Opgave Taalkunde-Olympiade 2009: TIGRINYA Universiteit Leiden
Tigrinya (ትግርኛ təgrəñña) is een Semitische taal met ongeveer 5 miljoen sprekers in Eritrea en Noord-Ethiopië. De taal wordt geschreven in een vorm van het Ethiopische schrift, fidäl genaamd. Hieronder staan twee lijsten. In de eerste vind je een aantal woorden en uitdrukkingen in het Tigrinya, geschreven in fidäl; de tweede lijst bevat de uitspraak van deze woorden met hun betekenis. (In deze opgave is de betekenis van de woorden overigens niet van belang.) LIJST 1 a)
ሸልሔ
e)
ቀማዊስ
i)
ውህደት
m)
ውጉን
b)
ቀሚስ
f)
ባህሰሰ
j)
መኮነን
n)
ረባሒ
c)
ጌጋታት
g)
ግሉስ
k)
ተባህሰሰ
o)
ኛው በለ
d)
ግላድ
h)
ከንካን
l)
ዋላ
p)
ሰዋስው
LIJST 2 1) bahsäsä ‘eindigen’
9)
2) räbaħi ‘welvarend’
10) gəlus ‘verborgen’
3) gəllad ‘houtsnipper’
11) säwasəw ‘grammatica’
4) šälləħe ‘scherp zijn’
12) mäkkonän ‘officier’
5) känkan ‘ondermaats’
13) täbahsäsä ‘vernietigd worden’
6) qämawis ‘hemden’
14) gegatat ‘vergissingen’
7) ñaw bälä ‘miauwen’
15) wəggun ‘geordend’
8) wəhdät ‘eendracht’
16) wala ‘niets’
qämis ‘hemd’
VOOR DE OPDRACHTEN, ZIE DE VOLGENDE PAGINA
Opdracht A Geef aan welk woord bij welke uitspraak hoort. Je hoeft op je antwoordblad niet alle woorden over te schrijven; geef de overeenkomsten aan in de vorm (a-5), (b-3) enz. (Wel kun je voor jezelf natuurlijk de juiste uitspraak onder de woorden in Lijst 1 noteren.)
Opdracht B Schrijf van onderstaande woorden in het Tigrinya de uitspraak op: 1) 2)
ደዋሊ መንበረ ታቦት
‘beller’ ‘altaar’
Opdracht C Schrijf de volgende Tigrinya-woorden in fidäl op: 1)
kabinä
‘kabinet’
2)
dəggəsawi
‘feestelijk’
N.B. ñ klinkt als nj in Spanje š klinkt als sj in meisje ħ is een ‘schuurklank’ achter in de keel ä klinkt ongeveer als de Duitse a-umlaut in Käse ə klinkt als e in lopen
Oplossing opgave Schriftsoorten Tigrinya Auteur: Dr. Martin F.J. Baasten Opdracht A Er is maar één uitdrukking die uit twee woorden bestaat: (o-7) ኛው
በለ ñaw bälä, wat waarschijnlijk te lezen is als ña-w bä-lä (vgl. het teken ña, dat we ook zien in ትግርኛ təgrəñña. Uit bä-lä leiden we af dat we te maken hebben met een lettergrepenschrift: elk teken duidt een lettergreep aan. Het tweede teken van het eerste woord zal dus wel ው w zijn.
Verder valt op het woordpaar (1) bahsäsä en (13) täbahsäsä op. Hier gaat het dus om (f-1)
ባህሰሰ ba-h-sä-sä en (k-13) ተባህሰሰ tä-ba-h-sä-sä. Meteen is het eerste element tä- duidelijk. En ook -säsä op het einde zien we staan. De twee overgebleven tekens zouden dan voor ba en h moeten staan (net als ña-w in [o-7]). Op grond van de vergelijking met በ bä is het aannemelijk dat ባ inderdaad voor ba staat. Dat zou betekenen, dat een verandering in het teken een verandering van de klinker inhoudt: በ bä – ባ ba. Nu we de tekens ሰ sä en ው w kennen, kunnen we ook (p-11) verbinden:
ሰዋስው sä-wa-sə-w. Het teken ት tə uit təgrəñña zien we ook staan op het eind van (i-16) ውህደት wə-h-dä-t, maar nu staat het kennelijk voor t zonder ə erachter; we concluderen dat hetzelfde teken kan staan voor t of tə. Dit klopt meteen ook voor het eerste teken ው wə, dat in (p-11) voor w diende. Het teken ህ h in wə-h-dä-t kenden we al uit (f-1) en (k-13). Het lettergrepensysteem met variabele klinkers kunnen we nu wel bevestigen: ሰ sä – ስ s(ə);
ተ tä – ት t(ə); ዋ wa – ው w(ə). Nu kunnen we ook (m-15) ውግን wə-ggu-n herkennen, omdat dit het enige andere woord is dat met wə begint. Hier stellen we tevens vast dat de verdubbeling van g niet wordt geschreven; we zagen dit ook al bij -ñña in het woord təgrəñña. Uit (p-11) hadden we al het teken ዋ wa gevonden. Daarmee hebben we nu ook de combinatie (l-14): ዋላ wa-la.
Het teken ግ g in təgrəñña, dat dus ook voor gə kan staan, vinden we tevens in woordjes (d)
ግላድ en (g) ግሉስ, vgl. 3 gə-lla-d en 4 gə-lu-s. Omdat (d) ook het teken ላ la bevat en (g) het teken ስ s, verbinden we (d-3) en (g-4). Het teken ን n herkennen we gemakkelijk tweemaal in (h-5) ከንክካ kä-n-ka-n. Het teken ባ ba dat we in (f-1) en (k-13) zagen, zien we nu ook in (n-10): ረባሒ rä-ba-ħi.
Er zijn nu nog twee woorden over die met dezelfde letter beginnen: (8) qä-ma-wi-s en (9) qämi-s. Die moeten dus overeenkomen met (b-9) ቀሚስ qä-mi-s en (e-8) ቀማዊስ qä-ma-wi-s. De drie overgebleven woorden zijn gemakkelijk te kraken: (j-6) eindigt op n: መኮነን mä-kkonä-n; (c-2) eindigt op t: ጌጋታት ge-ga-ta-t. Blijft over (a-12)
ሸልሔ šä-llə-ħe.
Het juiste antwoord op Opdracht A is dus: (a-4) (b-9) (c-14) (d-3)
(e-6) (f-1) (g-10) (h-5)
(i-8) (j-12) (k-13) (l-16)
(m-15) (n-2) (o-7) (p-11)
Opdracht B Om Opdracht B goed te kunnen maken, moeten we alle gevonden letters wat systematischer bekijken. We maken een tabel met verticaal alle medeklinkers en horizontaal alle klinkers die we tot nog toe kennen:
b-
d-
g-
h-
-ä
-a
በ
ባ
bä
ba
-e
-(ə)
ደ
ድ
dä
d(ə)
-i
-o
-u
ጋ
ጌ
ግ
ጉ
ga
ge
g(ə)
gu
ህ h(ə)
ħ-
k-
l-
m-
n-
ሔ
ሒ
He
Hi
ከ
ካ
ኮ
kä
ka
ko
ለ
ላ
ል
ሉ
lä
la
l(ə)
lu
መ
ማ
ሚ
mä
ma
mi
ነ
ን
nä
n(ə)
ኛ
ñ-
ña q-
ቀ qä
r-
s-
š-
ረ
ር
rä
r(ə)
ሰ
ስ
sä
s(ə)
ሸ šä
t-
w-
(1)
ተ
ታ
ት
tä
ta
t(ə)
ዋ
ው
ዊ
wa
w(ə)
wi
ደዋሊ
De eerste twee tekens lezen we uit de tabel, maar het derድe kennen we nog niet: dä-wa-?. Het laatste lijkt wel iets met l- te zijn. En het streepje rechts onderaan komen we drie maal tegen als kenmerk van de klinker i, dus moet het laatste teken li zijn: dä-wa-li. Eigenlijk is de juiste vorm däwwali, met verdubbeling van de w, maar dat kun je in dit schrift niet zien. Wie hier däwali had, heeft het dus goed gedaan.
(2) መንበረ
ታቦት
Op basis van de tabel kunnen we lezen: mä-n-bä-rä ta-?-t. De voorlaatste letter kennen we niet, maar lijkt erg op በ bä. Alleen is hier het rechterpootje korter, anders dan bij ባ ba, waar het linkerpootje korter is. Een korter linkerpootje kennen we wel bij de letter ኮ ko. Dus twee pootjes op de grond is -ä (zie በ bä, ከ kä, ለ lä, ሰ sä, ሸ šä), het linkerpootje omhoog is -a (zie ባ ba, ካ ka, ላ la) en het rechterpootje omhoog is dan -o. Dus de letter staat voor bo. De juiste lezing is dus mänbärä tabot.
Opdracht C (1) kabinä Met behulp van de tabel komen we tot ካ?ነ. De combinatie bi hebben we nog niet gezien. De klinker -i komen we wel tegen bij ሒ ħi, ሚ mi, ዊ wi (en ook bij ሊ li uit opdracht A1). Naar het voorbeeld van ሊ li (twee pootjes op de grond, streepje rechtsonder) schrijven we voor bi dus ቢ. Het woord kabinä schrijven we daarme als ካቢነ.
(2) dəggesawi Bij dit woord moeten we erop letten dat de verdubbeling niet wordt geschreven. Op grond van de tabel komen we tot ድግ?ዊ də-gə-?-wi. Bij opdracht A2 zagen we dat de klinker -a geschreven kan worden door het rechterpootje korter te maken. De letter sa zou dus ሳ moeten zijn. Dit levert op: ድግሳዊ.
