NU MM E R 4 - 2011
Jan Timmers
Oogst van gewijde grond Muntvondsten van Gemertse akkers
In een vorige editie van Gemerts Heem hebben
de detector komt, blijven onbekend, omdat de
we geschreven over de vondst van een pause-
vondsten niet worden gemeld.
lijke bulla in Gemert. Een loden zegel van een
Eén van de uitzonderingen daarop is Ben Spie-
oorkonde van Johannes XXII, die paus was in de
rings uit Beek en Donk. Van alle voorwerpen die
periode 1316-1334. In dat artikel werd aan-
hij aantrof maakt hij een aantekening waar en
gegeven dat dit soort waardevolle en “gewijde”
wanneer hij ze aantreft. Bovendien maakt hij van
voorwerpen niet zo maar per ongeluk op akkers
veel vondsten een foto. Een deel van zijn verza-
verzeild raakten, maar dat deze kostbare en
meling waardevolle vondsten is te bekijken in
waardevolle voorwerpen bewust op akkers wer-
een vitrine in de kantine van de Latijnse School
den begraven om vruchtbaarheid van de akker
in Gemert.
af te smeken of eventueel werden achtergelaten
Om een indruk te geven van het soort voorwer-
als dank voor een goede oogst.1
pen is in dit artikel een kleine keuze gemaakt en
Als dat inderdaad het geval is dan zou je ver-
zijn een aantal foto’s afgedrukt die Ben Spierings
wachten dat er veel meer van dit soort opmerke-
maakte.
lijke voorwerpen aangetroffen worden op velden en akkers. Dat blijkt ook daadwerkelijk het geval
We beginnen met een tweetal foto’s van
te zijn. Regelmatig lopen op Gemertse akkers
munten. In beide gevallen gaat het om munten
mensen rond met een metaaldetector, die op
die oftewel bij het vinden aan elkaar vastzaten
die manier allerlei metalen voorwerpen aantref-
oftewel tegelijkertijd in elkaars directe nabijheid
fen. Veelal zijn dat verloren voorwerpen met in
zijn aangetroffen. Het feit dat deze munten bij
het algemeen weinig waarde, maar daarnaast
elkaar worden aangetroffen geeft ook aan dat
worden ook veel gewijde voorwerpen aangetrof-
ze destijds ook tegelijkertijd en bij elkaar op de
fen zoals medailles en kruisjes. Ook de beschre-
akker zijn achtergelaten. Dat is nog een extra
ven bulla moeten we rekenen tot die gewijde
argument dat deze bijzondere vondsten geen
voorwerpen. Daarnaast worden veel munten
verloren voorwerpen zijn, maar opzettelijk en
aangetroffen, de meesten van koper of brons,
bewust zijn achtergelaten.
maar ook exemplaren van zilver en goud. Die voorwerpen worden vooral gevonden door
De meest bijzondere muntvondst op Gemertse
mensen die met een metaaldetector op akkers
akkers betreft echter een gouden munt, gesla-
gericht gaan zoeken naar metalen voorwerpen.
gen in Mechelen in de periode 1384-1386.
Veel van de vondsten van deze zogenaamde
Het was de eerste gemeenschappelijke munt
“piepers”, genoemd naar het piepen van de me-
van Brabant en Vlaanderen binnen de muntunie
taaldetector als er een metalen voorwerp onder
van hertogin Johanna van Brabant en Philips de
Gemerts Heem
1
2011/4
Afb. 1 Links de kopzijde, rechts de muntzijde van 5 zilveren munten, die bij het vinden aan elkaar geplakt zaten. In 2003 gevonden in de buurt van de Achterhaag. De vier bovenste munten zijn zogenaamde 2-albus munten, geslagen in Keulen in respectievelijk 1659, onbekend jaar, 1684 en 1673. Onderaan een zilveren Bezemstuiver van het gewest Gelria (Gelderland) geslagen in 1738.
Afb. 2 Links de kopzijde, rechts de muntzijde van 4 zilveren munten vlak bij elkaar gevonden op de Ploesterdonk in Gemert. Het zijn drie zilveren 2 stuiver munten. Linksboven 2 stuiver stuk Daventria 1683; rechtsboven 2 stuiver stuk Noviomagus 1686; rechtsonder 2 stuiver stuk van West Frisia. Linksonder een zilveren dubbeltje van koning Willem III uit 1884.
Gemerts Heem
2
2011/4
Afb. 3 (links) Twee wapenschilden van Brabant en Vlaanderen onder een gotische baldakijn. randschrift: IOh’:DUCIS:BRABA: PhS’: DUX: BORG:Z:COM:FLAND ‘Vertaling’ van het randschrift: Johanna hertogin van Brabant; Philips hertog van Bourgondië en Graaf van Vlaanderen
Afb. 3 (rechts) Wapen van Brabant geplaatst op een bloemenkruis binnen een vierpas met randschrift: + MONETA ❀ NOVA ❀ BRABANTIE ❀ ET ❀ FLANDRIE ❀ ‘Vertaling’ van het randschrift: Nieuw geld van Brabant en Vlaanderen
Stoute, als hertog van Bourgondië en graaf van
Gemertse akkers werd gevonden. Het is tegelij-
Vlaanderen. Deze gouden munt staat bekend
kertijd één van de oudste munten, maar zeker
onder de naam Gouden Roosebeker. Er bestaan
niet de oudste. De oudste aangetroffen munten
meerdere versies van, maar de in Gemert aange-
dateren uit de Romeinse tijd. Van de Kranebra-
troffen variant is uiterst zeldzaam. Er is naast dit
ken zijn twee Romeinse munten bekend. De
exemplaar uit Gemert maar één exemplaar meer
munten zijn zodanig “versleten” dat ze moeilijk
bekend en die bevindt zich in het koninklijk pen-
herkenbaar zijn. Een andere Romeinse munt
ningkabinet te Brussel. De munt werd aangetrof-
werd aangetroffen aan de Broekkant in Gemert.
fen op de Kranebraken.
Het is een zilveren denarius met opschrift Diva
De gouden munt is een zogenaamde Gouden
Faustina (de goddelijke Faustina). De munt is
Roosebeker met een waarde van één groot. De
geslagen na de dood van Faustina in de periode
munt werd geslagen in Mechelen in de periode
142-161 na Christus door de Romeinse keizer
1384-1386 als eerste gemeenschappelijke
Antoninus Pius, weduwnaar van Faustina.
munt van Brabant en Vlaanderen binnen de
Het aantal munten dat op Gemerts grondgebied
muntunie van Johanna van Brabant en Philips
is aangetroffen is groot. Het betreft meestal
de
bronzen of koperen munten. Vaak zijn die
Stoute.2
De gouden Roosebeker is voorzover bekend
munten in de loop van de tijd zodanig aangetast
tot nu toe de meest waardevolle munt die op
dat ze moeilijk determineerbaar zijn zonder ze
Gemerts Heem
3
2011/4
vooraf op een goede manier schoon te maken. Zilveren munten blijven veel beter bewaard. Dat betekent niet dat ze altijd direct herkenbaar zijn. Veelal gaat het om munten, die lange tijd gebruikt zijn en door het gebruik een tamelijk versleten oppervlak hebben gekregen. Ook het aantal aangetroffen zilveren munten is nog behoorlijk groot. In ieder geval te groot om allemaal af te drukken in dit artikel. Afb. 8: Munten op velden en akkers worden bijna altijd los van elkaar aangetroffen. Ze worden niet gevonden op de manier zoals afgebeeld op deze foto van de vitrine in De Latijnse School. Maar om een indruk te geven om welke aantallen munten het gaat, geeft dit wel een aardig beeld.
Twee voorbeelden drukken we nog af. Het gaat om een zogenaamde zilveren rijder geslagen in de stad Kampen in 1668 en een zilveren Philipsdaalder van koning Philips II uit 1571.
Niet alleen munten Naast de grote hoeveelheid munten die op akkers in Gemert werden aangetroffen
Afb. 9: Twee kruisjes die gebruikt zijn als hanger, waarschijnlijk aan een rozenkrans. Het linker kruisje dateert uit de 16de of 17de eeuw, het rechter uit 17de of 18de eeuw
zijn ook diverse religieuze en gewijde voorwerpen aangetroffen, die we net zoals
Afb. 10: Tot slot twee vondsten die een bijzondere relatie met Gemert hebben. Een medaille van Onze Lieve Vrouw van Handel met randschrift: “O L Vr v Handel. Troosteres der bedrukten b v o” en rechtseen beeldje van Gerardus Majella.
munten kunnen beschouwen als offergave voor een goede oogst.4
Noten . Ad Otten en Jan Timmers, Middeleeuwse Pauselijke bulla in de Kromstraat; Gemerts Heem jrg 2011, nr 2 blz 6. 1 2. P.O. van der Chijs, De munten der Nederlanden tot de Pacificatie van Gent; 1851-1866, deel 1. 3. Van der Chijs, zie noot 2, plaat X nr 1. 4. Met dank aan Ben Spierings die gegevens van zijn vondsten beschikbaar stelde aan de heemkundekring. Uit die gegevens is dankbaar geput. De foto’s voor dit artikel zijn voor het merendeel van hem afkomstig. De foto’s van de gouden Roosebeker zijn van de heemkundekring. 4
5
6
Afb. 4: Tekening van de gouden Roosebeker uit P.O. van der Chijs 3 Afb. 5: Kop en muntzijde van de Romeinse zilveren denarius van Diva Faustina Afb. 6: Een zogenaamde zilveren rijder, geslagen in de stad Kampen in 1668, aangetroffen in de Deelse Kampen Afb. 7: Een Philips daalder, geslagen door koning Philips II in 1571, gevonden op de Hazeldonk
Gemerts Heem
4
2011/4
7
J a c q u e s v a n d e r Ve l d e n
De Praojs(t) Vroeger was het heel gewoon om bijnamen te
de Gemertse familie Snijders op die manier de
gebruiken. Het was een eenvoudige manier om
bijnaam de Praojs(t) gekregen hebben? De t op
aan te geven wie er precies bedoeld werd. Als
het eind - in Gemert had men het altijd over ‘de
je ergens kwam dan vroeg men “van wie béénde
Praojst’ – roept misschien twijfels op, maar een
gaj d’r ínne?”. Het antwoord zou kunnen zijn:
t (of d) wordt in het taalgebruik aan het eind
“ik bén d’r ínne van Jan de Praojst” of “ik bén
vaak toegevoegd zonder enige betekenis (zie bij
d’r ínne van Tontje de Praojst”. Deze bijnaam
‘Geraadpleegde bronnen’ onder Etymologisch
beperkt zich in Gemert tot de slagersfamilie
Woordenboek).
Snijders. Een van hun voorvaderen werd de Praojs(t) genoemd. Deze bijnaam onderscheidt
Beroepsnamen
deze familie ook van anderen met dezelfde
Lidwoordnamen met de(n) vormen een kleine
familienaam.
minderheid binnen de beroepsnamen. De Boer, De Jager, De Gruiter en ook De Snijder zijn
Herkomstnamen
bekende voorbeelden hiervan. Ook bijnamen
Dit soort namen geeft aan uit welk land, provin-
worden dikwijls op die manier gevormd. Mijn
cie, streek of plaats iemands voorvader vandaan
grootvader werd bijvoorbeeld Tieneske de
komt. Binnen deze groep spelen de namen met
Mùlder genoemd. Zo hebben we in Gemert de
de(n) een bescheiden rol. Toch weet bijna ieder-
bijnamen de Kèùster, d’n Braower, de Klumper,
een wel een paar van deze namen te noemen,
d’n Dékker, de Stuuper en volgens mij ook de
zoals De Zeeuw, De Vries, De Gooyer, en niet te
Praojst.
vergeten De Pruis. In Gemert komen ook nog de bijnamen d’n Bèls en d’n Daojtser voor. Het
Hun betekenissen
beroep snijder betekent in het Duits, schneider
Omdat bijnamen in het dialect worden uitge-
‘kleermaker’. Het lijkt mij logisch dat een ge-
sproken, moeten ze eerst vertaald worden in het
boren Duitser, met de familienaam Schneiders,
Standaardnederlands om te begrijpen wat hun
die in Gemert gaat wonen, daarom Snijders
betekenis is. De beroepsnaam de Kèùster bete-
bijgenaamd de Praojs zal worden genoemd! Is
kent in het Standaardnederlands de koster. Dat
het misschien ook mogelijk dat deze bijnaam
levert geen problemen op, omdat het beroep
werd gegeven aan mensen die in Duitsland
koster nog steeds bestaat. Dat geldt in min of
fortuin maakten? Rond 1900 zijn veel seizoenar-
meerdere mate ook voor de andere voorbeel-
beiders vanuit Gemert en omgeving in Duitsland
den. Bij de stuuper ‘helper, bijwever’ ligt dat niet
gaan werken. Dikwijls kwamen zij terug met
zo eenvoudig. Deze betekenis van het woord
veel geld. Deze zogenaamde Pruisen maakten
stuper of stoeper vond ik in een Heemkundig
bij hun terugkeer behoorlijk veel bombarie. Zou
artikel uit de Tilburgse Courant van 1929. Dit is
Gemerts Heem
5
2011/4
1920. Tontje de Praojst en Hanne van Mierlo voor de paardenslagerij Molenakkerstraat. [Fotocoll. Heemkundekring Gemert.]
Paardenslachter Antonius Snijders doet aangifte van het overlijden van zijn dochter Johanna Maria (1900-1901).
in ieder geval geen Standaardnederlands woord.
de Praojs(t) is al gegeven. Het zou iemand kun-
Mogelijk is dit woord afgeleid van het werkwoord
nen zijn die geboren is of langere tijd gewerkt
stoppen ‘dichtmaken’ zoals in lakenstopster.
heeft in Pruisen. Maar het kan volgens mij ook
Tegenwoordig zou men bij stuper of stoeper
iemand zijn met het beroep prosser. Deze
eerder denken aan iemand die stoepen legt.
beroepsnaam hoort niet meer tot onze actieve
Ook bij de herkomstnamen is de betekenis soms
woordenschat. Toch staat in mijn Nederlands
moeilijk te duiden. Zo is de Veling ontstaan uit
woordenboek prosser (Zuidn.) ‘paardenviller’
de in onbruik geraakte verkorting van Westfe-
vermeld. Een gespecialiseerd Beroepsnamen-
ling. Een Westfaal uit de voormalige Pruisische
boek zegt dat prosser een verkorting is van
provincie Westfalen. Tegenwoordig is het een
‘paardenprosser’. In hetzelfde boek staat verder
streek in Noordrijn-Westfalen. Hiermee wordt
onder paardenprosser ‘paardenvilder’. Volgens
zeker niet iemand van een veelling ‘twee of meer
het Nederlands woordenboek betekent het
kinderen uit een zelfde dracht’ bedoeld. In het
werkwoord prossen ‘snijden en kerven’, ‘villen’,
algemeen, wanneer een woord niet meer tot de
maar ook ‘proesten’. Het is een klanknaboot-
actieve woordenschat behoort, dan bestaat het
send woord, dat evenals pruisen ‘bruisen, borre-
gevaar dat men de betekenis zoekt bij gelijklui-
len, gisten’ in samenhang met slachten gebezigd
dende woorden die wel bekend zijn. Conclusie,
wordt. Het beroep prosser is vanaf de 19e eeuw
er zijn veel valkuilen bij het verklaren van bij- of
bekend, maar is nu niet meer actueel.
familienamen. Nader bekeken. Er bestaat een versje over De Prosser
Oerle. Dit rijmpje doelt op de vele vilders, die,
De meest voor de hand liggende verklaring voor
naar men zegt, vroeger te Oerle woonden. Oerle
Gemerts Heem
6
2011/4
1954. Paardenslagerij Marinus Snijders Kruiseind. [Fotocoll. Gemeentearchief Gemert-Bakel]
Paardenslager Marinus Snijders met zijn 2e vrouw Hendrika Hendriks. [partic. coll. Mari Snijders]
Jan Snijders [1912-1993] met paard op weg naar de slachterij. [partic. coll. Mari Snijders] Gemerts Heem
7
2011/4
kent daarom ook een Vilderstraat, waar vroeger leerlooierijen stonden, waaruit later de schoen- en
Vil-O ers Velle ken t ai Mesk e sch erp Prös, prös.
moeten daarbij denken aan het geluid dat bij het reinigen van de darmen van een geslacht varken te horen is. Er waren vroeger niet zoveel paardenvillers of paardenslachters. Toen in de landbouw het paard nog volop in gebruik was,
lederfabrieken zijn ontstaan.
hadden de grotere dorpen er soms één. Toen
Prös prös in het versje duidt op het repeterende
echter de tractor zijn intrede deed werd het voor
geluid van een scherp mes, dat taai vel afsnijdt.
de paardenslachters natuurlijk moeilijker om
In tegenstelling tot koeien en varkens heeft een
hun brood te verdienen. Het ligt voor de hand
paard een taai strak vel, dat alleen met ste-
dat dit specifieke beroep gedoemd was om uit
vige korte snijbewegingen kan worden gevild.
te sterven. Veel van die slachters zijn vermoe-
Vanwege dat geluid noemde men de vilders
delijk overgestapt op het slachten van andere
prössers. In het Gemerts dialect gebruikte men
beesten zoals varkens en koeien of werden ge-
voor allerhande werkzaamheden bij het slachten
mengde slagers. Met de komst van de centrale
ook het werkwoord prössen. Verder is er nog het
slachthuizen is ook daar veel verandering in
werkwoord pruisen. Niet te verwarren met men-
gekomen. Met de achteruitgang van het aantal
sen die uit Pruisen komen. Het is een klankna-
paardenslachters is waarschijnlijk ook het woord
bootsing die ergens tussen bruisen en prossen in
prössen in zijn betekenis van paardenslachten
zit. Pruisen wordt ook wel gezien als een variant
verloren gegaan. Het is wel blijven voortleven
van enerzijds prossen en anderzijds bruisen. We
in andere werkzaamheden, die bij het slachten horen. In het Gemerts dialect verstaat men nu onder prössen werkzaamheden zoals: zult maken, balkenbrij (bómbállie) maken, vet smelten
Advertentie in de Gemertsche Courant van 11 mei 1946.
om kaantjes (kaoje) te krijgen en worst maken. Als pruisen een variant van prossen is, dan lijkt het mij aannemelijk dat praojs een variant is van prös. Volgens mij zijn de woorden praojs en prös in het Standaardnederlands overgeleverd in pruisen en prossen. Twee klanknabootsende woorden die erg veel op elkaar lijken en nauw verwant zijn, maar bij de meeste mensen totaal onbekend zijn. Dat men dan voor praojs een gelijkluidend woord met een vertrouwde betekenis in de plaats stelt is begrijpelijk. Tot op heden kreeg de Praojs meestal de betekenis ‘inwoner van Pruisen’, maar volgens mij moet dat ‘paardenslachter’ zijn.
Gemerts Heem
8
2011/4
Kamer van Koophandel 1922-1989. • 1 922 Opgericht. Gevestigd Kruiseind B108, A264, 57-59 • 1928-1936 Martinus (Marinus) Snijder
[1889-1955]
• 1942-1955 Martinus (Marinus) Snijders [1889-1955] • 1942-1977 Martinus Johannes (Thieu) Snijders [1920-1992] • 1942-1952 Johannes Martinus (Jo) [1921-1980] • 1955-1972 Hendrika Hendriks wed. Martinus Snijders [1890-1972] • 1952-1967 Christianus Martinus (Adriaan) Snijders [1928-2008]
Eindconclusie
gevestigd in de Molenakkerstraat. De Gemertse
Dit verhaal stelt een andere uitleg van de bij-
paardenslachters zijn allemaal nazaten van deze
naam de Praojs(t) voor. Volgens mij is die naam
man. In deze familie heb ik geen enkele 'Duitser'
afkomstig van het werkwoord prössen ‘villen’,
kunnen ontdekken. Leden ervan hebben wel in
waaruit het beroep prösser ‘paardenviller’ is
Duitsland seizoenarbeid verricht, maar er zijn
ontstaan. Er kwamen bij de slagersfamilie Snij-
veel families die daar zijn gaan werken en die
ders inderdaad ook paardenslachters voor. Twee
toch deze bijnaam niet hebben gekregen. Van
broers van de Boekelse weversfamilie Snijders,
één slager in Deurne is bekend dat hij de pruis
kwamen in 1862 van uit de Boekelse Hei naar
werd genoemd, maar dat komt omdat die per-
Gemert om hier te trouwen. Ze waren allebei
soon in Düsseldorf is geboren. Dat is inderdaad
in Boekel geboren evenals hun voorouders en
tijdens seizoenarbeid gebeurd. Deze slagersfa-
trouwden hier met Gemertse vrouwen. Hun
milie heeft echter géén paardenslachters gekend
kinderen werden allemaal in Gemert geboren.
en deze bijnaam kleefde alleen maar aan die ene
Een van die kinderen was Antonius Snijders,
persoon. Dat is dus een geboren Pruis geweest
beter bekend als Tontje de Praojs(t). Hij werd
en dus een ander geval. De Gemertse bijnaam
ook wever evenals zijn vader, maar sinds 1901
de Praojs(t) betekent volgens mij dus paarden-
is hij zich paardenslachter gaan noemen. Al in
slachter. Het is een unieke en interessante bij-
1898, drie jaar eerder, had hij zich als zodanig
naam. De aanzet tot dit verhaal is gekomen van
Gemerts Heem
9
2011/4
mijn onlangs overleden zwager Theo Vos [1945-
en Tonia Maas. Jan is weer een zoon uit het eer-
2011], die mij ooit vroeg of ik dit kon uitzoeken.
ste huwelijk van paardenslager Marinus Snijders
Zijn moeder Anna Vos-Snijders [1916-1998] was
[1889-1955] met Dina Sterken. Marinus is weer
namelijk een kleinkind van Tontje de Praojst.
een zoon van de bekende paardenslager Tontje
Ons beider schoonmoeder Clara van Antwerpen-
de Praojst [1865-1934] en Hanne van Mierlo.
Clement [1907-2006] is bijna 100 geworden,
Marinus Snijders trouwde in 1916 voor de
misschien wel dank zij de krèpkes pèèrdevlís
tweede keer met Hendrika Hendriks en vestigde
die ze van de Praojs(t) uit het Kruiseind en de
de paardenslagerij aan het Kruiseind. Door een
Molenakkerstraat liet meebrengen. Met dank
van zijn kleinkinderen gekscherend het Pruiseind
aan slager Mari Snijders en zijn vrouw Nelly van
genoemd. Meer informatie hierover vond ik in
Vijfeiken voor hun informatie en foto’s. Mari is
de oude handelsregisters.
een zoon van slager Jan Snijders [1912-1993]
Geraadpleegde bronnen - R.A. Ebeling, Voor- en familienamen in Nederland. 1993; Geschiedenis, verspreiding, vorm en gebruik. - A. Hallema, Wat zegt een naam. 1946. Bijlage: Spotnamen op beroepen en plaatsen. Scheld-, schimp- en spotnamen voorheen en thans. - C. Kruyskamp, van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse Taal. 1970; Lemma: Prossen en pruisen. - M. van Keersop, Brabants Jrg.8, nr.1 maart 2011, blz.45, Prösse - Fr. Debrabandere, Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk. 1993. - J.B. Glasbergen, Beroepsnamenboek, 2004; Beroepsaanduidingen voor 1900 in Nederland en België. - N. van der Sijs, Hondsdraf. 2004. Hoofdstuk 10 Klanknabootsingen. Waar komen onze woorden vandaan? - P.H. Vos Oud-Gemerts Woordenboek: lemma pruis. - W.J. Vos Database Gemerts Woordenboek. - J. Winkelmolen, ’ne mik, ’n stuk waorst èn ’n kròp slaoj. 2011, p.57-58, 81-83. - T.v.d.Ven en C. Rooyackers, Gîmmerse Negôssie, Winkels van 1900 tot nu, Gemert 1987, p.149-153. - Etymologisch woordenboek van het Nederlands, Taalkundige termen: Paragogisch of anorganisch. Gezegd van een t of d, die onetymologisch is toegevoegd aan het eind van een woord. De t in Praojs(t) is daarom tussen haakjes geschreven en is niet van belang voor de betekenis. http://www.bhic.nl Kamer van Koophandel voor Zuidoost-Brabant in Eindhoven, Handelsregister http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/pruisen http://www.cubra.nl/auteurs/ajacvandelft/ajacvandelft026tilburgsdialect.htm Stuper,stoeper http://www.deurnewiki.nl/wiki/index.php?title=Bouwmans Franz Christian, geb. Dusseldorf 14 augustus 1913, overl. Deurne 14 juli 1996. Tr. Mechelina Arnoldina Verhees. http://www.deurnewiki.nl/wiki/index.php?title=Franz_Christian_Bouwmans (1913-1996) Franz Christian Bouwmans, ook wel “Pruiske” Bouwmans genoemd, was slager en had een slagerij in Deurne.
Gemerts Heem
10
2011/4
Simon van wetten
Uit het oud-rechterlijk archief van Gemert 1770
een verdrietige brief. Hij beklaagde zich over zijn lage jaarwedde - 90 gulden - waardoor hij met
Zandwinning
zijn vrouw en kinderen tot armoede was geraakt.
‘De turbelen, excessen en ongeregeldheden wor-
Rampspoed door ziekte is over zijn gezin geko-
den, zo het schijnt, hoe langer hoe groter.’
men, zeker nadat zijn 22-jarige dochter Liesbeth
Met deze verzuchting gaf drossaard De la Court
een vrijagie was aangegaan met een katholieke
uiting aan zijn verontwaardiging over het feit
persoon, een schoenmakersknecht uit Hene-
dat Jan Arnold Goossens het had bestaan om
gouwen, die Liesbeth was tegengekomen in Den
met paard en kar op des heren* grond en erve
Haag, waar zij als dienstmaagd werkte. Toen de
in De Mortel, die grond feitelijk te bevaren om
jongelui aan vader Riddermans toestemming
daar aarde te laden en zo des heren jacht en
vroegen om te mogen trouwen, heeft hij hun ver-
warande** te verwoesten!
zoek ingewilligd ‘om kwade gevolgen te voorko-
Ja, het moet ook niet gekker worden. Hiermee
men’. Zij zijn op 6 januari jongstleden te Gemert
was de eer en onderdanigheid die men aan de
in ondertrouw gegaan, waarna de schoenma-
heer verschuldigd is, geschonden. Jan Goossens
kersknecht des schoolmeesters dochter heeft
kreeg dan ook een boete van 75 gulden, daar
weten te verleiden (vijf dagen na de ondertrouw,
waar stropers meestal met 50 gulden wegkwa-
dan bent u precies op de hoogte) en bezwan-
men.
gerd heeft. Vervolgens heeft de schoenlapper, na
* de ‘heer’ is de vrijheer (landcommandeur)
de derde huwelijksproclamatie, de benen genomen. Liesbeth is op 8 oktober van een zoontje
van Gemert
bevallen. ‘En toen is de drossaard gekomen en
** D e locatie in De Mortel heet nog altijd
die heeft op grond van een placcaet van uw voor-
“Vraant”
ganger’ een boete opgelegd. Dat plakkaat luidt:
1776
‘Alle jongedochters waarvan overduidelijk blijkt dat eer zij in ondertrouw of trouw
De ontlasting komt op het eind
vergaderen, reeds als man en wijf bijeen
Landcommandeur baron Van Belderbusch kreeg
wonen, of door hun toekomende bruidegom
wel vaker post vanuit Gemert. Adriaan Ridder-
gedefloreerd en bezwangerd worden, zullen
mans, al acht jaar hier werkzaam als koster en
vervallen in een boete van 50 Carolusgul-
schoolmeester der gereformeerde kerk, schreef
den. De ouders zullen voor hun kind moeten instaan.’
in het sierlijke handschrift dat hij die páár kin-
Zoveel tegenspoed, dat vond Riddermans teveel.
dertjes die op zijn schooltje zaten ook aanleerde, Gemerts Heem
11
2011/4
Ansicht Ruijschenberghstraat (1954) met de woningen op het vroegere Schutsveld.
Op deze plattegrond uit 1832 is perceel I-484 het kwestieuze ‘Schutsveld’. Boven loopt De Haag. Op de grens met I-485 liep het Schutspèdje dat De Haag via de Ripsvonder verbond met het Slèkkendijkske (in rood rechtsonder). In 1930/1931 werd het laatste stuk van de Ruijschenberghstraat aangelegd over het Schutsveld, van het Slekkendijkske recht naar de voordeur van de huiskes aan De Haag. Marij Vos, stammend uit een ‘Haogs’ geslacht van moederszijde (van de Crommenacker) wees de redactie er op dat alle panden die indertijd tussen De Rips en De Haag werden gebouwd, als bouwpercelen waren aangekocht van het ‘Beneficie van Egidius van Naudenhuijzen’. In “Dor hedde de skut” van Peter Lathouwers en Peter van den Elsen (1982) lezen we (op blz. 37 e.v.) dat dit ‘beneficie’ dateert van 1516 toen Egidius van N(o)uwenhuijs het altaar van Sint Joris in de parochiekerk stichtte…
Gemerts Heem
12
2011/4
Zijn dochter was na de ondertrouw weliswaar
Anno 1804.
bezwangerd, maar ook maliteuselijk verlaten en
Gemert kent al sinds mensenheugenis twee gil-
viel volgens de schoolmeester dus niet onder de
den. De gruun skut, dat is de schutterij van Sint
termen van het genoemde plakkaat.
Antonius en Sint Sebastianus. Een gildebroeder
‘Als de drossaard zijn voornemen om de
van dit groene gilde zal thuis zoveel mogelijk
boete te innen doorzet, word ik geruïneerd.
trachten te vermijden dat er iets roods in het
Ik spreek ootmoedig de hoop uit dat u de
meubilair of aan de muur te ontwaren valt. Een
drost zult schrijven, ja desnoods gebieden
lid van het Sint Jorisgilde, de rooj skut, schuwt
de voortgang van het proces te staken, want
alles wat groen is. Er heerst een soort vriendelij-
wat mij is overkomen is van de aller- onbil-
ke animositeit tussen de twee gilden. Onderlinge
lijkste hardigheid.’
wedijver, ja, elkaar de hersens inslaan, nee, dat gaat te ver.
Ja, ho, wacht eens even, maar dat liet drossaard De la Court zich niet zomaar gebeuren.
‘Mar ge hét rooj femielies èn ge hét gruun
Hij schreef ook een brief naar Bonn, naar de
femielies.’ Ja, dat wel. Bijvoorbeeld die van Verhofstadt,
landcommandeur! ‘De schoolmeester kan wel met schone en
die zijn puur en diep rooj. Altijd geweest. Zij
deemoedige bewoordingen zijn armoede en
leverden ook altijd de priester die het officie
ongeluk beschrijven, maar toen mijn vorster
van het Sint Jorisaltaar in de Gemertse kerk
aan Riddermans het dagement overhan-
bediende. Tot 1795, want op dat moment was
digde, gebruikte de meester disrespectvolle,
er binnen de familie even geen priester voor-
vuilaardige en onbeschofte bewoordingen!
handen. Noodgedwongen werd ene W.Weerts
Nu worden we natuurlijk wel nieuwsgierig. Wat
de officiant, en met die man viel wel te praten.
heeft de schoolmeester, die zo sierlijk kan schrij-
Maar toen twee jaar later priester Jan Scheepers
ven, tegen de vorster gezegd?
de bedienaar van het altaar werd, sloeg al snel
‘Ik schijt in u en in de drossaard!’
de vlam in de pan. Deze eerwaarde heer werkte op de zenuwen van de Verhofstadt-clan. Hij verpachtte de bezittingen van het altaar zonder
1804
eerst de familie te raadplegen en trok het patronaatschap en de administratie van de inkomsten
Ruzie met de rooien
van het altaar geheel naar zich toe. Het zag die
Midden in de Franse tijd, in een periode dat de
van Verhofstadt gruun voor de ogen. Lijdzaam
economische kommer en kwel de mensen in
toezien, dat past niet bij de ware rooj mentali-
steeds diepere armoede dompelde, hadden de
teit. En dus werden de vier melkkoeien van Jan
Gemertenaren blijkbaar toch nog de energie om
van den Crommenacker, die rondliepen op het
zich druk te maken over gildezaken. We kijken
stuk land bij de Ripsvonder in De Haag, door de
vanuit het perspectief van twee eeuwen geleden
officieren van het Sint Jorisgilde geschut. Dat
mee naar een verbazingwekkende ruzie.
land was van het Sint Jorisaltaar, en de pachtovereenkomst tussen Van den Crommenacker en
Gemerts Heem
13
2011/4
priester Jan Scheepers werd door de gildeleden
St. Joris rood aanliepen omdat er iets groens
afgedaan als “quasi”. Naar hun overtuiging liepen
was weggehaald.
die koeien daar illegaal rond. Kapitein Hendrik
Tijd voor een tegenactie! Toen Albert van den
Strijbos van de rooj ging zelfs zo ver dat hij van
Eijnde van priester Jan Scheepers voor de lieve
Van den Crommenacker een betaling van bijna 4
som van 103 gulden de haver had gekocht
gulden eiste, uit hoofde van 380 pond door hem
die op twee binnenveldjes aan de Ripskant
geleverd hooi tot voedsel en onderhoud van de
groeide, stuurde hij twee arbeiders om te gaan
“betrapte” koeien.
oogsten. Terwijl die mannen stonden te maaien,
Jan Scheepers sloeg terug door het raapgroen,
verscheen luitenant Laurens van Dooren van de
staande op een van de akkertjes aan de Rips-
rooj, met in zijn kielzog Willem Verhofstadt en
vonder, stiekem te laten plukken en wegvoeren.
nog veel meer St. Jorisvolk, waaronder Walraven
Het was een van de weinige keren dat die van
Verhofstadt, kapitein Hendrik Strijbos en koning
Gemerts Heem
14
2011/4
Cornelis Werts. Met veel tamtam én drie karren
‘Ha,’ hoonden de gildebroeders van Sint Joris,
stapten de gildemannen het veld op.
‘die Scheepers is getuige in zijn eigen zaak.’
‘Maakt u lieden er af, of wij slaan u lieden er af!’
Jan Scheepers liet het bewijs zien dat hij de belasting over het omstreden stuk grond bij de
De twee ingehuurde arbeiders pakten hun
Ripsvonder had betaald.
zeisen en maakten dat ze weg kwamen. Ach,
‘Afslag der directe Contributiën, 6e en 7e jaar
er zijn wel getuigen die vanuit de verte hebben
der Republiek. Ontvangen van den burger Jan
gezien dat de haver door de schutsbroeders
Scheepers, benificius de St. George, aan grond-
werd gemaaid en op de karren werd geladen.
contributie 7 livres.’
Maar die getuigen waren vast geen rooj. Twee
De gildebroeders kwamen als tegenzet met een
zegslieden hadden zelfs de kleur van de paarden
stamboom van de familie Verhofstadt op de
voor die karren bestudeerd. En jawel hoor, één
proppen en met het bewijs dat Willem Verhof-
van die paarden was rossig. De weggejaagde
stadt de quota van het Sint Jorisaltaar in de
arbeiders hadden intussen Albert van den Eijnde
extraordinaire belastingen over het jaar 1801 en
gewaarschuwd. Deze schakelde de gerechtsbode
1802 had betaald.
in, die op het haverveld kwam aanzeggen dat de
Waarop Jan Scheepers stelde dat officieren van
officieren van het Sint Jorisgilde het maaien en
schutterijen geen priesters, geen bedienaars van
vervoeren van de haver moesten stopzetten.
een altaar kunnen zijn.
‘Ik erken geen Albert van den Eijnde voor pachter
‘En wie verbeeldt dan zo’n St. Jorisofficier, welke
van deze haver.’
dappere daden heeft zo iemand dan in het uni-
Kapitein Strijbos zette zo’n boosaardig gezicht
form van een officier verricht?’
op bij deze uitspraak, dat de gerechtsbode
Hoe toon je het recht van collatie aan? Wie kan
het wijzer achtte er verder geen praat over te
als officier van een officie worden gezien? Hoe
maken.
is de overgifte geregeld als zo’n officier komt te
Tijdens één van de vijfentwintig zittingen in de
overlijden?
procedure om zijn 103 gulden terug te krijgen,
Ja, zo krijg je wel vijfentwintig zittingen vol. De
stelde Albert van den Eijnde wanhopig dat hij
rooj gaven geen krimp. Langzaam maar zeker
zelf toch ook tot de familie Verhofstadt behoor-
móéten priester Jan Scheepers en pachter Al-
de. En dat de getuigenis van een priester als Jan
bert van den Eijnde wel groen zijn uitgeslagen …
Scheepers toch min of meer onomstotelijk was.
Gemerts Heem
15
2011/4
Ad Otten
Geschiedenis van de huisnummering in Gemert Begin van de huisnummering
eener Letter van het Alphabeth tot aanduiding
Op 4 februari 1805 werd in Parijs een belangrij-
der Wijk.”
ke stap gezet richting de genummerde samenlede ‘eerste’ huisnummering in de geschiedenis.
De wijken A, B en C en de daarmee corresponderende huisnummers.
De invoering daarvan paste in het geheel van
De gemeente Gemert zou worden ingedeeld
administratieve maatregelen, die in de Napole-
in drie wijken. A, B en C. En het zal enige tijd
ving. De Franse hoofdstad had de primeur van
ontische tijd werden
doorgevoerd.1
hebben geduurd voordat alle 927 huizen waren
Dat Parijse
voorbeeld met even nummers aan de ene kant
genummerd. Wijk A kreeg 227 huizen, B kreeg
van de straat en oneven nummers aan de andere
er 399 en C 301.
kant, zou in Nederland overigens voor het eerst pas zo’n 70 jaar later in Amsterdam worden
Onder Wijk A vielen de straten en buurten:
nagevolgd. En in Gemert zou men op die, nu nog
Koks, Esdonk, Verreheide, Handel, Peel, Wolfs-
altijd gangbare, systematiek nog eens 80 jaar
bosch, Handelsedijk, Groeskuilen, Lodderdijk,
langer moeten wachten.
Doonheide, Deel, Pandelaar. Onder Wijk B: Haageijk (westkant), Haag,
Wel had de Gemeentewet van 1851 alle
Kruiseind, Haageijk (oostkant), Molenstraat,
gemeenten al verplicht tot ‘de nummering der
Nieuwstraat (oostkant), Kerkstraat incl. markt
huizen en indeeling der gemeenten in wijken
(oostkant), Kapelaanstraat, Kerkstraat (westkant
of afdeelingen’. Op 14 maart 1851 stuurde de
dwz kasteel- en kerkzijde), Nieuwstraat (west-
Provincie Noord-Brabant een circulaire naar de
kant).
gemeentebesturen,2 en 18 april daaraanvolgend
En onder Wijk C: Broekkant (te beginnen aan
schreef mr. Anton J. Borret, commissaris des
de Witte Brug), Beeksedijk, Broekkant, Heuvel,
konings, aan het Gemertse gemeentebestuur:3
Heuvelsepad, Heuvel, Beijnderseind, Hop-
“dat de Gemeente uit hoofde van het aantal
veld, Beijnderseind, Kieboom, Beijnderseind,
huizen welke dezelve bevat, naar aanleiding van
Oudestraat, Heuvel, Groenendaal, Heuvel,
het door den Minister voorgeschrevene, in drie of
Broekstraat, Boekent, Berglaren, Boekent,
hoogstens vier wijken of afdeelingen zal dienen
Zandstraat, Stap, Paaschhoef, Mortel, Mortelse
gesplitst te worden, terwijl de huizen in elke wijk
Peel, Smagt, Bleek, Hoogen Aarle, Ren, Milschot
van een afzonderlijk doorlopend nummer zullen
en Tereijke.
behooren te worden voorzien, met bijvoeging Gemerts Heem
16
2011/4
Uit correspondentie van 1859 blijkt dat het
meren. Daarom wekken de bevolkingsregisters
aantal huizen sedert de invoering van de huis-
van Gemert ook de indruk alsof de inwoners van
nummering is gezakt van 927 tot 917, met dan
Gemert om de haverklap verhuisden. In werke-
respectievelijk 225, 396 en 296 huizen in de
lijkheid is het meestal slechts de hernummering
wijken A, B en C.4 In het bevolkingsregister van
van de huizen geweest, die verantwoordelijk is
de gemeente Gemert van 1861 zien we vervol-
voor die indruk.
gens dat alle gezinnen dan zijn geadresseerd
Uit het jaar 1900 en vervolgens van omstreeks
met huisnummer. En bijna altijd staat er ook de
1910, van 1922 en van 1931 dateren de in het
naam van de straat of het buurtschap bij, maar
gemeentearchief opgenomen nieuwe huizenklap-
alleen het huisnummer is echt plaatsbepalend.5
pers met de in genoemde jaren telkens nieuw
De straatnaam deed er in feite niet toe maar
vastgestelde huisnummers.6 Een enkele keer is
was in de praktijk natuurlijk wel een belangrijke
in die registers een concordantielijst van huis-
en richtinggevende aanwijzing. In zekere zin was
nummers ingevoegd danwel aangegeven wat het
dat vergelijkbaar met de huidige tijd waarin
vorige huisnummer was van het desbetreffende
we sinds de invoering van de postcode (1978)
pand. Maar niet zelden is het ook vanwege
in feite ook kunnen volstaan met postcode en
verbouwingen hetzij opsplitsingen, toch nog een
huisnummer voor een juiste adressering. Er zijn
heel gepuzzel om de nummers die elkaar vervan-
wel eens stemmen opgegaan om de straatnaam
gen te verificeren.
dan maar af te schaffen, maar de straatnaam
Het moet welhaast zo geweest zijn dat ook
wil niemand meer kwijt omdat die een culturele
vóór 1900 er al eens hernummeringen hebben
waarde vertegenwoordigt en zorgt voor iets
plaatsgevonden. Uit die periode is echter noch
eigens en iets gemeenschappelijks.
een huizenklapper noch een concordantielijst van huisnummers in het archief bewaard. Het
Van 1851 tot 1955-1967: Van hernummering tot hernummering
zijn slechts de adresseringen in de oudste bevol-
Bij de met de gemeentewet van 1851 inge-
die veronderstelling oproepen.
kingsregisters (1861-1880 en 1880-1900) die
voerde systematiek van huisnummering - in feite een probleem voor wanneer er nieuwe huizen
Acht huisnummers voor één en hetzelfde pand
werden gebouwd. De oplossing was een a-tje, en
Hoe het ook zij: Voor mijn eigen pand ‘D’n
vervolgens een b-tje toe te voegen aan het voor-
Traonpot’- nu: Kromstraat 6 - kom ik sinds de
afgaande huisnummer. En in een dorp, waar pas
invoering van de gemeentewet (1851) tot maar
in de loop van de twintigste eeuw werd overge-
liefst 8 huisnummers. In 1861 is het C197, vóór
gaan tot het in aanbouw nemen van hele wijken,
1900 is het C216, in 1900 wordt het C218,
was daar nog wel uit te komen, maar toch bleek
rond 1910 C212, in 1922 C207 en in 1931
het al gauw ook in Gemert nodig om de hele ge-
vervolgens C244. Van 1931 tot 1955/1956
meente te hernummeren, en na tien jaar weer te
blijven alle huisnummers in Gemert ongewijzigd.
hernummeren, nog eens en nog eens te hernum-
Ook d’n Traonpot. Maar per 1 maart 1956 krijgt
dus die voorloper van de postcode - deed zich
Gemerts Heem
17
2011/4
D’n Traonpot in de Kromstraat had vanaf 1851 achtereenvolgens de huisnummers C197, C216, C218, C212, C207, C244, D714 en tenslotte huisnr.6.
1 september 1967 huisnummer 6 te krijgen.
De veranderingen uit de periode 19551967
Pas dan is in de hele gemeente Gemert de
Door het bouwen van hele wijken, zoals Molen-
straatnaam in combinatie met het huisnummer
akker en Berglaren, was de gemeente al enige
plaatsbepalend. Dan krijgen uiteindelijk ook de
jaren toe aan huisnummering per straat. Sedert
straten in het buitengebied, even huisnummers
1931 waren er al heel wat huisnummers-met-
aan de ene kant van de straat en oneven num-
toevoegsels in de continue reeks van oplopende
mers aan de overkant.7 In de bebouwde kom
A, B en C-huisnummers geschoven moeten
van Gemert was deze zogeheten ‘straatsgewijze
worden, maar vanaf de jaren vijftig ging de wijks-
(oplopende) nummering’ al in 1955 ingevoerd,
gewijze nummering, zij het in fasen, definitief op
zoals we hierna zullen zien.8
de helling.
het pand huisnummer D714 om uiteindelijk op
Gemerts Heem
18
2011/4
zijn alle woonplaatsen inclusief straten (opnieuw)
- p er 1 september 1955 kregen alle gebouwen aan verharde straten en wegen in de
vastgelegd. Dit was een grote operatie waarbij
kom van Gemert een straatsgewijze num-
alle gemeenten, de toenmalige PTT en het Mi-
mering
nisterie van Waterstaat betrokken waren.
- p er 1 maart 1956 kregen alle gebouwen bebouwde kom van Gemert een straatsge-
De bijzondere nummering van het Ridderplein
wijze nummering.
Misschien is het nooit opgevallen maar het ge-
aan verharde straten en wegen buiten de
- P er 1 maart 1956 kregen vervolgens alle
meentehuis aan het Ridderplein heeft huisnum-
nog resterende (aan onverharde wegen gele-
mer ‘1’. Dat is best apart want het gemeentehuis
gen) gebouwen een zogenaamde ‘vierkants-
valt midden in een straatwand. Buurman De
gewijze nummering’.
Keizer heeft weliswaar huisnummer 3, maar de
- P er 1 september 1967 tenslotte werd ook
VVV aan de andere kant van het gemeentehuis
de nog resterende ‘vierkantsgewijze num-
heeft huisnummer 49. Toch ligt er een logische
mering’ vervangen door een straatsgewijze
systematiek ten grondslag aan deze op het
nummering.
eerste gezicht vreemde volgorde van huisnummering. In het gemeentehuis ‘zetelt’ de organisa-
Invoering postcode in 1978
tie van de gemeente en dat je daar ook met de
Voor de volledigheid melden we hier de invoe-
huisnummering wilt beginnen, daar valt iets voor
ring van de postcode in Nederland in 1978. Ja,
te zeggen. In het midden van de jaren vijftig van
zolang is dat alweer geleden. Met deze invoering
de twintigste eeuw is dáár in elk geval voor ge-
Op kaart de nummerwijzigingen aan Boekend per 1 maart 1956. De panden aan de geel gekleurde klinkerweg Oudestraat-BoekendZandstraat kregen de straatsgewijze huisnummering. Links naar beneden loopt de onverharde Kromstraat. Daar veranderde op de kop van de straat het huisnummer van d’n Blauwe Kei van C239 in D715. (NB Pas in 1967 zou dat huisnr.1 worden).
Gemerts Heem
19
2011/4
Het gemeentehuis: Ridderplein nr.1.
kozen. Tegelijk werd toen bedacht, dat aan elke straat die je vanuit het gemeentehuis langs de kortst mogelijke route bereikt, het eerstvolgende huis aan je rechterhand, ook telkens begint met huisnummer ‘1’. Aan die kant van de straat zouden vervolgens oneven nummers elkaar opvolgen terwijl de andere kant gereserveerd werd voor de elkaar opvolgende even nummers. De locatie van het gemeentehuis was daarbij voor de hele gemeente allesbepalend in deze nieuwe systematiek van huisnummering. Vanuit het gemeentehuis moet je immers de kortste route vaststellen naar welke straat dan ook. De consequentie was, en is dat nog steeds, dat het Ridderplein daardoor de bekende uitzondering is geworden op de ‘regel’ die de systematiek in de huisnummering bevestigt. Het ‘gemeen tehuis’, dat letterlijk wil zeggen ‘het huis van en voor het gemeenschappelijk belang’ kreeg huisnummer 1. Staande voor het gemeentehuis met het gezicht gericht op huisnummer één, zijn vervolgens alle panden aan het Ridderplein oneven genummerd in de richting van de wijzers van de klok. Na De Keizer, de Rabobank en het kasteel (nrs.11 t/m 17, dat is van poortgebouw tot hoofdgebouw), wordt voor de oplopende huisnummering achter het hoofdgebouw een beetje schuin de gracht en de straat overgestoken en wordt vanaf de Ridderhof (nr.19) het rondje Ridderplein vervolgd in zuidelijke richting tot en met de VVV op huisnr. 49 naast het gemeentehuis.
Gemerts Heem
20
2011/4
Tot besluit9
goed vindbaar zijn. Hulpdiensten, zoals ambu-
De adressering kreeg bij de gemeente, ad-
lance, brandweer, politie, moeten zonder enig
ministratief, een vervolg in de jaren ’40 toen
probleem snel hulp kunnen bieden. En de post-
vastbladige registers werden omgebouwd naar
bezorger moet weten waar brieven te bezorgen.
een kaartsysteem. Van elke woning of ander
Het zomaar veranderen van een adresaandui-
gebouw werd een woningkaart aangelegd,
ding of huisnummer, zoals dat in de 19e eeuw
waarop de wijzigingen van adresaanduidingen en
gebeurde is absoluut niet meer denkbaar.
van de hoofdbewoners werden geregistreerd. In
Ons adres is bij vele overheidsinstanties bekend,
1991 – wordt het woningregister gedigitaliseerd
bij verenigingen waar we lid van zijn, instel-
als onderdeel van de gemeentelijke basisad-
lingen van allerlei aard, en bij familieleden en
ministratie persoonsgegevens [GBA]. In 2009
kennissen. Als de gemeente de straatnaam
worden de adresgegevens opgenomen in de Ba-
en/of huisnummer zou veranderen heeft dat
sisadministratie Adressen en Gebouwen [BAG].
verstrekkende consequenties. Allerlei computer-
Hoe belangrijk de adressering door de jaren
systemen waarin ons adres voorkomt horen dan
heen is geworden blijkt heden ten dage wel. We
immers aangepast te worden. Zorgvuldigheid is
krijgen aan huis bezoek. Dus moet het adres
dus geboden.
Noten 1 Joost Rosendaal, Over de geschiedenis van de huisnummering in Nederland, Nijmegen ….. 2 Provinciaal Blad (1851) no.36. 3 Gemeentearchief Gemert-Bakel: AG003 (Archief vd gemeente Gemert 1813-1926), invnr. 1922: ‘Stukken betreffende de indeling van de gemeente in wijken en de nummering van huizen 1851-1859’. 4 Gemeentearchief Gemert-Bakel: AG003 invnr. 1959 Huizenregister 1. 5 Gemeentearchief Gemert-Bakel: AG003 invnrs. 1923 (=Bevolkingsregister 1861-1880) 6 Gemeentearchief Gemert-Bakel: AG003 invnrs. 1959-1962 (huizenregisters 1, 2, 3 en 4) 7 Ingevolge raadsbesluit van 15 juni 1967 vervalt met ingang van 1 september 1967 de ‘vierkantsgewijze’ huisnummering. In de hele gemeente Gemert wordt dan de straatsgewijze nummering van kracht. Zie: Archief Gemert 1961-1996 invnr.0902. 8 Gemeentearchief Gemert-Bakel: AG004 (archief secretarie Gemert 1927-1960), invnr.751. 9 Tekst van Willy Rovers, beleidsmedewerker Burgerzaken, gemeente Gemert-Bakel.
Gemerts Heem
21
2011/4
Wil van Lierop
Over Tramconducteur Tinus van Roy Tinus van Roy (1896-1968) was vele
De Drie Ossen was een wissel. Op al die vaste ´stationhaltes´ hoorde je de meest sterke verha-
jaren achtereen conducteur op de
len. De goede moordenaar vierde er zogezegd
stoomtram ’s-Hertogenbosch-Helmond.
hoogtij. Niet alleen ongelukken met dodelijke afloop kwamen ter sprake, maar toch zeker ook die met been- of armverlies, tot en met de nog-
Hij zat heel graag op deze 45 kilometer lange lijn
net-niet ongelukken. Altijd waren er mensen die
en dat gold vooral het traject Veghel-Helmond-
het naadje van de kous wilden weten. Was die
Gemert. Veel passagiers kende hij ook van naam
ontsporing nu te wijten aan te snel rijden of was
en toenaam. Het feit dat zijn ouders herberg De
het vanwege het te zware transport? Plaatse-
Drie Ossen in Gemert aan de Beeksedijk runden
lijk mocht maar 20 kilometer per uur worden
zal daar niet vreemd aan zijn geweest. Het was
gereden terwijl 37 kilometer gold als de maxi-
een vaste tramhalte én een druk beklante her-
mumsnelheid en van de ontsporingen weten we
berg met een beugelbaan. Voor veel jagers uit
dat die vooral veroorzaakt werden door de te
de regio gold het als stamhuis en hier was ook
zwakke spoorstaven.
het indertijd bekende gezelschap “de Transvaal-
Tinus van Roij vormde jaren en jaren achtereen
sche Schutters” gevestigd. Twee oudere broers
een vast team met de machinist Willem van Lee
van Tinus waren bekende Gemertenaren. Huub
uit Veghel. En met Willem moet Tinus in ´De
van Roy was de mulder van de Volksvriend op
Drie Ossen´, eens wat al te diep in het glaasje
de Oudestraat, en broer Jan oberde in zijn jonge
hebben gekeken. Arm in arm zouden zij d’n
jaren bij Hotel de Keizer, hét station van Gemert.
tram - aldus de verhalen uit familiekring - weer
Bij deze gelegenheid liet Tinus zich graag trak-
hebben opgezocht en de reis vervolgd, om er
teren op een borrel. Wanneer de tram daardoor
bij de volgende halte pas achter te komen dat
te laat in Helmond of Veghel kwam dan zou hij
een paar kwajongens bij de Drie Ossen enkele
steevast als excuus hebben aangevoerd ´het is
wagons hadden losgekoppeld. Ook de verhalen
altijd wat in Gemert´. Er waren bovendien veler-
over het staken van de dienst bij zware sneeuw-
lei omstandigheden waardoor het trampersoneel
val zijn bekend gebleven. Dan was er met de
vaak ook noodgedwongen in café of herberg
tram geen doorkomen aan, en dan moesten Ti-
vertoefde. Op vaste haltes werd water getankt
nus en Willem de baan vrij maken en dat vonden
– ook bij zijn ouderlijk huis De Drie Ossen - en
zij geen pretje.
daar moest bijvoorbeeld ook gewacht worden op tegemoetkomende trams omdat de lijn
In 1934 toen de provincie besloot om de
hoofdzakelijk bestond uit enkel spoor, maar bij
Brabantse trambedrijven samen te voegen werd
Gemerts Heem
22
2011/4
Op de voorgrond tramconducteur Tinus van Roij. Machinist Willem van Lee staat in de locomotief. Man met hoed is onbekend. De foto is gemaakt in ’s-Hertogenbosch in 1927.
Gemerts Heem
Herberg De Drie Ossen aan de Beeksedijk met voor de deur het wisselspoor van d’n tram (foto circa 1925)
23
2011/3
Die pet is van opa, tramconducteur van de Goede Moordenaar.
Tinus werknemer van de BBA, voluit de NV
De zwarte conducteurspet met de rode bies en
Brabantsche Buurtspoorwegen en Autodiensten.
de embleemspeld is nog heel lang bij Tinus thuis
Willem van Lee kwam als chauffeur op de bus.
aan de kapstok blijven hangen. Zijn lederen tas
Tinus kreeg toen werk op de remise in Veghel,
is in de loop der jaren verloren geraakt maar de
naar welke plaats hij na zijn huwelijk ook was
pet is nog altijd bewaard. Corry Barten-Meule-
verhuisd. Bij de BBA en voorheen ‘de goede
meesters, een kleindochter van Tinus, heeft zich
moordenaar’ zou Tinus zijn 50-jarig dienstver-
daarover ontfermd.
band vol maken.
In 2011 kreeg Gemert weer tramhaltes met borden naar oude voorbeelden…
Gemerts Heem
24
2011/4
Wim Jaegers
Gemertenaren overleden in Antwerpen 1799-1890 Vóór 1800 kregen personen die uit Gemert
verhuizingen is zeker in de eerste helft van de
vertrokken zogeheten borgbrieven. Vaak werden
negentiende eeuw nog geen sprake. Verandering
daarvan in de plaats van vertrek ‘ontlastregis-
komt daarin met de invoering van bevolkingsre-
ters’ bijgehouden. Na de Franse Tijd was er
gisters met daarin opgenomen een kolom waar
sprake van ‘Registers der acten van woonplaats-
voor elke persoon aangetekend kon worden
verandering’ en bijvoorbeeld van emigratieregis-
de plaats waarnaar verhuisd werd. Maar op
ters. En zo zijn er nog wel een aantal archiefbe-
verhuizingen daarna, heeft men vervolgens in de
standen meer waarin men verhuizingen aan kan
oorspronkelijke plaats van herkomst geen zicht
treffen, maar van een sluitende archivering van
meer. Om die reden kan de hiernavolgende lijst van ‘Overleden Gemertenaren in Antwerpen’ voor menig familieonderzoeker van waarde zijn voor completering van familiegegevens. Deze lijst zal overigens verre van compleet zijn. Het overlijdensprentje van de 39-jarige Joannes Waltherus Antonius Corstens is daarvoor illustratief. Hij was geboortig van Boxmeer, maar kwam op 1-jarige leeftijd naar Gemert toen zijn van Gemert geboortige vader hier werd aangesteld als griffier van het Vredegerecht. Wanneer hij naar Antwerpen vertrokken is, is niet bekend.* Chretien Arnoldi; wij zouden zeggen Christiaan Arts, geboren van Gemert en overleden 8-61837 op 66-jarige leeftijd te Antwerpen. Helaas worden niet zijn ouders genoemd. Francoise Bex; geboren te Gemert als dochter van Simon Bex en Marie Dekkers en op 52-jarige leeftijd te Antwerpen overleden op 11-31808, haar partner was Leonard van Reeck.
Gemerts Heem
25
2011/4
Petrus van der Cuijlen; geboren te Gemert als
Antonius van Exel; geboren te Gemert, ouders
zoon van Adrianus van der Cuijlen en Anna van
niet vermeld, overlijdt Antwerpen 24-4-1809
de Weijenberg en op 53-jarige leeftijd overleden
op 64-jarige leeftijd. Partner Adrienne Raeymac-
te Antwerpen op 8-11-1837, zijn partner was
kers.
Joanna Maria van den Broeck.
Johanna Catharina van Houtert; geboren Ge-
Wilhelmina Jacoba Cornelia van Dieren; gebo-
mert, dochter van Caspar van Houtert en Anna
ren te Gemert als dochter van Cornelis Gerardus
Maria van Brussel. Zij overlijdt Antwerpen 22-4-
van Dieren en Maria Catharina Hanssen en op
1811. Haar partner Joseph Joosen.
40-jarige leeftijd overleden te Antwerpen op
30-5-1873.
Maria Mechtilda van de Kerkhof, geboren
Gemert als dochter van Jan van de Kerkhof
Petrus van der Denne; geboren te Gemert
(moeder niet vermeld). Overlijden 11-8-1828 te
als zoon van Petrus van der Denne en Marga-
Lommel 11-8-1828 op 80-jarige leeftijd.
retha Blankaert en op de leeftijd van 70 jaar 9
maanden en 18 dagen overleden te Antwerpen
Antonius Henricus van de Laer; geboren
op 17-11-1834, zijn partner was Helene Marie
Gemert als zoon van Wilhelmus van de Laer en
Gommers.
Petronella Claessens. Overlijdt Antwerpen 15-
12-1837, 69 jaar oud, partner Catharina Schuls.
Antonius Joseph Duck; geboren te Gemert,
waarbij alleen de moeder Anna Maria Raab
Joannes Wilhelmus Lievens; geboren Gemert
wordt vermeld, de partner is Helene Festré en hij
als zoon van Joannes Janse Lievens en Catharina
is overleden te Antwerpen op 16-10-1811 in de
Janse van Gemert en overleden Antwerpen 10-
leeftijd van 56 jaar en 9 maanden.
9-1850, oud 73 jaar 8 maanden en 23 dagen.
Partner Catharina Tops.
Mechtilda van Deursen; geboren te Gemert,
dochter van Wilhelmus van Deursen en Johanna
Maria Lievens; geboren Gemert als dochter van
Heselaars, overleden te Antwerpen 10-2-1801
Joannes Lievens en Maria Laureynsen; overle-
op 72-jarige leeftijd.
den Antwerpen 20-6-1837 oud 79 jaar 4 maanden en 15 dagen. Partner Joannes van Gansen.
Johanna van Deursen; geboren te Gemert uit
dezelfde ouders als voor; zij overlijdt te Antwer-
Antonius Lievens; geboren Gemert als zoon van
pen 11-12-1806 in de leeftijd van 72 jaar.
Joannes Lievens en Maria Mickers; overleden
Antwerpen 9-8-1833 oud 81 jaar 4 maanden en
Adrianus Deckers; geboren te Gemert als zoon
7 dagen. Partner Maria Elisabeth Verwilt.
van Franciscus Peter Deckers en Anna Bartels de
Wit, overlijdt te Antwerpen 27-11-1799 oud 65
Johanna Laermans; geboren Gemert als
jaar. Zijn partner was Jeanne Therese Wipperman.
dochter van Johannes Laermans en Catharina
Gemerts Heem
26
2011/4
Cautermans; overleden Antwerpen 3-12-1822,
Arnold Schepens; geboren Gemert als zoon
oud 83 jaar 11 maanden en 11 dagen.
van Johannes Schepens (moeder niet vermeld);
overleden Ekeren 30-8-1820, 35 jaar oud.
Henriette Melis; geboren Gemert als dochter
van Antonius Melis en Anna Cornelia Aerts;
Dorothea Maria van de Weijenberg; geboren
overleden Mechelen 12-5-1858, oud 79 jaar.
Gemert als zoon van Theodorus van de Weijen-
Partner Jean Dujardin.
berg en Jacqueline Peter Penninx; overleden
Antwerpen 6-10-1834, oud 64 jaar 1 maand en
Agnes Meijers; geboren Gemert 17-5-1843 als
10 dagen.
dochter van Jacob Meijers en Gertruda van de Nieuwenhof; overleden 22-12-1890 Mechelen. Wellicht voor deze of gene een aardige aanvulDominicus Reykers; geboren Gemert als zoon
ling op hun onderzoek
van Reinerus Reykers en Agnes Catharina de * Zie: A. Corstens, Corstens, een Gemertse
Plony; overleden Antwerpen 25-1-1858 oud 77 jaar 8 maanden en 13 dagen. Partner Maria
familie uit Uden 1692-2011, Gemert 2011,
Theresia Dyckmans.
blz. 56.
Tot slot een huwelijk gesloten te Wemmel (België) 28-1-1856: Jacoba Festen, geboren Gemert 28-8-1820, kamenierster met Jacobus Josephus Ghislenus Claessens, geboren 31-3-1815 te Grimbergen, weduwnaar van Maria Verhaegen. De respectievelijke ouders waren: Jacobus Festen, overleden te Gemert 7-21845 en Engelina Schoofs, blauwverfster en Philippus Jacobus Claessens en Christina Henrica Gillon, beiden overleden te Grimbergen.
Gemerts Heem
27
2011/4
k
ap
i
tt
e
l
s
to
k
j
e
s
Ad Otten
Commandeur gehuldigd als Heer van het Land van Cuijk Dat in het verleden een commandeur van Gemert ook buiten de heerlijkheidsgrenzen echt meetelde moge nog eens blijken uit het gegeven dat in 1496 commandeur Mateliaen van Eynatten door Aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk werd aangewezen als zijn plaatsvervanger om ingehuldigd te worden als Heer van Grave en het Land van Cuijk. Wim Jaegers wees ons op een perkamenten oorkonde (charternr.75) berustend in het archief van Grave d.d. 8 november 1496 waarin Maximiliaan commissie verleent aan ‘onze’ commandeur om samen met de drossaard van de stad Grave in zijn naam alle hulde te ontvangen. Maximiliaan van Oostenrijk was een zeer druk bezet man. Behalve aartshertog van Oostenrijk was hij van 1493 tot 1519 ook keizer van het Heilige Roomse (lees: Duitse) Rijk. De commandeur van het Soevereine Gemert hielp hem graag een handje.
Gemerts Heem
28
2011/4
Binderseind, 25 september 1944. Gecamoufleerde Duitse tanks trekken zich terug in de Peel. ‘s-Morgensvroeg is op Gemerts kasteel besloten de aanval op ‘de corridor’ ter hoogte van Veghel te staken. In de loop van de middag wordt Gemert bevrijd en Antoon van Gerwen is dan zijn fiets kwijt.
Anekdote van de bevrijdingsdag Antoon van Gerwen van de Oudestraat vertelde
een geweldige fiets was het ook niet. Maar toch
het. Het was 25 september 1944. Hij ging ‘s
besloot Antoon om hem te antwoorden dat hij
morgens op de fiets naar de kerk. Het was druk
zijn fiets niet wilde verkopen. Hij haalde zijn
op straat. De Duitsers trokken terug. De ene
schouders op, maakte een gebaar van veront-
militaire wagen na de andere. Veel tanks ook.
schuldiging en voegde zich vervolgens weer in de
Vanuit het kasteel trokken ze via De Mortel rich-
militaire colonne. Antoon fietste door en stalde
ting De Rips en verder de Peel in, om zich in te
zijn fiets tegen de kerk. Toen hij drie kwartier
graven ter hoogte van Venraij en Overloon.
later buiten kwam kon hij zijn fiets nergens meer
Uit de colonne maakte zich een Duitse militair
vinden.
los die Antoon staande hield en hem vroeg of hij zijn fiets kon kopen. Een tientje bood hij en Gemerts Heem
29
2011/4
Penitentie van pastoor Poell aan d’n Antichrist Achtergrondgeschiedenis: Rond 1900 richtte
Courant van 1 januari 1912 plaatste hij een
Pírke Slits een alternatieve boerenbond op in
advertentie met de tekst “Zalig Nieuwjaar van
Gemert. Hij had zijn lidmaatschap opgezegd van
d’n antichrist”, en hij pachtte voor zijn gezin een
de plaatselijke NCB-afdeling omdat er in strijd
bank voorin de kerk. Z’n hele leven behield hij
met de statuten familieleden in het bestuur
de bijnaam van ‘d’n Antichrist’ maar hij droeg
zaten. Pírke vroeg voor zijn nieuwe vereniging
die met ere.
aan de pastoor (Van Beek 1880-1915) een
In 1915 kreeg Gemert ’n nieuwe pastoor in de
geestelijk adviseur, maar de pastoor weigerde
persoon van Lambert Poell die gold als bruggen-
aan die wens te voldoen. Één katholieke boe-
bouwer en sociaal voorman.
renbond voor Gemert vond de pastoor genoeg.
Op de reünie van de familie Corstens gehouden
Toen Peerke zijn vereniging toch doorzette gold
op 12 november 2011 vertelde de 94-jarige
die vereniging in de ogen van de pastoor en de
Annie Vermeer-Corstens (1917) de volgende
goegemeente als een anti-christelijke club. Maar
anekdote: “Het moet zijn geweest in het begin
Peerke liet zich niet kennen. In de Gemertsche
van de jaren dertig. Onze pap (Henri Corstens) was wethouder in Gemert. Pírke Slits, bijgenaamd d’n Antichrist en partijgenoot van onze pap in de gemeenteraad, kwam met een brede glimlach uit de parochiekerk. Onze pap zag ‘m en vroeg waarom hij zo’n lol had. Pírke vertelde toen dat hij had gebiecht bij pastoor Poell en dat hij “as pínnetènsie van Poelekes tiejn Onzevádders èn tiejn Weesgegroetjes moes bidde vùr de kattelieke Gímmerse vereenegingen…”.
Pírke Slits op het kasteel bij overste Strik (1943). Gemerts Heem
30
2011/3
De foto van de dag van Weerplaza is van Frans Arts, geschoten op 14 november j.l. ’s-Morgens om 8.30 uur. Skon gewoon skon!
Zonsopkomst boven de Dribbelei
Gemerts Heem
31
2011/3
Inhoudsopgave Oogst van gewijde grond Jan Timmers ........................................................................................................................................ 1 De Praojst Jacques van der Velden .................................................................................................................................................. 5 Uit het oud-rechterlijk archief van Gemert Simon van Wetten Geschiedenis van de huisnummering in Gemert Ad Otten Over tramconducteur Tinus van Roij Wil van Lierop
...................................................................................
11
. ......................................................................................... 16
. ....................................................................................................... 22
Gemertenaren overleden in Antwerpen Wim Jaegers ............................................................................................... 25 ........................................................................................... 28
Kapittelstokjes
Commandeur als Heer Land van Cuijk
Anekdote van bevrijdingsdag
Penitentie van pastoor Poell aan d'n Antichrist
Zonsopkomst boven Dribbelei
............................................................................................................... 29 ....................................................................... 30
............................................................................................................. 31
Uitgave december 2011 - ISSN: 0166-2473
Gemerts Heem
tijdschrift met artikelen op het gebied van geschiedenis, archeologie, genealogie, dialect, e.a. van de voormalige gemeente Gemert. Secretariaat Martin Breeuwer, Wijst 185, 5422 BV Gemert Abonnement € 25,- per jaar (tevens lidmaatschap heemkundekring) Penningmeester Vacant Betalingen Op Rabobank Gemert 116197226 t.n.v. Heemkundekring De Kommanderij Gemert, onder vermelding van "contributie" Voor buitenlandse leden IBAN: NL54RABO0116197226 BIC: RABONL2U. Website www.heemkundekringgemert.nl Redactie Ad Otten, Kromstraat 6, 5421 XZ Gemert Rob de Haas, Grootmeestersstraat 29, 5421 KK Gemert Anny van de Kimmenade-Beekmans, Grotel 8, 5761 RA Bakel Ton Thelen, Hezelaar 2, 5422 BX Gemert Jan Timmers, Kromstraat 1, 5421 XZ Gemert Wim Vos, Louis Couperusstr. 17, 5421 RH Gemert Simon van Wetten, Kruiseind 22, 5421 ND Gemert Redactieadres Ad Otten, Kromstraat 6, 5421 XZ Gemert e-mail:
[email protected] Omslagontwerp Hans van Vroonhoven Overname artikelen toegestaan, mits bronvermelding
van helvoort
makelaardij bv
Gemerts Heem
32
2011/4
