Opvoeden zonder geweld Informatie voor beroepskrachten
FACTSHEET
De nieuwe wet Inhoud • De nieuwe wet 1 • Wat wordt in de wet bedoeld met geweld? 2
Kinderen hebben recht op een opvoe-
Volgens de Nederlandse wet hebben
ding zonder geweld. Dit recht is op
ouders de plicht en het recht om hun
verschillende plekken wettelijk vast-
kind te verzorgen en op te voeden. In
gelegd, zoals in het Internationale Verdrag inzake de Rechten van het
Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek, artikel 247, zijn deze rechten en plichten vastgelegd. Hierin staat dat
• De wet en kinderrechten 3
Kind en sinds kort in de Nederlandse
ouders de zorg en verantwoordelijk-
• Gevolgen van opvoedings-
wetgeving. De nieuwe wet stelt een
heid hebben voor het geestelijk en
norm: ouders mogen in de verzorging
lichamelijk welzijn en de veiligheid
en opvoeding van hun kind geen
van het kind en de ontwikkeling van
geweld toepassen. Deze factsheet
zijn persoonlijkheid moeten bevor-
geweld 4 • Hoe vaak komt geweld in de opvoeding voor? 5 • Waarom gebruiken ouders geweld in de opvoeding? 7 • Opvoeden zonder geweld 7 • Wat kunnen beroepskrachten doen? 9 • Literatuur 11
is bedoeld om beroepskrachten die werken met ouders of kinderen,
deren. In april 2007 is aan artikel 247 de volgende bepaling toegevoegd: In de verzorging en opvoe-
bijvoorbeeld in het onderwijs, de
ding van het kind passen de ouders
jeugdzorg of de jeugdgezondheids-
geen geestelijk of lichamelijk geweld
zorg te informeren over de wets-
of enige andere vernederende be-
wijziging en opvoeden zonder
handeling toe. Deze bepaling geldt
geweld.
niet alleen voor ouders, maar ook
Nederlands Jeugdinstituut
2
voor andere primaire opvoeders, dat
stellen, corrigeren en straffen. De
maar is opgenomen in het Burgerlijk
wil zeggen diegenen die het gezag
overheid verwacht dat dit bijdraagt
Wetboek. Het nieuwe wetsartikel
over het kind hebben of het kind gro-
aan het voorkómen van kindermis-
respecteert het recht van ouders om
tendeels verzorgen en opvoeden.
handeling. Ook maakt de nieuwe
kinderen naar eigen inzicht op te
norm het makkelijker voor beroeps-
voeden, maar stelt grenzen aan de
Het primaire doel van deze wetswij-
krachten en burgers om geweld in de
middelen die ouders in de opvoeding
ziging is kinderen beter te bescher-
opvoeding te signaleren, bespreek-
mogen toepassen. Daarmee kun-
men tegen geweld door het stellen
baar te maken en ouders hulp aan
nen ouders geen beroep meer doen
van een norm: geweld als opvoe-
te bieden bij de opvoeding van hun
op het ouderlijk tuchtigingsrecht
dingsmiddel is niet acceptabel. Dit
kinderen.
als rechtvaardiging voor het lijfelijk bestraffen of mishandelen van kin-
ondersteunt het recht van kinderen op een geweldloze opvoeding en
Veel mensen denken dat het nieuwe
deren, zoals in het verleden wel ge-
maakt het makkelijker voor hen om
wetsartikel een strafrechtelijk ver-
beurde. Ernstige vormen van geweld
met iemand te praten als dit recht
bod is, dat wil zeggen dat ouders
tegen kinderen, zoals mishandeling
wordt geschonden.
vervolgd en bestraft kunnen worden
en misbruik, zijn en blijven wel straf-
Daarnaast moet het nieuwe wets-
als zij deze wet overtreden. Dit is
baar volgens het Wetboek van Straf-
artikel ouders bewustmaken van de
niet juist. De nu vastgestelde bepa-
recht (onder andere art. 300-306).
manier waarop zij kinderen grenzen
ling valt niet onder het strafrecht,
Wat wordt in de wet bedoeld met geweld? In de nieuwe wet staat dat alle vor-
Een uitzondering wordt gemaakt
men van geweld die in de verzorging
voor situaties waarin ouders in-
kleineren, belachelijk maken,
en opvoeding van het kind worden
grijpen om hun kind of derden te
treiteren, stelselmatig negeren,
toegepast, niet acceptabel zijn. Ge-
beschermen tegen gevaar. Voorbeel-
weld is een breed begrip dat iedereen
den hiervan zijn: een kind stevig
Ook seksueel geweld valt onder de
verschillend kan interpreteren.
beetpakken om te voorkomen dat
nieuwe wet. Bijoorbeeld: seksuele
het een drukke weg op rent of een
aanrakingen, opmerkingen of hande-
‘Ouders slaan hun kinderen, maar
ander kind slaat, of de hand van een
lingen die het kind niet kan weigeren
waarom slaan kinderen hun ouders
kind wegtrekken als het zich dreigt
door het lichamelijke of relationele
niet? Omdat zij groter zijn en wij
te branden aan het gasfornuis. Wan-
overwicht van de volwassene.
kleiner.’ Zevenjarig meisje uit Noord-
neer niet het bestraffen of afreageren
Ierland (Save the Children 2001)
maar de veiligheid van het kind
•
Geestelijk geweld: uitschelden,
vernederen, opsluiten enzovoort.
centraal staat, is dus geen sprake van
Tussen tik en kindermishandeling
In de nieuwe wet wordt onder ge-
het toepassen van geweld in de zin
Er zijn veel gradaties van geweld in
weld verstaan: alle opvoedingsmid-
van de wet.
de opvoeding: van een incidentele
delen die ouders gebruiken met de
tik op de vingers of een scheldpartij,
geestelijk pijn te doen. Vaak gaat
Lichamelijk én geestelijk geweld
het om vormen van straffen, maar
In de volksmond wordt de nieuwe
handeling is een ernstige vorm van
ook het afreageren van gevoelens
wet wel het ‘verbod op slaan’ ge-
opvoedingsgeweld, maar er is geen
van frustratie, onmacht of woede
noemd. De wet gaat echter over
heldere scheidslijn tussen het meer
valt hieronder. Ouders doen hun
alle vormen van opvoedingsgeweld,
‘alledaagse opvoedingsgeweld’ en
kind niet altijd met opzet pijn, maar
lichamelijk én geestelijk, die ouders
kindermishandeling. Een kind een
meestal weten ze wel dat hun gedrag
hun kinderen kunnen aandoen:
klap geven is bijvoorbeeld een vorm
pijn of letsel kan veroorzaken. Of het
•
Lichamelijk geweld: slaan (met
van geweld, maar hoeft niet meteen
kind daadwerkelijk schade onder-
de hand of een voorwerp), schop-
kindermishandeling te zijn. Of we
vindt, is overigens niet relevant. Al
pen, duwen, door elkaar schud-
iets kindermishandeling noemen,
het gedrag van ouders dat potentieel
den, aan de oren of haren trek-
hangt onder andere af van hoe vaak
tot pijn of letsel leidt, valt onder de
ken, knijpen, branden enzovoort.
het voorkomt, hoe schadelijk het is
bedoeling het kind lichamelijk of
wet.
tot stelselmatig en langdurig slaan, schelden of kleineren. Kindermis-
voor de ontwikkeling of gezondheid
3
Opvoeden zonder geweld
van het kind en van maatschappelijke normen over wat nog wel en wat
Andere woorden voor fysiek
Andere woorden voor geestelijk
niet meer acceptabel is in de op-
geweld
geweld
voeding van kinderen. Daarbij zien
• een pak slaag
• uitschelden
we ook individuele verschillen: wat
• een pedagogische of corrige-
• treiteren
de één een pedagogische tik vindt,
rende tik
• vernederen
beschouwt de ander als mishande-
• lijfstraf
• schreeuwen
ling. Sommigen vinden slaan op de
• een draai om de oren
• opsluiten
billen wel acceptabel, maar een draai
• een schop onder de kont
om de oren niet, terwijl anderen het laatste geen probleem vinden. De nieuwe wet maakt een eind aan discussies hierover door een heldere norm te stellen: geen enkele vorm van geweld is acceptabel.
De wet en kinderrechten Geweld in de opvoeding is in strijd met kinderrechten en mensenrechten die internationaal zijn vastgelegd in verschillende verdragen en ook door Nederland zijn ondertekend. Met de nieuwe wet onderstreept Nederland het belang van deze verdragen en geeft daaraan concreet invulling. Twee belangrijke rechten zijn het recht op fysieke en emotionele integriteit en het recht op bescherming tegen geweld.
Recht op fysieke en emotionele integriteit Ieder mens heeft recht op respect voor zijn menselijke waardigheid en fysieke en emotionele integriteit. Dat betekent dat mensen elkaar met respect moeten behandelen en elkaar niet opzettelijk pijn mogen doen of op een andere wijze vernederen. Dit recht is onder meer vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Kinderen zijn minderjarige burgers voor wie dezelfde rechten gelden als voor volwassenen. Maar waar de meeste mensen het normaal vinden dat volwassenen elkaar niet slaan of vernederen, lijkt dit als het om kinderen gaat minder vanzelfsprekend. De nieuwe wet maakt nog eens duidelijk dat dit recht ook voor kinderen geldt.
Nederlands Jeugdinstituut
4
‘Wat voor een moraal brengen we
geweld en mishandeling. In Artikel
en geestelijk geweld. Met de nieuwe
kinderen bij, als we hun wel over-
19 staat dit expliciet genoemd (zie:
wet voldoet Nederland aan deze
brengen dat slaan voor een volwas-
www.kinderrechten.nl).
aanbeveling.
sene vernederend is, (…) maar als
Het VN-comité dat toezicht houdt
we voor kinderen andere normen
op de naleving van het kinder-
‘Kinderen zijn minderjarige burgers.
aanleggen?’ (Baartman 2002 )
rechtenverdrag heeft herhaaldelijk
Alle burgers hebben het recht op
benadrukt dat lichamelijk straffen
bescherming tegen geweld, maar
binnen het gezin, op school of bin-
kinderen waren van dit recht uitge-
nen andere instituties niet in over-
zonderd. Die uitzondering is met
Kinderen zijn onze meest kwetsbare
eenstemming is met het verdrag. Het
het verbod op fysieke bestraffingen
burgers. Zij zijn voor hun gezond-
comité beveelt dan ook een wettelijk
opgeheven.’ (Van Dantzig, uitspraak
heid en welzijn afhankelijk van vol-
verbod aan op alle vormen van fysiek
in Netwerk, 26 augustus 2005)
Recht op bescherming tegen geweld
wassenen die voor hen zorgen en hen Welke landen kennen een soortgelijke wet en sinds wanneer?
beschermen. In het Internationale Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK), dat door vrijwel alle
• Bulgarije (2000)
• Kroatië (1999)
landen ter wereld is ondertekend,
• Cyprus (1994)
• Letland (1998)
zijn de rechten van kinderen vastge-
• Denemarken (1997)
• Noorwegen (1987)
legd. Het kinderrechtenverdrag gaat
• Duitsland (2000)
• Oekraïne (2004)
ervan uit dat ouders de eerstverant-
• Finland (1983)
• Oostenrijk (1989)
woordelijken zijn voor de opvoeding
• Griekenland (2006)
• Roemenië (2004)
en ontwikkeling van het kind en dat
• Hongarije (2005)
• IJsland (2003)
de overheid hen daarbij moet onder-
• Israël (2000)
• Zweden (1979)
steunen. De overheid heeft ook een verantwoordelijkheid als het gaat om
Bron: www.endcorporalpunishment.org
de bescherming van kinderen tegen
Gevolgen van opvoedingsgeweld Opvoedingsgeweld is schadelijk en niet effectief
aan overlijden. Maar ook minder
gedrag (waaronder partnerge-
ernstige vormen van opvoedingsge-
weld en kindermishandeling),
Geweld in de opvoeding is in strijd
weld, zoals fysiek straffen en verbaal
verslaving, depressiviteit, grotere
met de rechten van kinderen. Daar-
geweld, kunnen schadelijke gevolgen
tolerantie van geweld.
naast weten we uit onderzoek dat
voor het kind hebben. Veelgenoemde
geweld tot schade bij het kind kan
gevolgen zijn:
Onderzoekers zijn het erover eens
leiden en dat het niet effectief is om
•
fysiek letsel: pijn, verwondingen,
dat de gevolgen van opvoedingsge-
handicaps;
weld samenhangen met de frequen-
psychische schade: gevoelens van
tie van het geweld: kinderen die
Durrant 2005; Gershoff 2002; Lar-
afwijzing en vernedering, verlies
regelmatig (ten minste een tot drie
zelere 2000).
van eigenwaarde, angst, depres-
keer per week) fysiek of anderszins
siviteit;
gestraft worden, hebben meer kans
verstoring van de ouder-kind-
op problemen.
kinderen met geweld iets aan- of af te leren (Benjet en Kazdin 2003;
Schadelijke gevolgen
•
•
Er is veel onderzoek gedaan naar
relatie: verlies van vertrouwen
de gevolgen van ernstige vormen
in en vermijding van de ouders;
Effectiviteit
gedragsproblemen: agressiviteit
Veel opvoeders denken dat fysiek
en antisociaal gedrag (pesten,
straffen een effectief opvoedingsmid-
liegen, delinquentie);
del is om kinderen regels en grenzen
op langere termijn, soms tot lang
te leren. Zij denken dat door een pak
hier langdurig lichamelijk en psy-
in de volwassenheid tot levens-
slaag, een tik op de vingers of een
chisch letsel door oplopen of er zelfs
lang: antisociaal en agressief
draai om de oren het kind leert luis-
van opvoedingsgeweld zoals fysieke
•
of geestelijke kindermishandeling (Wolzak en Ten Berge 2005). Het zal niemand verbazen dat kinderen
•
5
Opvoeden zonder geweld
teren en zich de volgende keer beter zal gedragen. Daarnaast geloven ouders dat fysieke bestraffing leidt tot respect voor autoriteit en minder gedragsproblemen. Onderzoek laat zien dat deze gedachten niet kloppen. Op korte termijn gehoorzamen kinderen wel, zeker wanneer ze frequent gestraft worden. Maar het kind even apart zetten (time-out) is vaak net zo effectief en minder schadelijk. Op de langere termijn is straffen juist niet effectief: •
Het kind leert te gehoorzamen uit angst voor straf en pijn en gewoonten eigen heeft gemaakt.
Fysieke straf vergroot de kans op kindermishandeling
Het kind leert vooral welke con-
Ouders die geweld als opvoedings-
sequenties zijn gedrag heeft voor
middel goedkeuren, blijken hun kind
Uit ervaringen in andere landen
hemzelf, maar niet wat zijn ge-
vaker en ernstiger fysiek te straffen.
blijkt dat een wettelijk verbod op
drag voor anderen betekent.
En naarmate ouders vaker lichte vor-
geweld in de opvoeding ertoe leidt
Het kind krijgt minder vertrou-
men van geweld (zoals een tik) in de
dat opvoedingsgeweld minder accep-
wen in zijn ouders en is daardoor
opvoeding toepassen, stijgt de kans
tabel wordt en dat ouders hun kinde-
minder geneigd om zijn ouders te
dat dit ontaardt in kindermishande-
ren ook daadwerkelijk minder vaak
gehoorzamen.
ling. Bijvoorbeeld:
fysiek straffen (Kooijman, Ten Berge
Het kind leert dat agressie een
•
Als de ouder steeds strenger gaat
en Oostveen 2003). De verwachting
oplossing is om bepaald gedrag
straffen wanneer het kind niet
is dat op termijn daarmee ook kin-
te stoppen.
reageert op een mildere aanpak.
dermishandeling wordt tegengegaan.
niet omdat het zich regels en •
•
•
• Kortom: met geweld leren kinderen geen regels, grenzen en sociaal ge-
•
drag. Wel staan ze bloot aan mogelijke schadelijke gevolgen. Over het algemeen zijn de nadelen dus groter dan de voordelen.
•
eigen problemen af te reageren op het kind.
Als de ouder de controle over zichzelf verliest.
‘Preventie van kindermishande-
Als de ouder boos, gefrustreerd
ling is onbegonnen werk zolang we
of gestrest is en het kind daar-
het gewone alledaagse geweld als
door harder aanpakt dan nodig.
opvoedingsmiddel blijven accep-
Als de ouder geweld niet gebruikt
teren en toepassen.’ (Baartman
als opvoedingsmiddel, maar om
1993)
Hoe vaak komt geweld in de opvoeding voor? Hoe Nederlandse ouders hun kind straffen
krijgen vaker een tik dan oudere:
heeft 5,6% hun baby wel eens door
26% van de ouders met een kind van
elkaar geschud, gesmoord of gesla-
Het SCP onderzocht het welzijn van
14 maanden, 31% van de ouders van
gen om het huilen te verminderen
Nederlandse kinderen tussen 0 en 12
3-jarigen, en 18% van de ouders met
(Reijneveld e.a. 2004).
jaar (Zeijl 2005). Aan ouders werd
een kind tussen 4 en 12 jaar geeft
gevraagd hoe zij hun kind gewoonlijk
gewoonlijk een tik.
Opvattingen van ouders over fysieke straf
schuwen (78%) of zetten het kind
TNO vroeg aan ouders van 3.259
De Bakker (2006) analyseerde 453
apart (60%). Een op de vijf ouders
baby’s tussen 1 en 6 maanden wat zij
bijdragen van ouders op het inter-
(19%) geeft een tik of pakt het kind
doen als hun baby huilt. Van de ou-
netforum Ouders-online over het
stevig beet (22%). Jonge kinderen
ders van de 6 maanden oude baby’s
thema ‘pedagogische tik’. Uit 138
straffen. De meeste ouders waar-
Nederlands Jeugdinstituut
6
bijdragen (30%) kwam geen duide-
verschenen. Deze onderzoeken tonen
Uit buitenlands onderzoek blijkt
lijke mening naar voren.
aan dat kindermishandeling om-
dat in westerse landen tussen
De opvatting dat fysieke straf niet in
vangrijker is dan in Nederland altijd
48% en 97% van de kinderen wel
de opvoeding thuishoort, bleek uit
werd aangenomen. Zo blijkt uit het
eens milde vormen van fysieke
178 bijdragen (40%). Deze ouders
onderzoek van de Leidse Universiteit
straf ervaren. Hieronder valt
geven hun kind soms wel een tik uit
onder beroepskrachten dat 107.200
bijvoorbeeld slaan of knijpen
onmacht of ongeduld, maar zijn daar
kinderen tussen 0 en 17 jaar slacht-
(Durrant 2005). In 7% tot
niet voor. Een belangrijke reden is
offer waren van kindermishandeling
57% is er sprake van ernstige
de overtuiging dat fysieke straf niet
in 2005 (Van IJzendoorn, Prinzie
fysieke straf, zoals regelmatig
effectief is en geen pedagogische
e.a. 2007). Fysieke en emotionele
of langdurig slaan, slaan
waarde heeft.
verwaarlozing zijn in dit onderzoek
met voorwerpen, schoppen,
Van ouders die (vaak gematigd)
het meest gerapporteerd (ruim
schudden, branden of dreigen
voorstander zijn van een pedago-
80%). Bovendien blijkt bij bijna een
met een wapen. Zweden is een
gische tik kwamen 137 bijdragen
kwart van de kinderen sprake van fy-
uitzondering: fysiek straffen, ook
(30%). Zij stellen wel een aantal
sieke en / of seksuele kindermishan-
in milde vorm, komt daar weinig
voorwaarden waaronder een tik ge-
deling. De Vrije Universiteit onder-
voor. Waarschijnlijk komt dit
geven mag worden. Deze voorwaar-
vroeg scholieren tussen 12 en 16 jaar
doordat Zweden al sinds 1979
den gaan over het aantal waarschu-
en daaruit blijkt dat naar schatting
een wettelijk verbod op geweld in
wingen, de plaats op het lichaam, de
160.700 kinderen in de voorgaande
de opvoeding kent. Sinds die tijd
combinatie met andere opvoedme-
twaalf maanden slachtoffer zijn
is het aantal ouders dat fysieke
thoden, de pijn die het veroorzaakt
(geweest) van kindermishandeling
straf toepast afgenomen van
en de leeftijd van het kind. Uit de
(Lamers-Winkelman, Slot e.a. 2007).
circa 50% in de jaren zeventig,
reacties blijkt echter dat de grenzen
Psychologische agressie van ouders
tot 8,3% in 2000 (Kooijman, Ten
die ouders stellen heel persoonsge-
(naar schatting 98.000 kinderen) en
Berge en Oostveen 2003).
bonden zijn.
fysiek geweld binnenshuis (68.400
De voor- en tegenstanders zijn het
gevallen) zijn de meest genoemde ca-
wel met elkaar eens dat fysieke straf
tegorieën in dit scholierenonderzoek.
een vermoeden van kindermishandeling voor te leggen.
niet uit emotie en niet impulsief toegepast mag worden.
Cijfers over kindermishandeling Recent zijn twee onderzoeken naar de omvang van kindermishandeling
Een deel van deze kinderen wordt
•
Er was 13.815 keer sprake van
gemeld bij het Advies- en Meldpunt
een melding, dat wil zeggen dat
Kindermishandeling (AMK) (Wolzak
het AMK onderzoek deed naar de
2007):
gezinssituatie. Een melding kan
•
meerdere kinderen in een gezin
In 2006 is er 41.744 keer contact
betreffen.
opgenomen met een AMK om •
In de andere zaken werd naar aanleiding van de vermoedelijke mishandeling een eenmalig advies gegeven (21.282 keer) of een adviestraject aangeboden (6.647 keer).
Het is belangrijk hierbij op te merken dat de AMK-cijfers een topje van de ijsberg laten zien: niet alle gevallen van kindermishandeling worden gesignaleerd en niet alle gesignaleerde gevallen worden bij het AMK gemeld.
7
Opvoeden zonder geweld
Waarom gebruiken ouders geweld in de opvoeding? Het is duidelijk dat geweld niet het meest effectieve opvoedingsmiddel is. Hoe komt het dan dat sommige ouders toch geweld in de opvoeding
•
kind naar eigen inzicht en goed-
van opvoedingsgeweld. Wanneer
dunken op te voeden.’
ouders hun geduld verliezen, bestaat
‘Ik ben zelf zo opgevoed en ik ben
het gevaar dat de situatie escaleert
er niet slechter van geworden.’
en de ouder het kind harder aanpakt dan hij of zij eigenlijk bedoelde.
gebruiken? Een eerste reden is dat ouders fysiek
Een andere reden is dat opvoeden
straffen toch als een effectief en ac-
van kinderen niet altijd makkelijk
Ten slotte blijkt uit onderzoek dat
ceptabel opvoedingsmiddel beschou-
is. Ouders willen het beste voor hun
kinderen vaker fysiek gestraft wor-
wen. Over de hele wereld geven ou-
kinderen en voeden hen naar hun
den als hun ouders depressief zijn,
ders dezelfde soort argumenten als
beste vermogen op. Maar kinderen
relatieproblemen hebben of an-
rechtvaardiging of reden voor fysieke
grootbrengen is hard werken: on-
derszins onder stress gebukt gaan.
bestraffing van hun kinderen (Benjet
geveer een op de tien Nederlandse
Geslacht, leeftijd, opleidingsniveau
en Kazdin 2003; Durrant 2005; Save
ouders vindt opvoeden en/of de
of sociaaleconomische status van
the Children 2001):
opvoedverantwoordelijkheid zwaar
ouders doen er minder toe. Het
•
‘Het is effectief: kinderen leren
(Zeijl 2005). Zeker als kinderen las-
gaat erom dat de ouder het gevoel
luisteren, gehoorzamen en zich
tig zijn of niet luisteren, valt het niet
heeft geen grip op zijn kind te heb-
gedragen.’
mee om kalm te blijven. Gevoelens
ben; hij ziet het ongewenste gedrag
• •
‘Het leert kinderen respect te
van frustratie, machteloosheid of
van zijn kind als een aantasting van
hebben voor autoriteit.’
boosheid kunnen dan leiden tot ge-
zijn gezag, voelt zich machteloos en
‘Ouders hebben het recht om hun
schreeuw, slaan of andere uitingen
wordt boos.
Opvoeden zonder geweld
Soorten grenzen In de opvoeding van kinderen is sprake van drie soorten grenzen:
Opvoedingsgeweld is niet alleen in-
• Grenzen met het oog op veiligheid (ik ben bang dat)
effectief en schadelijk, het druist ook
• Grenzen die samenhangen met behoeften van ouders (ik wil)
in tegen de rechten en behoeften van
• Grenzen die samenhangen met waarden (ik vind het belangrijk dat)
kinderen. Kinderen hebben recht
(Janssen 1989)
op warmte en ondersteuning, én op leiding en toezicht. Niet alleen een gebrek aan warmte, ook een gebrek
ker en onveilig gaan voelen (Janssen
aan leiding is ‘een miskenning van
1989).
Constructieve manieren om grenzen te stellen
de fundamentele rechten van het
Kinderen zijn er zelden op uit hun
Op een constructieve manier leiding
kind, een miskenning van het recht
ouders te tergen of het leven zuur te
geven aan kinderen doen ouders
van het kind hier-en-nu kind te zijn
maken; zij hebben de liefde en goed-
door duidelijke grenzen te stellen,
én van de huidige en toekomstige
keuring van hun ouders juist nodig.
deze uit te leggen en consequent
ontplooiingskansen van het kind’
Toch proberen kinderen grenzen
te handhaven. Deze autoritatieve
(Willems 1999, p. 530).
die ouders stellen te ontduiken of te
opvoedstijl blijkt kinderen de beste
overschrijden. Een belangrijke reden
ontwikkelingsprognose te geven.
Regels en grenzen zijn nodig
daarvoor is dat de grenzen onduide-
Uit onderzoek blijkt dat autoritatief
Kinderen hebben het nodig dat ou-
lijk zijn of onvoldoende vastliggen.
opgevoede kinderen hun impuls- en
ders grenzen aan hun gedrag stellen
Kinderen voelen aan wanneer er aan
agressiehuishouding goed in de hand
omdat ze dat zelf nog niet kunnen.
regels getornd kan worden en doen
hebben, in staat zijn verantwoorde-
Grenzen en regels geven hun hou-
dat dan ook. Zij dagen hun ouders
lijkheid te dragen en in hoge mate
vast, structuur en veiligheid om in
uit om echt duidelijk te zijn en willen
zelfstandig zijn. Verder beschikken
vertrouwen op te groeien en sociaal
weten of de grens die aan hun gedrag
deze kinderen over een positief zelf-
gedrag te leren. Te weinig grenzen
wordt gesteld ook daadwerkelijk iets
beeld en zijn ze sociaal en cognitief
of onduidelijke grenzen leiden ertoe
betekent.
vaardig (Scholte en Sontag 1992, in:
dat kinderen zich op den duur onze-
Willems 1999, p. 532).
Nederlands Jeugdinstituut
8
Om ouders te stimuleren hun kin-
wikkelingsniveau van het kind. Deze
Model staan
deren geweldloos op te voeden is
technieken zijn derhalve geschikt om
Een van de manieren waarop kinde-
het belangrijk dat zij alternatieven
kinderen te laten gehoorzamen. Om
ren leren, is het gedrag van anderen
krijgen aangereikt om hun kinderen
gewenst gedrag aan te leren en onge-
na te doen. Ouders kunnen hier ge-
leiding te geven zonder fysieke straf
wenst gedrag af te leren zijn andere
bruik van maken door bewust ‘model
en uitschelden. Een eerste stap is in
technieken nodig (Durrant 2005).
te staan’ voor het gedrag van hun kind. Door bewust model te staan en
ieder geval dat ouders leren de regels en grenzen die zij belangrijk vinden
Hieronder komen complimente-
het goede voorbeeld te geven laat de
duidelijk te formuleren, zodat hun
ren, model staan, negeren, time-
ouder zien wat er van het kind wordt
kinderen ze ook kunnen naleven en
out geven en straffen aan de orde
verwacht en hoe de ouder zelf met
de ouders ze kunnen handhaven.
(Trouwborst en De Bruyn 2003).
problemen omgaat. Het kan daarbij
Een ander belangrijk punt is dat ou-
gaan om het oplossen van praktische
ders zelf het goede voorbeeld geven.
Complimenteren
problemen, maar ook om het om-
Als zij immers zelf de regels die zij
Complimenteren betekent dat de
gaan met ruzies en conflicten.
stellen naleven, zien kinderen wat er
ouder een gerichte, positieve opmer-
van hen wordt verwacht.
king maakt over het gedrag van het
Negeren
kind. Het compliment is gericht op
Negeren houdt in dat een ouder niet
Bij het leiding geven aan kinderen is
gedrag dat nog moeilijk is voor het
reageert op ongewenst gedrag van
het van belang onderscheid te maken
kind, maar dat de ouder wil stimu-
het kind. De gedachte hierachter is
tussen directe gehoorzaamheid en
leren. Het geven van complimenten
dat een kind bepaald gedrag alleen
het afleren van ongewenst gedrag.
heeft zowel effect op de ouder als op
vertoont als er ‘winst’ mee te halen
Directe gehoorzaamheid is een kor-
het kind. De ouder gaat door te com-
valt, veelal in de vorm van aandacht.
tetermijneffect van het stellen van
plimenteren meer positieve kanten
Als de ouder het gedrag van het kind
een grens en garandeert geen ge-
aan het gedrag van het kind zien.
negeert, valt die winst weg. Het is
dragsverandering. Op de korte ter-
Voor het kind leiden complimenten
hierbij belangrijk om op geen enkele
mijn werken technieken als afleiden,
tot een groter gevoel van zelfwaar-
manier te reageren, dus ook niet te
stem verheffen en duidelijke aanwij-
dering.
kijken of te zuchten. Negeren werkt
zingen geven die passen bij het ont-
overigens alleen als er voldoende positieve elementen tegenover staan.
Manieren om het gedrag van jonge kinderen te beïnvloeden • De omgeving herstructureren zodat het kind veilig op onderzoek uit kan gaan
Time-out geven Het geven van een time-out houdt in
• Kinderen afleiden van gevaarlijke objecten en plekken
dat het kind even apart gezet wordt,
• Gewenst gedrag voordoen
op een vooraf bepaalde, rustige plek.
• Uitleggen
De ouder geeft een time-out wanneer
• Gewenst gedrag bevestigen
het kind ook na waarschuwen niet
• Het kind voorbereiden op veranderingen
luistert en ongewenst gedrag blijft
• Verwachtingen en grenzen van tevoren duidelijk maken
vertonen. Een time-out is een moment voor de ouder en het kind om
Manieren om het gedrag van oudere kinderen en jongeren te beïnvloeden
af te koelen.
• Verwachtingen helder verwoorden • Positief gedrag herkennen en bevestigen
Straf
• Hun groeiende behoefte aan onafhankelijkheid respecteren en stimuleren
Houdt een kind zich ondanks waar-
• Het goede voorbeeld geven in onderhandelen en probleemoplossend
schuwingen niet aan de regels, of
handelen
vertoont het aanhoudend ongewenst
• De reden van regels en grenzen uitleggen
gedrag, dan kan een kind straf krij-
• Luisteren naar wat het kind / de jongere te zeggen heeft
gen. Straf moet zo min mogelijk
• Het kind / de jongere helpen manieren te vinden om zichzelf helder uit te
voorkomen, omdat een kind van
drukken
straf geen nieuw gedrag leert. Een
• Eerlijkheid en rechtvaardigheid bijbrengen
kind leert van straf dat zijn gedrag
(Durrant e.a. 2004)
ongewenst is en voor hem vervelende consequenties heeft. Een straf kan
9
Opvoeden zonder geweld
eruit bestaan dat een kind even niet mag meedoen met iets leuks, geen beloning krijgt of iets moet doen wat hij niet leuk vindt. Belangrijk is dat de straf redelijk is, dat wil zeggen in verhouding tot het ongewenste gedrag, dat het direct volgt op het ongewenste gedrag en dat er een verband is tussen het ongewenste gedrag en de straf. Bovendien moet het kind weten waarom het straf krijgt, wat de straf inhoudt en hoelang de straf duurt.
Omgaan met spanning
strest, gefrustreerd of boos zijn dat
nog maar negatieve dingen van hun
Hoe een ouder zich voelt, heeft in-
zij dreigen uit te vallen tegen hun
kinderen zien en voortdurend lij-
vloed op de opvoeding. Een ouder
kinderen, kan het ouders helpen om
ken te mopperen en te straffen, kan
kan niet goed in zijn vel zitten, bij-
een time-out te nemen door bijvoor-
een neerwaartse spiraal ontstaan.
voorbeeld door vermoeidheid, ruzie
beeld tot tien te tellen of even de
Schreeuwen en straffen wordt dan
met de partner of stress op het werk.
kamer te verlaten.
een gewoonte, een manier om met de
Kinderen voelen goed aan als ouders
Natuurlijk kan het voorkomen dat
kinderen om te gaan. Een dergelijke
minder aandacht en geduld hebben
ouders zo boos op hun kinderen zijn
negatieve sfeer in huis leidt ertoe dat
en reageren daarop door lastig ge-
dat zij hun geduld verliezen en uit
de kinderen angstig worden en hun
drag, bijvoorbeeld slecht luisteren of
hun slof schieten. Dit hoeft niet erg
zelfvertrouwen verliezen. Bovendien
druk doen. Dit versterkt de irritatie
te zijn. Ouders kunnen tegen hun
verliezen zij het vertrouwen in hun
en boosheid van de ouder, waardoor
kinderen zeggen dat het hun spijt
ouders en luisteren op den duur niet
een vicieuze cirkel ontstaat die kan
dat zij hun geduld hebben verloren.
meer naar hen. Het is belangrijk dat
escaleren in geweld. Ouders moeten
Kinderen leren daardoor dat je boos
ouders dan hulp en ondersteuning
dus leren voorkomen dat zij hun
mag zijn, dat je dat mag uiten en dat
krijgen bij de opvoeding, maar ook
persoonlijke problemen afreageren
je dat vervolgens ook weer goed kunt
bij het omgaan met persoonlijke
op hun kinderen. Als zij toch zo ge-
maken. Echter, als ouders alleen
problemen.
Wat kunnen beroepskrachten doen? Ouders zijn de eerstverantwoorde-
Jeugdzorg of de huisarts. De nieuwe
lijken voor een goede opvoeding van
wet maakt het makkelijker voor deze
Advies en ondersteuning bij het opvoeden
hun kinderen. Maar dat betekent
beroepskrachten om het gebruik van
Beroepskrachten hebben een be-
niet dat ze er alleen voor staan. Alle
geweld in de opvoeding te bespreken
langrijke rol in het uitdragen van
ouders hebben wel eens advies of
en waar nodig ouders hulp aan te
de norm dat geweld en opvoeden
ondersteuning nodig bij het opvoe-
bieden. Beroepskrachten kunnen in
niet samengaan. Zij hebben immers
den. Vaak zijn ouders met gerichte
hun dagelijks werk ouders op ver-
regelmatig contact met ouders over
tips voldoende geholpen. Soms heb-
schillende manieren ondersteunen
de opvoeding en ontwikkeling van
ben ze echter meer hulp en steun
bij het opvoeden zonder geweld.
kinderen. Tijdens deze contacten
nodig. Veel ouders vinden advies en
kunnen, al dan niet naar aanleiding
steun in hun directe omgeving, zoals
‘“Gij zult uw kinderen niet slaan”. Dit
van vragen van ouders, onderwer-
bij familie en vrienden. Daarnaast
verbod is effectiever voor instan-
pen als grenzen stellen, straffen
kunnen zij aankloppen bij mensen
ties om mee te werken. Het is een
en beleving van de opvoeding ter
die beroepshalve gespecialiseerd zijn
raamwerk om ouders te informeren
sprake komen. De beroepskracht kan
in het opvoeden en opgroeien van
hoe je kinderen opvoedt en straft.’
informatie en advies geven over de
kinderen, bijvoorbeeld het consulta-
(Willems, uitspraak in Netwerk,
nadelen van opvoedingsgeweld en
tiebureau, de schoolarts, het Bureau
26 augustus 2005)
de alternatieven die ouders kunnen
Nederlands Jeugdinstituut
10
geweld niet effectief is en zelfs schadelijk kan zijn. •
Ga na of de ouders de zorgen herkennen of delen. Vraag wat volgens hen de oorzaak van de problemen kan zijn en welke wensen en behoeften aan ondersteuning zij hebben.
•
Maak concrete afspraken over het vervolg.
De regionale preventieteams kindermishandeling verzorgen op aanvraag voorlichting en trainingen over onder andere signaleren en bespreken van zorgen. Daarnaast hebben diverse provinciale centra voor maatschappelijke ontwikkeling een trainingsaanbod. (Voor adressen zie www.kindermishandeling.info).
Handelen bij vermoedens van opvoedingsgeweld Soms is het bespreken van zorgen met ouders moeilijk, omdat ouders niet openstaan voor een gesprek. Het kan ook zijn dat de zorgen over een kind zo groot zijn dat de beroepskracht dit niet zelf kan of wil bespretoepassen. Ook kan hij ouders wijzen
of vermoedt. Het is belangrijk om
ken met de ouders, bijvoorbeeld bij
op informatiebronnen, zoals folders,
deze zorgen in de vorm van concrete
vermoedens van kindermishande-
boeken, tijdschriften en internet, en
waarnemingen zo veel mogelijk
ling. Voor de sectoren jeugdgezond-
oudercursussen.
rechtstreeks met ouders te bespre-
heidszorg, onderwijs, kinderopvang
Als blijkt dat ouders moeite hebben
ken. In dit gesprek wordt nagegaan
en peuterspeelzaalwerk zijn richt-
met opvoeden of dit als zwaar erva-
of de ouders de zorgen herkennen
lijnen ontwikkeld die aangeven hoe
ren, kan gerichter hulp of ondersteu-
en/of delen en welke mogelijkheden
zij met dit soort moeilijke situaties
ning worden geboden. Belangrijk is
er zijn om de ouders te helpen de
moeten omgaan. In de Meldcode
dat deze aansluit bij de vragen en
situatie te verbeteren. Voor een goed
Kindermishandeling zijn deze richt-
behoeften van de ouders en gericht
verloop van het gesprek zijn de vol-
lijnen vastgelegd (Baeten 2002). De
is op het versterken van hun compe-
gende punten van belang (Ten Berge
meldcode geeft stapsgewijs en con-
tenties en vaardigheden zodat zij zelf
en Bakker 2005; Keesom en Kooij-
creet aan hoe de beroepskracht moet
weer verder kunnen.
man 2002):
handelen en op welke momenten
Signaleren en bespreken van zorgen
hij met wie overleg moet plegen. De •
Beschuldig of veroordeel ouders
stappen uit deze meldcode zijn ook
niet, maar sta open voor hun
voor andere beroepskrachten bruik-
In contacten met ouders kan het
verhaal en visie. Respecteer de
baar. De meldcode is uitgewerkt in
voorkomen dat de beroepskracht
ervaringsdeskundigheid en goede
verschillende voorbeeldprotocollen,
intenties van de ouders.
te vinden op www.kindermishande-
Benoem zo concreet mogelijk de
ling.info.
zich zorgen maakt over de manier waarop ouders met hun kind
•
omgaan, bijvoorbeeld omdat hij
zorgen over de opvoeding van
opvoedingsproblemen signaleert
het kind. Leg uit dat opvoedings-
11
Opvoeden zonder geweld
Huiselijk Geweld en Beroepsgeheim
en Meldpunt Kindermishandeling
Samenwerken en beroepsgeheim
(AMK) (0900-12312300) de aan-
Het ministerie van Jeugd en Gezin
met een geheimhoudingsplicht te
gewezen instantie voor het vragen
heeft de bestrijding van kindermis-
maken hebben. Dit instrument laat
van advies over het omgaan met een
handeling tot een van de centrale
per beroepsgroep in een aantal stap-
vermoeden van kindermishande-
thema’s in zijn programma gemaakt.
pen zien welke informatie met an-
ling. Het AMK kan adviseren over
In het Actieplan Aanpak Kindermis-
deren gedeeld mag worden en wan-
onder meer de interpretatie van
handeling (2007) geeft het minis-
neer. Na het doorlopen van enkele
signalen en observaties, het praten
terie aan dat de komende jaren zal
vragen volgt een op maat gesneden
met ouders en het bieden van hulp of
worden geïnvesteerd in de versprei-
resultaat. Deze Digitale Wegwijzer
ondersteuning. De adviesvrager blijft
ding van een regionale samenhan-
is beschikbaar via de website www.
zelf verantwoordelijk voor de aanpak
gende aanpak van kindermishande-
huiselijkgeweldenberoepsgeheim.nl.
van de problemen.
ling, ontwikkeld binnen de proefre-
Voor de beroepskracht is het Advies-
ontwikkeld voor professionals die
gio’s RAAK (Reflectie en Actiegroep
Voorlichting aan kinderen
Het is ook mogelijk om een melding
Aanpak Kindermishandeling) (zie:
Beroepskrachten kunnen kinderen
te doen. In dat geval neemt het AMK
www.kindengezin.nl). Centraal in
informeren over hun rechten, maar
de verantwoordelijkheid voor de
deze werkwijze staat de sluitende
vooral over hun mogelijkheden wan-
aanpak over. Het AMK biedt zelf
aanpak, dat wil zeggen dat regionale
neer zij slachtoffer zijn van geweld
geen hulp, maar onderzoekt wat er
partners op het terrein van preven-
of andere problemen thuis. Voor-
aan de hand is en welke hulp in gang
tie, vroege interventies, diagnostiek,
lichting op school is een effectieve
gezet moet worden om de mishande-
(geïndiceerde) hulpverlening en
manier om kinderen te informeren
ling te laten stoppen. Indien nodig,
bescherming afspraken maken over
over de nieuwe wet en bij wie zij
kan de melder anoniem blijven ten
hun bijdrage aan het voorkomen en
terechtkunnen voor advies of hulp.
opzichte van het gezin. Het AMK
aanpakken van kindermishandeling.
Duits onderzoek laat zien dat kin-
stimuleert melders echter om niet
Om goed te kunnen samenwerken, is
deren hierdoor niet alleen daadwer-
anoniem te melden. Dat maakt het
gegevensuitwisseling tussen keten-
kelijk vaker contact opnemen met
contact leggen met het gezin mak-
partners van groot belang. Dit roept
instanties (BFSFJ 2003), maar ook
kelijker. Bij een anonieme melding
soms vragen op over de privacyas-
thuis vaker met hun ouders over
wordt het eerste gesprek vooral be-
pecten hiervan. Daarom is de Help-
geweldloos opvoeden praten (Buss-
paald door de vraag wie gemeld heeft
desk Privacy Jeugd en Gezin inge-
mann 2004).
en de frustratie dat ouders dit niet te
steld. Hier kunnen beroepskrachten
Ook in individuele contacten met
horen krijgen. Anoniem blijven ten
en instanties terecht voor advies en
kinderen kunnen beroepskrachten
opzichte van het AMK is voor geen
informatie over privacy en gegevens-
informatie en advies geven. Waar
enkele melder mogelijk.
uitwisseling. Voor meer informatie
nodig, kunnen zij het kind begelei-
zie www.justitie.nl/helpdeskprivacy.
den naar hulpverlenende instanties.
Daarnaast is de Digitale Wegwijzer
Literatuur Ministerie voor Jeugd en Gezin
Baartman, H. (1993). Opvoeden
Bakker, M.A. de (2006). De pedago-
(2007). Actieplan Aanpak Kin-
met alle geweld: Hardnekkige ge-
gische tik. Opvattingen van ouders
dermishandeling. Kinderen Veilig
woontes en hardhandige opvoeders.
over fysieke straf. Doctoraalscriptie
Thuis. Den Haag
Utrecht: SWP
Sociologie Verzorging & Beleid. Uni-
Baartman, H. (2002). Slaan of niet?
Baeten, P. (2002) Meldcode kin-
Welk argument geeft de doorslag?
dermishandeling. Richtlijnen voor
Benjet, C., en A.E. Kazdin (2003).
Pedagogiek in Praktijk, april 2002,
het handelen van beroepskrachten.
Spanking children: the controversies,
p. 26-27
Utrecht: NIZW
findings and new directions. Clinical
versiteit van Amsterdam
Psychology Review, 23, p. 197-224
Nederlands Jeugdinstituut
12
Berge, I.J. ten, en A. Bakker (2005).
Lamers-Winkelman, F., N.W. Slot, B.
IJzendoorn, M.H. van, P. Prinzie,
Veilig thuis? Handreiking voor het
Bijl, A.C. Vijlbrief (2007). Scholieren
E.M. Euser, M.G. Groeneveld,
beoordelen en bespreken van veilig-
over Mishandeling. Resultaten van
S. N. Brilleslijper-Kater, A.M.T.
heid van kinderen in hun thuissitu-
een landelijk onderzoek naar de om-
van Noort-van der Linden, M.J.
atie. Utrecht: NIZW
vang van kindermishandeling onder
Bakermans-Kranenburg, F. Juffer,
leerlingen van het voortgezet. On-
J. Mesman, M. Klein Velderman, M.
BFSFJ (Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend) (2003). An assessment after the
derwijs. Amsterdam / Duivendrecht:
San Martin Beuk (2007). Kinder-
Vrije Universiteit / PI Research
mishandeling in Nederland Anno
introduction of the right to a non-
Larzelere, R.E. (2000). Child out-
violent upbringing. Berlijn: BFSFJ
comes of nonabusive and customary
Bussmann, K. (2004). Evaluating the subtle impact of a ban on corporal punishment of children in Germany. Child Abuse Review, 11, p. 292-311 Durrant, J. (2005). Corporal punishment: prevalence, predictors and implications for child behaviour and development. S.N. Hart (Ed.), Elimi-
physical punishment by parents: an updated literature review. Clinical
2005:De Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen (NPM-2005). Leiden: Universiteit Leiden
Child and Family Psychology Re-
Zeijl, E. (2005). Gezin en opvoeding.
view, 3, p. 199-221
Zeijl, E., M. Crone, e.a. (Eds.), Kin-
Reijneveld, S.A., M.F. van der Wal, E. Brugman, R.A. Hira Sing en S.P. Verloove-Vanharick (2004). Infant crying and abuse. Lancet, 364, p.
deren in Nederland, p 11-25. Den Haag / Leiden: Sociaal en Cultureel Planbureau / TNO Kwaliteit van Leven
1340-1342
Websites
way forward to constructive child
Rispens, J., J.M.S. Hermanns en
www.amk-nederland.nl
discipline, p. 49-90. Parijs: UNESCO
W.H.J. Meeus (1996). Opvoeden in
www.defenceforchildren.nl
Nederland. Assen: Van Gorcum
www.huiselijkgeweldenberoepsge-
nating corporal punishment: the
Durrant, J.E., R. Ensom en Coalition on Physical Punishment of Children
Save the Children (2001). Ending
and Youth (2004). Joint Statement
Corporal Punishment of Children.
on Physical Punishment of Children
Making it happen. Briefing Analy-
and Youth. Ottawa: Coalition on
sis. Londen: Save the Children
Physical Punishment of Children and Youth
Trouwborst, L. en N. de Bruyn
heim.nl. www.justitie.nl/helpdeskprivacy www.kindermishandeling.info www.kinderrechten.nl www.nederlandsjeugdinstituut.nl www.opvoedingsondersteuning.info
(2003). Het kan echt anders! Ouders
Gershoff, E.T. (2002). Corporal pun-
gebruiken andere vaardigheden.
Colofon
ishment by parents and associated
Tijdschrift over Kindermishandeling
© 2009 Nederlands Jeugdinstituut
child behaviors and experiences: A
17 ( 4) p. 8-11
meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128 (4), p. 539-579
Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de Opvoeders Opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het Kind
Janssen, H.C.M. (1989). Kinderen
op Persoonswording. Den Haag:
vragen om duidelijkheid. Meppel,
T.M.C. Asser Press
Amsterdam: Boom
Tekst Ingrid ten Berge, Edith Geurts. Met dank aan Jannephine Snijders Foto's Marcel Loermans, Bettine Neumann, Patrick Sheándell O'Carroll (PhotoAlto), Marc van Woudenberg (amsterdamize.com)
Wolzak, A. (2007). Adviezen en Mel-
Keesom, J. en K. Kooijman (2002).
dingen over Kindermishandeling
Deze publicatie werd mogelijk gemaakt
Zorgen delen. Zorgwekkende opvoe-
in 2006. Registratiegegevens van
door financiële steun van het ministerie
dingssituaties met ouders bespre-
de Advies- en Meldpunten Kinder-
van Justitie.
ken in de jeugdgezondheidszorg.
mishandeling. Utrecht: MOgroep
Utrecht: NIZW
Jeugdzorg
Kooijman, K., I. ten Berge en A.
Wolzak, A. en I.J. ten Berge (2005).
Oostveen (2003). Fysieke bestraf-
Kindermishandeling in Nederland.
fing van kinderen. Een inventarisa-
Utrecht / Amsterdam: NIZW / SWP
tie van wettelijke verboden in vier Europese landen. Utrecht: NIZW
Voor meer informatie of vragen kunt u bellen naar: Infolijn Nederlands Jeugdinstituut Postbus 19221, 3501 DE Utrecht Telefoon (030) 230 65 64 (werkdagen van 9.00 – 13.00 uur)