Wie zijn die best persons in de achterstandswijken?1
Ton van der Pennen Technische Universiteit Delft/ Onderzoeksinstituut OTB
1
Deze monografie is een uitsnede en bewerking van hoofdstuk 5 van het boek over
de best persons, waarvoor Merlijn van Hulst en Laurens de Graaf de basis hebben gelegd. Een verkorte versie is ook op website van het Tijdschrift voor de Sociale Sector geplaatst (3 december 2012).
Introductie. Achterstandswijken moeten het voor de aanpak van hun problemen vaak hebben van slagvaardige mensen, ook wel ‘best persons’ of sociaal ondernemers genoemd. Wat onderscheidt hen van gewone professionals? Anders gezegd: wat is hun geheim? Voor ons onderzoek volgden wij een aantal van deze best persons zogenoemde in hun dagelijkse werk in en rond achterstandswijken (Brink, Gabriel van den, et al., 2012). Het was duidelijk dat we niet met doorsnee werkers uit achterstandswijken te maken hadden. Het ging om personen die door hun omgeving al waren opgemerkt als zij die ‘het verschil maken’. Maar wat betekent nu ‘het verschil maken’? Gedragingen die afwijken van het gangbare vallen op. In zijn algemeenheid kregen deze professionals de ruimte in het beleidsnetwerk rond de stedelijke vernieuwing en hun verdienste was dat zij deze ruimte naar eigen inzicht hebben ingevuld. Wat zij onder meer met elkaar gemeen hebben, is dat ze in hun dagelijks werk op een complexe en weerbarstige sociale realiteit stuiten en ervaren dat deze zich niet laat vangen in gangbare denkkaders en richtlijnen. Hun aanpak wordt in belangrijke mate gestuurd door de logica van de alledaagse leefwereld van de wijkbewoners. Ze zoeken naar kansen voor wijkbewoners en werken samen met andere professionals in ‘vitale coalities’. Ze leveren een bijdrage aan de transformatie van ‘probleemwijken’ naar leefbare wijken. In deze monografie wordt een aantal kenmerken van de best persons behandeld: durf en ondernemerschap, eigenzinnige omgang met regels, informeel leiderschap, betrokkenheid, vermogen tot inleven, verbindingen leggen, voorbij scheidslijnen gaan en het hebben van de juiste drive. Durf en ondernemerschap. Best persons zijn ondernemende mensen, dat viel meteen op. Ondernemers investeren tijd en energie in een zaak waarvan de afloop onzeker is, maar waar ze wel in geloven. Ze nemen het risico dat hun inspanningen geringe effecten kunnen hebben, maar werken er desondanks met volle inzet aan. Het gaat ze om het realiseren van concrete resultaten. Hun houding kenmerkt zich door het ‘erop af gaan’ en niet dralen, zo weinig mogelijk overleg en iedere kans aangrijpen om een probleem aan te kaarten. De projecten die ze opzetten kunnen niet altijd beschikken over ruime financiële mogelijkheden. In hun ondernemerschap is het dan ook vaak de kunst om fondsen te werven of om anderszins geld bij elkaar te sprokkelen.
Sociaal ondernemerschap is ook: voldoende draagvlak vinden en behouden voor het initiatief waar men aan werkt. Bij het vinden van oplossingen moet soms hard gezocht worden: ‘… aan die metafoor [van het doolhof] moet ik heel erg denken als we het over ons werk hebben. Dat je in zo’n glazen doolhof zit. Je moet er gewoon uit komen. En je komt er ook steeds uit, want elk doolhof heeft een uitgang. Zo heeft elk probleem een oplossing. Elke keer als je weer tegen een glazen wand bent opgeknald, ga je toch weer zoeken naar de opening.’ Eigenzinnig omgaan met regels Best persons doen niet wat eigenlijk op grond van hun functie van hen zou mogen worden verwacht. Zij zijn weliswaar gehouden aan bureaucratische regels en procedures, geven daar ook rekenschap van, maar op gezette tijden gaan ze om deze regels heen. Een ambtenaar van een gemeentelijke organisatie omschrijft dit als volgt: ‘Ik hou van buiten de lijntjes kleuren als ik een tekening maak. Ik houd er niet van als dingen helemaal binnen de lijntjes gebeuren. Buiten de lijntjes betekent dat je als gemeente buiten de eigen organisatie gaat kijken. Dus buiten de lijntjes, buiten de kaders. Dat je ook verbindingen maakt tussen deze afdeling en andere beleidsterreinen. Dus dat is ook buiten de kaders. Het kan niet altijd zo en het moet ook zo kunnen. Ook die kaders moet je soms doorbreken. De dingen kunnen niet altijd verlopen volgens vaste voorschriften.’ In het verlengde hiervan ligt het voor de hand dat best persons niet altijd de makkelijkste mensen zijn. Sommigen zijn zelfs eigenwijze lastpakken. Het zijn figuren die niet altijd braaf meedoen, maar wel doorpakken en dan ook vrij duidelijk laten weten wat hun streven is. Ze zijn ook voortdurend bezig zichtbaarheid aan hun werkzaamheden en aan hun persoonlijk profiel te geven en werken zo aan hun eigenzinnige statuur.
Informeel leiderschap Natuurlijk hangt leiderschap voor een deel samen met de positie die de personen bekleden. Onze best persons leggen minder nadruk op het formele aspect van hun positie, ze zijn vooral op informeel leiderschap gespitst. Ze hebben een visie en willen die volhardend uitdragen. ‘Wat ik als leidinggevende anders doe, en dat merk je bij een vergelijking met collega’s, is dat ik een bewuste keuze voor de inhoud maak. Ik wil me verdiepen in de inhoudelijke vraag hoe de ontwikkeling van onze stad eruit moet zien. Ik wil niet alleen met vragen over klantgerichtheid of met loketten bezig zijn. Ik vind dat wel belangrijk streven, maar mijn echte voorkeur heeft dat niet. Dus waar ik de afgelopen vier jaar bewust voor gekozen heb, dat waren onze krachtwijken zelf, naar hun talentontwikkeling. Dat was een belangrijk dossier voor mij’, aldus een gemeentesecretaris.
Betrokkenheid laten zien Uiteindelijk, zo vertelden ons vele best persons, gaat het erom dat wijkbewoners een stapje vooruit maken, al is het maar een klein stapje. Zij werken steeds graag mee aan een betere, leukere, mooiere wijk of stad. Dit doel lijkt misschien wat abstract, maar de weg naar dat doel bestaat uit concrete initiatieven en handelingen. In wezen maakt het daarbij weinig uit welke functie iemand heeft. De meeste best persons zetten zich in met hart en ziel, in het bijzonder voor een specifieke groep, zoals een etnische minderheid of een bepaalde categorie jongeren. Zo’n accent past doorgaans bij de persoonlijke achtergrond, ervaringen en beelden die zij veelal hebben ontwikkeld. In hun streven naar verbetering verdiepen zij zich in de mensen voor wie en met wie ze werken. Betrokkenheid betekent voor hen een langdurig engagement aangaan. Een betrokken partner is iemand die regelmatig zijn gezicht laat zien en belangstelling opbrengt. ‘Als ik met de wijk bezig ben en ik zie een bepaald probleem, dan moet je daar
vanuit
de
bewoners
tegenaan
kijken,
denk
ik’,
vertelt
een
corporatiemedewerker. ‘Dus niet met een pet van mijn corporatie op of met de pet van het Krachtwijkenteam (…) Ik denk vanuit de wijk en ik probeer iets te doen aan de dingen die fout gaan of die goed gaan of waar kansen liggen. Ik probeer het zo te doen dat er uiteindelijk een betere wijk ontstaat waar onze bewoners baat bij hebben.’
Inlevingsvermogen Best persons zijn in staat om zich in te leven in anderen. Het betekent dat ze goed naar wijkbewoners en andere partners kunnen luisteren. Goed luisteren begint met oprechte belangstelling van iemand die voldoende tijd en aandacht geeft. De ruimte geven aan iemand om zijn verhaal kwijt te kunnen is een kunst op zich. Veel van de best persons in ons onderzoek weten hun eigen gedrevenheid te combineren met het opbrengen van empathie: ze weten wanneer ze moeten spreken, maar ook wanneer ze moeten luisteren. ‘Als er geen luisterend oor is, dan heb je een groot probleem. Dan ontneem je jezelf de mogelijkheid om te zien wie of wat je bent, wat je geschiedenis is, waar heen gaat, wat je ambities zijn, wat je dromen zijn en wat jouw angsten.’
Verbinden Vrijwel alle best persons zien verbinden als een belangrijk onderdeel van hun werk. Verbinden heeft voor hen in de eerste plaats te maken met het slechten van de barrières tussen professionele kaders. Ze willen samenwerken over bestaande grenzen en domeinen heen. Vanwege gevoeligheden die soms spelen, houden velen de sfeer tussen de onderlinge relaties goed in het oog. Daarbij maken ze gebruik van humor waarmee een zekere relativering ontstaat, maar ook tactvol optreden werpt zijn vruchten af. Door ruimte te geven aan andere partijen, deze gelijkwaardig te benaderen, te verleiden, zoals een best person het verbinden noemt, wordt een zeker enthousiasme opgewekt om (uitvoerings)plannen te verbeteren. Bij het vervullen van de rol van verbinder is men vaak aangewezen op de steun van anderen. Daarbij doen ze een beroep op een uitgebreid netwerk dat ze hebben opgebouwd. ‘Sowieso heb ik 100.000 contacten. Zojuist sprak ik weer met iemand die zich verbaasde over de manier waarop wij mensen aan elkaar linken. Maar al die samenwerkingsverbanden zijn ontstaan door projecten die wij in het verleden geïnitieerd hebben.’
Best persons bevorderen met hun bemiddeling tussen diverse initiatieven dat er een zekere afstemming ontstaat en ze zorgen ervoor dat inzichten gedeeld worden.
Voorbij scheidslijnen Best persons leggen ook inhoudelijke verbindingen tussen diverse initiatieven. Ofwel verschillende inzichten, beelden en verhalen uit verschillende omgevingen worden op elkaar aangesloten. Als senior adviseur in dienst van een stichting ter ondersteuning van de zorg en maatschappelijke dienstverlening, koppelt een best person twee domeinen aan elkaar: het (medische) domein van de zorg en het (religieuze) domein van de moskee. ‘Ze [migranten] gaan hier in de stad bijvoorbeeld naar de Imam en zeggen dan: “Ik voel me de laatste tijd zo slecht (…), zou u voor mij kunnen bidden?” Terwijl ze zelf evengoed kunnen bidden. Ze hebben het idee van gebedsgenezing door de Imam nog heel hoog zitten.’
Deze best person vertelt verder dat deze migrantenpatiënten aan de andere kant van de reguliere zorg pillen verwachten en dat ze teleurgesteld afhaken als ze die niet krijgen. De reguliere zorgverleners weten geen raad met hun allochtone patiënten, ze hebben onvoldoende kennis over hun leefwereld. Er gaapt dus een forse kloof tussen de Nederlandse gezondheidszorg en de religieuze wereld die veel migranten nog altijd van groot belang vinden. De best persons in het onderzoek leggen verbindingen tussen de systeem- en leefwereld door vanuit de formele organisatie actief contact zoeken met de wijkbewoners. Ze zijn vaak ‘meertalig’, letterlijk, maar ook in de zin dat ze de ‘taal van het stadhuis’ en ‘de taal van de straat’ beheersen. Zo kunnen ze denkbeelden en ervaringen uit de ene wereld vertalen naar de andere. Drive en steun van anderen Best persons laten een geweldige dadendrang en werkkracht zien. Ze werken niet alleen op kantooruren. Ze zijn niet zomaar uit het veld geslagen als het even tegenzit. Ze staan met hun vaak tegendraadse optreden ook constant in de spotlight, dat de nodige uitleg en ook wel strijd met de autoriteiten vraagt. Het zijn vaak personen met een schijnbaar onuitputtelijke hoeveelheid energie. Waar komt die gedrevenheid eigenlijk vandaan? Deels uit vroegere ervaringen: wat ze van huis uit meekregen of wat ze tijdens hun werkende leven hebben meegemaakt. Vanuit hun eigen biografie (her)kennen sommigen de marginale positie van de mensen voor wie zij zich inzetten. Daarin vinden zij hun drive. Het levert hen veel kracht om te vechten tegen alles wat niet deugt. Maar ze kunnen ook moedeloos raken. Juist de mensen die tot het uiterste willen gaan, lopen het risico dat ze opbranden en gebeurde ook tijdens ons onderzoek. Daar werden niet alleen zijzelf de dupe van, maar ook de wijk en de bewoners voor wie zij zich inzetten. Ze zijn niet makkelijk vervangbaar, ze blijven unieke werkers, maar kunnen het niet alleen. Bestuurlijke en politieke steun is belangrijk om te overleven. Uit die kring kan de nodige rugdekking komen, voor publieke waardering en niet in de laatste plaats voor ondersteunende middelen. Ook de steun van beleidspartners is belangrijk. Deze kunnen een best person bijvoorbeeld ontlasten in het uitwerken van zaken waar een best person niet aan toe komt of geen verstand van heeft. Hij kan veel, maar niet alles. Zo meldde een schoolleider over de ambtenaar die hem terzijde staat:
‘Zij is mijn steun en toeverlaat. Ze maakt de bureaucratie toegankelijk en regelt daar belangen. Want ik weet niet wat er op het stadhuis gebeurt en ik heb een hekel aan vergaderen. Ik ga bijna nooit naar vergaderingen (…) ik houd van producten. Ik moet concrete dingen doen.’
Gericht oplossen Best persons tonen zich ondernemend en zijn uit op het behalen van zichtbare resultaten. Veel problemen in achterstandswijken vragen om een snelle oplossing en die wordt eerder gevonden door direct aan de slag te gaan dan door het ontwikkelen van plannen of het instellen van procedures. Als ondernemers zoeken zij naar kansen en leggen daarvoor de noodzakelijke contacten met een diversiteit aan actoren die binnen hun werkgebied aanwezig zijn. Zij passen wanneer dat nodig is regels aan situaties aan en verleggen de gangbare professionele domeingrenzen. Ze beschikken over een sterke drive, hoge ambities en veel energie. Om resultaten te behalen zetten best persons een breed scala aan strategieën en tactieken in. Deze zijn vooral gericht op het stimuleren en meekrijgen van mensen ter plekke, op het streven naar een zo’n groot mogelijk draagvlak en naar hun eigen zichtbaarheid. Ze vertonen een hoge mate van betrokkenheid bij de leefsituatie in de wijk en bij de mensen die er dagelijks mee worstelen.
Literatuur Brink, Gabriel van den, Merlijn van Hulst, Laurens de Graaf & Ton van der Pennen (2012). Best Persons en hun betekenis voor de Nederlandse achterstandswijk. Den Haag: Boom/Lemma.
