Op avontuur in de natuur (najaar) veldwerk – groep 4,5,6
Inhoud: omschrijving achtergrondinformatie lessuggesties 1.1 regenwormhotel 1.2 regenwormonderzoek werkblad regenworm schimmels en paddestoelen werkblad paddestoelen handleiding ouders/begeleiders
blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz.
Milieu Educatie Centrum ‘De Witte Schuur’ Wilhelminaplantsoen 2, 1601 LS Enkhuizen tel: 0228-320 310/
[email protected] www.mec-dewitteschuur.nl
2 3 4 4 4 5 6 7 8
Veldwerk – Op avontuur in de natuur (najaar)
Voor: Wanneer: Duur: Locatie:
de middenbouw september/oktober ca. 1½ uur vanuit De Witte Schuur
Doelstelling Kennismaking met de natuur in de directe leefomgeving en natuurbeleving.
Wat levert het op? De leerlingen worden uitgenodigd om de verrassende aspecten van de “gewone natuur” te ontdekken. Op een speelse, doch zeer gerichte werkwijze, leren ze de natuur waar te nemen en te onderzoeken. De persoonlijke relatie met de directe leefomgeving wordt gestimuleerd.
Inhoud en werkwijze In deze activiteit wordt met kleine groepjes gewerkt (ca. 4 lln). We werken in een stervorm ‘opdrachtenwinkel’. Op een centraalpunt staan de opdrachten en de materialen klaar voor het gebruik. Een groepje neemt een opdracht met evt. bijbehorende materialen, voert de opdracht uit, brengt de spullen en de opdrachten weer terug een neemt een nieuwe. De opdrachten zijn divers; sommige zijn gericht op beleving, andere op onderzoek. Elke opdracht kan afzonderlijk uitgevoerd worden. Het kan zijn dat niet alle opdrachten door alle groepjes gemaakt zijn. De opdrachten worden vooral in de heemtuin uitgevoerd. We gebruiken de verschijnselen van het seizoen om leerlingen inzicht te geven in de samenhang van verschillende kenmerken. Inhoud: deze activiteit valt in het kader van het thema herfst. In deze tijd van het jaar besteden we aandacht aan de kringloop. In één praktijkles kunnen we niet het hele onderwerp uitdiepen, daarom hebben we een aantal lessuggestie voorbereid om in de klas verder mee aan de slag te gaan.
Organisatie In ons centrum staat alles klaar voor de klas. De leerlingen zijn voorbereid op de activiteit en er komen voldoende begeleiders mee. Een medewerker van MEC De Witte Schuur ontvangt de klas en geeft een inleiding over de activiteit, waarna de groepjes aan de slag kunnen. De ouders/begeleiders begeleiden de groepjes. De leerkracht zorgt dat de leerlingen correct werken. De laatste 10 minuten van de activiteit zitten we weer gezamenlijk de activiteit te evalueren.
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 2 van 8
Achtergrondinformatie Onze eigen omgeving is in de herfst reuze interessant om te onderzoeken. ‘Op avontuur in de natuur’ is een stervormige activiteit waarbij de leerlingen kenmerken van de herfst onderzoeken. Alles wat onderzocht, gevonden en ontdekt wordt, kan ook dicht bij huis, school of onderweg gevonden worden! In de activiteit in De Witte Schuur, kunnen we het onderwerp herfst niet volledig behandelen. Het is een brede thema en de processen die in deze periode in de natuur zich afspelen kun je niet in een moment aanschouwen. In deze docentenhandleiding hebben we voor u een aantal lessuggesties verzameld om in de klas met dit onderwerp aan de slag te kunnen. U kunt uiteraard ook de lessen herfst uit u methode gebruiken. Kringloop In de natuur gaat niets verloren. Alles wordt steeds opnieuw gebruikt. We kennen de drie grote kringlopen: waterkringloop, lucht (gassen)kringloop en voedsel(mineralen)kringloop. De herfst is het seizoen bij uitstek om hierbij stil te staan, het gaat dan vooral over het natuurlijke afval. Hoe verdwijnen alle mooie herfstbladen? Voedselkringloop
De opruimers van de natuur: In de voedselkringloop kennen we drie processen; productie, consumptie en reductie. Alle groene planten zijn de producenten. Alle levende organismen die hier van leven zijn de consumenten. De bodemdiertjes, schimmels en bacteriën die het organische materiaal afbreekt zorgen weer voor de reductie. Ze verteren de plantenresten en ‘poepen’ het daarna weer uit. De voedingsstoffen (mineralen) die in de plantenresten zaten, komen op die manier weer terug in de grond. Daar worden de voedingsstoffen weer opgenomen door de wortels van de planten. Op die manier is er een kringloop waarbij de wormen bijv. een zeer belangrijke rol spelen. MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 3 van 8
Lessuggestie: De herfst is het seizoen waarin de natuur zich voorbereidt op de winter. De dagen worden kouder, korter en natter en de bomen laten hun bladeren vallen. Noten, vruchten en bessen zijn ook in de herfst rijp. Naast de beleving van natuurschoon is de herfst ook een mooi moment om de kringloop van de natuur goed waar te nemen. Dode bladeren, takken en ander natuurlijk afval worden opgeruimd door bodemdiertjes, paddestoelen en bacteriën. 1. Bodemdiertjes De bodemdieren zijn een onmisbare schakel in de voedselkringloop. Een ‘super dier’ is de regenworm. Naast haar nuttige werk, laat ze zich goed onderzoeken. Een regenworm onderzoek levert altijd verbazing op. De regenwormen Als je een worm van dichtbij bekijkt, zie je dat hij is opgebouwd uit segmenten (ringen). Halverwege het lijf zie je een dikker stuk, dat is het zadel. Een worm heeft geen ogen, oren of neus, maar wel een mond aan de voorkant. Over het hele lichaam van de worm zitten zintuigen in de huid. Deze zintuigen zijn onder andere gevoelig voor temperatuur, vocht en aanraking. Op elk segment (ring) heeft een worm een aantal stugge haren zitten, de borstels. Deze borstels zetten ze vast in de wand van hun gang als iets of iemand ze eruit probeert te trekken. In de wormenbak kun je het werk van de wormen goed bekijken. Ze graven gangen en zorgen ervoor dat er lucht in de grond kan komen. Zo wordt de aarde luchtig en los. Ook trekken ze de bladeren de grond in en zorgen voor een goed gemengde grond. 1.1 Het wormenhotel Voor dit onderzoek hebben we behalve wormen ook een wormenbak of een (jam)pot nodig. Bij een smalle bak, maakt de regenworm de gangen tegen het glas aan en is dan mooi zichtbaar. De bak wordt gevuld met drie of vier verschillende soorten aarde. Dit mag onder andere aarde uit de tuin en zand uit de zandbak zijn. Bovenop de aarde komt een laag dode bladeren. Dek de bak af met een stuk vitrage die je op de plaats houdt met een elastiekje. Maak van karton een deksel voor de bak. Wormen vluchten weg voor licht, dus de wanden van de wormenbak moeten donker gehouden worden, anders gaan de wormen daar niet graven. Spuit af en toe wat water met een plantenspuit op de bovenste laag. Om te kijken verwijder je even het deksel. Dit maakt het wormenhotel extra spannend! Het is leuk als je de bak ongeveer 2-3 weken in de klas laat staan, zodat je goed kunt zien wat de wormen allemaal doen. Worden de lage grond door de wormen door elkaar gemengd? Wat is er met de bovenbladeren gebeurd? 1.2 werkblad regenwormen Antwoorden bij het werkblad: 1e. De kop is slanker dan het achtereind. 1f. De verdikking is het zadel of clitellum. Daar worden de eieren gevormd. 2. De worm gebruikt spieren en borstels om vooruit te komen. 3. De darm van de worm is recht. Alleen vooraan zit een maaguitstulping.
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 4 van 8
Werkblad regenwormen Materialen: Regenwormen, glazen bak of pot (jampot), karton, tekenpapier, stopwatch 1. Onderzoek de worm
a. Hoe lang is jouw regenworm?
Hij is
b. Kun je ogen ontdekken?
Ja/nee
c. Heeft de regenworm haartjes?
Ja/nee
d. Zie je pootjes?
Ja/nee Ja/nee
cm
Dat zie ik aan
e. Heeft de regenworm een voor- en achterkant?
f. Heeft het dier een verdikking aan zijn lijf?
Ja/nee
2. Pak de regenworm voorzichtig op en laat hem over een tekenblad kruipen. •
Luister goed. Kun je hem horen kruipen? Ja/nee
•
Hoe komt het dier vooruit? Kijk door een loep.
De worm gebruikt daarvoor 3. Houd een worm tegen het licht en kijk of je zijn darm kunt zien. De darm is donker als hij gevuld is met eten. Kruis aan wat klopt… De darm … Kronkelt flink Kronkelt een beetje Is recht 4. Leg een worm in een bakje op de vochtige aarde. Hoelang duurt het voor de worm onder de grond is verdwenen? Gebruik de stopwatch daarbij. Het duurt_ _ _ _ _ _ seconden/minuten. 5. Wat vind je van het dier? Ik vind
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 5 van 8
2. Paddestoelen, schimmels. De schimmels en bacteriën zorgen voor de laatste fase van vertering. Al het organische materiaal is tot mineralen ontbonden. Van de schimmels kennen we vooral de paddestoelen ook wel zwammen genoemd. In de natuur verteert de paddenstoel dode resten van planten en dieren. Zij zorgen er dus voor dat al het afval uit de natuur wordt opgeruimd. Als er geen paddenstoelen zouden zijn, zou het afval alleen maar toenemen. Dit is ook een reden waarom er juist in de herfst zoveel paddenstoelen te vinden zijn. Een tweede reden is de vochtigheid. In de herfst valt er vaak regen en daar houden paddenstoelen van. Het is zelfs zo dat een paddenstoel voor 90% uit water bestaat! De draden van de zwamvlok kun je vergelijken met de wortels van een plant. Deze draden zijn heel erg dun en kunnen meters lang worden. Het gedeelte van de paddenstoel dat boven de grond groeit, noemen we het vruchtlichaam. Het vruchtlichaam bestaat uit de steel en de hoed. Aan de onderkant van de hoed zitten de plaatjes of buisjes van de paddenstoel. Daar worden de sporen gemaakt. Sporen kun je dus vergelijken met zaden. 2.1 Schimmel: Een paddenstoel is namelijk een soort schimmel die op een voedingsbodem groeit. Misschien heb je wel eens een boterham te lang in een plastic zak laten zitten. Na een tijdje ontstaat er een groene schimmel op het brood. Het brood is dan de voedingsbodem voor de schimmel die erop groeit. Maak met de kinderen een proefje: Waar houden schimmels van? Nodig: 4 sneetjes brood, 4 plasticzakjes: 1 vochtig sneetjes in een zakje en leg dit in een warm licht plek 1 sneetjes leg dit ernaast 1 vochtig sneetjes in een zakje en leg dit in de koelkast 1 sneetjes leg dit ernaast Kijk een week later. Wat zie je?
2.2 werkblad paddestoelen: Champignons zijn eetbare paddestoelen en zijn verkrijgbaar in elke supermarkt. Voor dit proefje kunt u kiezen om ook een andere (wilde) paddestoel te gebruiken en te vergelijken met champignons Nodig: Kopieer het werkblad Rijpe champignon: 1 per kind Messen
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 6 van 8
Werkblad paddestoelen Paddestoelen leven van dode resten van planten en dieren. Zij zorgen er voor dat al het afval uit de natuur wordt opgeruimd. Als er geen paddenstoelen zouden zijn, zou het afval alleen maar toenemen! Een champignon is een eetbare paddestoel, die we in de supermarkt kunnen kopen. Voor dit proefje kun je ook een wilde paddenstoel gebruiken. Trek een lijn naar de juiste plaats: Onderdelen van een paddenstoel: Zwamvlok Kraag Hoed van de paddenstoel Knol Steel Sporen Plaatjes of buisjes
Maak een afdruk van je champignon.
Lekker Recept
Verwijder de steel en snij het vlies van de onderkant.
Zoek een lekker paddestoelen recept op (je kunt het bijv. aan je moeder vragen of van het internet halen) Schrijf het recept hieronder:
Heeft de champignon plaatjes of buisjes?.......... Leg de champignon op het blad en wacht een paar dagen.
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 7 van 8
Handleiding voor de begeleiding/ouders bij ‘op avontuur in de natuur’. Deze veldwerk activiteit wordt vanuit MEC DE Witte Schuur te Enkhuizen. Er wordt met kleine groepjes gewerkt (ca. 4 lln). We werken in een stervorm. Op een centraalpunt staan de opdrachten en de materialen klaar voor het gebruik. Een groepje neemt een opdracht met evt. bijbehorende materialen, voert de opdracht uit, brengt de spullen en de opdrachten weer terug een neemt een nieuwe. De opdrachten zijn divers; sommige zijn gericht op beleving, andere op onderzoek. Elke opdracht kan afzonderlijk uitgevoerd worden. Het kan zijn dat niet alle opdrachten door alle groepjes gemaakt zijn. De opdrachten worden vooral in de heemtuin uitgevoerd. We gebruiken de verschijnselen van het seizoen om leerlingen inzicht te geven in de samenhang van verschillende kenmerken. U begeleidt (op verzoek van school) een groepje kinderen. Elk groepje werkt zelfstandig in eigen tempo. Het is beter 5 opdrachten mét aandacht te doen, dan 10 afgeraffeld! Evt. benodigde materialen zitten in de mand met de opdrachtnaam. Neem de mand mee en zoek een rustig plekje om de opdracht uit te voeren. Lees de tekst éérst goed door/voor en ga dáárna pas aan de slag. Aandacht punten: De (leer)houding van de kinderen is belangrijk. Zorg dat het groepje bij elkaar blijft en dat iedereen betrokken is. Werkhouding is ook belangrijk. Op de paadjes blijven en niet meer plukken dan nodig is. Gebruik het materiaal waar het voor gemaakt is. Een plezierig natuuravontuur toegewenst.
MEC De Witte Schuur - Op avontuur in de natuur – docentenhandleiding Pagina 8 van 8
