zijnen opvolger, Frederik
het gevolg was een keizerlijk bevel,
van het
provincien
russische
rijk
in
met
bij
vrij
zou staan dienst te
het russische leger, met behoud van
vrijheid
om, vroeg of
terug te keeren.
Lefort,
aaugedrongen, en
voor de fransche vlugtelingen
zouden opengesteld Avorden, dat het hun
nemen
III.
1688 uitgevaardigd, dat aUe
Het
is
die toen bezig
hun vorigen rang, en des verkiezende, naar hun vaderland
laat,
mogelijk,
ligt
was Peter
wetenschappen en beschaving in
Voltaire
dat de geneefsche burger
in de
geheimen der europesche
te wijden, deel
gehad heeft aan dezen
verzekert,
op het gezag van Lefort, dat
een-derde van een legercorps van
12,000 man, dat toen in Rusland
maatregel.
Hoe
georganiseerd werd, nit fransche vhigtelingen bestond.
zeer
deze begrooting ons overdreven voorkomt, meenen wij daaruit te
mogen opmaken,
dat de toevloed van Franschen naar Rusland \^j aanmerkelijk was, en niet weinig heeft bijgedragen tot de vorming
van dat
leger, dat in
de handen van den Czar znlk een belangrijk
middel werd tot hervorming van In de nieuwe hoofdstad door
zijn rijk.
Peter de Groote
gesticht, vestigde
naauwe betrekking van 1725 aan den raad
zich eene fransche gemeente, die lang in zeer
stond tot die van
Geneve, en in eenen
dier republiek, drukt de
Neva, haren wensch te
uit,
brief
fransche kolonie,
om
als
aan de boorden van de
eene dochter der geneefsche republiek
mogen beschouwd worden. Eene andere kolonie van landbouwers en handelaars
vestigde zich
Y
178
Een reiziger, die zicli noemt Graaf aan de oevers van den Wolga. Lagarde, meldt in eene reisbeschi-ijving, in 1825 te Louden uitgegeven, dat die kolonie toen nog onvermengd bestond, dat de inwoners van bet fransebe dorp
met Indie bandelden, en dat
zij
in bet
de taal en kleederdragt (de rokken met lange
bart van Rusland panden en de allonge paruiken niet uitgezondevd), van den LoDEAViJK XIV. onveranderd oiulerbouden badden.
tijd
van
TOEGIFT OVER DE FRANSCHE VLUGTELINGEN AAN DE KAAP DE GOEDE HOOP. Het protestantsch zendelinggenootschap
ontving,
1828 en 29,
iu
de volgende verslagen van de fransche zeudelingen in Zuid Afrika. " Wij ziju dan eindelijk aangekomen bij de afstammelingen der fransche vlugtelingen.
Het was eene ontinoetiug
als die
van Jakob
en EzAU, enz.
"Wij
verlieten de
Kaapdad op den 3den November 1828, met
Doctor Philip en eenige zendelingen. een onvruchtbare streek,
werden
wij
wij
Na
twaalf uren reizens door
Hier
aan het dorp de Paarl.
door Doctor Philip aan een gezelschap voorgesteld,
bestaande uit
men wel
De
het nakroost der fransche vlugtelingen.
komst was aandoenlijk. daar
kwamen
engelsch,
bijeen-
Een der zendelingen diende ons als tolk, maar geen fr'ansch, verstond. De ouden
van dagen konden hunne trauen niet weerhouden, toen zij van ous vernamen, dat het land, waar hunne voorouders zoo wreed vervolgd werden, thans vrijheid van godsdienst geniet. gezinneu vindt
men
folio bijbels,
In de meeste huis-
waarin het geheele geslachtregister
van de familie staat opgeteekend, zoo dat het gemakkelijk is zijue fr-ansche voorouders van stap tot stap op te klimraen.
Paarl
is
Het
het voornaamste dorp van de fransche vallei.
ligt
tot
De aan
den voet van eenen berg van denzelfden naam. Tegen over ligt een In eene vallei gedeelte van de bergketen van Hottentots Holland. van veertien uren
(lieues)
breedte, liggen verscheidene
Het
eerst
Paarl.
in de lengte,
en ongeveer drie in de
dorpen door de franschen aangelegd.
bezochten wij Brakenstein, omtrent drie uren van de
Daar stond weleer de oudste is niets mcer van te zien.
maar er van Brakenstein was Simon, een
fr'ansche kerk in
De
zeer godsdienstig en braaf
die grooten invloed op de kolonie heeft uitgeoefend.
het dorp
is
een berg naar liem genoemd.
wij naar Fransche Hoek.
Zald Afrika,
eerste fransche prctlikant
man,
Niet ver van
Van Brakenstein giugen
Daar toonde men ons een huis
door de vlugtelingen gebouwd, en eikenboomcu van dat
in
1694
zelicle
jaar.
Daar kregen wij ook eenige fransche boeken te zien, onder anderen de psalmen van Clement Marot. Maar eene der belangrijkste
180 oas was
plaatseii voor
De
Ifagenmakersoallei (la vallee de Charron).
iiiwouers van dit oord
Hiinne gebruiken alhier,
hebben
stammen
bijna alien van een Imisgezin
Van hunne
zijn geheel bijzouder.
eeuen
zij altijd
man van hoogen ouderdom
lioofd en voorganger geliad, buiten wiens
ondernoinen ward.
Hij
is
gebleven.
Dit aartsvaderlijk bestuur
den godsdienstzin is
te onderliouden,
hen ongeschonden bewaard
bij
Wij merkten met genoegen op, dat
het onderwijs en de opleiding van Imnne
zij
slaven
belang stelden in
en de orde en
;
Het
netheid hunner woningen was ons bijzonder opvallcnd.
maal dat wij de kerk
te klein
gevonden
plaats
Paarl godsdienst in de fransche
in de
om
jaar dat het
voor hf;t vervolg verbood. " De bevolking der vallei vrij,
eerste
hidden, was
:
omlrcnt 10,000
is
meest afstammelingen van
taal
dit had sedert 1739 niet hoUandsch gouvernement zulks
de schare te bevatten
—het
hun
een der ouderlingen van de kerk
altijd
en het geloof hunner voorouders
als
raad niets van aanbelang
en wovdt in groote achting gehouden. heeft niet weinig bijgedi'agcn ora
af.
eerste vestiging
fransche
zielen,
waarvan 4,000 en
vlugtelingen,
6,000
Al deze dorpen behooren onder eenen predikant, die in de Paarl zijne pastorie heeft. Daar woont ook de zendeling die voornamelijk met het onderwijs der slaven belast is. Met uitzondering van de zendclingskapel aan de Paarl en het kerkje van TFar/euslaven.
makersvallei,
is
maar eene kerk
er
voor
bevolking.
geheele
de
Telken Zondag, voor dag en dauw, nemen de boeren de reis aan naar het bedehuis, en des avonds keeren zij naar hunne vreedzame
woningen
terug.
Dit
is 'de
eenige afwisseling die
geloof niet dat het spel in dit gewest bekend
zij
kennen.
Het
is.
Ik
schijnt wel
het bloeijendste gedeelte der kolonie te wezen."
Zoo ver het verslag liqnes,
vijfdc jaargang,
te
vinden in het journal
biz.
105
ch^i
Missions ecange-
tot 110.
VERSLAG VAN DEN ZENDELING BISSEUX, TOEGEZONDEN VAN DE PAARL, DEN 24sten DECEMBER, 1829. Er
bestaat in het
huizcn ontwaart,
algemeen veel godsdienstigheid
Het
der vlugtelingen. is
eerste,
eene tafcl
dat
bij
men
bij
bij
het nakroost
het intreden
in
hunne
het vcnster, waarop een bijbel, een
psahnbock, en eenige audere stichtelijke boeken.
Velen onder hen
— 181 liouden des
morgens on des avouds huisgodsdieust,
cii
bcocfcnen
daarbij het gebed, zonder behocfte te gevoelen aan formulieren.
De kerk van Drcd-emtebi lieeft vier fransclie pvedikauten gehad, Simon, Daillc, Beck en Camper. Bij het leven van den laatstgenoemde, werd het fransch prediken vevboden. liierdoor geraakte De Ileer De Lettre, franscli de fransche taal spocdig in verval. consnl in de Kaajistad, heeft ons de volgende stukken ter hand 2;csteld
:
A. "Familienaraeii der vhigtelingeu die zich
Hoop kwamen Nantes. Avis
vestigen
lijdeus de
aan de
Kuap
da
Goede
herroeping van het Edict
van
:
182 B.
Reglement vau de Vergadering van
Zeventieiie,
A'ertegeiiwoordi-
gende de Nederlandsclie Oost-Indisclie Compagnie, op het vervoereu naar de Kaap de Goede Hoop van personeu van beiderlei sekse, en van de Hervormde Godsdienst, en bepaaldelijk van vlugtelingen uit
Frankrijk en de valleijen van Piedmont
" Al wie,
Kaap
de
hetzij
de Goede
alleen,
Hoop
lictzij
met
—
zijn huisgezin,
te vertrekken,
genegeu
is
naar
op een com-
zal kosteloos,
pagnies schip, vervoerd worden, alleen getrouwheid zwerende aan de
Compagnie. " Niemaud zal eeuige kleedingstukken, buiten hetgeen
hij tot
eigen
gebruik aan boord noodig beeft, vermogeu met zich te voeren. *'
Een
iegelijk zal
te vestigen,
om
gebouden
zijn zich
aan de Kaap de Goede Hoop
aldaar zijn onderhoud te verdienen, hetzij dan door
akkerbouw, of door eenige kunst of ambacht. " Aan elken land])ouwer zal zoo veel gronds verstrekt worden
als
men hem van
de
hij zal
kunnen bebouwen, en des behoevende
zal
noodige gereedschappen voorzien, alsmede van zaad, onder voor-
waarde van zoodanig voorschot aan de Compagnie het
zij
te
rembom'scren,
in koorn, wijn of andere opbrengst.
" Al wie zich naar de Kaap begeeft, zal daar
vijf voile
jaren moeten
maar mogt hem dat termijn te lang vallen, zal hij zich bij wijze van memorie aan de Vergadering vermogen te wenden, en, naar bevind van zaken, zijn vrocger ontslag kmiuen crlangeii. verblijven
;
— Boekhandel van Bij
—
— J. C. Juta, 11, Walestraat.
den Boekhandelaar
Kaapstad,
C.
J.
zijn vcrkrijgbaar
Juta,
Walestraat,
de volgende
NEDERDUITSCHE WERKEN:— Krammacher, G. D., Dagelijksch Manna voor Eeizigers door de met eene aanbevelcnde Voorrede van den Wel-Eerw. Hr.
Woestijn
;
A. Fame, Predikant in de Kaapstad.
—
6s. 6d.
Bijbelsch Magazijn voor al!c standcn, of Tafereelen uit bet
en Nieuwe Verbond, met banden.
fraaije platen.
Oude
Gebontlen in zes balf Eng.
i,l 18s.
Geographisch
—
Statistisch
van bet wetenswaardigste hare bewoncrs.
— Historisch Handboek,
nit de
of beschrijving
natuur en gescbiedenis der aarde en
In 2 deelsn, geboiiden in zwart linnen, met ver-
gulden titel.— £1 16s.
Het wezen en de gescbiedenis der bervorming, in verband bescbound met de verschijnselen van onzen tijd. In voorlezingen door In Dr. Hagenbacb, met eene Voorrede van Professor J. Clarisse. 10 deelen.— £3. Duizend en eene nacbt. Arabiscbe vertellingen. Eijk geillusIn 3 roijaal octavo deelen. £i 10s. treerd met platen. De Gescbiedenis van Engeland van bet begin tot den jare 1688, door F. B. INIacaiday.
Uit bet Engelscb vertaald.
—
In 3 net ge-
bonden deelen. £1 16s. Keur nit de werken van Jacob Catz. In fraaijen band. 12s. In vier deelen. £1 14s. Sticbtelijke Uren, door N. Beets. 10s. Stichtelijke Uren, door H. Zschokke. In zeer fraaijen band. Gescbiedenis der Hervorming in de Zestiende Eeuw, door J. H. Merle d'Aubigne. In vijf keurig net gebonden deelen.— £3 5s.
—
—
Alle de Leen-edenen van J. II. van der Palm.
£2
In 16 deelen.
10s.
Onde en Nieuwe Testament, Apocryfe Boeken en Te zamen in 7 deelen, gebonden in half Eng. banden.— £3 19s. 6d. Met een groot aanDicbterlijk Album. Apostelen en Profeten. £1 lis. tal keurig fraaije staalplaten en allersierlijkst gebonden.
Van
der Palm's
aanteekeningen op dezelve.
— —
Paulus in de ge\vigtigste oogenblikken van zijn leven en werkMet zecr fraaije staalplaten. £1. eaamheid, door N. Beets.
Het Nieuwe Testament, met ophelderendc en merkingcn, door Professor N. Vinke. gebruik.
2 deelen.
— £1
2s. 6d.
toepasselijke aan-
Zeer geschikt voor buisselijk
—
—
—
Boekhandel van J. C. Juta, Milton.
Het
verloreu Paradijs.
P. van Goethem.
2 deelen.
—
J.
£1
Eng. banden.
Walestraat.
lu versmaat vertaald door J.
10s.
Weiland, Taalkundig Woordenboek. half
11,
In 5 deelen.
Gebonden
B. Litzau, Melodien der Psalmen en Gezangen in gebruik
de Hervormden,
in
10s. bij
vierstemmig bewerkt voor orgel en Piano Porte,
en voorzien van tusschenspelen.
£1
4.
Holtrop, Engelsch en Nederduitsch Woordenboek,
keurig net gebonden.
—£1
Voorts de werken van a Brakel, P. Broes, J.
In 2 deelen,
Is. :
N. Beets, H. C. Bergen, Bonar, W.
Bimyan,
Callenbach, Capadbse,
Prof.
J.
da Costa, D. A. Detmar, Dr. J. J. Doedes, L. Egeling, L. Ewald, J. Gossner, Groen van Prinsterer, Newman Hall, J.
Clarisse, J. J.
P. Hasebroek,
Krummaclier,
Molenaar,
Newton, Dr.
J.
J.
van
Oosterzee, en een groot aantal anderen, zoowel van godsdienstigen als
anderen inbond.
Eiudelijk staat de inteekening nog open op 1,
:
Beknopt Algemeen Woordenboek der Zamenleving, bare vraagbaak voor Staatslieden,
Anibtenaren,
Geestelijken,
of onmis-
Regtsgeleerden, Notarissen,
Onderwijzers en in het algemeen
voor ieder die op eenige beschaving wil aanspraak maken,
Dit werk wordt uitgegeven in 50 afleveringen.
ledere aflevering
of 48 bladzijden, zal a Is. 3d. berekend worden, terwijl zulk
eene aflevering zooveel letterdruk bevat
als
doorgaans de inhoud
van een zwaar boekdeel van 390 bladzijden 2,
De Aardbol
en zijne Natuurwonderen.
natuurkundige aardbesclirijving, naar Dr.
W.
J,
uit
maakt.
Een volkshandboek
voor Nederlanders
der
bewerkt
A. Zimmerman, en voorzien van eene menigte
af beeldingen en kaarten.
Dit werk wordt mtgegeven in 15 afleveringen.
ledere aflevering,
of 64 bladzijden, kost bij inteekening. Is. 6d. 3,
De Maandbode, op
het gebied der christelijke beschaving.
Om
de twee maanden komt hiervan een deel uit in klein 8vo., en
ruim 200 bladzijden groot.
De
inteekenings piijs per deel
is
Is. 6d.
ENGELSCHE WERKEN:— Henry's Commentary on the Bible, 3
Holy Bible and Commentary,
6
vols.
Henry & Scott's, Cumming's Apocalyptic
vols.
Boekhandel van
J.
C. Juta,
Walestraat.
11,
Marteneau's Church History of England. WilMan's Companion. Dick's Philosophy of Eeligiou. BjTTon's Works, in 8 vols. Shakespeare's Works, edited by J. Payne Collier. Moore's Poetical Works. Southey's ditto. Pope's Poetical Works and Transactions. Humboldt's Cosmos, 4 vols. Sketches, 3 vols.
lison's Afflicted
Lamartine's French Kevolution, 1848.
Lamartine's Histoiy of the
Bacon's Essays and Historical Works.
3 vols.
Gii'ondists,
Works, 3
Mil-
Beckman's History of Inventions, 3 vols. Dr. Spencer Thomson's Dictionary of Domestic Medicine. Studies from the English Poets by G. T. Graham. Tasso,
ton's Prose
vols.
Jerusalem Delivered, by A. G. Robertson.
England, 2
Macaulay's History of
Macaulay's Critical and Historical Essays, 3 vols.
vols.
History of Ireland, by
History of Scotland, by Sir Walter Scott.
Half
Histojy of England, by Sir J. Macintosh.
Thos. Moore.
Hours with the best
4 vols
authors,
&c. &c.
,
HOOGDIHTSCHE WERKEN.
—
Conversations 6s.
Lexicon van Brockhaus,
15
deelen,
gebonden.
per deel.
Kleine Conversations
bonden.
—
6s.
4 deelen,
ge-
Mahrchenbuch,
4s.
van Brockhaus,
Lexicon
per deel.
Sagenbuch,
Bechstein's
Bechstein's
10s.
und komischer Dichtungen, 73. Album Deutscher Dichter, Friihlings Rosen imd 7s. Liederkransz, 3s. 6d. SchiHers Werken, in een band, £1 2s. Idem., in 10 banden, £2 10s. Hermes, Geschichte der Neuesten Zeit, 4 deelen, in 2 banden, £J 10s. Humboldt's Kosmos, 3 banden, £1 17s. 6d.
Album
heiterer
Album
Oesterreicher
Wilhelm
Goethe's
Dichter,
£S
ken, 20 deelen, in 10 banden, deelen, in
banden,
7
£3
£2.
banden,
Goethe's
10s.
Uhland's
lis.
Lehrjahre,
^leister's
lis.
3d.
Gedichte,
63.
Wer-
Tieck's
Zschokke's Novellen,
5s.
15
Wieland's Werken, 36 deelen, in 18
Werke,
Werken, 10 deelen, in 5 banden, £1
in
4s.,
40 banden.
Lessing's
enz. enz.
FRANSCHE WERKEN:— Oeuvres de C. de Ballades,
2
vols.,
la
Vigne, 4
3s.
vols.,
Victor
Lamartine, Harmonies Po^tiques
8s.
Hugo, et
Victor Hugo, Odes et
Les Orientales,
Pieligieuses,
23.
6d.
Is.
6d.
Idem,
Boekhaudel van Meditations
Poetiques,
Perdu, de Milton, 2 2s.
6d.
2s.
vols.,
Le Language
des Girondins, 4
vols.,
J. C. Juta, 11, Walestraat*
6s.
des 1 8s.
6d.
Le
Chateaubriand,
Paradia
Idem, Le Genie du Christianisme, Fleurs,
7s.
Lamartine,
Idem, L'Histoire de
liistoire
la Kevolution,
de 1848, 5s.
Oeuvres de Racine, Corneille, Boileau, Mad. de Sevigne, &c.
Bungener,
Un
Sermon sous Louis XIV.,
4s. 6d.
Trois Sermons sous Louis XV., 3 vols., 12s.
Id.,
Toppfer, Voyage en Zigzag, 5 vols., 5s. Id.,
Nouvelles Genevoises, Is.
Id.,
Eosa
Eomans de
:
et Gertrude,
Is.
A. Dumas, P. de Kock, Mery, Souvestre, Gozlan,
Sue, Soulier, Foudras, de Gondrecourt, &c., &c.,
AUe
orders
welken aard,
op boekwerken, tijdschriften,
raeest mogelijken
Van
onverscliillig in
Inuzijkwerken
enz.,
— ad
9d. per vol.
welke taal en van
worden met
spoed en naauwkeurigheid uitgevoerd.
de Sandt de Filliers ^' Co., Di-ukkers, Kaapstad.
den
'§mmm$m^^^mm$^
