Op reis in China Op zoek naar Monseigneur Schraven (1873-1937+) Annet Berntsen, januari 2007
Lieve familieleden Schraven-Eijsbouts, Hier volgt een verslag voor allen die geïnteresseerd zijn in het roomse familieverleden, en wel in China aan het begin van de vorige eeuw. Ik heb in september 2006 in China de stad Zheng Ding bezocht, het toenmalige Chengtingfu. Dit was de woon- en werkplaats van heerneef monseigneur Franciscus Hubertus Schraven. Omdat het dit jaar 70 jaar geleden is dat hij in China op trieste wijze overleed, rakel ik deze, voor de oudere generaties Schraven bekende, familiegeschiedenis op. Ik doe dat met veel plezier en met dank aan mijn vader Harry Berntsen en Marja Leyten Schraven, mijn oma Thea Berntsen-Schraven en oudoom Johan Schraven indachtig. Een vermoorde bisschop Ik maakte deze zomer – samen met mijn man Ron Bosboom - een lange reis door China. Bij de voorbereidingen kwam een jeugdherinnering bij mij boven: ik zie mijn grootmoeder Thea nog ontroerd spreken over een in China vermoorde bisschop: monseigneur Schraven! Naar China gaan en daar vermoord worden: zo’n verhaal maakte indruk op mij als kind. Ik had nu tijd om een en ander uit te zoeken. Parijs Mijn zoektocht begon voorjaar 2006 in Parijs. Mijn vader Harry wist nog dat daar enkele ‘resten’ van de bisschop te zien waren, waaronder zijn bril. In de jaren zeventig was hij er met mijn moeder Thila en zijn moeder Thea Berntsen-Schraven gaan kijken. Ik vond er, dankzij Harry’s feilloze reisgeheugen, het missieklooster Vincentius à Paulo van de lazaristen aan de Rue de Sêvres. In het kleine museum van een enorm, bijna leeg klooster, hangen twee lijsten. Eén lijst bevat een prachtig geborduurd doek van een pagode: de plaats van de moord. In een andere lijst zijn op een rode ondergrond verbrande resten van een bril, rozenkransen, stukken kleding en gespen als relikwieën tentoongesteld. Dat is wat in Parijs bewaard is gebleven van Monseigneur Schraven en zijn gezellen – in totaal negen geestelijken. Zij werden door soldaten en huurlingen van het Japanse leger op 9 oktober 1937 doodgeschoten en verbrand.
1
Oorlog tussen China en Japan Dit alles maak ik op uit het verslag in het jaarboek 1938 van de orde. Een oude, maar kwieke pater-archivaris had alles voor ons opgezocht en klaar liggen. Wat ik las is – ook in het Frans en ook na zoveel jaren – een aangrijpend verhaal van de willekeur die elke oorlog onmenselijk maakt: 1937 was het beginjaar van de Chinees-Japanse oorlog. De Japanners trokken vanuit het noordoosten via de spoorlijnen naar het zuiden. Chengtingfu – zo’n 300 kilometer ten zuiden van Peking - lag vlakbij een kruising van spoorwegen. De Japanners bombardeerden de omgeving en trokken de stad door. De Europese geestelijken zijn door soldaten uit de eetzaal weggevoerd en diezelfde avond nog bij de grote pagode omgebracht. De achtergebleven Chinese missionarissen en de zusters op deze missie hebben lang in onzekerheid geleefd over hun lot. De ware toedracht kwam pas na een paar weken aan het licht. Het waarom blijft – ook nu nog - onduidelijk. Waren de Japanse soldaten kwaad omdat ze – al plunderend diezelfde dag – niet genoeg geld en kostbaarheden hadden aangetroffen op de missie? Of, is hen door monseigneur Schraven belet Chinese vrouwen op te eisen die bij de zusters op het missieterrein hun toevlucht gezocht hadden? Was het puur willekeur en haat tegen buitenlandse geestelijken? Vast staat dat de ontvoering en moord een goed voorbereide actie was, en dat alleen de negen Europese missionarissen en gezellen die in de eetzaal waren het slachtoffer werden. De Japanners zijn kort na de ontdekking van de moorden door de katholieke missie in China ter verantwoording geroepen. Ze hebben ook zelf een onderzoek laten uitvoeren. Er zijn zelfs excuses aangeboden. Op hun kosten is er een monument opgericht ter herdenking van de omgekomen geestelijken voor de kerk in Chengtingfu. Het monument, de kerk en de pagode bestaan nog steeds. Die wilde ik graag met eigen ogen gaan zien. 2
Een laatste brief In een laatste brief – in het Frans aan zijn confraters in Parijs – op 17 september 1937 verzonden, op 21 oktober ontvangen – schreef Franciscus Schraven niet bang te zijn, ondanks de grote oorlogsdreiging. Na de aanhef, waarin hij vertelt hoe moelijk het is om te reizen, vervolgt hij: “(…)…sinds eind juli is de communicatie met Peking en Tientsin afgebroken: de post komt toch door, maar ik weet niet hoe. Ze komt hier ernstig vertraagd en zeer onregelmatig aan. Het is de post uit Europa die het meest regelmatig aankomt, hoewel de brieven er iets langer over doen dan gewoonlijk. Op dit moment zijn we veilig in onze stad Chengtingfu, van weinig belang in militair opzicht. Cheukiatchouang, 12 kilometer ten zuiden, maar aan het hoofd van de spoorweg van Shansi, is zwaar gebombardeerd door vliegtuigen. In de omgeving van onze stad, aan de kant van het station, maken de Chinese soldaten heel wat loopgraven, maar tot nu toe dienen ze nergens voor: de legers bevinden zich 150 kilometer naar het noorden.. Het zou kunnen dat na het ophouden van de regens, die extreem zwaar zijn in deze augustusmaand, de oorlogshandelingen serieus beginnen. Moge God ons beschermen, in het bijzonder tegen soldaten op de vlucht die de slechte gewoonte hebben alles wat ze tegenkomen te plunderen. We hebben een zware winter voor de boeg: enerzijds de oorlog, anderzijds de zware moessons die grote schade hebben toegebracht aan de velden. In China is het altijd hetzelfde: het zijn de arme boeren die betalen voor de gebroken potten. (…)” Op bezoek in Broekhoven in 1925 Franciscus Schraven was een neef van grootvader J. H. Schraven; zijn vader en mijn betovergrootvader waren dus broers; Franciscus was een neef van de familie Schraven-Eijsbouts. Hij is in 1873 geboren in Lottum en woonde als kind in Broekhuizenvorst, aan de Maas op de monumentale boerderij Op Wis. Hij volgde het grootseminarie te Rolduc en was 26 jaar oud toen hij in 1899 in Parijs tot priester werd gewijd. In datzelfde jaar nog vertrok hij als lazarist naar China. Hij werkte er als missionaris in het vicariaat en later in de stad Chengtingfu aan het grootseminarie. Hij werd er 20 jaar later, in 1921, tot bisschop gewijd. In 1925 was hij voor het eerst – en voor de enige keer in zijn leven- terug in Nederland. Hij bracht ook een bezoek aan Broekhoven in Tilburg. Bij die gelegenheid zongen de zusjes Schraven:
3
Bron: familiearchief van Marja Leyten Schraven.
Het moet deze ene ontmoeting met Franciscus Schraven zijn geweest die op mijn grootmoeder - toen twintig jaar jong - grote indruk heeft gemaakt. Ik weet dat mijn oudste broer Frans (geboren in 1959) naar hem vernoemd is. Mijn moeder vertelt dat boven zijn wieg het kruisje uit China hing dat monseigneur Schraven voor alle kinderen op Broekhoven meebracht. Het zwerft ergens in onze familie rond en wacht op gevonden worden! Het Schraven-archief van Marja Leyten Schraven Met een bezoek aan Marja en haar geweldige familie-archief kwam Monseigneur Schraven voor mij tot leven. Meer nog dan het verhaal van zijn dood interesseerde me
4
het verhaal van zijn leven. Wat deed de katholieke kerk (in hemelsnaam!) in dat enorme China, en wat deed een Schraven daar? Hoe komt een jongen uit de Peel in dat verre oosterse land tot bloei? De mooiste documenten zijn eerst enkele foto’s:
Een foto gemaakt in Parijs op de dag van zijn priesterwijding in 1899. Een rustige, trotse Franciscus Schraven te midden van zijn twee jongere broers op een bankje in de tuin van het klooster.
5
Een foto uit China: een jonge man met stevige baard, lange jurk met daarover een tuniek, muts en op Chinese schoenen – en: niet te zien, maar wel vastgesteld – lange vlecht op de rug. Devies van de kerk in de beginjaren van de missie in China was: zoveel mogelijk aanpassen aan de plaatselijke gewoontes!
Een laatste foto is van latere, mij onbekende datum. Samen met zijn neef, mgr. Geurts onder een houten ballustrade.
Ik lees een brief aan zijn nicht (en mijn oud-tante) Toos Coumans-Schraven. Hij reageert op haar verzoek peetoom te worden van haar 3e kind, Frans Coumans. Hij wil dat graag zijn, maar aarzelt. Hij vraagt Toos met de pastoor te overleggen, want op deze afstand kan hij slechts bidden. Maar met tante Truus als peettante heeft hij er wel alle vertrouwen in dat het goed komt met dit kind! 6
Een latere foto uit Marja’s archief: de neven mgr. Schraven en mgr. Geurts in vol ornaat. Katholiek in China nu: een boven- en een ondergrondse kerk Via Marja kom ik in contact met een echte vorser naar het missieleven van de lazaristen in China: Pater Wiel Bellemakers, lazarist in Nijmegen. Wiel Bellemakers bezocht China en Chengtingfu (nu Zheng Ding) in 1997 met een officiële missie van lazaristen. Zij gingen op bedevaart naar Chengtingfu bij gelegenheid van zijn 60-jarige dood. Het was de eerste keer dat zo’n officieel bezoek werd toegestaan in communistisch China. In de jaren ’40 en onder Mao’s regime vanaf 1954 zijn vrijwel alle uit Europa afkomstige katholieken en andere christenen uit het land verdreven. De Culturele Revolutie (1964-1976) heeft enorme schade toegebracht aan mensen en gebouwen: vrijwel iedereen die openlijk katholiek was is vervolgd. Vele katholieke Chinezen zijn omgebracht, tallozen bespot en tot tientallen jaren toe te werk gesteld in kampen. Kerkelijke gebouwen en kloosters zijn onteigend, verwaarloosd, verwoest of als overheidsgebouwen in gebruik genomen. Wat bleef voortbestaan - en thans bloeit - is een katholieke Chinese kerk op twee fronten: een bovengrondse kerk die door de overheid erkend wordt, maar die niets te maken heeft met het kerkelijk gezag van Rome. De Chinese overheid benoemt eigen bisschoppen. Zoals ik dat herken in het huidig Tibetaans boeddhisme: Niet de Dalai Lama, maar een met instemming van de Chinese overheid benoemde opvolger, is de nieuwe geestelijk leider. Daarnaast bestaat er een ondergrondse Chinese kerk, een kerk in het geheim dus, die echt een rooms katholieke kerk wil zijn. En die nog geregeld vervolgd wordt. Op 28 september verscheen een bericht in de pers dat bisschop Julius Jia Zhiguo, de ondergrondse bisschop van Zheng Ding – na tien maanden hechtenis werd vrijgelaten. In de twee jaar daarvoor was hij tien keer opgepakt. Hij werd onder druk gezet om zich te voegen naar het gezag van de Katholieke Patriottische Vereniging, die alleen het gezag van de overheid erkent. (Dit bericht kreeg ik onlangs van Vincent Hermans, waarover later meer.) Dezelfde mensen werken voor de bovengrondse kerk, op een manier zoals dat alleen in China kan. Kortom: politiek en dus erg ingewikkeld om als blijmoedige reiziger te bevatten, laat staan te beschrijven! Daarom was ik blij Wiel Bellemakers te ontmoeten. Hij schreef een uitgebreid verslag van zijn reis en ervaringen ‘In het voetspoor van onze confraters in China’. In 1997 was voor hem vrijuit reizen nog niet mogelijk. Hij vertelde toentertijd voortdurend begeleid en ook geschaduwd te zijn door ‘gidsen’ in overheidsdienst. Het missieterrein en de kerk van Chengtingfu heeft hij niet mogen bezoeken. Hij gaf me enkele waardevolle plaatsnamen mee en een
7
naam: Peter Zhao, een Chinese priester – werkzaam bij de kathedraal - die ons vanuit Peking/Beijing op weg zou kunnen helpen. Naar Chengtinfu / Zheng Ding Uit mijn reisverslag, 12 september 2006
Foto’s: Ron Bosboom, sept. 06
Zheng Ding, de kerk “Lieve vrienden en familie, ik zit op de Foreing Languages University in Beijing en kan hier op de kamer van collega-docent Nederlands - inmiddels vriend Anton - jullie rustig schrijven. Ron en ik waren vorige week al uitgenodigd om te komen kijken op de universiteit. Daar geeft Anton les in de Nederlandse taal en cultuur aan 24 Chinese studenten! Een aantal studenten konden Ron en mij helpen om in Beiiing enkele plaatsen te bezoeken: Ron ging naar het ziekenhuis voor infectieziekten (Ditan Hospital), ik bezocht de kathedraal van Beijing om daar Peter Zhao te spreken. Hij is er priester en zijn ouders wonen in Zheng Ding. Met de hulp van twee kordate studentes was het reizen naar de Nantang-kathedraal een fluitje van een cent. Kerken staan namelijk niet op de kaart in China…maar via hen was de weg gevonden en het contact snel gelegd. Met enkele telefoontjes was een bezoek aan Zheng Ding voor ons geregeld. Zo reisden we een paar dagen later af naar het zuiden, 3 uur met de trein, naar Shiajiazhuang, nu de provinciehoofdstad. We hadden Anton gevraagd met ons mee te reizen. Hij vond dit uitstapje wel interessant en hij spreekt erg goed Chinees. Zo handig. We werden bij het station opgehaald door een priester, father Guo, die ons naar Zheng Ding bracht, zo’n 20 km verderop.
Annet bij het monument ter nagedachtenis mgr. Schraven en zijn gezellen
8
We stopten op een plein waar de kerk en het monument voor mgr. Schraven en zijn gezellen staan. Vanaf die plek kun je de grote pagode waar hij vermoord werd nog goed zien liggen. Ik was ontroerd daar nu te staan, de naam Schraven in de steen gegraveerd te zien. Het was bijzonder en ook wel verrassend te zien hoe veel er nog over is van het missieterrein.
Foto 5: bisschopshuis De gebouwen zijn al jaren van de regering, ze zijn vervallen, maar nog wel degelijk in gebruik door het leger. Het geluk van ons bezoek die dag was dat de kerk gerestaureerd werd aan de buitenkant. Omdat er aan de deuren gewerkt werd konden we naar binnen! Ron heeft veel foto's gemaakt van het interieur. De kerk is al jaren een verlaten vergader- en filmzaal, en wordt nergens meer voor gebruikt. Alleen bouwafval vindt er zijn opslag. De kerk is nog goed intact, maar het plafond is verlaagd. Een rode partij-ster ‘siert’ nu het midden. Maar het koor-gedeelte is nog als vanouds en herkenbaar als kerk, inclusief alle schilderingen die er in de 20-er jaren zijn aangebracht.
In de kerk
9
Daarna liepen we naar de prachtige pagode en beklommen de 9 verdiepingen via donkere houten trappen, zoals in een oude molen! Vanuit de kleine ramen konde we ons een voorstelling maken van de omvang van het missieterrein naast de boeddhistische tempel, te midden van een nu volgebouwde stad. Het volgende bezoek was het voormalige kleinseminarie in een dorp buiten Zheng Ding. In dit dorp Paitang wonen de ouders en oom van de priester die we in Beijing. 3 oude mensen - stonden ons inderdaad op te wachten en lieten ons het totaal vervallen terrein zien. Daar is de missie eind 19e eeuw in China begonnen met een school en een kleine kerk. Mgr. Schraven en zijn medebroeders zijn er toentertijd begraven, maar hun grafstenen zijn zoek. Ze hebben de culturele revolutie niet overleefd.
Annet en Ron bij de pagode, plaats van de moord De oude mensen waren blij met ons bezoek en zeer hartelijk. Ze nodigden ons uit de volgende dag terug te komen. We overnachtten in Shiajiazhuang, Ik heb daar die zondagochtend eerst een kerkdienst meegemaakt, geleid door father Guo. Hoe levend is de katholieke kerk in China? Ik kan het jullie niet zeggen, maar deze kerk – niet meer dan een sobere fabriekshal - zat vol, jong en oud zongen mee, knielden op zelfgemaakte matten en luisterden aandachtig. Ron en Anton sliepen lekker uit! Terug in Zheng Ding zagen we eerst de werkelijk prachtige boeddhistische tempel die naast het terrein van de katholieke missie ligt. Deze tempel staat er sinds de 17e eeuw. Het was bekend dat de priesters en de boeddhistische monniken goede contacten hadden en met elkaar schaakten. We hebben de doorgang in de muur
10
tussen de twee terreinen gezocht: we vermoeden daar waar nu een fietsenstalling is! Het tempelcomplex is groot en indrukwekkend mooi. Dat moet mgr. Schraven toen toch ook ervaren hebben. Hoe zag hij een nieuw geloof in China groeien naast een ander, zoveel ouder geloof?
De boeddhistische tempel, gezien vanaf het (voormalige) missieterrein
Ik kan – vanuit mijn tijdsbeeld en mijn ervaringen – niet meer navoelen met welke verwachtingen de katholieke kerk zich in China vestigde. Wat ik wel kan invoelen is dat het boeddhisme en het katholicisme elkaar raken in beleving: veel goud, wierook en prachtige beelden! Aan het einde van de middag troffen we de oude mensen weer in Paitang. Ze hadden nu de sleutel van de kerk op het klein-seminarie bij zich, en we zagen een prachtig gerestaureerde maar lege kerk. Ron ging achter op de brommer, ik zat met Anton en de oude vrouw opgevouwen in zo'n Chinese bromfiets-met-laadbakjehobbelend over de zandwegen naar hun huis! Het was een prachtig weekend!”
Op weg in Paitang, naar het kleinseminarie! 300 brieven van mgr. Schraven gebundeld We zijn nu drie maanden terug uit China. De foto’s en ervaringen in Zheng Ding kon ik onlangs delen met een ver familielid: Vincent Hermans uit Simpelveld. Hij zat samen met Paul Gerritsen op het Vincentius seminarie in Zundert. Zijn grootmoeder woonde Op Wis en was de oudste zus van mgr. Schraven. Zij was een nicht van onze (over)grootvader. Bij het opruimen van een zolder van de jongste broer van de bisschop heeft Vincent een schoenendoos vol brieven uit China aan de familie gevonden. Deze heeft hij uitgetypt en ze worden binnenkort gebundeld, aangevuld met de brieven aan andere familieleden, waaronder die aan de Schraven-Eijsbouts uit Marja’s archief!
11
Daarbij is Vincent Hermans oprecht geïnteresseerd in de rol die Mgr. Schraven gespeeld heeft in de ontwikkelingen van het missiewerk in de jaren ’20 in China. Ook toen ging het al om de discussie of Europese priesters letterlijk de dienst moesten blijven uitmaken, of dat er een Chinese kerk moest kunnen ontstaan onafhankelijk van Europese geestelijken. Vincent is de echte mgr. Schraven-kenner. In zijn archief zijn vele originele foto’s en publicaties terug te vinden. Hij is aan het schrijven over dit alles, en houdt me op de hoogte als zijn boek over mgr. Schraven vorm gaat krijgen. Daarover bericht te zijner tijd via deze website! Tot besluit Ik hoop dat ik met dit lange verhaal een aantal geïnteresseerde familieleden heb bereikt. Wie meer wil weten, of graag tips wil hoe leuk het is om door China te reizen: welkom in Arnhem! Mijn email:
[email protected] Met lieve groet aan ieder, Annet Berntsen, Arnhem, 30 januari 2007
12
