Jaarverslag Onderzoeksinstituut OTB

Jaarverslag 2003 Onderzoeksinstituut OTB

Colofon Druk Drukkerij NIVO, Delft Vormgeving Cyril Strijdonk Ontwerpburo, Gaanderen Foto’s, tenzij anders aangegeven Axel Smits, Onderzoeksinstituut OTB

Inhoud Het jaar 2003 in vogelvlucht 1. 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

5

Bestuur, organisatie en financiën ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Bestuur –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Programmaraad ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Nieuwe directie –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Uitbreiding Onderzoeksinstituut OTB met twee nieuwe onderzoekssecties ––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Organisatie ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Financiën –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

7 7 7 7 7 8 8

2. Visitatie

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

10

3. 3.1 3.2 3.3

Onderzoekscholen en kennisoverdracht ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 11 Onderzoekscholen –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 11 Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 12 Eerste- en tweedefaseonderwijs –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 13

4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Onderzoeksprogramma Housing Studies –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 16 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 16 De ontwikkeling van huisvestingssystemen –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 16 Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 17 Financiële en economische aspecten van wonen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 19 Marktsignaleringssystemen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 20

5. 5.1 5.2 5.3 5.4

Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 22 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 22 Strategisch woningvoorraadbeheerbeleid en technisch beheer –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 22 Duurzaam en gezond wonen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 25 Bouwregelgeving en kwaliteitszorg ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 27

6. Onderzoeksprogramma Urban Configurations and Spatial Planning –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 28 6.1 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 28 7. 7.1 7.2 7.3 7.4

Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 32 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 32 Stedelijke vernieuwing –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 33 Sociale en ruimtelijke integratie –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 35 Urban governance –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 37

8. Onderzoeksprogramma Mobility Studies –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 39 8.1 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 39 8.2 Bundeling en intermodaliteit van goederenvervoer ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 39 9. 9.1 9.2 9.3

Onderzoeksprogramma Geo Information and Land Development ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 42 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 42 Grondbeleid –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 42 Geo-informatievoorziening ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 45

10. 10.1 10.2 10.3 10.4

Onderzoeksprogramma GIS Technology ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 47 Het onderzoeksprogramma ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 47 Geo-Database Management Systemen (DBMS) –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 47 Gedistribueerde geo-informatievoorzieningverwerking en -semantiek ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 48 Ruimtelijk-temporeel modelleren ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 50

10.5 Computationele geometrie ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 50 10.6 GIS-toepassingen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 51 Bijlage 1 Output

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

79

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

82

Bijlage 2 Dissertaties in voorbereiding Bijlage 3 Personeel

52

Bijlage 4 Maatschappelijke dienstverlening en nevenactiviteiten

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

85

l5l

Het jaar 2003 in vogelvlucht In verschillende opzichten was het jaar 2003 voor het Onderzoeksinstituut OTB een gedenkwaardig jaar. Nadat het instituut in het najaar van 2002 al samen met de faculteit Bouwkunde een grootse bijeenkomst had georganiseerd naar aanleiding van het vijfentwintigjarig jubileum van Hugo Priemus als hoogleraar volkshuisvesting bij de TU-Delft, werd Hugo Priemus begin 2003 door het College van Bestuur van de TU Delft aangezocht om per 1 september Henk Sol als decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management (TBM) op te volgen. Zijn afscheid als directeur van het Onderzoeksinstituut OTB is een belangrijke verandering voor het instituut en markeert een overgang naar een nieuwe fase. Het CvB heeft ondergetekende benoemd als zijn opvolger. Het was vooral dankzij Hugo Priemus dat het Onderzoeksinstituut OTB zich in de afgelopen twee decennia soms tegen de verdrukking in kon ontwikkelen tot een volwaardig en gerenommeerd instituut met inmiddels bijna 130 werknemers. Overigens blijft er ook na 2003 een krachtige verbintenis tussen Hugo Priemus en het Onderzoeksinstituut OTB bestaan. Zo maakt Priemus als decaan van de faculteit TBM deel uit van het bestuur van het Onderzoeksinstituut OTB, tezamen met de decanen van de twee andere constituerende faculteiten Bouwkunde en CiTG. Verder is Hugo Priemus wetenschappelijk directeur van het onderzoeksdeel van het Bsik-programma ‘Systeeminnovatie Ruimtegebruik en Gebiedsontwikkeling Stad en Land’ (SRG) waarin de OTB-onderzoeksprogramma’s ruim vertegenwoordigd zijn. Tevens begeleidt Priemus nog veel promovendi en blijft hij zijn onderzoeksverrichtingen in het Onderzoeksinstituut OTB onderbrengen. Als erkenning voor zijn onderzoeksinspanningen van de afgelopen jaren, ontving Priemus ten slotte nog een prestigieus eredoctoraat van de Universiteit van Uppsala in januari 2004. Mede dankzij de inspanningen van Priemus en veel OTBonderzoekers werd het door Habiforum ingediende programma SRG van alle 67 ingediende voorstellen als beste gekwalificeerd. Het Onderzoeksinstituut OTB heeft hierdoor de mogelijkheid om de komende zes jaar voor een extern gefinancierd bedrag van ongeveer € 5 miljoen aan wetenschappelijk onderzoek uit te voeren. Dankzij deze krachtige impuls, trekt het instituut de komende jaren zo’n twintig nieuwe medewerkers aan en wordt het aantal promovendi sterk uitgebreid. Behalve in het SRG-programma participeert het Onderzoeksinstituut OTB de komende jaren nog in vijf andere programma’s die binnen het ‘Besluit subsidies investeringen kennisinfrastructuur’ (Bsik) vallen: ■ Het deelprogramma ‘Institutionele kaders van bouwinnovatie’, binnen het programma ‘Proces- en Systeeminnovatie in de bouwsector’. ■ Het programma ‘Transitie Duurzame Mobiliteit’. Daarvan de deelprogramma’s: ‘Goederenvervoer’ en ‘Ruimtelijke inpassing van mobiliteit’. ■ Het deelprogramma ‘Ruimte’, als onderdeel van het pro-

■

■

gramma ‘Next Generation Infrastructures’. In verschillende projecten in het programma ‘Geo-informatie’. In enkele projecten in het programma ‘Ruimte voor Water’.

Het Bsik-programma SRG sluit direct aan bij het per 1 september gestarte TU Centre for Sustainable Urban Areas. Het Onderzoeksinstituut OTB is penvoerder van dit TU research centre dat samen met 11 andere TU-centres het meest gekwalificeerde TU-onderzoek herbergt. Dankzij het nieuwe TU Centre for Sustainable Urban Areas, wordt ook de samenwerking tussen het OTB-onderzoek en het onderzoek van de drie constituerende faculteiten verstevigd. Eveneens in de voor het instituut gedenkwaardige maand september 2003 vond de verhuizing plaats van de Thijsseweg 11 naar de Jaffalaan 9. Na ruim achttien jaar te hebben ingewoond bij de faculteit Geodesie heeft het Onderzoeksinstituut OTB voor het eerst in zijn bestaansgeschiedenis de beschikking gekregen over een eigen gebouw. In tegenstelling tot de vorige locatie, is het Onderzoeksinstituut OTB nu gehuisvest in het hart van de TU-wijk, schuin tegenover de aula. Hoewel de huidige vleugel van het gebouw slechts improvisorisch is ingericht, is de meerderheid van het personeel al bijzonder te spreken over het nieuwe onderkomen. Momenteel wordt door een bouwteam en de inrichtingscommissie hard gewerkt om de tegenovergelegen vleugel te renoveren, waardoor in het najaar van 2005 het Onderzoeksinstituut OTB zijn voorlopig definitieve huisvesting kan betrekken. Fusie De derde verandering die zich in september 2003 voltrok was de fusie van het Onderzoeksinstituut OTB met de twee voormalige Geodesiesecties Geo-informatie en Grondbeleid (GiGb) en GIS-technologie (GIS-t). Na de opheffing van de opleiding Geodesie, stelde het Onderzoeksinstituut OTB op verzoek van het CvB een business plan op, op basis waarvan in de nabije toekomst de beide voormalige Geodesiesecties op een financieel verantwoorde wijze binnen het Onderzoeksinstituut OTB kunnen functioneren. Kern van dit plan is dat de onderwijsinbreng bij met name de faculteit TBM sterk wordt opgevoerd en de beide secties hun inkomsten uit de derdegeldstroom geleidelijk zullen vergroten. Inhoudelijk betekent deze fusie voor het Onderzoeksinstituut OTB een sterke positieverbetering, waarbij er meer samenwerking zal ontstaan tussen de oude OTB-onderzoeksprogramma’s en de twee nieuwe door Geodesie ingebrachte programma’s. Zowel grondbeleid, geografische informatiesystemen als GIStechnologie sluiten uitstekend aan bij het onderzoeksdomein van het instituut en versterken het onderzoeksprofiel. Plezierige bijeenkomstigheid van deze fusie is verder nog dat het Onderzoeksinstituut OTB er in één klap vier leerstoelhouders heeft bij gekregen. Een ontwikkeling waar het instituut jarenlang naar heeft gestreefd. Hoogleraar Willem Korthals Altes is

l6l

bij de fusie benoemd in de directie van het instituut. Visitatie De beide nieuwe OTB-secties participeerden eveneens in de onderzoeksvisitatie die het Onderzoeksinstituut OTB in het najaar van 2003 onderging. De visitatiecommissie bestond uit de volgende toonaangevende wetenschappers: David Banister (University College London, UK), voorzitter Michael Batty (University College London, UK), David Clapham (University of Wales, Cardiff, UK), Max Egenhofer (University of Maine, Orono, USA), Dick Lubach (Building Law, Universiteit van Groningen), Matthee van Oostrom (ministerie van VROM), Danny Then Shiem-shin (Hong Kong Poly University, PRC) en Henk Westra (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting). Uiteindelijk kwalificeerde deze commissie de resultaten van het OTBonderzoek over de periode 1997-2002 als zeer goed. De internationale wetenschappelijke output is vergeleken met de vorige visitatie aanzienlijk gegroeid, zonder dat dit ten koste is gegaan van de lokale en nationale invloed van het instituut. Maar liefst vijf van de zes onderzoeksprogramma’s wisten op een vijfpuntsschaal voor het onderdeel kwaliteit een 4 te scoren (very good, with some research of international standing), terwijl het zesde programma een drie (good) kreeg toebedeeld. Deze score betekende een verbetering ten opzichte van de vorige visitatie. Ook toen scoorden de OTB-programma’s overigens al goed tot zeer goed.

jaarverslag na te lezen. Ook is de afstemming tussen de onderzoekssecties en de onderzoeksprogramma’s verder versterkt waardoor er een één-op-één-relatie is ontstaan. Dit betekent dat naast de continuering van de programma’s Housing Studies, Sustainable Housing Transformation en Mobility Studies er nu ook de volgende programma’s onder de OTBvlag zijn opgestart: GIS-technology, Geo-Information and Land Development, Urban Configurations and Spatial Planning en Urban Renewal and Governance. Eveneens voor het Onderzoeksinstituut OTB geen onbelangrijke gebeurtenis uit 2003 betrof het CvB-besluit om de positie als zelfstandig onderzoeksinstituut tot 1 januari 2006 te continueren. Op basis van een strategienotitie zal het CvB in overleg met de drie constituerende faculteiten en de directie van het instituut medio 2004 een definitief besluit nemen over de toekomstige positionering van het Onderzoeksinstituut OTB binnen de TU-organisatie.

Ten slotte wil ik Henk Sol hartelijk bedanken als bestuurslid van het Onderzoeksinstituut OTB. Toen hij in september 2003 aftrad als decaan van de faculteit TBM heeft hij de bestuursfakkel overgedragen aan de nieuwe decaan Hugo Priemus. Ook wil ik alle oude en nieuwe OTB-medewerkers hartelijk danken voor het enthousiasme en de inzet waarmee zij de belangrijke ontwikkelingen die het Onderzoeksinstituut OTB het afgelopen jaar heeft doorgemaakt, ondersteund hebben. Dankzij deze inzet ziet de toekomst van het OnderzoeksinstiNieuwe programma’s De visitatie betekende eveneens dat er vanaf 2003 een nieuwe tuut OTB er zonder meer rooskleurig uit. zesjarige onderzoeksperiode is aangebroken. De resultaten Prof. dr. P.J. Boelhouwer van dit eerste jaar zijn in de volgende hoofdstukken van het

l7l

1 Bestuur, organisatie en financiën 1.1 Bestuur Het OTB-bestuur bestaat uit de decanen van de drie constituerende faculteiten. Dit zijn: ■ Prof. ir. H. Beunderman MBA (faculteit Bouwkunde), voorzitter ■ Prof. dr. H.G. Sol (faculteit Techniek, Bestuur en Management, tot 1 september 2003) ■ Prof. ir. L. De Quelerij (faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen) Vanaf 1 september 2003 maakt prof. dr. ir. H. Priemus, de nieuwe decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management, deel uit van het OTB-bestuur. Hij vervangt daarmee prof. dr. H.G. Sol. Mw. drs. E. Philipsen is secretaris van het bestuur.

1.3 Nieuwe directie Prof. dr. P.J. Boelhouwer is met ingang van 1 september 2003 de nieuwe wetenschappelijk directeur van het Onderzoeksinstituut OTB. Hij volgt hiermee prof. dr. ir. H. Priemus op die het instituut vanaf de oprichting in 1985 geleid heeft. In november 2003 treedt prof. dr. W.K. Korthals Altes toe tot de directie. Vanaf dat moment wordt het Onderzoeksinstituut OTB geleid door een meerhoofdige directie, bestaande uit wetenschappelijk directeur prof. dr. P.J. Boelhouwer en directeur prof. dr. W.K. Korthals Altes.

1.2 Programmaraad De OTB-programmaraad bestaat uit vooraanstaande collega-onderzoekers en uit personen die een belangrijke rol spelen in het contractonderzoeksveld. De Programmaraad heeft een adviserende en meedenkende rol. De leden adviseren het Onderzoeksinstituut OTB over belangrijke strategische lijnen die op programmaniveau worden uitgezet. Hun advies richt zich dus niet op afzonderlijke projecten, maar omvat de gehele onderzoeksportfolio van het Onderzoeksinstituut OTB. Prof. dr. P.J. Boelhouwer Op 31 december 2003 bestond de Programmaraad uit de volgende leden: ■ prof. dr. H.F.L. Ottens (Universiteit Utrecht, faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen), voorzitter ■ dr. P. Boot (ministerie van Verkeer en Waterstaat) ■ drs. H.B.H.G. Wilke (Aedes vereniging van woningcorporaties) ■ prof. dr. F.M. Dieleman (Universiteit Utrecht, faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen) ■ drs. P.Ph. Dordregter (ex-Vereniging van Nederlandse Gemeenten) ■ prof. dr. ir. R.E.C.M. van der Heijden (Katholieke Universiteit Nijmegen, faculteit Beleidswetenschappen) ■ drs. A.C. Hordijk (Raad voor Onroerende Zaken) ■ prof. dr. L.A. de Klerk (Universiteit van Amsterdam) ■ ir. H. Pluckel (Bureau Regio Randstad) ■ ir. C.E.C. de Reus (Johan Matser Projectontwikkeling) ■ drs. J.G.C.M. Schuyt (De Alliantie, Huizen) ■ drs. J.A. van Staalduine (ministerie van VROM) ■ ir. P.A.R.J. Vismans (Corio NV) ■ ir. H. Westra (Stichting Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting) Mw. drs. Esther Philipsen is secretaris van de Programmaraad.

Prof. dr. W.K. Korthals Altes

Verbonden aan de functie van wetenschappelijk directeur Onderzoeksinstituut OTB is het wetenschappelijk directeurschap van het research centre for Sustainable Urban Areas. Dit is een van de meerjarige onderzoeksspeerpunten die de TU Delft voor de komende jaren heeft geformuleerd. In dit speerpunt werken onderzoekers van het Onderzoeksinstituut OTB samen met onderzoekers van diverse Delftse faculteiten. 1.4 Uitbreiding Onderzoeksinstituut OTB met twee nieuwe onderzoekssecties Per 1 september 2003 zijn de secties Geo-informatie en Grondbeleid en GIS-technologie organiek onderdeel van het Onderzoeksinstituut OTB geworden. Het onderzoek van de secties zal voortaan binnen dit instituut worden uitgevoerd. Daarnaast verzorgen de secties onderwijs in de af te bouwen opleiding Geodesie (zie hoofdstuk 3). De beide secties waren voorheen onderdeel van de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen, afdeling Geodesie. Financieel krijgt de overgang per 1 januari 2004 zijn beslag. Aanleiding voor de veranderingen is het collegebesluit om de

l8l

BSc-opleiding Geodesie op te heffen. Hierdoor verviel het bestaansrecht van een zelfstandige afdeling Geodesie. 1.5 Organisatie

In dienst

Dit jaar hebben de volgende mutaties plaatsgevonden: Door de komst van de secties Geo-informatie en Grondbeleid en GIS-technologie per 1 september 2003 zijn eveneens in dienst getreden: Terry van Dijk, Joop Gravesteijn, Johan de Greef, Aegidius Kap, Bastiaan van Loenen, Hendrik Ploeger,

uit dienst

per

01-01-2003

Gerben Helleman

01-02-2003

Bas Waterhout

01-01-2003

Hilje van der Horst

01-02-2003

Marco v.d. Land Suzanne Davis

Het Onderzoeksinstituut OTB bestaat met ingang van 1 september 2003 uit zeven onderzoekssecties en twee ondersteunende secties. De onderzoekers zijn verdeeld over de secties: Duurzaam Woningvoorraadbeleid en Kwaliteitszorg; Vervoer en Infrastructuur; Stedelijke Vernieuwing en Wonen; Stedelijke Regionale Ontwikkeling; Volkshuisvesting en Woningmarkt; Geo-informatie en Grondbeleid (per 1-9-03) en GIS-technologie (per 1-9-03). De secties Beheer en Methodologie & Informatica zorgen voor de ondersteuning.

per

Carlinde Adriaanse

Daniëlle Groetelaers Ton v.d. Pennen Kay Sauren

Guido v.d. Steen

01-01-2003 10-03-2003 01-04-2003 01-07-2003

01-08-2003

01-10-2003

Erik Hoppenbrouwer Marchien Klaucke Hugo Priemus

Bart Lambregts

Johan Conijn

01-02-2003

01-09-2003

01-09-2003

01-11-2003

01-12-2003

Hilda Verwest, Herman de Wolff, Jaap Zevenbergen, Henri Aalders, Elfriede Fendel, Tjeu Lemmens, Wilco Quak, Axel Smits, Jantien Stoter, Theo Thijssen, Edward Verbree, Marianne de Vries en Sisi Zlatanova. Gedetacheerd via de faculteit TBM zijn: Willem Korthals Altes, Jitske de Jong en Peter van Oosterom. Bijlage 3 geeft een volledig overzicht van de personeelssamenstelling in 2003. 1.6 Financiën

Ontvangsten en uitgaven 1998-2003 1998

1999

2000

2001

2002

2003*

Eerstegeldstroom

1.429

1.636

1.496

1.977

1.973

1.988

Derdegeldstroom

2.072

2.294

2.126

2.365

2.101

2.346

Rente

98

131

129

110

109

BATEN (x €1.000) Tweedegeldstroom Interne TU

TOTAAL

15

321

79

266

289

47

308

68

330

42

461

80

3.935

4.406

4.094

4.807

4.581

4.917

Eerstegeldstroom

36

37

37

41

43

40

erdegeldstroom

54

52

52

49

46

48

Rente

2

3

3

2

2

BATEN (in %)

Tweedegeldstroom nterne TU TOTAAL

2

0 8

6

1 7

1 7

1 7

1 9

2

100

100

100

100

100

100

Personeel

2.435

2.831

2.970

3.339

3.725

3.832

Duurzame goederen

182

88

22

196

292

LASTEN (x €1.000) Personeel van derden

Verbruikslasten

TOTAAL

226

737

3.580

255

Personeel

Personeel van derden Duurzame goederen Verbruikslasten

TOTAAL

893

447

999

481

772

507

995

439

196

852

4.067

4.438

4.788

5.519

5.319

68

70

67

70

68 72

2

0

4

5

4

LASTEN (in %)

*

54

6

5

21

100

Exclusief de secties Geo-informatie en Grondbeleid en GIS-technologie.

6

22

100

10

23

100

10

16

100

9

18

100

8

16

100

l9l

l 10 l

2 Visitatie

OTB-onderzoeksprogramma’s: ‘very good with some research of international standing’

Het Onderzoeksinstituut OTB is op 19 en 20 september 2003 gevisiteerd door een commissie van zeven buitenlandse en twee Nederlandse experts in het onderzoeksdomein van het instituut. De commissie heeft de kwaliteit van het OTB-onderzoek in de periode 1997-2002 beoordeeld. De commissieleden hebben de prestaties van het Onderzoeksinstituut OTB vergeleken met de onderzoeksinstituten waar zij zelf werkzaam zijn. Deze instituten behoren tot de wereldtop. De programma’s van de twee nieuwe OTB-secties Geo-informatie en Grondbeleid en GIS-technologie zijn eveneens bij de visitatie betrokken. In totaal werden de volgende zes onderzoeksprogramma’s aan het kritische oordeel van de commissie onderworpen: Housing Studies, Sustainable Housing Transformations, Urban Studies, Intermodal and Freight Transport Studies, GIS Technology and Geo-Information and Land Development. De vier eerstgenoemde programma’s werden zes jaar geleden voor het laatst onder de loep genomen. Voor de laatste twee programma’s was de meest recente beoordeling drie jaar geleden. De belangrijkste conclusies die in het rapport naar voren komen: ■ Ten opzichte van de vorige visitatie heeft het Onderzoeksinstituut OTB goede wetenschappelijke vooruitgang geboekt. ■ Het algemene oordeel van de commissie over de kwaliteit van het totale OTB-onderzoek luidt ‘zeer goed’. De internationale wetenschappelijke output is vergeleken met de vorige visitatie aanzienlijk gegroeid, zonder dat dit ten koste is gegaan van de lokale en nationale invloed van het instituut.

Het positieve algemene oordeel komt ook tot uitdrukking in de scores van de afzonderlijke programma’s. Vijf programma’s scoren voor wetenschappelijke kwaliteit een 4 (‘very good with some research of international standing’). Het programma Geo-Information and Land Development wordt beoordeeld met een 3 (‘good’). De scores betekenen voor vijf van de zes programma’s een vooruitgang ten opzichte van de vorige visitatie. ■ De grootste uitdaging voor het Onderzoeksinstituut OTB ligt de komende jaren in een goede integratie van de nieuwe secties Geo-Informatie en Grondbeleid en GIS-technologie. De integratie van het geodesie-onderzoek biedt kansen om het onderzoeksdomein van het Onderzoeksinstituut OTB verder te versterken. ■ Een andere uitdaging voor het instituut ligt in het streven om de internationale onderzoeksagenda meer te gaan bepalen dan nu het geval is. ■ Een substantiële uitbreiding van het aantal hoogleraren binnen het instituut is essentieel om de wetenschappelijke basis verder te verbreden. Op dit moment telt het instituut drie hoogleraren. De commissieleden uiten hun waardering voor de bedrijfsmatige manier van werken die binnen het Onderzoeksinstituut OTB heerst. Voor het instituut is het van belang om voldoende handelingsruimte te behouden en de eigen reserves te kunnen benutten voor fundamenteel onderzoek. ■

De samenstelling van de commissie was als volgt: David Banister (University College London, UK), voorzitter Michael Batty (University College London, UK), David Clapham (University of Wales at Cardiff, UK), Max Egenhofer (University of Maine, Orono, USA), Robina Goodlad (University of Glasgow, UK), Dick Lubach (Building Law, Universiteit van Groningen), Matthee van Oostrom (ministerie van VROM), Danny Then Shiemshin (Hong Kong Poly University, PRC) en Henk Westra (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting). In 2004 zullen drie van de zes OTB-onderzoeksprogramma’s meedoen in de gezamenlijke visitatie van de faculteit Bouwkunde. Het gaat dan om de programma’s: Housing Studies, Sustainable Housing Transformations en Urban Studies.

l 11 l

3 Onderzoekscholen en Kennisoverdracht Prof. dr. S. Musterd is voorzitter van het bestuur. Prof. dr. ir. H. Priemus was tot september 2003 plaatsvervangend voorzitter. Ook prof. P.J. Boelhouwer en prof. W. Korthals Altes Binnen de universiteitswereld wordt hoogwaardig onderzoek steeds meer geconcentreerd in onder- maken namens de TU Delft deel uit van het NETHUR-bestuur. Het Onderzoeksinstituut OTB brengt in NETHUR het promotiezoekscholen. Daarbij streeft men naar een omvang van tenminste vijftig promovendi en een substantieel aandeel senior- onderzoek, de nadoctorale opleiding Housing, Urban and Mobility Studies en enige senioronderzoekscapaciteit in. onderzoekers. Aan onderzoekscholen wordt een landelijke In NETHUR worden ingebracht: betekenis toegekend. Het ligt daarom voor de hand dat het Onderzoeksinstituut OTB participeert in initiatieven waarbij 0,4 fte (na 1 september 0,2 fte) ■ Prof. dr. ir. H. Priemus met andere groepen wordt samengewerkt in een onderzoek■ Prof. dr. P.J. Boelhouwer 0,4 fte school van landelijke allure. Het Onderzoeksinstituut OTB ■ Dr. R.W. Goetgeluk 0,4 fte heeft ervoor gekozen te participeren in twee van zulke initia■ Mw. dr. M.E.A. Haffner 0,4 fte tieven: de Netherlands Graduate School of Housing and Urban ■ Prof. dr. W.K. Korthals Altes 0,1 fte Research (NETHUR) en de Onderzoekschool voor Transport, ■ Mw. dr. H.M. Kruythoff 0,4 fte Infrastructuur en Logistiek (TRAIL). In de onderzoekschool ■ Dr. F.M. Meijer 0,4 fte NETHUR participeren op 31 december 2003 30 OTB’ers, onder ■ Mw. dr. ir. M. Spaans 0,4 fte wie 16 promovendi. In TRAIL participeren 8 OTB’ers, onder wie ■ Dr. ir. A. Straub 0,4 fte 4 promovendi. ■ Dr. T. Kauko 0,4 fte ■ Dr. ir. G.A.M. Vijverberg 0,2 fte NETHUR ■ Dr. ir. ing. H.J. Visscher 0,4 fte In NETHUR participeren de Universiteit Utrecht (penvoerder), ■ Mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen 0,4 fte de Universiteit van Amsterdam, de Technische Universiteit ■ Dr. W.A.M. Zonneveld 0,8 fte Delft, de Rijksuniversiteit Groningen, de Technische Universiteit Eindhoven en de Katholieke Universiteit Nijmegen. De volgende OTB-promovendi voeren hun dissertatieonderVanuit de TU Delft nemen onderzoekers van de faculteit Bouw- zoek in NETHUR-verband uit: kunde en het Onderzoeksinstituut OTB deel: ■ Drs. H.J.F.M. Boumeester De doelstellingen van NETHUR zijn: ■ Ir. T. van Dijk ■ Een goed gestructureerde en hoogwaardige opleiding voor ■ Drs. ing. J.H. Greef jonge onderzoekers in stand houden en uitbouwen op het ■ Mw. ir. D.A. Groetelaers terrein van het stedelijk en huisvestingsonderzoek dat door ■ Drs. H.M.H. van der Heijden NETHUR wordt bestreken. ■ Drs. J.S.C.M. Hoekstra ■ Kwalitatief hoogstaand onderzoek van de stad en de stede■ Drs. R.J. Kleinhans ■ Mw. ir. G. Klunder lijke samenleving handhaven en versterken, waarbij de samenhang van het onderzoek vanuit de verschillende disci- ■ Ir. B.W. Lambregts plines in NETHUR een belangrijke rol speelt. ■ Ir. B. van Loenen ■ Het algemene programma van onderzoek uitvoeren alsmede ■ Drs. C. Maat een speciaal programma rond een specifiek thema, dat het ■ Drs. E.J. Meijers algemeen bestuur van de onderzoekschool voor enkele jaren ■ Drs. P. Neuteboom vaststelt. ■ Drs. F.A.G. Wassenberg ■ Ir. H.W. de Wolff Prof. dr. H.F.L. Ottens fungeert als wetenschappelijk directeur. ■ Drs. A.J. Zwarts 3.1 Onderzoekscholen

Hoogleraar pleit voor hernieuwde rol overheid op woningmarkt Als gevolg van tegenstrijdig woningmarktbeleid worden de doelstellingen van de overheid bij lange na niet gehaald. “De politiek moet duidelijke keuze maken”, stelt professor P.J. Boelhouwer, in zijn intreerede op 5 februari 2003, bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Volgens Boelhouwer bestaat er een groot gat tussen het volkshuisvestingsbeleid en de vraag- en aanbodverhoudingen op de Nederlandse woningmarkt. Om het tij te keren pleitte Boelhouwer voor een hernieuwde rol van de overheid op de woningmarkt. Daarbij moet centraal staan dat de massale vraagondersteuning selectiever wordt. De bestuurlijke belemmeringen die de overheid heeft opgeworpen bij het woningaanbod moeten worden geslecht. De overheid moet zich concentreren op het bevorderen van een goede marktwerking en zich richten op de zwakke groepen op de woningmarkt.

l 12 l

TRAIL In 1994 werd de Netherlands Research School for Transport, Infrastructure and Logistics (TRAIL) als onderzoekschool gevormd. Hierin participeren de Technische Universiteit Delft, de Erasmus Universiteit Rotterdam en sinds 1999 ook de Rijksuniversiteit Groningen. Vanuit de TU Delft participeren het Onderzoeksinstituut OTB en een aantal faculteiten in TRAIL. Prof. dr. ir. P.H.L. Bovy is wetenschappelijk directeur en dr. ir. A.J. van Binsbergen is zakelijk directeur. TRAIL wordt gevormd door wetenschappers die zich gespecialiseerd hebben in transport, infrastructuur en logistiek. Het doel van TRAIL is de wetenschapsbeoefening te bevorderen. Het heeft een geïnstitutionaliseerde opleiding tot zelfstandig onderzoeker en ontwerper op het gebied van transport, infrastructuur en logistiek. De onderzoekschool omvat alle vervoermodaliteiten. Verder behoren zowel de technische en economische als de veiligheids- en milieuaspecten en de juridische en sociale aspecten van verkeer en vervoer tot het terrein van de onderzoekschool. Men streeft naar algemene theorievorming en naar de ontwikkeling van toepasbare technologie vanuit deze algemene theoretische kaders. De volgende OTB-onderzoekers participeren in TRAIL: ■ Prof. dr. ir. H. Priemus 0,2 fte (tot 1 september 2003) ■ Dr. M. Janic 1,0 fte ■ Dr. J. Vleugel 1,0 fte ■ Dr. ir. J.G.S.N. Visser 0,2 fte ■ Mw. ir. Y.M. Bontekoning 0,4 fte/promovendus ■ Drs. J.W. Konings 0,4 fte/promovendus ■ Ir. E. Kreutzberger 0,2 fte/promovendus ■ Drs. J.J. Trip 0,4 fte/promovendus Ze voeren onderzoek uit op het terrein van het stedelijk goederenvervoer, multimodale netwerken en terminals, de benutting en de ruimtelijke inpassing van infrastructuur. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Bouwkunde De decaan van de faculteit Bouwkunde, prof. ir. H. Beunderman, is sinds november 2002 voorzitter van het OTB-bestuur. De samenwerking heeft verschillende gezichten. Sinds de beginjaren negentig van de vorige eeuw wordt samengewerkt met prof. ir. H. de Jonge en het werkverband Bouwmanagement & Vastgoedbeheer. In 2003 verrichtten dr. ir. G.A.M. Vijverberg (0,3 fte) en dr. E. Louw (0,4 fte) onderzoek over huisvestingsmanagement en locatie-ontwikkeling. Hun onderzoeksoutput voor dit onderwerp wordt aan de faculteit Bouwkunde toegerekend. Prof. dr. P.J. Boelhouwer is Anthoni van Leeuwenhoekhoogleraar bij de faculteit en geeft colleges over het onderwerp housing systems (voor 0,2 fte in dienst bij Bouwkunde). Hij begeleidt diverse afstudeerders binnen de afdeling Real Estate & and Housing. Tevens is hij mede verantwoordelijk voor het housing-onderwijs in de mastervariant van deze afdeling van de faculteit Bouwkunde en geeft hij diverse colleges in de bachelor opleiding van Bouwkunde. Prof. dr. ir. H. Priemus was tot september 2003 hoogleraar Volkshuisvesting bij de faculteit. Hij verzorgde zowel in de bachelor als in de mastersopleiding diverse colleges volkshuisvesting en was gedurende die periode verantwoordelijk voor

dit onderwijsthema. Ook begeleidt prof. dr. ir. H. Priemus nog diverse afstudeerders bij de afdeling Real Estate & Housing. Prof. ing. A.F. Thomsen en hij begeleiden als promotor Minna Sunikka en Marie Therèse van Battum. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Tot 1 september werkt het instituut samen met de faculteit CiTG op het terrein van het grondbeleid in de personen van prof. dr. J. de Jong en prof. dr. W.K. Korthals Altes. Na de komst van de twee geodesie-afdelingen naar het Onderzoeksinstituut OTB, worden de leerstoelen van prof. dr. J. de Jong en prof. dr. W.K. Korthals Altes bij de faculteit Techniek, Bestuur en Management ondergebracht. In de onderzoekschool TRAIL werken OTB-onderzoekers samen met prof. dr. ir. P.H.L. Bovy en prof. dr. ing. I.A. Hansen. Prof. dr. ir. H. Priemus maakte tot 1 september 2003 deel uit van de TRAIL-Programmaraad en de stuurgroep Transportonderzoek TRAIL-TNO. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Techniek, Bestuur en Management Prof. dr. ir. H. Priemus is decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management en is lid van het OTB-bestuur. Als decaan van de faculteit TBM hield Priemus twee inleidingen: The turbulent environment of the Faculty TPM (Educational Day op 22 oktober) en Rol van studenten in de onderwijsvernieuwing, bijeenkomst van leden van de facultaire Studenten Raad en onderwijscommissie, 24 oktober). Het Onderzoeksinstituut OTB werkt nauw samen met de sectie Systeeminnovatie ruimtelijke ontwikkeling van prof. dr. ir. H. Priemus. Prof. dr. W.K. Korthals Altes (sectie Geo-informatie en Grondbeleid) en prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom (sectie GIS-technologie) zijn vanuit de faculteit TBM gedetacheerd bij het Onderzoeksinstituut OTB. Enkele OTB-medewerkers maken deel uit van de TBM Task Force Systeeminnovatie Ruimtelijke Ontwikkeling (SIRO) die de introductie van een vierde toepassingsdomein Ruimte: gebruik en ontwikkeling in de Bsc-opleiding Technische Bestuurskunde voorbereidt. 3.2 Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht Het Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht coördineert de post-doctorale opleiding, cursussen, studiedagen, congressen en colloquia die het Onderzoeksinstituut OTB verzorgt. In 2003 volgden negen cursisten de tweejarige postdoctorale opleiding Housing, Urban and Mobility Studies. Vier OTB’ers en vijf oud-OTB’ers ontvingen dit jaar het diploma: Gerben Helleman, Arjen Wolters, Sjoerd Hiethaar, Jan Jacob Trip, Anne Haars, Dirk Ipenburg, Evert Meijers, Kees Dol en Eric Hoppenbrouwer. Het Onderzoeksinstituut OTB organiseert jaarlijks een aantal cursussen over actuele thema’s op het terrein van volkshuisvesting, ruimtelijke inrichting en ruimtelijk beheer. Dit jaar waren dat de volgende vierdaagse cursussen:

l 13 l

netwerken. Woonruimteverdeling In 2003 stonden de volgende vier OTB-studiedagen op het ■ Recente ontwikkelingen in het wonen programma: ■ Strategisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties ■ Beheer voor gezond wonen ■ Herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken ■ Logistieke parken; aanjagers voor intermodaal vervoer en duurzame stedelijke distributie Intensief en meervoudig ruimtegebruik wordt in Nederland van ■ Voorraadbeleid van corporaties; trends en ontwikkelingen steeds groter belang bij de planontwikkeling en realisatie van ■ Kiezen of (ver)delen; woonruimteverdeling tussen vrije keude (on)bebouwde omgeving. Het Onderzoeksinstituut OTB ze en lokale sturing organiseerde daarom in samenwerking met Stichting sLIM de leergang Vervoersknooppunten en stedelijke centra voor pro- In opdracht van het Industrieschap Plaspoelpolder heeft het fessionals en studenten. Deze leergang belicht de complexe Onderzoeksinstituut OTB een jubileumcongres georganiseerd relatie van stedelijke netwerken en vervoersknooppunten en ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van dit industriepraktijkoplossingen voor een betere integratie van beide typen schap. Tenslotte participeerde het Onderzoeksinstituut OTB in de organisatie van het internationale evenement ‘SABO Summer University; the Future of Housing and Welfare in Europe’. De vraag die centraal stond tijdens de 17e SABO Summer University was welke rol de Europese woningcorporaties kunnen spelen op de internationale huizenmarkt en wat ze van elkaar kunnen leren. ■

Om de fundamentalisering en internationalisering van de onderzoeksactiviteiten van het Onderzoeksinstituut OTB te bevorderen, worden colloquia georganiseerd. In 2003 was er een colloquium over housing vouchers. Een housing voucher is een soort woonbon die kan worden besteed aan de huur of aan de hypotheeklasten van een woning. Professor David Varady, van de universiteit van Cincinnati, de Verenigde Staten, gaf tekst en uitleg over de manier waarop housing vouchers in de Verenigde Staten werken. Vervolgens presenteerde drs. Amarins van der Bos haar onderzoek over de mogelijkheden housing vouchers te introduceren in Nederland. Geslaagd voor hun Nado-diploma, van links naar rechts, achterste rij: Gerben Helleman, Arjan Wolters, Sjoerd Hiethaar, Jan Jacob Trip; vooraan: Anne Haars, Dirk Ipenburg. Foto: J. Oldenkamp.

3.3 Eerste- en tweedefaseonderwijs De secties Geo-informatie en Grondbeleid en de sectie GIS-technologie verzorgen diverse vakken in de opleiding Geodesie (BSc-opleiding en MSc-opleiding). In september 2003 zijn geen nieuwe studenten meer tot de BScGeodesie toegelaten; de opleiding Geodesie zal worden afgebouwd maar bestaande studenten kunnen hun opleiding afmaken. Voor het 1e jaar zijn in 2003 de volgende vakken verzorgd: ■ Project grootschalige basiskaart (GBK) (ge1652) ■ Kartografie (ge1712) Voor het 2e jaar gaat het om de volgende vakken: ■ Programmeren JAVA (ge2032) ■ Geo-informatie technologie (ge2672) ■ Informatie & Organisatie (ge2682) ■ Project Ruimte voor water (ge2732) ■ Grondgebruikplanning (ge2812)

Professor David Varady (University of Cincinnati, School of Planning) tijdens zijn presentatie over housing vouchers. Foto: J. Oldenkamp.

Voor derdejaarsstudenten hebben we de volgende vakken verzorgd: ■ GIS ontwerp & praktijk (ge3602)

l 14 l

■ ■ ■

Kadasters (ge3822) Geodesie in duurzame ontwikkeling (ge3251/ge3252) GIS-toepassingen (ge3601)

Daarnaast worden vakken gegeven binnen de MSC-opleiding Geodesie. Het Onderzoeksinstituut OTB participeert in twee mastervarianten, Geo-information Engineering and Land Management en Geomatic Engineering. Het gaat in 2003 om de volgende vakken: ■ Research Project / Onderzoeksvaardigheden (ge4072) ■ Geo database management systems (ge4642) ■ Spatial information management (ge4662) ■ Land management (ge4842) ■ Land administration (ge4872) ■ Quality of geoinformation (ge4622) ■ Spatial information in utilities (ge4732) ■ Geoinformation infrastructure technology (ge4612) ■ Land economics and valuation (ge4752) Daarnaast begeleiden deze secties studenten bij hun stage en afstuderen. In 2003 zijn de volgende studenten afgestudeerd: Sectie GiGb: ■ Merijn Backx, Gebouwgegevens redden levens; toegankelijkheidseisen van gebouwgegevens in het kader van de openbare orde en veiligheid; ■ Michiel de Haan, Risico bij grondexploitaties (afstuderen in de praktijk bij Tauw); ■ Gwen Plantenberg, Groeiende gebouwen; een aanzet voor de implementatie van de basis- gebouwenregistratie binnen de Nederlandse gemeenten. Sectie GISt: ■ Calin Arens met als afstudeeronderwerp Maintaining Reality, modelling 3D spatial objects in a Geo-DBMS using a 3D primitive; ■ Friso Penninga, Genereren van een 6-positie-postcodebestand op basis van de kadastrale registratie; ■ Maarten Vermeij, Development of a Topological Data Structure for On-the-Fly Map Generalisation. In 2003 zijn vanuit de sectie GiGb de volgende afstudeerders begeleid: ■ Rogier de Lint, is in de praktijk afgestudeerd bij AKRO Consult, op het onderwerp Samenwerkingsvormen bij de herstructurering van monofunctionele woongebieden; ■ Erik Dijkman, is in de praktijk afgestudeerd bij dS+V van de gemeente Rotterdam, op het onderwerp Transformaties met meerdere eigenaren.

■

■

■

■

Sandra Rigter, De relatie tussen woonruimteverdeling en herstructurering. Huisvesting van herstructuringsurgenten, faculteit Bouwkunde/ Volkshuisvesting. Anke Veld, Social Housing Generator. Towards a better management of social housing projects in South Africa, faculteit Bouwkunde/ Volkshuisvesting. Marijke van Waarden, Waar blijf je met herstructurering?, faculteit Bouwkunde/ Volkshuisvesting. Igor Zandee, De herstructurering te koop. De (financiële) samenhang tussen twee dominante beleidsvelden van woningcorporaties: de herstructurering van de bestaande woningvoorraad & de verkoop van woningen, faculteit Bouwkunde/Bouwmanagement & Vastgoedbeheer.

Prof. dr. P.J. Boelhouwer was in 2003 mentor van Koen op den Kelder. Kelder studeerde af aan de faculteit Bouwkunde, Bouwmananagement en Vastgoedbeheer. Zijn afstudeerrapport luidt: Op weg naar een klantgericht bouwproces. De balans tussen procesbeheersing en zeggenschap. Prof. Boelhouwer was tevens mentor van M. Schulten. Schulten studeerde af aan de faculteit Bouwkunde op de woningbeleggingsportefeuille van de toekomst. In het verslagjaar hebben zeven buitenlandse studenten colleges gevolgd in het Erasmus/Socrates Programma. Het ging hierbij om studenten uit Polen, Tsjechië en Slowakije. Opleiding GIMA In 2003 is een nieuwe MSc-opleiding GIMA (Geographical Information Management and Applications) gestart. Aan deze gezamenlijke opleiding van de Universiteit Utrecht (penvoerder), de TU Delft, Wageningen Universiteit en het ITC wordt vanuit Delft door de secties Geo-informatie en Grondbeleid en de sectie GIS-technologie van het instituut een bijdrage geleverd. In 2003 is aan de volgende modulen een bijdrage geleverd: ■ Introduction; ■ Methods and Tools for Geo-information management and application (coördinatie bij het Onderzoeksinstituut OTB). Vanuit de sectie GIS-technologie worden twee vakken aan de KU Leuven voor de opleidingen Architectuur, Bouwkunde/Civiele Techniek en Gebouwentechniek (5e jaars) en Mijnbouwkunde (3e jaars) verzorgd, te weten topografie en aanvullingen topografie.

Incidentele bijdragen We hebben in 2003 binnen de TU Delft bijgedragen aan de volgende vakken: Geo-informatie voor civiel technici (CT1130, Prof. dr. ir. H. Priemus was in 2003 mentor van de volgende samen met de sectie MGP van de faculteit Lucht- en Ruimtestudenten: ■ Robin Angelier, Engelse business parks in de Nederlandse vaart; design of GIS for business applications (SPM9321, dercontext, faculteit Bouwkunde/ Bouwmanagement & Vastdejaars keuzevak) voor de faculteit TBM; het keuzevak Geogoedbeheer. DBMS case study (ge4631) dat onder andere door studenten Informatica wordt gevolgd. ■ Chong Wong Lok, Commercial Residential Centre, faculteit Op ad-hoc basis geven we onderwijs buiten de TU Delft. In Bouwkunde/Bouwmanagement & Vastgoedbeheer. ■ Melihat Karadurmus, Wat ze doen is niet wat ze zeggen. Een 2003 ging het om een weekcursus GIS-technologie aan de Unionderzoek naar het aanbod van en de vraag naar woonzorg- versiteit van Warschau, Geografische faculteit, Instituut voor arrangementen voor Turkse ouderen in Rotterdam-Delfsha- Ruimtelijke ontwikkeling en de Technische Universiteit van Slowakije, faculteit voor Geodesie in Bratislava; gastcolleges voor ven, faculteit Bouwkunde/MSc Real Estate & Housing.

l 15 l

het vak Landinformation Systems als onderdeel van de opleiding Master of Science in Land Management op KTH Stockholm. Verder hebben we meegewerkt aan een aantal cursussen van Geoplan, de Bestuursacademie, Kluwer, Elsevier, Euroforum, Studiecentrum voor bedrijf en overheid, Kadaster, Topografische Dienst, ESRI, ITC. Daarnaast maken docenten van beide secties regelmatig deel uit van de Degree Assessment Boards (MSc Geo-information Management en MSc Geo-Information Processing) van het ITC als external examiner.

ir. M.J.M. Bogaerts (TU Delft) en prof. dr. ir. A. van den Brink (universiteit Wageningen). Prof. dr. ir. H. Priemus was promotor van ir. M. van Overveld (faculteit Bouwkunde). Van Overveld promoveerde op 14 oktober op de onderbouwing van het Bouwbesluit. Prof. dr. ir. H. Priemus was in 2003 lid van de volgende promotiecommissies: ■ Patrick Dogge: Van woningverhuur naar aanbieder van woongenot. De strategische mogelijkheden en beperkingen van de inzet van diensten ter verbetering van de marktpositie (promotoren: prof. ir. W.G. Keeris en prof. dr. M.G.M. Wetzels, TU Eindhoven, 24 maart. In 2003 heeft het College van Bestuur toegezegd dat het ■ Bart Wiegmans: Performance conditions for container termiOnderzoeksinstituut OTB in de toekomst onderwijs vanuit het nals (promotoren: prof. Dr. P. Nijkamp en prof. Dr. P. RietOnderzoeksinstituut OTB binnen de faculteit TBM zal gaan verveld, Vrije Universiteit Amsterdam, 7 april. zorgen. In 2003 is de Taskforce Geo/SIRO ingesteld (voorzitter ■ T. Schwanen: Spatial variations in travel behaviour and time ir. Simon Peerdeman), waarin de bijdrage aan het TBM-onderuse. The role of urban form and sociodemographic factors in wijs wordt verkend. individuals’ travel and activity patterns in the Netherlands (promotor: prof. Dr. F.M. Dieleman; co-promotor: dr. M. Dijst), Universiteit van Utrecht, 6 juni. Promotiecommissies Prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom was lid van de promotiecommissie van J.W.N. van Smaalen. Van Smaalen promoveerde 18 Prof. dr. P.J. Boelhouwer was lid van de promotiecommissie november aan de Universiteit van Wageningen op het ondervan Saskia Heins. Zij promoveerde op 11 december aan de werp: Automated aggregration of geograpich objects – a new Universiteit van Utrecht op het onderwerp: rurale woonmilieus in stad en land. Ook was prof. Boelhouwer lid van de promoapproach to the conceptual generalisation of geografic datatiecommissie van Vivienne Rae Milligan. Zij promoveerde in bases. Prof. dr. W.K. Korthals Altes en prof. dr. J. de Jong hadden zit- juni 2003 aan de Universiteit van Utrecht. De titel van haar proefschrift luidt: How different? Comparing housing policies ting in de promotiecommissie van Terry van Dijk die promoand housing affordability consequences for low income houseDealing with Central veerde op 21 oktober op het onderwerp European land fragmentation. Zijn promotoren waren prof. dr. holds in Australia and the Netherlands.

l 16 l

4 Onderzoeksprogramma Housing Studies Programmaleiders: Peter Boelhouwer en Marja Elsinga

4.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma Housing Studies richt zich op de ontwikkelingen op de woning(bouw)markt. Leidraad vormen de doelstellingen van het volkshuisvestingsbeleid en de ontwikkelingen op de woning(bouw)markt en dat alles in wisselwerking met een bredere maatschappelijke dynamiek. Naast de woningmarktprocessen richt het onderzoek zich dus ook op de interactie tussen de volkshuisvesting en haar omgeving. Hierbij gaat het zowel om de wijze waarop woningmarktprocessen andere maatschappelijke ontwikkelingen beïnvloeden, als om de invloed van deze maatschappelijke ontwikkelingen op het functioneren van de woningmarkt. Zo is er de komende jaren vooral spanning te verwachten tussen de ontwikkelingen op de woningmarkt en die van de verzorgingsstaat, het milieubeleid en de ruimtelijke ordening in het algemeen en het verstedelijkingsbeleid in het bijzonder. De wederzijdse beïnvloeding neemt onder andere toe vanwege technologische vernieuwingen, belangrijke demografische veranderingsprocessen, de globalisering en de Europese integratie. In het onderzoeksprogramma onderscheiden we de volgende thema’s: ■ De ontwikkeling van huisvestingssystemen (4.2). ■ Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren (4.3). ■ Financiële en economische aspecten van wonen (4.4). ■ Marktsignaleringssystemen (4.5). 4.2 De ontwikkeling van huisvestingssystemen Themaleider: Harry van der Heijden (tot 1 juli 2003), Marja Elsinga (vanaf 1 juli 2003) Themagroep: Peter Boelhouwer Marietta Haffner Joris Hoekstra Jan Kersloot Arjen Wolters Het onderzoek naar de ontwikkeling van huisvesting vormt al meer dan een decennium een belangrijk onderzoeksthema van het Onderzoeksinstituut OTB. Omdat veel publicaties in het Engels verschijnen en er jaarlijkse diverse artikelen in internationale tijdschriften gepubliceerd worden, weten ieder jaar veel buitenlandse onderzoekers de weg naar het Onderzoeksinstituut OTB te vinden. In 2000 ontvingen we een vierjarige bonus voor excellent onderzoek op dit gebied van de TU Delft. Met behulp hiervan konden we in de afgelopen jaren het internationaal vergelijkend onderzoek verder ontwikkelen.

Het internationaal vergelijkend volkshuisvestingsonderzoek is voor een belangrijk deel theoriegestuurd. Harry van der Heijden en Joris Hoekstra werken aan twee proefschriften op dit terrein. Van der Heijden onderzoekt of diverse bestaande wetenschappelijke inzichten en theorieën bruikbaar zijn om verschillen en overeenkomsten tussen de volkshuisvestingssystemen in zeven West-Europese landen te beschrijven en te verklaren. Het proefschrift wordt op basis van de bundeling van een aantal deels al verschenen internationale artikelen in 2004 afgerond. Joris Hoekstra werkte in 2003 aan een internationaal vergelijkend promotieonderzoek naar de woningkwaliteit in WestEuropa. In dit project wordt niet alleen gekeken naar de kenmerken van woningen, maar ook naar het kwaliteitsbeleid van de overheid en de woonsatisfactie van bewoners. Kennis hierover maakt een meer evenwichtige vergelijking van volkshuisvestingssystemen mogelijk. De resultaten van het gevoerde volkshuisvestingsbeleid krijgen immers pas betekenis wanneer ze worden gerelateerd aan de kwaliteit van de woningvoorraad en de tevredenheid van bewoners. Informatie over woningkwaliteit is theoretisch ook van belang. In het huidige internationaal vergelijkend onderzoek worden theorieën over de verzorgingsstaat of het volkshuisvestingssysteem veelal getoetst aan de hand van het aandeel dat verschillende eigendomssectoren in een bepaald land hebben. Gegevens over woningkwaliteit maken het echter mogelijk om naast de eigendomsverhouding ook kwaliteitsaspecten in het toetsingskader op te nemen. Marietta Haffner en Joris Hoekstra zijn in 2003 gestart met een internationale vergelijking van de woonruimteverdeling in Europa. Het onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van het Directoraat-Generaal Wonen (DGW) van het ministerie van VROM en wordt in de eerste helft van 2004 afgerond. Het onderzoek moet inzicht verschaffen in de manier waarop een aantal lidstaten van de Europese Unie (Duitsland, Ierland, Italië, Spanje en het Verenigd Koninkrijk) het beginsel van vrijheid van vestiging (uitgangspunt van de EU) van huishoudens in hun woonruimteverdelingstelsels nu en in de toekomst (gaan) hanteren. Jan Kersloot werkte mee aan een project vanuit het European Network for Housing Research (ENHR) waar de sociale-huursector op internationaal niveau wordt vergeleken. Uitgangspunt is de divergentiebenadering die Kemeny heeft ontwikkeld en die op de verzorgingsstaattheorie van Esping-Andersen is gebaseerd. Deze benadering gaat ervan uit dat landen elk hun eigen sociale structuur hebben en daardoor ook andere min of meer unieke volkshuisvestingssystemen. Hierdoor is met name de positie van de nonprofit-huursector anders. Er werken onderzoekers uit verschillende West-Europese landen aan het project mee. Ten slotte zien we steeds vaker dat er met behulp van de theorieën die op het gebied van internationaal vergelijkend

l 17 l

onderzoek zijn ontwikkeld, getracht wordt de ontwikkelingen in één land te analyseren en verklaren. Een nieuw accent binnen de themagroep vormt het onderzoek dat zich bezighoudt met de vraag of ontwikkelingen in Nederland kunnen worden verklaard met eerder beschreven theorieën. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van Arjen Wolters naar de ontwikkelingen in de sociale-huursector in Nederland. De Nederlandse sociale-huursector is internationaal gezien uitzonderlijk. Niet in eerste instantie vanwege de grootte van de sociale woningvoorraad, maar vooral door de grote financiële en bestuurlijke zelfstandigheid die de Nederlandse socialehuursector sinds de jaren negentig kenmerkt. Deze zelfstandigheid betekent dat prestaties niet meer rechtstreeks door de overheid gestuurd en getoetst worden. In 2003 is Arjen Wolters begonnen met een onderzoek naar de verschillende prestaties die in de praktijk door corporaties geleverd worden en die door belanghebbenden als gemeenten, huurders en maatschappelijke organisaties gewenst worden. Hierbij ligt de nadruk op de volkshuisvestelijke prestaties in de stedelijke vernieuwing, waarschijnlijk de belangrijkste huidige taak van woningcorporaties. Ook wordt aandacht besteed aan de randvoorwaarden, waaronder in ieder geval de financiële positie. Daarnaast onderzoekt hij in hoeverre instrumenten als intern en extern toezicht, prestatie-afspraken, benchmarking en visitatie in staat zijn om goede prestaties te waarborgen of te stimuleren en hoe deze door professionals uit de praktijk beoordeeld worden. Het onderzoek bestaat voor een groot deel uit interviews met lokale sociale verhuurders en hun belanghebbenden. Het onderzoek wordt vanaf 2004 uitgevoerd binnen het Corpovenista-programma en ingebracht in het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik. De resultaten van dit onderzoek leveren eveneens materiaal voor het promotie-onderzoek Improving the effectivity and efficiency of social housing provision in the Netherlands van Arjen Wolters.

VROM-raad over de betekenis van eigenwoningbezit. Basis voor het essay is de recente internationale literatuur over dit onderwerp. In dit essay staat de vraag centraal of een eigen woning zodanige voordelen heeft voor burgers en/of maatschappij dat stimulering en subsidiëring van de koopsector wenselijk is. Het essay gaat in op theorieën over de meerwaarde van de eigen woning zoals die in Engeland en de Verenigde Staten (American Dream) ontwikkeld zijn en de empirische toetsing daarvan. Ook wordt een beeld gegeven van de betekenis die het eigenwoningbezit voor bewoners en overheid in Nederland heeft. 4.3 Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren Themaleider: Peter Boelhouwer Themagroep: Henny Coolen Roland Goetgeluk Joris Hoekstra Tom Kauko Gust Mariën Astrid Zwarts

Het vaststellen van woonvoorkeuren en de verhuisgeneigdheid is een weerbarstige materie die op verschillende manieren te benaderen is. Het uiteindelijke doel van de onderzoeksinspanningen is om meer betrouwbare metingen van woonvoorkeuren te krijgen en de relatie met het woningmarktgedrag te kunnen aangeven. Daartoe zijn bestaande methoden en technieken voor woningmarktonderzoek op hun bruikbaarheid getoetst; we bewerken methoden uit andere wetenschapsdisciplines en passen ze toe. Ook onderzoek naar consumentenbesluitvorming biedt interessante aanknopingspunten om het keuzegedrag op de woningmarkt te modelleren. Speciale aandacht gaat uit naar het bepalen van de verhuisgeneigdheid en de voorspellende waarde hiervan. De uitdaging Wisselwerking theorie en probleemgestuurd onderzoek ligt in het ontwikkelen van instrumenten en profielen die een Hoewel het internationaal vergelijkend onderzoek vanuit een betere indicatie kunnen geven voor het uiteindelijke verhuisfundamentele benaderingswijze is opgezet, vormt het contractonderzoek een niet te verwaarlozen onderdeel van dit the- gedrag. ma en zijn de scheidslijnen tussen fundamenteel en toegepast onderzoek niet altijd even duidelijk zichtbaar. De wisselwerDe betekenis van woon(milieu)voorkeuren king die het Onderzoeksinstituut OTB voorstaat tussen theorie In vervolg op de twee pilot-projecten Laddering die in de vooren probleemgestuurd onderzoek komt binnen dit thema dan gaande jaren werden uitgevoerd, is het onderzoek naar ook goed uit de verf. Veel artikelen in internationaal wetenwoon(milieu)voorkeuren en woningkeuzen voortgezet door schappelijke tijdschriften vinden bijvoorbeeld hun oorsprong in Peter Boelhouwer, Henny Coolen, Kees Dol en Astrid Zwarts. het contractonderzoek. Dit onderzoeksproject zal uitmonden in twee door NWO gefiIn 2003 heeft Marja Elsinga een essay geschreven over betaal- nancierde promotieonderzoeken naar de woonbeleving en bare en risicoarme koopwoningen in het kader van het woon(milieu)voorkeuren van individuen en huishoudens, en DGW/Nethur partnership. Zij geeft een historisch overzicht van naar de specifieke methodologische en conceptuele aspecten de ontwikkeling van nieuwe eigendomsvormen in Nederland. van onderzoek naar de betekenis van woonmilieuvoorkeuren. De vraag waarom nieuwe vormen werden ontwikkeld en welke Het doel van het onderzoeksproject is de achterliggende omstandigheden voor falen of slagen hebben gezorgd staan motieven, doelstellingen en waarden in kaart te brengen, die daarbij centraal. Daarnaast staat zij stil bij de ontwikkeling ten grondslag liggen aan de woningkeuze van huishoudens. Zo van nieuwe eigendomsvormen in andere landen. De studie ontstaat meer inzicht in het besluitvormingsproces van de gaat in op de achtergronden en randvoorwaarden voor de ont- woningkeuze. wikkeling van nieuwe eigendomsvormen in de Verenigde Staten, Engeland en Finland. In een derde pilotproject werden de woonmilieuvoorkeuren Ten slotte heeft Marja Elsinga een essay geschreven voor de van appartementbewoners op de Kop van Zuid in Rotterdam

l 18 l

en de Haagse VINEX-locatie Ypenburg gemeten en konden de doelen en waarden die aan de basis liggen van woonmilieuvoorkeuren en woningkeuzeprocessen voor het eerst op systematische wijze in kaart worden gebracht. Hiertoe is gebruikt gemaakt van het methodologische en conceptuele model dat op grond van de eerdere pilots werd ontwikkeld en vervolgens verder is uitgebouwd. Tijdens de semi-gestructureerde interviews is de ladderingtechniek wederom toegepast. Op basis van de opgedane ervaringen is geconcludeerd dat de ladderingtechniek geschikt is voor het woningbehoefteonderzoek. Uit de resultaten van dit pilot-project komt duidelijk naar voren dat woonmilieuvoorkeuren zeer uiteenlopende manifeste en latente betekenissen hebben voor huishoudens en individuen. Deze betekenissen variëren van concrete, functionele tot aan symbolische betekenissen zoals levenswaarden. Woonmilieuvoorkeuren en woningkeuzen blijken bij te dragen aan het realiseren van relevante doelstellingen en waarden in het leven van mensen. Tijdens de analyse van de onderzoeksgegevens is voor het eerst gebruik gemaakt van correspondentieanalyse. Met behulp van deze analysemethode konden verschillen aangetoond worden in de betekenissen die respondenten met verschillende demografische achtergrond aan dezelfde woonmilieukenmerken toeschrijven. Woonmilieukenmerken hebben dus verschillende betekenissen voor verschillende groepen woonconsumenten. In vervolg op dit pilot-project heeft Henny Coolen verder gewerkt aan toepassingen op het terrein van netwerkanalyse om het methodologische model verder te verdiepen. Onderzoek naar de motieven achter woonvoorkeuren en woningkeuzen heeft wetenschappelijke relevantie. Ten eerste vergroot het de kennis van de structuur van waardensystemen. In de derde pilot konden meer waardenstructuren worden onderscheiden die met name op het terrein van het wonen van belang zijn. Ten tweede levert dit type onderzoek een bijdrage aan de kennis over de relatie tussen waarden en gedrag. Waarden vormen immers de voornaamste motieven

Vinex-locatie Ypenburg, Den Haag

Appartementencomplexen Kop van Zuid, Rotterdam die achter woonmilieupreferenties liggen. Deze preferenties staan op hun beurt aan de basis van woningkeuzeprocessen aangezien zij een positieve evaluatie van bepaalde woonmilieukenmerken door individuen en huishoudens inhouden. Ten slotte verschaft het onderzoek inzicht in de validiteit van de meting van het woningkeuzeproces. Aan de validiteit van de ladderingtechniek is in deze pilot bijzondere aandacht besteed door middel van een follow-up enquête die is verzonden aan alle geïnterviewde appartementbewoners. Door middel van deze vragenlijsten kon worden nagegaan in hoeverre de gemeten betekenisstructuren overeenkwamen met de daadwerkelijke cognitieve structuren die bewoners van woonmilieukenmerken hebben. Lokaal en regionaal woningmarktonderzoek Naast theoriegestuurd onderzoek wordt eveneens contractonderzoek uitgevoerd. Zo vormt het lokale en regionale woningmarktonderzoek sinds de oprichting van het Onderzoeksinstituut OTB een van de kernactiviteiten. In 2003 heeft de themagroep diverse lokale en regionale woningmarktanalyses uitgevoerd, te weten voor de gemeenten Waddinxveen en Vlissingen. Ook voor marktpartijen werden er diverse woningmarktanalyses verricht. Zo werd in opdracht van het Bouwfonds de voortgang van de nieuwbouw in de BRU-regio geanalyseerd. Voor Volker Wessels hebben we een

l 19 l

woningmarktanalyse opgesteld en een marktvisie voor het plangebied Westergouwe in de gemeente Gouda. Tot slot hebben we een haalbaarheidstudie voor woningbouw in de wijk Overvecht in de gemeente Utrecht uitgevoerd. 4.4 Financiële en economische aspecten van wonen Themaleider: Marietta Haffner Themagroep: Peter Boelhouwer Harry Boumeester Johan Conijn (tot 1 december 2003) Kees Dol Marja Elsinga Tom Kauko Peter Neuteboom Guido van Steen Paul de Vries Arjen Wolters Binnen dit thema besteden we veel aandacht aan de financiële facetten van het wonen. Zo bouwt het thema voort op het OTB-onderzoeksprogramma Woonlasten en woonlastenbeleid, zoals dat in de jaren tachtig werd uitgevoerd. De gewijzigde rol van de overheid in het woonbeleid, de eigen verantwoordelijkheid van de burgers, de verzelfstandigde woningcorporaties en de grote interesse voor de eigenwoningsector maken dat dit thema ook in de eenentwintigste eeuw nog volop in de belangstelling staat. Het fundamenteel georiënteerde onderzoek op dit terrein gaat in op de gevolgen van deze veranderingen. Hierbij staat de vraag centraal hoe deze veranderingen kunnen worden gemeten. Ook zijn de bredere consequenties van de veranderingen onderwerp van studie. In het eerste geval gaat het om de financieel-economische aspecten en concepten zelf (gebruikskosten, woonuitgaven, subsidies, koopprijzen, woningfinanciering, etc.). In het tweede geval gaat het meer om de wijze waarop deze concepten gebruikt kunnen worden voor beleidsmatige uitwerkingen en implicaties (bijvoorbeeld vergroten van betaalbaarheid, bestrijden van armoede en reduceren van risico). In 2003 werden met name de koopprijzen onder de loep genomen. De stijgende en dalende verkoopprijzen en de regionale verschillen wekken de aandacht. Daarnaast is het risico dat bewoners lopen als ze kiezen voor een bepaalde woning en een bepaalde buurt en het al dan niet aangaan van langlopende verplichtingen steeds meer in de belangstelling gekomen. Tot slot werden nog enkele andere studies verricht, bijvoorbeeld naar garantiefondsen in de huur- en koopsector in verschillende landen en naar het Nederlandse huurbeleid. Risico’s van eigenwoningbezit Peter Neuteboom onderzoekt voor zijn proefschrift de risico’s van het eigenwoningbezit. Tal van onzekerheden als prijs- en renteontwikkelingen, demografische en sociaal-economische ontwikkelingen beïnvloeden het besluit om een huis te kopen of te verkopen. Neuteboom onderzoekt in welke mate de onzekerheden daadwerkelijk zijn toegenomen en in hoeverre de

ontwikkelingen zich ook voordoen buiten Nederland. Hij bestudeert het gedrag van de huishoudens bij de financiering van de eigen woning en hoe dat gedrag en de ontwikkelingen daarin verklaard kunnen worden. Harry Boumeester heeft in 2003 zijn promotieonderzoek over de vraag naar duurdere koopwoningen afgerond. Boumeester heeft de aard en de omvang van de vraag naar duurdere koopwoningen in de afgelopen decennia en de factoren die op deze ontwikkeling van invloed zijn, onderzocht. In het onderzoek wordt ook een beeld geschetst van de mogelijke toekomstige ontwikkelingen in deze vraag. In september 2004 hoopt Boumeester zijn dissertatie in het openbaar te kunnen verdedigen.

Wijk met duurdere koopwoningen, Vinex-locatie Ypenburg, Den Haag Peter Boelhouwer en Peter Neuteboom werkten onder leiding van John Doling en Janet Ford samen met onderzoekers uit verschillende landen aan een boek over de arbeidsmarkt en het eigenwoningbezit: Globalisation and home ownership. Experiences in eight member states of the European Union. Daarbij wordt met name bezien welke (potentiële) effecten de globalisering van de economie en de liberalisering van de arbeidsmarkt op de eigenwoningsector hebben. Marja Elsinga en Kees Dol hebben in opdracht van het Waarborgfonds Eigen Woningen een studie afgerond over de geschiedenis van de Nationale Hypotheekgarantie. In het boekje wordt de ontwikkeling beschreven van het beleid om het eigenwoningbezit onder lagere-inkomensgroepen te stimuleren. Daarbij is speciale aandacht besteed aan de rol van de gemeentegarantie en de ontstaansgeschiedenis van de Nationale Hypotheekgarantie. Koopprijsontwikkeling Tom Kauko is in 2002 aan de Universiteit van Utrecht gepromoveerd op het onderwerp: Modelling the locational determinants of house prices: neural network and value tree approaches. In het vervolg op zijn proefschrift probeert Kauko met de ‘neural network techniques’ en de ‘Saaty method’ de omgevingsfactoren vast te stellen die van invloed zijn op de waardeontwikkeling van woningen in verschillende stedelijke gebie-

l 20 l

den, te weten Helsinki, Boedapest, Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Tevens ontwikkelt hij een theoretisch verklaringskader per gebied. Het DGW/Nethur-onderzoek: Langetermijnevenwicht op de koopwoningenmarkt, van Peter Boelhouwer en Paul de Vries geeft een beeld van de internationale discussie over de langetermijnrelaties op de koopwoningmarkt en de invloed van het woningaanbod op de regionale prijsontwikkeling. Specifiek wordt ingegaan op de invloed van het inkomen en de woningproductie op de woningprijs. Deze inzichten worden vervolgens vertaald naar de Nederlandse situatie. Capita selecta Marja Elsinga en Peter Neuteboom werken samen met het RIGO aan een studie over garantiefondsen in de huur- en in de koopsector. Het doel van de studie is het Waarborgfonds Sociale Woningbouw en het Waarborgfonds Eigen Woningen in Nederland te positioneren ten opzichte van fondsen elders. Het accent hierbij ligt op de betekenis van de garantiefondsen voor het woonbeleid. Marja Elsinga, Cor Lamain en Arjen Wolters hebben in opdracht van De Vernieuwde Stad een studie verricht naar mogelijkheden voor vernieuwing van het huurbeleid. Belangrijke uitgangspunten van de Vernieuwde Stad waren het bevorderen van de doorstroming, het waarborgen van de betaalbaarheid en het beperken van de huursubsidie. Het Onderzoeksinstituut OTB heeft een aantal varianten voor nieuw huurbeleid verkend en doorgerekend. Tot slot bestudeerde Marietta Haffner de secundaire hypotheekmarkt in de Verenigde Staten van Amerika. Doel van dit project is om grip te krijgen op het proces van securitisatie in Nederland. Securitisatie is een financieringsmethode voor banken/financiers om kapitaal te verkrijgen door activa om te zetten in verhandelbare effecten, de `securities’. Door de effecten te verkopen verdwijnen de activa van de balans van de financier, waardoor de solvabiliteit verbetert. Verder kunnen de financiers met nieuw geld in kas nieuwe activiteiten ontplooien. De VS worden door velen beschouwd als de bakermat van securitisatie. Marietta Haffner brengt de geschiedenis in beeld (hoe is securitisatie ontstaan in de VS?) en de huidige situatie (waarom wordt er gesecuritiseerd in de VS?).

woning(bouw)markt in een vroegtijdig stadium in kaart brengen en waarmee ook inzicht verkregen kan worden in toekomstige veranderingen. Het gaat om systemen die eenmalig voor een bepaalde opdrachtgever ontwikkeld worden en om periodieke signaleringen die mede in opdracht van derden worden uitgevoerd. In tegenstelling tot de vorige drie thema’s werd in dit thema in 2003 uitsluitend contractonderzoek uitgevoerd. Wel leveren de ontwikkelde systemen belangrijke informatie op die als inbreng dient voor meer theoriegestuurd onderzoek. Signaleringssysteem nieuwe woningen In opdracht van de Nederlandse Vereniging van Projectontwikkelingsmaatschappijen (Neprom), het ministerie van VROM, het Algemeen Verbond Bouwbedrijf (AVBB) en Aedes vereniging van woningcorporaties is Harry van der Heijden in 1997 gestart met het opzetten van een voortgangsmeting van het aanbod en de afzet van nieuwe koopwoningen: de Monitor Nieuwe Woningen. De aanleiding hiertoe was dat met het verdwijnen van een centrale overheidsregie van de nieuwbouwproductie geen van de partijen meer beschikt over een actueel en betrouwbaar beeld van het aanbod en de afzet van nieuwe woningen. De Monitor Nieuwe Woningen dient in deze lacune te voorzien en bovendien inzicht te geven in de woningmarkten mobiliteitseffecten van de nieuwbouwproductie. Elk kwartaal worden ontwikkelingen in het aanbod, de afzet en de oplevering van nieuwe koopwoningen in beeld gebracht. Daarnaast is in 2002 via een pilot gestart met het in beeld brengen van kosten- en kwaliteitskenmerken van nieuwe koopwoningen. In 2003 zijn voor het eerst gegevens over kosten en kwaliteitskenmerken via een uitgebreide steekproef verzameld. Ook heeft het Onderzoeksinstituut OTB voor de bouwprognoses een raming gemaakt van de woningbouwproductie in 2003, op basis van informatie uit de Monitor Nieuwe Woningen. Via de internetsite www.monitornieuwewoningen.nl zijn resultaten van de monitor beschikbaar.

Marktsignaleringssystemen voor koopwoningen Naast de nieuwbouwproductie houdt het Onderzoeksinstituut OTB tevens de vinger aan de pols bij de markt van bestaande koopwoningen. Hiertoe ontwikkelden Peter Boelhouwer en Paul de Vries in opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars in het verleden een marktsignaleringssysteem voor koopwoningen. Voor dit systeem werd een aantal marktindicatoren opgesteld, dat inzicht verschaft in de ‘gezondheid van de 4.5 Marktsignaleringssystemen koopwoningmarkt’: de zogenaamde thermometers van de koopwoningmarkt. Daarnaast werd tevens een geïntegreerde Themaleider: Harry van der Heijden thermometer samengesteld die op basis van ontwikkelingen Themagroep: Peter Boelhouwer uit het verleden, inzicht geeft in de mogelijke veranderingen Kees Dol op de markt van koopwoningen. Naast deze algemene stemCor Lamain mingsindex worden meer specifiek de toekomstige ontwikkeGust Mariën ling van de productie van vrijesectorwoningen, de verkoopprijs Paul de Vries van bestaande koopwoningen en het aantal transacties in beeld gebracht. Ook in 2003 verschenen bij de NVB twee ‘therDe ontwikkeling van marktsignaleringssystemen vormt het vierde onderzoeksthema van het program- mometers’. ma Housing Studies. Nu de overheidsinvloed sterk verminderd is, wordt het ontwikkelen van instrumenten die inzicht kunnen Meten van woonvoorkeuren In het signaleringssysteem Huizenkopers en huurders in probieden in de actuele en toekomstige vraag steeds relevanter. fiel, dat door Peter Boelhouwer, Henny Coolen en Gust Mariën Om hierop te kunnen inspelen heeft het Onderzoeksinstituut in opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars OTB signaleringssystemen opgezet die ontwikkelingen op de

l 21 l

wordt uitgevoerd, worden eveneens de veranderingen gemeten in de woonvoorkeuren van potentiële kopers en huurders. Hiervoor inventariseren ze jaarlijks de woonwensen van zo’n 3.000 verhuisgeneigden met een jaarinkomen rond modaal en hoger. Naast verslagen voor heel Nederland (Huizenkopers in profiel en Huurders in profiel), waarvan in 2002 weer publicaties verschenen, werden in 2003 aparte deelrapportages uitgebracht voor de vier landsdelen. Behalve de specifieke woonvoorkeuren wordt ook de verhuisgeneigdheid uitgebreid gevolgd. In het systeem wordt onder meer onderscheid aangebracht in vier huishoudensprofielen, gebaseerd op de fase in de huishoudenscyclus, het inkomen, de leeftijd en de maximale prijs die verhuisgeneigde huishoudens bereid zijn voor een koop- of huurwoning te betalen. De informatie uit dit systeem levert ook belangrijke inbreng voor het onderzoeksthema Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren.

veel bredere opzet gekregen en verstrekt informatie over de knelpunten die provincies, gemeenten en marktpartijen (projectontwikkelaars, bouwbedrijven en corporaties) ervaren bij de realisatie van nieuwe woningen per regio en tijdens de ontwikkeling, bouw en afzet.

Knelpuntenmonitor Woningbouw In 2002 hebben Paul de Vries en Harry van der Heijden in opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars een Knelpuntenmonitor Woningbouw ontwikkeld en uitgevoerd. Om de knelpunten in beeld te brengen die bouwbedrijven en projectontwikkelaars ervaren bij de realisatie van nieuwe woningen werd een panel van circa 100 NVB-leden samengesteld en geraadpleegd. In 2003 is voor de activiteiten van de taskforce woningbouwproductie het aantal participanten in de knelpuntenmonitor uitgebreid. Naast de NVB nemen nu ook het ministerie van VROM, het IPO, de VNG, Aedes, Bouwned en de Neprom deel. De Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003 heeft daarmee een

Monitor Voortgang Verstedelijking Vinex 2003 Naar aanleiding van de Vierde nota over de ruimtelijke ordening Extra (Vinex) heeft de rijksoverheid met zeven kaderwetgebieden en elf provincies convenanten afgesloten over de uitvoering van de verstedelijkingsafspraken in de periode van 1995 tot 2005. De voortgang van deze uitvoering is sindsdien jaarlijks gemonitord. De monitor richt zich op de voortgang van de woningbouw, verkeer- en vervoerprojecten, bodemsanering, werklocaties, verplaatsing van glastuinbouw en groene verbindingen met grote groengebieden. Daarnaast worden ook de knelpunten in beeld gebracht. Het Onderzoeksinstituut OTB heeft in opdracht van het ministerie van VROM (DG Ruimte) de monitor 2002 en 2003 verzorgd.

RegioBouwwijzer Wonen In opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars hebben Gust Mariën, Paul de Vries en Cor Lamain een regiobouwwijzer samengesteld. In deze bouwwijzer staat voor 26 regio’s en de 12 provincies informatie gepresenteerd over de marktsituatie van nieuwbouw en bestaande koopwoningen, de woningvoorraad, de bouwproductie en de bevolking. Er is onder meer gebruik gemaakt van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), het Kadaster, de Monitor Nieuwe Woningen en de Nederlandse Vereniging van Makelaars (NVM).

l 22 l

5 Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations Programmaleider: Henk Visscher

5.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations richt zich op voorraadbeleid, kwaliteitszorg en duurzaam bouwen en beheren binnen de woningsector. Daarbij vormen strategische afwegingen, kwaliteitsbeheersing en -sturing, certificering en prestatieconcepten belangrijke aandachtspunten. Bij het voorraadbeleid ligt het accent meer op het besturen en beheren. Het beleid (het instrumentarium en de ontwikkelingen daarin) dat beheerders in de woningbouw voor hun woningvoorraad voeren, staat hierbij centraal. Bij het onderwerp duurzaam bouwen en beheren vormt het thema duurzaamheid het speerpunt bij het analyseren van ontwerp-, ontwikkelings-, bouw- en beheerprocessen. Het onderzoeksprogramma wordt uitgevoerd in de sectie Duurzaam Woningvoorraadbeleid en Kwaliteitszorg en bestaat uit drie thema’s: ■ Strategisch woningvoorraadbeleid en technisch beheer (5.2) ■ Duurzaam en gezond wonen (5.3). ■ Bouwregelgeving en kwaliteitszorg (5.4).

Nico Nieboer Vincent Gruis (faculteit Bouwkunde)

Onderzoekers en adviseurs strategisch woningvoorraadbeleid en technisch beheer richten zich op het beleid van professionele woningbeheerders en de uitvoering daarvan. Vanuit een integrale visie op marktontwikkelingen, doelgroepenbeleid, bouw- en woontechnische kwaliteit en financiële positie bepalen verhuurders de gewenste investeringen, het technisch beleid, de prijs, het verhuurbeleid en andere beheermaatregelen van afzonderlijke woningcomplexen, productgroepen en de totale voorraad. Het Onderzoeksinstituut OTB adviseert woningbeheerders hierbij en onderzoekt methoden en technieken voor strategisch voorraadbeleid in Nederland en het buitenland. Technisch beheer betreft het beleid van woningbeheerders over de prestaties, de kosten en de duurzaamheid van onderhoud en aanpassingen en de daartoe in te zetten methoden en instrumenten. Het Onderzoeksinstituut OTB benadert technisch beheer in advies en onderzoek als afgeleide van het strategisch voorraadbeleid. Door een prestatiegerichte benadering van het onderhoud en de aanpassingen zijn de gewenste presHet onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformataties te sturen. De terugkoppeling en informatievoorziening tions maakt vanaf 2003 deel uit van het research centre for Sustainable Urban Areas van de TU Delft. Dit programma bood van het technisch beheerproces naar het strategisch voorraadbeleid kunnen hierdoor gestalte krijgen. in 2003 financiering voor het proefschriftproject van Gerda Klunder. Vanaf 2004 zal ook het post-doc onderzoek van Frits Meijer op deze wijze worden gefinancierd. Strategisch woningvoorraadbeleid In 2003 heeft het Onderzoeksinstituut OTB met steun van de Om het strategisch voorraadbeleid van een woningcorporatie Stichting Bouwresearch en een groep corporaties en Aedes of commerciële verhuurder te ontwikkelen, moet een aantal (Corpovenista) een start gemaakt met vijf projecten die in de procesfasen doorlopen worden. Het Onderzoeksinstituut OTB periode 2004-2007 deel uitmaken van het programma Sysmaakt hierbij gebruik van een procesmodel voor strategisch teeminnovatie Ruimtegebruik en Gebiedsontwikkeling stad en voorraadbeleid dat Van den Broeke in zijn proefschrift in 1998 land (SRG), kortweg Vernieuwend Ruimtegebruik. Dit program- heeft uitgewerkt. Dit model is gebaseerd op algemene modelma wordt per 1 januari 2004 gesubsidieerd binnen het Besluit len voor strategische planning (onder meer het model van Kotler uit 1997). De themagroep heeft in 2002 en 2003 gewerkt subsidies investeringen kennisinfrastructuur (Bsik, voorheen ICES/KIS). In de komende jaren zullen de langlopende onder- aan een verdere verfijning van het praktische procesmodel en daarnaast aan een nadere onderbouwing door middel van een zoeksprojecten (promotie-onderzoek en post-doc onderzoek) theoretisch basismodel. van het programma in SRG-verband kunnen worden uitgeHet praktisch procesmodel past het Onderzoeksinstituut OTB voerd. Dit betekent dat wij ons kunnen blijven concentreren op onze onderwerpen van onderzoek. Tevens kunnen we door toe in contractonderzoek voor woningcorporaties en commerparticipatie van onder meer de Corpovenista-groep en de ciële verhuurders. In 2003 gebeurde dit voor de WoningbouwStichting Bouwresearch een goede interactie met de praktijk stichting Hulp naar Vermogen in Zaltbommel, Woningstichting realiseren. De Vijf Gemeenten in Hedel en Woningstichting De Goede Woning in Apeldoorn. De onderzoeksresultaten ondersteunen beheerders bij de evaluatie van bestaand en de ontwikkeling 5.2 Strategisch woningvoorraadbeleid van nieuw beleid en de daarbij te hanteren methoden en technieken. Het nieuwe beleid betreft bijvoorbeeld productgroeen technisch beheer pen, kwaliteitsaspecten, prijsbeleid, onderhoudsbeleid en beleidslabels per complex. Instrumenten als de kijk-en-vergeThemaleider Ad Straub lijkmethode, portfolioanalyses en bedrijfswaardemodellen worThemagroep: Geert Vijverberg den hierbij ingezet. Henk Heeger In 2003 heeft Henk Heeger een vierdaagse OTB-cursus StrateKees Korse

l 23 l

gisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties georganiseerd. Er is bij woningcorporaties en adviesbureaus veel belangstelling voor de cursus. Ook in 2004 staat weer een cursus over dit onderwerp geprogrammeerd. In mei 2003 is een druk bezochte studiedag Voorraadbeleid van corporaties Trends en ontwikkelingen georganiseerd. Naast plenaire inleidingen over onder meer trends en ontwikkelingen in het voorraadbeleid, samenwerking van corporaties in de aanpak op wijkniveau en fusies van corporaties, bestond de dag uit parallelsessies over het huurbeleid, verkoop, woonmilieus en leefstijlen, en differentiatie in kwaliteit. De procesmodellen en de onderliggende informatiemodellen zijn zeker nog niet afgerond. Portefeuillestrategieën blijken vaak mager ontwikkeld of geen vertaling te hebben naar exploitatiebeslissingen per complex. Corporaties worstelen met vragen als: welke voorraaddoelstellingen vormen zinvolle beleidsuitgangspunten, hoe kunnen dergelijke doelstellingen onderling afgewogen worden en hoe kunnen ze doorwerken in concrete exploitatiebeslissingen? Het Onderzoeksinstituut OTB heeft daarom in december 2002 een onderzoeksproject gestart, waarin corporaties in werkgroepverband deze vraagstukken in 2003 onder de loep hebben genomen. De volgende onderwerpen stonden centraal: ■ Opstellen van doelstellingen en strategieën op voorraadniveau (portefeuilleniveau) en vertalen ervan naar exploitatiebeslissingen op complex- of woningniveau. ■ Opname van ‘nieuwe’ beslisfactoren financieel en maatschappelijk rendement in het (strategisch) voorraadbeleid. ■ De Algemene Woningbouw Vereniging (Amsterdam), Delftwonen (Delft), Mitros (Utrecht), Stichting Wooncom (Emmen), Woningbedrijf Amsterdam en Woningstichting SWS uit Eindhoven namen hieraan deel. In 2004 gaat het SRG-project Strategisch voorraadbeleid en herstructurering door woningverhuurders in Europees perspectief van start. Het onderzoek richt zich op het voorraadbeleid van sociale en commerciële woningverhuurders. Daarbij wordt gekeken naar de herstructurering en herontwikkeling van woningen en woonmilieus. Nico Nieboer, Kees Korse en Vincent Gruis hebben in 2003 een voorfase van het onderzoek uitgevoerd, gefinancierd door Corpovenista, de Stichting Bouwresearch en het Onderzoeksinstituut OTB. Dit onderzoek concentreerde zich op de sociale verhuurders in Nederland. Via documentstudie en via raadpleging van enkele contactpersonen zijn ze verder begonnen met de bestudering van de situatie in Engeland. Voor het onderzoek is een begeleidingscommissie gevormd, waarin medewerkers van de Stichting Bouwresearch en de woningcorporaties Vestia, Staedion, De Key en het Woningbedrijf Amsterdam participeren. Het onderzoek heeft geresulteerd in de volgende producten: ■ notitie over de definiëring van het begrip ‘strategisch voorraadbeleid’ ■ rapportage over de interviews onder corporaties over het huidige voorraadbeleid; ■ theoretische aanzet voor gebruik financieel en maatschappelijk rendement; ■ verslag over de wijze waarop corporaties invulling geven aan het financieel rendement van hun woningbezit;

De Stede, Den Haag-Zuidwest verslag over de wijze waarop corporaties invulling geven aan het maatschappelijk rendement van hun woningbezit; notitie over de beleidsmatige en financiële kaders waarbinnen in de Engelse sociale-huursector aan (strategisch) voorraadbeleid wordt gedaan. Het SRG-onderzoek in 2004 beoogt het marktgeoriënteerd en strategisch woningbeleid en -beheer van verhuurders en ontwikkelaars te ondersteunen en van daaruit handvatten te geven voor de aanpak van herstructureringsprojecten. Het onderzoek richt zich op de sociale of publieke verhuurders, commerciële verhuurders, de kwantificering van financieel en maatschappelijk rendement voor het voorraadbeleid van sociale en commerciële woningverhuurders en de huisvesting van ouderen door sociale en commerciële verhuurders. Het algemene deel van het onderzoek levert basisinformatie, waarin hoofdzakelijk wordt ingegaan op de institutionele context van het woningvoorraadbeleid. In 2003 hebben we verder onderzoek gedaan naar de invloed die samenwerkingspartijen in de herstructurering hebben op het voorraadbeleid van de corporaties, met projecten in Den Haag en Amsterdam als casestudy. Tot slot kijkt de themagroep ook over de landsgrenzen heen. Nico Nieboer en Vincent Gruis hebben in 2003 een workshop georganiseerd over voorraadbeleid van woningbeheerders op het ENHR-congres in Albanië. In 2003 is gewerkt aan een boek met landbeschrijvingen over strategisch voorraadbeleid. De publicatie volgt in 2004.

l 24 l

zoek afgerond naar de transformatieruimte in bestaande casco’s van de naoorlogse woningvoorraad. Het onderzoek is uitgevoerd in het stimuleringsprogramma Ruimte voor verandering van het NIDO en de SEV. Er wordt al jaren gesproken en geschreven over nieuwe samenwerkingsvormen tussen aanbieders en opdrachtgevers van onderhoud zoals (meerjarige) prestatiecontracten en ‘comakership’. Maar de praktijk blijkt weerbarstig. Het gedachtegoed is nog steeds geen gemeengoed geworden. Ook over het begrip ‘prestatiegericht’ bestaat de nodige onduidelijkheid. Voor het Onderzoeksinstituut OTB was dit de aanleiding om te onderzoeken hoe de huidige samenwerking tussen woningcorporaties en onderhoudsaannemers verloopt en wat de randvoorwaarden zijn voor een grootschaliger implementatie van nieuwe (prestatiegerichte) samenwerkingsvormen. Het uiteindelijke doel is om de inkoop- en beheerprocessen in het onderhoud van sociale woningbouw te uniformeren en te standaardiseren. Aan deze onderzoeken wordt vanaf 2004 in een SRG-project verder gewerkt. Voorafgaand aan het SRG-project hebben Kees Korse, Ad Straub en Geert Vijverberg in 2003 samen met woningcorporaties en onderhoudsbedrijven gewerkt aan twee parallelonderzoeken naar prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het Onderhoudswerkzaamheden in Buitenveldert, Amsterdam technisch beheer. In de onderzoeken participeren de woningcorporaties Staedion, Woningbedrijf Amsterdam, Portaal, Technisch beheer Vivare en De Woonplaats, de vastgoed onderhoudsbedrijven Het Onderzoeksinstituut OTB ziet onderzoek en advies over het technisch beheer in relatie tot het strategisch voorraadbe- Bouw Totaal Onderhoud, Etro Vastgoedzorg, Hagemans Verenigde bedrijven, Logchies Renovatie en Onderhoud, Rutges leid van woningcorporaties. In 2003 heeft onderzoek naar prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen woningcorpo- Vastgoedonderhoud, Smits Vastgoedzorg en de Van Wijk raties en onderhoudsbedrijven in het technisch beheer van de Groep en de Stichting Bouwresearch. Van zowel de woningcorporaties als de onderhoudsbedrijven zijn afgesloten contracten woningvoorraad een centrale plaats gekregen. Er is contractonderzoek verricht voor onder meer het Woningbedrijf Amster- geanalyseerd. In discussiebijeenkomsten met beide partijen zijn een aantal thema’s uitgediept. Er zijn randvoorwaarden dam en de vier grote steden. In opdracht van de vier grote geformuleerd voor een goede samenwerking. De onderzoeken steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) heeft hebben geresulteerd in de volgende producten: Ad Straub samen met Hugo Priemus en Marja Elsinga een second opion gegeven op de resultaten van de Kwalitatieve ■ publicatie Prestatiegericht samenwerking bij onderhoud. Dit Woonregistratie (KWR) 2000. Daarnaast hebben we een onderrapport bevat een algemene verkenning van de inhoud en

SRG-project Strategisch voorraadbeleid en herstructurering door woningverhuurders in Europees perspectief

De centrale vraagstelling luidt: Hoe kunnen prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen professionele opdrachtgevers en opdrachtnemers zodanig worden ingericht dat onderhoud en aanpassingen effectief, efficiënt en duurzaam worden aangestuurd, uitgevoerd en gemonitord? ■ Welke ontwikkelingen doen zich voor in het technisch beheer van woningen? Hoe kan technisch beheer worden gekoppeld aan strategisch voorraadbeleid? ■ Op welke wijze kan de uitbesteding en opdrachtverlening van onderhoud en aanpassingen in woningen prestatiegericht (resultaatgericht) worden vormgegeven? ■ Hoe kan prestatiegericht samenwerken worden ingericht voor de belangrijkste bouw- en installatiedelen in het woningbeheer (schilderwerk/gevelonderhoud, platte daken, liften en centrale verwarming)? ■ Welke voorwaarden stelt prestatiegericht samenwerken aan de inrichting van de beheerprocessen, organisatie, inkoopmanagement, kennisontwikkeling, kwaliteitszorg en methoden en instrumenten van opdrachtgevers? ■ Welke voorwaarden stelt prestatiegericht samenwerken aan de inrichting van het aanbiedingsproces, organisatie, kennisontwikkeling, kwaliteitszorg en methoden en instrumenten van opdrachtnemers? ■ Hoe kunnen de bestaande belemmeringen (bij opdrachtgevers en opdrachtnemers) die een grootschalige introductie van prestatiegerichte samenwerking in het technisch beheer in de weg staan, worden weggenomen?

l 25 l

problematiek van prestatiegericht samenwerken. De inhoud is samengesteld aan de hand van twee interne rapporten vanuit beide onderzoeksprojecten van juli 2003. diverse artikelen over prestatiegericht samenwerken in Facility Management Magazine en Aedes Magazine artikelen en papers op internationale congressen en voorbereidingen voor publicaties in engelstalige journals

operaties bieden uitgelezen kansen om de milieu- en gezondheidskwaliteit van het woningbezit te verhogen. Het gaat om 30% van het woningbezit, dat wil zeggen bijna twee miljoen woningen, waarin een forse inhaalslag gemaakt kan worden, ■ tegenover een relatief bescheiden nieuwbouwproductie van hooguit 70.000 woningen per jaar. ■ De volgende vraag staat centraal binnen de themagroep: op welke wijze kunnen de milieubelasting en gezondheidsrisico’s van de huidige en toekomstige woningvoorraad worden terugVerder heeft de themagroep een begin gemaakt met ondergebracht? Deze vraag valt uiteen in de volgende deelvragen: zoek naar prestatiegerichte samenwerking bij het onderhoud van specifieke bouwdelen en naar de financiële onderbouwing Welke beleidsmaatregelen kunnen (Europese, rijks-, provinciale en gemeentelijke) overheden inzetten om de milieu- en van resultaatgericht werken. gezondheidskwaliteit van de huidige en toekomstige woningvoorraad te vergroten? Huisvestingsmanagement Bij het onderwerp huisvestingsmanagement (utiliteitsbouw met Welke instrumenten kunnen partijen die betrokken zijn bij de woningbouw en het woningbeheer, ondersteunen bij het de nadruk op kantoren) werkt de themagroep samen met het nemen van duurzame beslissingen over hun woningnieuwbouw werkverband Bouwmanagement & Vastgoedbeheer van de en voorraadbeheer? faculteit Bouwkunde. De onderzoeksoutput wordt ondergebracht in het onderzoeksprogramma Real Estate Studies van Veel onderzoek van de themagroep is ingebed in het programdeze faculteit. In 2003 voerde Geert Vijverberg onderzoek uit naar renovatie en verbouw van kantoorgebouwen. Hij partici- ma Vernieuwend Ruimtegebruik. Verder heeft de themagroep peert daarbij in de themagroep Corporate en Public Real Esta- haar participatie in Ecobuild Research en de Europese projecten Build-On-RES en EPA-ED gecontinueerd. Het project Ecote Management van de faculteit Bouwkunde. build Research kreeg in 2003 een doorstart met financiële ondersteuning vanuit Senter, via het BTS-subsidieprogramma. Het Onderzoeksinstituut OTB is penvoerder van Build-On-RES, 5.3 Duurzaam en gezond wonen dat gaat over harmonisering van de energieprestatieregelgeving in Europa. Het project wordt uitgevoerd in het AltenerThemaleiders: Gerda Klunder en Milou Beerepoot programma van de Europese Unie. Daarnaast werken we Themagroep: Claudia Boon tevens in het Altener-programma als onderzoekspartner mee Jan van Ginkel in EPA-ED, een project over het Energie Prestatie Advies (EPA). Evert Hasselaar Ten slotte heeft de themagroep in opdracht van de Stuurgroep Minna Sunikka Experimenten Volkshuisvesting (SEV) een onderzoek uitgeDe nationale en internationale aandacht voerd naar indicatoren voor de levensduur van woningen. voor een duurzaam gebouwde omgeving neemt toe. Ook bin- Hierbij is samengewerkt met de faculteit Bouwkunde van de nen ons instituut is dit merkbaar. Zo doet de themagroep bij- Technische Universiteit Delft en IVAM Environmental Research. voorbeeld onderzoek naar en adviseren ze over het bouwen en beheren van woningen met een hogere milieukwaliteit en een Vernieuwend Ruimtegebruik geringer gezondheidsrisico dan tot nu toe gebruikelijk is. De Claudia Boon voerde binnen het programma Vernieuwend ontwikkeling van methoden en instrumenten daarvoor speelt Ruimtegebruik een project uit over prestatieafspraken voor een belangrijke rol. Ook beleidsontwikkeling op het gebied van duurzaam bouwen bij stedelijke herstructurering. Daarin stond duurzaam en gezond wonen in het algemeen en energiebespa- de vraag centraal welke rol prestatieafspraken kunnen spelen ring en duurzame energie in het bijzonder heeft onze aanbij de implementatie van duurzaam bouwen in het planvordacht. Alle mogelijke schaalniveaus komen daarbij aan bod, mingsproces van de herstructurering van naoorlogse woonwijvan Europa tot de individuele organisatie. De themagroep richt ken. Er zijn twee casestudies uitgevoerd, die zijn ingebracht zich met het onderzoek naar duurzaam en gezond wonen op door de bij het project betrokken woningcorporaties. Het gaat het beheer, maar ook op de verbetering van woningen, op de om Morgenstond-Midden in Den Haag, in bezit van Staedion, herstructureringsopgave én op nieuwbouw. Onderzoek en en Oedevlietsepark in Hoogvliet in Rotterdam, beheerd door advies omvat beleid, proces en techniek en is bestemd voor Woonbron Maasoevers. Het blijkt dat nog nauwelijks ervaring alle partijen in de bouw: overheden, woningcorporaties, prois opgedaan met prestatieafspraken voor duurzaam bouwen, jectontwikkelaars en aannemers. Verder participeert de groep maar dat daarvoor wel degelijk draagvlak aanwezig is bij in verschillende Europese projecten en voeren we diverse pro- gemeenten en woningcorporaties. Dit heeft te maken met de motieonderzoeken uit. veranderde verhouding tussen die twee partijen, waarbij het De bestaande woningvoorraad stond in 2003 centraal in het steeds meer voorkomt dat de woningcorporatie niet alleen onderzoek van de themagroep. De aandacht voor duurzaamvoor de bouwexploitatie, maar ook voor de grondexploitatie heid in de bestaande woningvoorraad blijft nog steeds achter verantwoordelijk is. bij de nieuwbouw. Stedelijke vernieuwing in de vorm van Minna Sunikka richtte zich met dezelfde partijen en in dezelfde grootschalige herstructurering van naoorlogse wijken is de casestudies op het onderwerp duurzaamheid en energie-effiopgave voor het komende decennium. Deze herstructurerings- ciëntie in de stedelijke vernieuwing. Zij onderzocht of er van-

l 26 l

voor planvorming en beheer onderzocht, evenals het potentiële gebruik van het instrument gezondheidstoetsing. Ecobuild Research: energiezuinig, duurzaam en betaalbaar Sinds 2003 is Ecobuild Research een samenwerkingsverband tussen Itho, het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en het Onderzoeksinstituut OTB. Itho is penvoerder. In Ecobuild Research staat de ontwikkeling centraal van energiezuinige, duurzame en betaalbare nieuwbouwwoningen. In testwoningen op het terrein van ECN in Petten zijn diverse meetprogramma’s uitgevoerd in woningen met een EPC van 0,6. In het najaar is een nieuwe fase van start gegaan, waarbij de woninginstallaties zijn aangepast met als doel het energiegebruik nog verder terug te brengen. Het Onderzoeksinstituut OTB voert binnen het project meetprogramma’s uit, gericht op de kwaliteit van het binnenmilieu. De activiteiten sluiten aan op het proefschrifttraject van Evert Hasselaar. Daarnaast is Jan van Ginkel betrokken bij het project.

Zonnepanelen dragen bij aan milieukwaliteit woningen Rotterdam-Pendrecht uit de thema’s verlenging van de functionele levensduur en energie-efficiëntie alternatieven zijn voor grootschalige sloop van woningen, waardoor de huidige praktijk wordt gekenmerkt. Zij heeft zich daarbij uitdrukkelijk ook gericht op de kosten en de relatie met het beleid op de verschillende schaalniveaus. Belangrijke conclusie van het onderzoek is dat kosten een knelpunt blijven, ook al hebben ontwikkelingen als het Kyoto Protocol, de stijgende energieprijzen en het strenge afvalbeleid daarop een positieve invloed. Het onderzoek maakt deel uit van een promotieonderzoek naar beleid voor duurzame hestructurering van naoorlogse woonwijken in Europa. Gerda Klunder verrichtte in samenwerking met de SBR onderzoek naar de milieueffecten van transformatie van woningcomplexen. Hiertoe zijn casestudies uitgevoerd naar MorgenstondMidden in Den Haag en Poptahof in Delft. Er is een methode ontwikkeld om de milieueffecten van ingrepen in de bestaande woningvoorraad te kwantificeren en te vergelijken. Met deze methode worden diverse ontwerpvarianten voor galerij- en portiekwoningen doorgerekend op de milieuprestatie. Daarbij worden de veronderstellingen getoetst dat ingrepen in de bestaande woningvoorraad minder milieubelasting veroorzaken dan slopen en nieuw bouwen en dat renovatie tot minder milieubelasting leidt dan niet ingrijpen. Het project draagt bij aan een proefschrift over het optimaliseren van de milieukwaliteit van woningen. Evert Hasselaar en Jan van Ginkel werkten in samenwerking met de SBR aan een instrument om de gezondheid van woningen te toetsen en te verbeteren. Dit project heeft tot doel dat woningverhuurders, onderhoudsbedrijven, architecten en anderen op een doeltreffende manier de gezondheidskwaliteit van een woning kunnen vaststellen, zodat bij beheer en verbetering en daarvan afgeleid ook bij nieuwbouw gezond wonen kan worden bevorderd. Het afgelopen jaar is de positie van gezondheidsaspecten in de regelgeving en in hulpmiddelen

Build-On-Res en EPA-ED Build-On-RES is een acronym dat staat voor “Benchmarking energy performance building regulation on incorporation of renewable energy sources (RES) for a RES oriented EU Model Building Code”. In het project wordt onderzocht welke mogelijkheden er zijn om met beleidsinstrumenten als de energieprestatiemethode duurzame energietoepassingen in de woningbouw op grotere schaal te implementeren. In vijf landen zijn beleidsinstrumenten op dit gebied geïnventariseerd. Op basis van succes- en faalfactoren van bestaande instrumenten wordt gepoogd een beleidsinstrumentarium te ontwikkelen, waarmee grotere schaalsprongen bewerkstelligd kunnen worden. Het project is begin 2002 gestart en loopt door tot halverwege 2004. Milou Beerepoot is de projectcoördinator. Ook Claudia Boon levert een bijdrage aan het project. De partners in de vijf landen (met ervaring met energieprestatieregelgeving) zijn: EBM Consult (NL), Danish Building and Urban Research (DBUR, Denemarken), Centre Scientifique et Technique du Bâtiment (CSTB, Frankrijk), 3E (België) en de University of Liverpool (UK). Inmiddels hebben voor dit project vier bijeenkomsten plaatsgevonden in Rotterdam, Liverpool, Brussel en Sophia-Antipolis (F) waarin de voortgang en de resultaten besproken zijn. Een vijfde bijeenkomst in Kopenhagen en een afsluitende bijeenkomst in Edinburgh staan voor dit jaar op de agenda. Naast Build-On-Res is de themagroep ook betrokken in een tweede Europees project, namelijk EPA-ED. Dit acronym staat voor het project “Energy performance assessment method for existing dwellings to stimulate rational use of energy and renewable energy resources”. Centraal in het onderzoek staat het ontwikkelen van een Europese energieprestatiemethode voor de bestaande woningbouw te stimuleren. Projectcoördinator is EBM consult. Het Onderzoeksinstituut OTB is samen met drie buitenlandse organisaties partner in het onderzoek. Dit project heeft een looptijd van twee jaar en zal eind 2004 worden afgerond. Voortbordurend op Build-On-RES en EPA-ED werkt Milou Beerepoot aan een proefschrift rond energieregelgeving. Het doel is om een geschikt beleidsinstrumentarium te ontwikkelen voor de realisatie van CO2-reductiedoelstellingen voor de woningbouw.

l 27 l

5.4 Bouwregelgeving en kwaliteitszorg siedocument wordt als input gebruikt voor panelbijeenkomsten die (begin 2004) worden gehouden met verschillende partijen Themaleider: Frits Meijer (zoals woningbeheerders en gemeenten). Themagroep: Amarins van der Bos Verder dragen we in opdracht van het ministerie van VROM bij Henk Visscher aan de actualisatie van het dossier woonkeurmerken. Een Linda Sheridan (research fellow) keurmerk geeft over het algemeen een extra kwaliteit weer van een woning of een gebouw. Het dossier woonkeurmerken Met de bouwregelgeving wil de overheid is te vinden op de website van het ministerie (www.vrom.nl). de kwaliteit van de gebouwde omgeving waarborgen en de veiligheid en gezondheid van de burgers beschermen. De In samenwerking met KPMG-BEA heeft de themagroep voor bouwregelgeving is volop in beweging. Maatschappelijke en het ministerie van VROM onderzocht in hoeverre certificatie technologische ontwikkelingen oefenen invloed uit op de ingezet kan worden als controle op de naleving van bouwvoorregelgeving. Daarnaast vindt er continu een afweging plaats schriften en welke consequenties daaruit voortvloeien voor de tussen de behoefte om kwaliteitseisen te stellen en de wens verdeling van verantwoordelijkheden. De resultaten van dit het bouwproces zo min mogelijk te belemmeren en de bouwonderzoek zijn in 2003 gepubliceerd. kosten zoveel mogelijk te beperken. De mogelijke inzet van In 2003 is het functioneren van de Adviesraad Technologiebeprivaatrechtelijke kwaliteitszorg wordt overwogen om op een leid Bouwnijverheid in de periode 1998-2002 geëvalueerd. De kosten- en tijdsefficiënte manier de publiekrechtelijke kwaliresultaten zijn in de vorm van een interne publicatie aan de teitseisen te waarborgen. opdrachtgever gerapporteerd. Amarins van der Bos, Frits Meijer en Henk Visscher hebben in De afgelopen jaren hebben we regelmatig onderzoek verricht 2003 contract- en fundamenteel onderzoek verricht rond het in opdracht van het Atelier Rijksbouwmeester. De Wet op de thema kwaliteitsbeleid voor de bestaande woningvoorraad en Architectentitel is geëvalueerd en we hebben bijgedragen aan de mogelijkheden van de toepassing van kwaliteitszorginstru- discussiebijeenkomsten die tot doel hadden een structuur op menten voor publiekrechtelijke doeleinden. te zetten waarin afgestuurde architectuurstudenten praktijkervaring zouden kunnen opdoen. In 2003 is onder de titel Het Meer aandacht voor de voorraad Experiment een proef gestart met de ontwikkelde praktijkervaHet accent binnen de themagroep komt steeds meer op de ringstructuur. We hebben een enquête-onderzoek (nulmeting) bestaande woningvoorraad te liggen. In de loop van het afge- uitgevoerd onder deelnemende jonge architecten aan Het lopen jaar is de groep gestart met onderzoek rond het thema Experiment en hun mentoren. ‘gebouwdossier’. Een van de toekomstige beleidswijzigingen binnen het werkgebied van het ministerie van VROM behelst Sterkere internationale oriëntatie de introductie van het gebouwdossier; een dossier waarin alle Behalve dit nationaal georiënteerde contractonderzoek, wordt bouwtechnische gegevens van een bestaand gebouw worden ook internationaal vergelijkend, meer fundamenteel onderzoek verzameld. Het ministerie van VROM is in 2003 gestart met verricht naar stelsels van bouwvoorschriften en systemen van verschillende deelprojecten om het idee van het gebouwdosbouwtoezicht. Daarbij wordt voortgebouwd op de inzichten die sier op werkbaarheid te testen en de mogelijkheden van imple- we hebben verkregen door onze internationaal georiënteerde mentatie te verkennen. Het accent ligt daarbij in eerste instan- contractonderzoeksactiviteiten. Wetenschappelijke verdieping tie op de woningsector, vandaar dat het gebouwdossier inmid- vindt plaats rond onderwerpen als de doelen van de regelgedels omgedoopt is tot ‘woningprofiel’. In een latere fase zal ving, de verdeling van verantwoordelijkheden en taken als de ook worden gekeken naar de utiliteitssector. De themagroep implementatie, controle, toezicht en handhaving van de bouwwerkt aan twee projecten die (deels) door het ministerie van voorschriften, de systematiek van de voorschriften (prestatieVROM en deels zelf gefinancierd worden. eisen), de ordening in het bouwproces en de methoden van In een lang lopend onderzoek wordt in een aantal Europese kwaliteitszorg. landen geïnventariseerd of er een instrument bestaat dat ver- In 2003 hebben we het tweede (en afsluitend) rapport gepubligelijkbaar is met het woningprofiel en welke andere instruceerd over een omvangrijke internationaal vergelijkend ondermenten er in die landen zijn om de kwaliteit van de bestaande zoek naar de systematiek en inhoud van de bouwregelgeving woningvoorraad te handhaven en te verbeteren. Een tussenin acht Europese landen. In dit tweede deel wordt voor een rapportage wordt begin 2004 gepubliceerd. Het onderzoek zal aantal geselecteerde onderwerpen ingegaan op de formulering in de jaren daarna nog doorlopen, waarbij verschillende onder- en het niveau van de technische eisen. Er is hierbij samen gewerkt met Linda Sheridan, die als research fellow verbonden werpen verder zullen worden uitgediept. is aan het Onderzoeksinstituut OTB. Voor ons internationaal Daarnaast werkt de themagroep aan een discussiedocument vergelijkend onderzoek wordt samengewerkt met een netwerk over het woningprofiel. In dit discussiedocument wordt het concept van het woningprofiel beknopt beschreven en verken- van contactpersonen, waarvan het Consortium of European Building Control een belangrijk onderdeel is. nen we de maatschappelijke betekenis van de invoering van dit instrument als onderdeel van de bouwregelgeving. Daarbij De resultaten van de onderzoeksactiviteiten worden tevens via komen onder meer aan bod de betrouwbaarheid van de gege- internationale wetenschappelijke artikelen/papers (bijv. Hong Kong 2002, Kuala Lumpur 2003) onder de aandacht gebracht vens, mogelijke extra lasten en andere (neven)effecten, het van buitenlandse vakgenoten. draagvlak en mogelijke alternatieve oplossingen. Het discus-

l 28 l

6 Onderzoeksprogramma Urban Configurations and Spatial Planning Programmaleider: Wil Zonneveld

De groep: Eric Hoppenbrouwer (tot 1 februari 2003) Bart Lambregts (tot 1 november 2003) Erik Louw Kees Maat Evert Meijers Hugo Priemus Arie Romein Marjolein Spaans Dominic Stead Jan Jacob Trip Bas Waterhout Liou Cao (gastonderzoeker MIT, september-december 2003) 6.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma richt zich op stedelijke structuren en ruimtelijk beleid, met een sterk internationaal accent. Het programma omvat onderwerpen als polycentrische stedelijke regio’s (zoals de Randstad), verstedelijking en mobiliteit, meervoudig ruimtegebruik en grondbeleid. Het programma is, anders dan de overige OTB-onderzoeksprogramma’s, nog niet opgedeeld in thema’s. Dit gebeurt in 2004. Er zal dan gewerkt wordt in twee themagroepen. Een belangrijke ontwikkeling in 2003 is dat de onderzoekers van dit programma weer een groot aantal internationale wetenschappelijke publicaties op hun naam hebben gebracht. Verder hebben ze bijdragen geleverd aan verschillende belangrijke internationale congressen, onder AESOP, EURA, IFHP, NECTAR en de Transportation Research Board.

A13, Prins Clausplein, Den Haag-Rotterdam

Europees en transnationaal onderzoek De groep participeert in het ESPON-programma 2006: het European Spatial Planning Observation Network. Dit netwerk komt voort uit het Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief (EROP), een beleidsdocument opgesteld door de Europese Unie en de Europese Commissie. Het onderzoeksgebied van het ESPON-programma omvat 29 Europese landen: de 15 lidstaten van de EU, de tien landen die in het voorjaar van 2004 zullen toetreden, Bulgarije en Roemenië die in de nabije toekomst lid zullen worden van de EU en de twee ‘buurlanden’ Noorwegen en Zwitserland die aan veel EU-onderzoeks- en beleidsprogramma’s deelnemen. Bij het ESPON zijn tientallen onderzoeksinstituten met enige honderden onderzoekers betrokken. We werken sinds 2002 onder meer aan twee thematische studies, die een bijdrage moeten leveren aan de herziening van de Europese structuurfondsen. Het eerste project (ESPON-thema 1.1.1) gaat over de vraag of er in Europa een polycentrische stedelijke en economische ontwikkeling is. Of anders geformuleerd: kunnen ook andere regio’s buiten NoordwestEuropa zich opwerpen tot mondiaal concurrerende stedelijke regio’s? Een consortium dat onder leiding staat van Nordregio, gevestigd in Stockholm, voert het project uit. Het Onderzoeksinstituut OTB is een van de hoofdpartners. Vanuit de sectie werken Wil Zonneveld, Evert Meijers en Bas Waterhout aan dit project dat wil laten zien hoe in de verschillende landen van het ESPON-onderzoeksgebied het EROP-concept van polycentriciteit wordt toegepast: in hoeverre wordt een beleid gevoerd of nagestreefd dat zich richt op de (her)verdeling van economische ontwikkeling over het stedelijke systeem? Het jaar 2003 is vooral gebruikt voor analyse en het schrijven van een omvangrijk onderzoeksrapport dat voorjaar 2004 zal worden afgerond. Tevens is een bijdrage geleverd aan het derde interim rapport van het consortium (zie de website van het programma: www.espon.lu). Het tweede project (ESPON-thema 1.1.2) richt zich op de sterk wijzigende relaties tussen stedelijke en landelijke gebieden in Europa. Een consortium onder leiding van de Technische Universiteit van Helsinki voert het onderzoek uit. Het Onderzoeksinstituut OTB is een van de hoofdpartners. Vanuit de sectie zijn Wil Zonneveld, Dominic Stead en Bas Waterhout erbij betrokken. Wil Zonneveld heeft begin 2003 het onderzoek voltooid naar de praktijk van transnationale visievorming in Europa, een opdracht van het Directoraat-Generaal Ruimte van het ministerie van VROM. Het onderzoeksrapport is inmiddels door het ministerie gepubliceerd en te downloaden van de VROM-site (www.vrom.nl). Aan het eind van het jaar is een vervolgopdracht verstrekt: praktische aanwijzingen geven om transnationale ruimtelijke visies op te kunnen stellen en ermee te werken. Dit onderzoek zal in 2004 worden uitgevoerd. Wil Zonneveld en Bas Waterhout hebben samen met Ad van

l 29 l

Delft en Marie-José Zondag van Ecorys-NEI, een onderzoek uitgevoerd naar territoriale cohesie in Europa, eveneens een opdracht van het ministerie van VROM. Dit begrip wordt momenteel veelvuldig genoemd in discussies over de toekomst van de Europese structuurfondsen. Doel van het VROM-onderzoek was om te bezien wat de meer praktische gevolgen kunnen zijn van een streven naar territoriale cohesie in Europa en hoe het abstractie beginsel van territoriale cohesie duidelijker en meer operationeel gemaakt kan worden. Bij het Onderzoeksinstituut OTB continueert Bas Waterhout zijn promotie-onderzoek, dat hij begon aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Dit onderzoek gaat over de totstandkoming en toepassing van het Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief (EROP) en het daaruit voortvloeiende proces dat zich richt op een verbeterde ‘territoriale governance’ in de Europese Unie. Hij brengt het ‘post-EROP’-proces in Nederland en Europa in beeld en probeert dit te verklaren met behulp van recente planning-theoretische inzichten waarin institutievorming en communicatieve processen een belangrijke rol spelen. Promotor is prof. dr. Andreas Faludi (Radboud Universiteit) met Wil Zonneveld als dagelijkse begeleider. Tot slot hebben Wil Zonneveld, Bart Lambregts, Evert Meijers, Jan Jacob Trip en Eric Hoppenbrouwer de redactie gedaan van drie Engelstalige boeken waarin resultaten zijn verwerkt van de twee grote Europese projecten waaraan een grote groep OTB-onderzoekers heeft gewerkt in de periode 1999-2002. Twee boeken zijn in 2003 uitgekomen, het derde boek wordt in het voorjaar van 2004 verwacht. In 2003 is ook een speciaal nummer van het Journal of Transport Geography verschenen, geredigeerd door Hugo Priemus en Wil Zonneveld, dat in het teken stond van het Corridesign-project.

Ook het promotieonderzoek van Evert Meijers gaat in op polycentrische stedelijke regio’s. Zijn onderzoek richt zich op de vraag of steden in dergelijke regio’s elkaar qua stedelijke functies steeds meer gaan aanvullen. Een dergelijke complementariteit zou duiden op een netwerk van stedelijke structuur in plaats van een hiërarchische stedelijke structuur. Complementariteit lijkt daarmee een noodzakelijke voorwaarde om daadwerkelijk te kunnen spreken van ‘stedelijke netwerken’ zoals in de Nederlandse beleidspraktijk wordt gedaan. Het onderzoek probeert de ontwikkeling in de complementariteit tussen steden in de Randstad, Brabantstad, het Knooppunt Arnhem-Nijmegen en een aantal buitenlandse steden vast te stellen. Hierbij wordt gekeken naar economische activiteiten in het algemeen en de regionale voorzieningenstructuur in het bijzonder. De rol van regionale planning en ander overheidshandelen bij de ontwikkeling van complementariteit wordt hierbij ter discussie gesteld. Tijdens de Plandag 2003 te Gent won Evert Meijers de ‘Prijs voor de jonge Planoloog’.

movenda Liou Cao in 2003 enige maanden bij het Onderzoeksinstituut OTB gedetacheerd geweest om te werken aan een vergelijkend onderzoek over de invloed van de stedelijke structuur op woningprijzen. Haar onderzoeksgebieden zijn de Randstad en de San Francisco Bay Area. Vanwege de ontwikkeling van polycentrische stedelijke regio’s, met hun netwerkstructuren, is de laatste jaren veel aandacht ontstaan voor knooppuntontwikkeling. In onder meer de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening en de nota Knopen leggen van de provincie Zuid-Holland nemen concepten als stedelijke netwerken en knooppunten een belangrijke plaats in. Voor Bouwfonds Ontwikkeling heeft het Onderzoeksinstituut OTB – in samenhang met een opdracht door Bureau Wissing – een onderzoek uitgevoerd naar de ontwikkelingspotenties van een aantal nieuwe en verder te ontwikkelen knooppunten. Nagegaan is wat de programmatische ontwikkelingspotenties van vier geselecteerde knooppunten zijn en hoe de ontwikkeling ter hand zou kunnen worden genomen en het bereik zou kunnen worden geoptimaliseerd. Tevens is geïnventariseerd welke belemmeringen daarbij (kunnen) optreden. Het onderzoek is uitgevoerd door Kees Maat, Marjolein Spaans, Evert Meijers, Jan Kersloot en Rob Konings. Van een wat andere aard is het project Monitoring stedelijk ruimtegebruik, geweest: de uitbreiding van het stedelijk ruimtebeslag zet zich voort en monocentrisch georganiseerde steden maken plaats voor complexe stedelijke structuren. Het Korte projecten Vanuit het Massachusetts Institute of Technology (MIT) is pro- onderzoek beschrijft stedelijke milieus en bestudeert de variaRuimtelijke ontwikkelingen en beleid in stedelijke regio’s Een belangrijk deel van het programma richt zich op ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsprocessen in polycentrische stedelijke regio’s. Internationaal gezien is de Randstad een bekend voorbeeld van zo’n complexe regionale stedelijke structuur. Startpunt van dit OTB-onderzoeksgebied vormt een NWO-programma uit 1997. In dit programma wordt samengewerkt met de Universiteit van Amsterdam. Het aandeel van het Onderzoeksinstituut OTB in dit programma bestaat uit een promotieproject en een post doc-project dat dit jaar is afgesloten. Het promotie-onderzoek wordt uitgevoerd door Bart Lambregts. Hij schreef twee artikelen waarin wordt getracht recente ontwikkelingen in de Randstad en de Vlaamse en NoordrijnWestfaalse ‘tegenhangers’ van de Randstad (Vlaamse Ruit en RheinRuhr) te duiden vanuit het perspectief van ‘new regionalism’. Deze artikelen zullen in 2004 worden aangeboden aan twee internationale tijdschriften en zullen belangrijke bouwstenen vormen voor zijn proefschrift. Met Wil Zonneveld heeft hij verder een boek geredigeerd over ‘Polynuclear urban regions and the transnational dimension of spatial planning’. In het najaar van 2003 heeft Bart Lambregts het Onderzoeksinstituut OTB verlaten. Hij zet zijn dissertatie-onderzoek voort aan de Universiteit van Amsterdam.

l 30 l

tie en ontwikkeling in dichtheid, menging en diversiteit in het stedelijk gebied. In opdracht van het ministerie van VROM is in 2000 de periode 1990-1996 bestudeerd, landsdekkend en op gedetailleerd ruimtelijk schaalniveau. Momenteel brengt de groep de periode 1996-2000 in kaart. Aan dit onderzoek werken Kees Maat, Paul de Vries en Roland Goetgeluk samen met Jan Jaap Harts en Maarten Zeijlmans van de Universiteit Utrecht. Jaarlijks vindt in opdracht van het ministerie van VROM een monitor plaats naar de uitvoering van de Vinex-verstedelijkingsopgave. In zogeheten Vinex-convenanten zijn afspraken opgenomen over woningbouw, verkeer en vervoer, werklocaties, bodemsanering, verplaatsing van de glastuinbouw, groene verbindingen en integraliteit. Het OTB-onderzoek van de Vinex-Monitor 2002 werd door het ministerie van VROM samengevoegd met het woningbouwonderdeel en in het voorjaar van 2003 aan de Tweede Kamer aangeboden. Ook in 2003 heeft het Onderzoeksinstituut OTB bijgedragen aan de VinexMonitor 2003. Verder is een onderzoek uitgevoerd in opdracht van de provincie Gelderland, dat een bouwsteen vormt voor het nieuwe, provinciale streekplan. Er is een overzicht gegeven van toekomstige trends en ontwikkelingen in de verstedelijking. De mogelijke consequenties hiervan voor de ruimtelijk-economische hoofdstructuur van de provincie Gelderland zijn geschetst, evenals de (bestuurlijke) beïnvloedingsmogelijkheden die de provincie in dit verband ter beschikking staan. Dit onderzoek is uitgevoerd door Marjolein Spaans, Arie Romein en Dominic Stead. Tot slot doet Wil Zonneveld, samen met Sybrand Tjallingii (faculteit Bouwkunde), een onderzoek in opdracht van de gemeente Breda. Deze gemeente gaat een nieuwe ruimtelijke structuurvisie opstellen en wil bezien in hoeverre de stad kan bogen op een traditie van stedelijke structuurplanning. Het identificeren van deze traditie is het doel van het onderzoek. Het onderzoek wordt begin 2004 afgerond.

Hogesnelheidslijn in aanbouw bij Hoogmade

Ruimtelijke inrichting, meervoudig ruimtegebruik en grondbeleid Stedelijke structuren veranderen onder invloed van de regio’s waarbinnen ze liggen en de plaats van de steden in die structuur. Een manier om het draagvlak van die structuren te vergroten is meervoudig gebruik maken van ruimte. Bij meervoudig ruimtegebruik (‘MR’) gaat het erom hoe divers en/of intensief mensen gebruik (kunnen) maken van specifieke locaties en gebieden. De hoofdvraag is wat de mogelijkheden en barrières zijn om verschillende functies ruimtelijk en/of in tijd te combineren. Daarnaast wordt onderzocht in hoeverre maatschappelijke trends doorwerken in functionele gebruiksrelaties. Sinds 2001 wordt binnen het onderzoeksconsortium Conceptvorming, evaluatie en optimalisering van MR-projecten vanuit het OTB promotie-onderzoek uitgevoerd. In dit consortium werkt het Onderzoeksinstituut OTB samen met onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Het onderzoek wordt mede gefinancierd door het Expertisenetwerk Meervoudig Ruimtegebruik Habiforum. De deelnemende OTB-onderzoekers zijn Jan Jacob Trip en Eric Hoppenbrouwer (de laatste heeft inmiddels het Onderzoeksinstituut OTB verlaten; zijn onderzoek zal vanaf 2004 worden overgenomen door OTB-onderzoeker Roland Goetgeluk). Erik Louw participeert als senioronderzoeker in dit programma. Jan Jacob Trip heeft in 2003 onderzoek uitgevoerd naar HSTstations en ‘quality of place’: een aantrekkelijke, gevarieerde stedelijke ruimte. Deze aantrekkelijke ruimte ziet men steeds belangrijker worden als stedelijke concurrentiekracht. Het onderzoek bestudeert het effect van de ontwikkeling van HSTstations op steden en hun economie. In veel toekomstige halteplaatsen is de verwachte komst van de hogesnelheidstrein aanleiding geweest om grootschalige stedelijke (her)ontwikkelingsprogramma’s op te stellen, die in de meeste gevallen een belangrijk groter gebied omvatten dan de directe omgeving van het station. Het onderzoek valt onder de onderzoeksprogramma’s van NWO-Connekt en Habiforum. Sinds 2000 participeert Erik Louw in het onderzoek Integrale gebiedsontwikkeling van de afdeling Real Estate & Housing van de faculteit Bouwkunde. Het afgelopen jaar stond vooral in het teken van de afronding van de casestudie Stationsgebied ’s-Hertogenbosch. In detail is de transformatie van dit gebied, met inbegrip van een aangrenzend bedrijventerrein, bestudeerd. Begin 2004 verschijnt hierover bij uitgeverij SUN een boek. Verder heeft hij onderzoek gedaan naar de efficiëntie van ruimtegebruik om inzicht te krijgen in het gebruik van bedrijventerreinen. De aandacht richt zich daarbij vooral op de intensiteit van de werkgelegenheid, het vastgoed en de toegevoegde waarde. Voor het vijftigjarige jubileum van Het Industrieschap De Plaspoelpolder hebben Erik Louw, Bart Lambregts, Arie Romein en Rob Konings een jubileumboek geschreven. De gemeenten Rijswijk en Den Haag werken in dit schap samen. Opzienbarend is dat het industrieschap bijna even oud is als de regeling zelf. Dit komt omdat het na de ontwikkeling van het bedrijventerrein De Plaspoelpolder ook andere terreinen is gaan ontwikkelen. Het industrieschap is daardoor in de regio Haaglanden een soort publiek ontwikkelingsmaatschappij geworden.

l 31 l

Ook is onderzoek gedaan naar de herontwikkeling van de Piushaven in Tilburg. Na enkele jaren van voorbereiding en inventarisatie had de Tilburgse gemeenteraad op 18 februari 2002 een ontwikkelingsvisie voor dit gebied vastgesteld. Het project is een Tilburgs sleutelproject en is onderdeel van het nationale project Stad & Milieu. Bewoners konden zich echter niet vinden in de gemeentelijke visie, met name in de wijze waarop de gemeente in het stedenbouwkundige plan de raadsuitgangspunten heeft uitgewerkt. Zij hebben toen een alternatief plan opgesteld. Het Onderzoeksinstituut OTB is gevraagd beide plannen te toetsen aan het raadsbesluit, de verschillen en overeenkomsten op een rij te zetten en mogelijke oplossingen aan te dragen. Bart Lambregts, Yvonne Bontekoning, Rob Konings en Hugo Priemus hebben dit onderzoek uitgevoerd. Verstedelijking en mobiliteit Bepaalt de stedelijke structuur en inrichting het verplaatsingsgedrag van mensen? Hoe vaak verplaatst men zich, naar welke bestemmingen, hoe ver en met welke vervoermiddelen? Het proefschrift van Kees Maat behandelt de relatie tussen stedelijke inrichting en dagelijkse activiteiten- en verplaatsingspatronen. Kees Maat onderzoekt hoe dagelijkse behoeften van invloed zijn op activiteitenpatronen, hoe deze leiden tot verplaatsingsgedrag en wat de invloed is van de ruimtelijke mogelijkheden en beperkingen op dit proces. Daartoe heeft hij gedetailleerde gedrags- en ruimtelijke gegevens verzameld in ruim vijftig wijken in een gebied rond Amsterdam en Utrecht. De onderzoeksresultaten zijn in diverse publicaties en congrespapers gerapporteerd. Zijn dissertatie maakt deel uit van het NWO-programma Amadeus, waarin wordt samengewerkt met de universiteiten van Amsterdam, Eindhoven en Utrecht.

Bedrijventerrein De Plaspoelpolder Het programma wordt geleid door prof. dr. H.J.P. Timmermans (TU Eindhoven). Ook Dominic Stead doet onderzoek naar de relatie tussen verstedelijking en mobiliteit. Ligt bij Kees Maat het accent meer op ruimtelijke analyse, bij Dominic Stead neemt het beleid een centrale plaats in. Tot het voorjaar van 2003 heeft hij, door een aan hem toegekende Marie Curie fellowship, gewerkt aan een Europees vergelijkend onderzoek naar de invloed van ruimtelijk beleid op mobiliteitsgedrag. Samen met Harry Geerlings van de Erasmus Universiteit Rotterdam heeft hij het beleid voor grondgebruik, vervoer en milieu in Denemarken, Duitsland en Engeland vergeleken. Zij hebben voor Novem de mate onderzocht waarin deze beleidsvelden zijn geïntegreerd en welke lessen Nederland hieruit zou kunnen trekken voor het eigen beleid. In 2004 verschijnt hierover een publicatie.

l 32 l

7 Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance Programmaleider: André Ouwehand

de identificatie, maatschappelijke participatie, satisfactie, binding en onderlinge betrokkenheid van haar bewoners in Het onderzoeksprogramma Urban Rene- samenhang met stedelijke veranderingsprocessen, en de wijze wal and Governance richt zich op het functioneren en het ver- waarop beleidsmakers hierop reageren of anticiperen. anderen van woonwijken. De verandering van wijken is com■ Urban governance (7.4) plex. Wijken veranderen door processen van technische, eco- Het woonbeleid en de herstructurering van woonwijken in het nomische en sociale veroudering, door een verschillende waar- bijzonder, krijgen vorm in een beleidsproces waarbij vele actodering van personen of instanties, door externe factoren als ren zijn betrokken. Deze actoren hebben ieder hun eigen posimaatschappelijke ontwikkelingen en algemeen beleid, en door tie en belangen, maar ze zijn van elkaar afhankelijk voor het verschillend gedrag, zoals stedelijke vernieuwing. Naast veran- bereiken van de gewenste resultaten. Deze processen vinden deringen in de ruimtelijke, sociale en demografische structuur plaats in een marktomgeving, waardoor de interactie van vraag en aanbod de uitkomsten mede bepalen. Vanuit dit pervan de wijk, kan ook de relatieve positie van de wijk ten opzichte van andere wijken veranderen zonder dat er in de spectief wordt onderzoek gedaan naar woonbeleid en een adewijk zelf iets verandert. Met name door ontwikkelingen die quate procesarchitectuur voor de realisering van een duurzaelders in de stad plaatsvinden. me stedelijke herstructurering. Vragen naar de effectiviteit van Het onderzoeksprogramma richt zich op al deze processen publiek-private samenwerkingsconstructies, de wijze waarop vanuit de volgende drie thema’s: maatschappelijke participatie vorm kan worden gegeven en de mogelijkheden om vraagsturing van de grond te krijgen heb■ Stedelijke vernieuwing (7.2) ben hier raakvlakken mee. Het gaat hier om vragen als hoe wijken functioneren en hoe de verschillende betrokkenen dit functioneren beoordelen. Sommige typen wijken zijn veel stabieler, duurzamer en hoger In het middelpunt van de maatschappelijke belangstelling gewaardeerd dan andere. Hoe komt dat? Verder handelt het Het functioneren van wijken, en vooral het minder goed funcom vragen als hoe en waardoor wijken veranderen, en door tioneren van wijken, staat al vele jaren sterk in de maatschapmiddel van welke ingrepen deze verandering is te sturen. Op pelijke en politieke belangstelling. Vooral na de parlementsverwelke wijze geven actoren vorm en inhoud aan een duurzame kiezingen van 2002, heeft de aandacht een extra impuls gekrevernieuwing van de fysieke leefomgeving? En: wat zijn de gen. Meer dan ooit is men zich ervan bewust hoezeer alle effecten van vernieuwing op korte en lange termijn? betrokkenen (nationale en lokale overheid, marktpartijen, ■ Sociale en ruimtelijke integratie in woonwijken (7.3) maatschappelijk middenveld en bewoners), in onderlinge De duurzaamheid van een buurt of een wijk wordt, behalve samenwerking, aan het goed functioneren (moeten) bijdragen. door fysieke omstandigheden, sterk bepaald door de wijze De overbrugging van het spanningsveld tussen individuele en waarop bewoners daar met elkaar samenleven (sociale intecollectieve belangen, speelt daarbij een grote rol. Het belang gratie). Het sociale welbevinden van bewoners speelt een gro- van ‘de stem van de burger’ heeft daarbij extra nadruk gekrete rol in het proces van filtering in woonwijken. Dit ondergen. De overheid probeert negatieve ontwikkelingen tegen te zoeksthema richt zich op de betekenis van de woonbuurt voor gaan en positieve te stimuleren door bijvoorbeeld interventies 7.1 Het onderzoeksprogramma

2003 als overgangsjaar Het afgelopen jaar is in meer opzichten een overgangsjaar voor dit onderzoeksprogramma. Ten eerste zijn we gestart met dit onderzoeksprogramma na een hergroepering van de tot en met 2002 binnen het Onderzoeksinstituut OTB vigerende onderzoeksprogramma’s. Maar belangrijker juist voor dit onderzoeksprogramma is de voorbereiding geweest op de indiening van het grote onderzoeksprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik door Habiforum voor de Bsik-subsidies van het Rijk. Dat is een grote stimulans geweest om meerjarige onderzoeksprojecten te formuleren en het heeft geleid tot een vliegende start in het 2e kwartaal van 2003 omdat de aangezochte medefinanciers voor het Bsik-programma, tien grote woningcorporaties en Aedes, graag al in 2003 voorstudies van start wilden laten gaan. Binnen het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik is daarvoor het onderzoeksprogramma Corpovenista (Corporaties vernieuwen de stad) gestart. Voor het onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance gaat het alleen al om zes onderzoeksprojecten die gestart zijn in 2003 en zullen doorlopen, nu de Bsik-subsidies zijn toegekend, tot 2007. Vijf van de zes projecten zijn voorstudies voor promotietrajecten die in 2004 beginnen, het zesde onderzoeksproject maakt al deel uit van een promotieonderzoek.

l 33 l

in en impulsen aan de woningmarkt. Processen kunnen echter slechts beperkt worden gestuurd. Externe factoren, zoals demografische processen, zoals migratie en veranderende huishoudensamenstelling, maar ook de economische groei en de daarmee samenhangende welvaart en woonwensen, zijn van grote invloed op zowel fysieke als sociale veranderingen in de wijk. Dit maakt dat posities van de betrokkenen bij bijvoorbeeld de herstructurering van woonwijken sterk in beweging zijn. Zowel de overheid als andere partijen, kunnen wel proberen zo goed en zo snel mogelijk op deze externe ontwikkelingen inspelen. De maatschappelijke doelstelling van het onderzoeksprogramma is inzicht in en bijdragen aan de aanpak van te herstructureren wijken te leveren en het voorkomen van fysiek en sociaal verval in andere wijken en die vergelijken met internationale inzichten, teneinde gefundeerd advies te kunnen geven over de aanpak in de komende jaren. 7.2 Stedelijke vernieuwing Themaleider: Frank Wassenberg Themagroep: Jan den Draak (gast) Gerben Helleman (tot 1 februari 2003) Reinout Kleinhans Helen Kruythoff André Ouwehand Leeke Reinders Carlinde Adriaanse Marco van der Land Suzanne Davis (vanaf 10 maart 2003) In het thema Stedelijke vernieuwing staat de fysieke leefomgeving centraal. Het bouwen of aanpassen van woonwijken die beter op de veranderde behoeften inspelen, kan de waardering voor de woonsituatie immers in sterke mate positief beïnvloeden. Vernieuwing staat tegenover veroudering, waarbij veroudering niet wordt beschouwd als een autonoom slijtageproces. Het wordt bijvoorbeeld sterk beïnvloed door nieuwe wijken te bouwen die beter op de veranderde behoeften inspelen. De themagroep richt zich met name op de interne en externe factoren die veranderingen in stadswijken bewerkstelligen. Het gaat om verouderingsprocessen, om handelingen van mensen of organisaties, om beleid en om algemene maatschappelijke ontwikkelingen die het proces van veroudering en vernieuwing beïnvloeden. Stedelijke vernieuwing kan zeer ingrijpend zijn, zoals bij sloop, nieuwbouw of herbestemming. Maar ook zijn maatregelen mogelijk die meer in de sfeer van beheer liggen. Stedelijke vernieuwing kan louter fysiek zijn, maar ook sterke sociale, economische en culturele invalshoeken hebben. De themagroep richt zich voornamelijk op veranderingen in wijken en buurten, daar spelen de leefbaarheidsproblemen, daar staan verouderde woningen op de verkeerde plaats en daar zijn impulsen nodig om de vitaliteit van de wijken (en daarmee de hele stad) in de toekomst veilig te stellen. Hieronder is het werkveld van de themagroep ingedeeld in drie subthema’s.

Flat in Buitenveldert, Amsterdam Hoe wijken zich ontwikkelen Binnen het grotere onderzoeksprogramma Corpovenista/Bsik gaan twee projecten over de ontwikkeling van wijken gedurende een langere tijd. De vraagstelling verschilt echter. Het eerste project richt zich op de ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd. Stedelijke vernieuwing is al veel langer aan de gang. In de jaren zeventig en tachtig domineerde de stadsvernieuwing in de oude wijken. Vanaf eind jaren tachtig zijn steeds vaker naoorlogse wijken op de schop genomen, meestal wijken met veel gestapelde sociale-huurwoningen. Effecten van vernieuwingsmaatregelen worden doorgaans alleen kort na afronding geëvalueerd. Doel van dit onderzoek is om effecten op een langere termijn te onderzoeken. Zo kan worden achterhaald welke factoren in de aanpak leiden tot een versterking van het duurzaam functioneren van die wijken. In 2003 werkten Suzanne Davis en André Ouwehand aan zes casestudies in naoorlogse wijken die in de eerste helft van de jaren negentig zijn vernieuwd: Bouwlust (Den Haag), Kleinpolder (Rotterdam), Paauwenburg (Vlissingen), Selwerderwijk (Groningen), Wielwijk (Dordrecht) en Zuidwijk (Rotterdam). Het onderzoek is in 2003 deels gefinancierd door corporaties en Aedes, het NIDO en het Onderzoeksinstituut OTB. In 2004 wordt dit project verder uitgebreid. Ook het tweede project binnen Corpovenista wordt in 2004 gecontinueerd. Doelstelling van het onderzoek Succesfactoren van probleemloze wijken in problematische wijktypen, dat door Carlinde Adriaanse wordt uitgevoerd, is de factoren beschrijven en verklaren die ervoor zorgen dat wijken van pro-

l 34 l

blematische wijktypen probleemloos of zelfs succesvol zijn. Tot problematische wijktypen worden doorgaans gerekend: de naoorlogse portiekflatwijken en hoogbouwwijken, en vooroorlogse stadsvernieuwingswijken. Object van onderzoek zijn nu eens niet de ‘klassieke’ probleemwijken, maar de veel onbekendere positieve uitzonderingen: de wijken die weliswaar tot een kwetsbaar wijktype behoren, maar die stabiel zijn en succesvol door het leven gaan. Deze studie vormt daarmee een spiegelbeeld van de meeste onderzoeken en beleidstrajecten op dit gebied. In 2003 zijn Mariahoeve in Den Haag en Buitenveldert in Amsterdam nader beschouwd.

rering. Belangrijk motief daarbij is dat men verwacht dat de duurzaamheid van de wijkvernieuwing daarmee gediend is en men verwacht meer rendement te halen uit de wijkvernieuwing en minder risico te lopen. Immers, als de wijk vernieuwd is maar een wijk met veel sociale problemen blijft, dan zal de marktpositie toch niet sterk verbeteren en is het gevaar groot dat even later opnieuw weer investeringen zullen moeten plaatsvinden. In 2003 heeft André Ouwehand samen met Kees Fortuin de ‘Leidraad sociale wijkvisie’ gepubliceerd. In de leidraad wordt een groot aantal werkwijzen en methoden aangereikt om goed aan te sluiten op de wensen van de bewoners en in te kunnen gaan op de sociale dynamiek en de culturele Hoe wijken zich ontwikkelen is ook onderwerp van een interaspecten. Die instrumenten zijn geordend naar de fasen van nationaal vergelijkend onderzoek naar de huidige positie en de het herstructureringsproces: initiatief; inventarisatie en analytoekomstperspectieven voor grootschalige hoogbouwwijken in se; visievorming; programmabepaling; uitvoering en tot slot vijftien Europese landen. Frank Wassenberg werkt samen met herijking. De publicatie is vergezeld gegaan van veel bijdragen de universiteiten van Utrecht (UU) en Leicester (Groot-Brittan- aan lokale workshops, landelijke studiedagen en een reeks van nië) aan dit onderzoek waarover medio 2004 wordt gepubliartikelen. ceerd. Deze studie past binnen zijn proefschrift, dat handelt Voor de wijk Middengebied in Vlissingen hebben Marco van over de aanpak van grootschalige woonwijken. der Land en Leeke Reinders, in samenwerking met alle partijen Het Onderzoeksinstituut OTB schreef in opdracht van Stichting uit de wijk een sociale wijkvisie opgesteld in aanvulling op een Habiforum een serie Inspiratiepapers Woonwijken van de toe- eerdere, sterk fysiek georiënteerde wijkvisie. In deze opdracht komst. Toekomstbeelden hebben opvallend vaak betrekking op hebben zij vooral de sociale structuur en problematiek in beeld nieuwe wijken, maar de komende jaren zal er echter steeds gebracht, gevolgd door een sociale agenda. minder nieuw in het weiland worden gebouwd. Kortom, de meeste wijken van de toekomst zijn al gebouwd. Het doel van Stedelijke vernieuwing en wijkidentiteit de papers, een combinatie van informatie, achtergrond, inspi- Bij de vernieuwing van ‘versleten’ wijken richt de aandacht van ratie en ideevorming, is om mensen na te laten denken over beleidsmakers zich de laatste tijd sterk op kenmerken en kwadeze wijken van de toekomst. Frank Wassenberg, Hilje van der liteiten die aansluiten bij de cultuur en smaak van specifieke Horst, Gerben Helleman, Roelof Verhage, Gerda Klunder en bewonersgroepen. Anders dan in de afgelopen decennia, Roland Goetgeluk schreven samen zes papers, telkens bezien wordt een eigen identiteit tegenwoordig wel als een belangrijvanuit een andere invalshoek: wijken en veranderingen, demo- ke kwaliteit van een wijk beschouwd. Het onderzoek Merkgrafie en samenleving, duurzaamheid, wonen en werken, de waardige wijken: de rol van identiteit bij de transformatie van procesarchitectuur en de gevolgen van ICT-technologie. wijken, gaat na op welke wijze geprobeerd wordt bij vernieuGelske van Daalen, Reinout Kleinhans en Leeke Reinders slowing aan een wijk een bepaalde identiteit mee te geven en of ten in 2003 een onderzoek af onder alle bewoners van een dit tot uiteindelijk tot het beoogde resultaat leidt. Centraal complex woningen in de Utrechtse wijk Lombok. Centraal daarbij staat de vraag wat in de wetenschappelijke literatuur stond de vraag hoe de bewoners de woningen en de woonom- en de vakwereld verstaan wordt onder de identiteit van wijken. geving ervaren, wat de sterke en zwakke punten in de huidige Dit promotieonderzoek van Leeke Reinders behoort ook tot het situatie zijn en welke woonwensen de bewoners hebben. In onderzoeksprogramma Corpovenista dat voor het Bsik-project maart 2003 zijn de uitkomsten gepresenteerd aan alle bewois ontwikkeld. In 2003 heeft hij een literatuurstudie verricht en ners, waarna het traject van planvorming kon starten. in drie wijken onderzocht hoe identiteitstrategieën in de prakAndré Ouwehand en Reynt Sluis hebben in 2003 hun vergelij- tijk worden uitgewerkt. In iedere wijk is een afzonderlijk thekende studie naar herhuisvestingsvergoedingen in diverse ste- ma bestudeerd. De casus Nieuwland (Schiedam) beschrijft de den, in opdracht van de deelgemeente Hoogvliet, afgerond en rol van ‘branding’ in het herstructureringsproces, de wijk als opgeleverd. product in de markt. Voor de Rotterdamse deelgemeente Hoogvliet is de zoektocht naar identiteit beschreven. In Amsterdam Oost/Watergraafsmeer is de wisselwerking tussen Fysiek en sociaal schaalniveaus bestudeerd. Dit project loopt door tot 2007. In het huidige grotestedenbeleid is een integrale wijkaanpak uitgangspunt. Maar dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Het fysieke domineert vaak en uit eerder door het Onderzoeks- In het afgelopen jaar organiseerde het Onderzoeksinstituut instituut OTB uitgevoerd onderzoek blijkt dat de sociale agen- OTB over het onderwerp herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken wederom een vierdaagse cursus. Daarda dikwijls ontbreekt. Op initiatief van het ministerie van naast werden vele bijdragen geleverd aan studiedagen (onder VROM heeft het Onderzoeksinstituut OTB en het Verwey-Jonandere van het NIROV). Ook schreven Hugo Priemus en André ker Instituut in 2001 een concept uitgewerkt van een sociale wijkvisie. Het gaat om het ontwikkelen van een werkwijze die Ouwehand artikelen over de aanpak van stedelijke vernieuwing door middel van het op stapel staande tweede tranche probeert meerwaarde te genereren door sociale en fysieke van het investeringsbudget stedelijke vernieuwing en de zogeaspecten aan elkaar te koppelen en gelijktijdig kan zorgen voor een breder draagvlak voor de aanpak van de herstructu- naamde 50-wijken-aanpak.

l 35 l

venista; het wordt naar verwachting in 2005 voltooid. Reinout Kleinhans publiceerde over zijn promotieonderzoek in Housing Studies en schreef, samen met Henk Westra, een Themaleider: Helen Kruythoff essay over de gewenste en ongewenste effecten van herstrucThemagroep: Carlinde Adriaanse turering voor het volkshuisvestingsplatform van Mitros. Gelske van Daalen De rol van herhuisvestingstromen bij de herstructurering van Jan den Draak (gast) Hilje van der Horst (tot 1 februari 2003) wijken was onderwerp bij een kort onderzoek in de Bijlmermeer. De druk op de woningmarkt beperkt steeds vaker de Reinout Kleinhans mogelijkheden voor herhuisvesting en daarmee de voortgang Marco van der Land van herstructurering. Ook in de Bijlmermeer dreigt nu de herLeeke Reinders huisvesting van uit te plaatsen bewoners het omvangrijke vernieuwingsproces te vertragen. Frank Wassenberg stelde een De themagroep sociale en ruimtelijke integratie houdt zich bezig met menselijke relaties en interac- herhuisvestingsbalans op en zocht uit welke factoren het proces van herhuisvesting en daarmee van herstructurering kunties, gekoppeld aan de plaats waar deze zich afspelen; de nen bespoedigen. ruimtelijke dimensie speelt altijd een rol. De ruimtelijke Sociale effecten van herstructurering waren ook onderwerp dimensie is net als bij de andere themagroepen in de sectie Stedelijke Vernieuwing en Wonen, is deze vrijwel altijd toege- van discussie in het artikel Dutch urban restructuring policy in spitst op het wonen. Bewoners in een bepaalde woonomgeving action against socio-spatial segregation: sense or nonsense? hebben relaties en interacties met elkaar en met die woonom- van Helen Kruythoff dat in 2003 in European Journal for Hougeving zelf. Ze zullen bijvoorbeeld trots zijn op zijn of haar sing Policy verscheen. buurt, zich ermee verbonden voelen, of juist schamen voor hun buurt, of er zich onveilig voelen. Al deze relaties zijn Beleving en binding bovendien aan verandering onderhevig, ook onder invloed van Marco van der Land verdedigde 19 december met succes zijn ontwikkelingen die hun oorsprong buiten het woongebied heb- proefschrift aan de Erasmus Universiteit Rotterdam over het ben. Het onderzoek concentreert zich op het lokale schaalniburgerschap van de nieuwe stedelijke middenklasse in Rotterveau (dikwijls de buurt of wijk). dam. Hij onderzocht hoe deze nieuwe middenklasse, hoog De centrale vraag binnen het thema luidt: Welke betekenis opgeleide jonge mensen, gebonden in aan de stad, wat zij hebben lokale sociaal-ruimtelijke constellaties en veranderinattractief vinden en hoe zij de stad beleven en gebruiken. Veel gen daarin voor maatschappelijke participatie, beleving, binaandacht gaat doorgaans naar kansarmen in de grote steden, ding, identificatie en sociale interactie van bewoners, en hoe dit proefschrift richtte zich daarentegen op de kansrijken. Ook hangt dit alles samen met bovenlokale veranderingsprocessen? hier weer blijkt een menging van fysieke en sociale motieven. Enerzijds moeten er voldoende kwalitatief goede woningen zijn in de koop- of duurdere huursector, maar anderzijds vraSociale effecten van herstructurering Als een wijk op de schop gaat, kunnen we verwachten dat ook gen de kansrijke stedelingen ook een aantrekkelijke en veilige de sociale kenmerken van die wijk veranderen. Deels zal dit zelfs de bedoeling zijn van de hele operatie, maar er kunnen ook onbedoelde en onvoorziene effecten optreden die zich zelfs tot andere wijken uitstrekken. De probleemstelling van het promotieonderzoek van Reinout Kleinhans luidt: wat zijn de gevolgen van herstructurering voor de bevolkingsstructuur van een wijk en de positie in de woningcarrière van bewoners? Welke rol speelt keuzevrijheid daarin? Wat is de invloed van de verhuisdynamiek en de al dan niet gewijzigde bevolkingsstructuur op het sociale klimaat van de buurt? Met het begrip sociaal klimaat wordt het samenstel bedoeld van sociale interacties, (buren)hulp, organisatiegraad, (mogelijke) samenwerking, sociale controle, (on)gedeelde opvattingen over het wonen en samenleven in de buurt, onderling vertrouwen en buurtwaardering. In het onderzoek worden vier categorieën bewoners onderscheiden van wie de woonsituatie direct beïnvloed wordt door herstructurering: blijvers, doorstromers en nieuwkomers in de buurt alsmede vertrekkers uit de buurt. In 2003 zijn drie casestudies uitgevoerd in Pathmos (Enschede), de Horsten (Zuidwijk, Rotterdam) en Digna Johanna Noord en Westpunt (Hoogvliet, Rotterdam), wijken waar herstructurering al enkele jaren geleden is afgerond. De rapportages worden begin 2004 afgerond, evenals het koepelrapportmet de onderzoeksopzet, de conclusies uit de drie situaties en de vergelijking daartusMarco van der Land: ‘Het is niet noodzakelijk in de stad te sen. Ook dit promotieonderzoek wordt uitgevoerd voor Corpo- wonen om er een sterke band mee te hebben’. 7.3 Sociale en ruimtelijke integratie

l 36 l

woonomgeving en voldoende voorzieningen en cultuur. Hij concludeert dat het niet zozeer de woning is die de nieuwe stedelingen bindt, als wel hoe ze de stad gebruiken, eigenlijk consumeren. De verbondenheid is derhalve vluchtig te noemen, de woonplek wordt gemakkelijk geruild voor een andere. De titel van zijn proefschrift luidt: Vluchtige verbondenheid: stedelijke bindingen van de Rotterdams nieuwe middenklasse. De handelseditie van het proefschrift is verkrijgbaar bij Amsterdam University Press. Woonruimteverdeling en keuzevrijheid Het Onderzoeksinstituut OTB is een voortrekker van onderzoek naar de ontwikkeling en evaluatie van woonruimteverdelingsystemen. Het systeem van woonruimteverdeling beïnvloedt de keuzemogelijkheden van grote groepen bewoners en woningzoekenden. Het onderzoek Woonkeuze, keuzebeperking en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden is gestart vanuit de discussie over de rol die het al dan niet hebben van keuzes voor bewoners bedraagt aan het ontstaan van concentratiewijken in steden. Marco van der Land, Gelske van Daalen en Helen Kruythoff voeren dit meerjarig onderzoek uit binnen het Corpovenista-programma. Het onderzoek kent gaat in op de volgende vragen: In welke mate leiden keuzes aan de ene kant en beperkingen aan de andere kant tot de vestiging van nieuwkomers in wijken en wat is de rol van ‘poortwachters’ daarbij, inclusief gevestigde bewoners? Hoe beïnvloeden deze keuzes en/of beperkingen de beleving van deze wijken? Wat is de rol van het woonruimteverdelingssysteem in zowel de concentratie van bepaalde bewonersgroepen als de (on)tevredenheid van bewoners in concentratiewijken en hoe sluit dit systeem aan bij de binding van bewoners aan de wijk? In 2003 is een hiervoor pilot-onderzoek uitgevoerd in twee buurten: Groenenhagen/Tuinenhoven in de Rotterdamse deelgemeente IJsselmonde en de Amsterdamse Spaarndammer-

buurt. De pilot brengt het thema in kaart met behulp van interviews met bewoners, mensen die een aangeboden woning hebben geweigerd en professionals die in de buurten actief zijn en door analyse van gegevens over woningzoekenden en mutaties in de voorraad sociale-huurwoningen. De pilot-studie, die begin 2004 wordt afgerond, legt een basis voor het vervolgonderzoek, dat onder meer een grootschalige survey zal inhouden. In 2003 voerden Gelske van Daalen en André Ouwehand en korte opdracht uit voor de woningcorporaties op Walcheren om de impasse te doorbreken die ontstaan was over gewenste wijzigingen in het gezamenlijke woonruimteverdelingssysteem. Gelske Van Daalen en Suzanne Davis voerden een uitvoerig evaluatieonderzoek uit naar de woonruimteverdeling in Almere, met name naar het daar ontwikkelde urgentiesysteem waarbij bewoners zichzelf urgent kunnen verklaren. Het Onderzoeksinstituut OTB verzorgde ook in 2003 een vierdaagse cursus over woonruimteverdeling en organiseerde daarnaast samen met Aedes een zeer geslaagde studiedag over hetzelfde onderwerp op 18 juni in De Rotterdamse Doelen, waar bijna 300 deelnemers aanwezig waren. De onderkant van de woningmarkt Het aantal dak- en thuislozen is nog altijd onacceptabel hoog en groeit, ook in West-Europese landen. Helen Kruythoff en Reinout Kleinhans voeren samen met collega’s van onderzoeksinstituten in Wenen en Bochum (Duitsland) een project uit dat zich richt op de samenwerking tussen organisaties die zich inzetten voor groepen aan de uiterste onderkant van de woningmarkt. Dit zijn groepen die niet voldoende bereikt worden via de reguliere woningmarkt en woonruimteverdeling. Het gaat daarbij zowel om de preventie van woningverlies als om de begeleiding van dak- en thuislozen naar een min of meer zelfstandige woonsituatie. Het project dat gesubsidieerd wordt

Tuinen in IJsselmonde, Rotterdam. Voor de één zijn lust en zijn leven, voor de ander een last. In een van de Corpovenistaprojecten wordt onderzoek gedaan naar woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbelevingen van bewoners in concentratiewijken, waaronder IJsselmonde.

l 37 l

door de Europese Commissie, wordt in twee fasen uitgevoerd. De eerste fase is in 2003 afgerond met Rotterdam, Wenen, Berlijn, Wiesbaden en Duisburg als casestudies. In fase 2 worden deze aangevuld met Brussel en Leeds (2004), Krakow en Praag (2005). In de eerste fase van het project zijn met nationale partners ‘uit het veld’ (overheid, zorginstellingen en aanbieders van woonruimte) de doelgroepen geïnventariseerd, de wijze waarop deze doelgroepen geholpen worden aan opvang en huisvesting en vooral de manieren waarop verschillende instanties daarin participeren. Fase 1 is in september 2003 afgesloten met een rapport dat aan de Europese Commissie is aangeboden. In de tweede fase zullen ‘best practices’ van samenwerking in de verschillende steden worden geïndentificeerd en geanalyseerd. Een belangrijke vraag daarbij is in hoeverre de samenwerkingsvormen die als voorbeeld dienen ook in andere contexten (landen) toepasbaar zijn. Het OTB-deel in het onderzoek wordt in de tweede fase medegefinancierd door Habitat Platform. 7.4 Urban governance Themaleider: André Ouwehand Themagroep: Ton van der Pennen (vanaf 1 juli 2003) Reynt Sluis De term ‘urban governance’ die de laatste jaren veel gebruikt wordt in de internationale literatuur, laat zich slecht vertalen in het Nederlands. ‘Governance’ staat als begrip tegenover ‘government’. De laatste term duidt op een zekere hiërarchie waarbij de overheid haar wil kan opleggen aan andere partijen en haar beleid in veel situaties ook topdown ontwikkeld en andere partijen daarmee confronteert. Dat is echter al lang geen goede karakterisering meer van de feitelijke situatie. Na de terugtredende beweging van de overheid waarbij steeds meer processen worden overgelaten aan de markt en anderzijds de overheid geen grote geldstromen meer inzet om haar beleid uit te voeren, is beleid steeds meer een kwestie van onderhandelen tussen partijen en wederzijds afspraken maken over te leveren prestaties. Hoewel de verschillende actoren meerdere rollen kunnen vervullen, kunnen zij zelden of nooit alleen een proces tot een goed einde brengen. Ze zullen moeten samenwerken en zijn wederzijds afhankelijk. De actoren, hun interacties en hun afhankelijkheidsrelaties zijn verschillend in elk beleidsproces. Daardoor zijn telkens ook de doelen die de publieke sector nastreeft en de omgeving waarbinnen ze dat doet anders. Dat geldt ook sterk voor het woonbeleid en de stedelijke vernieuwing. Het blijkt daarbij dat er meer gebeurt dan alleen het maken van nieuwe woningen en een woonomgeving. Er wordt tegelijkertijd een nieuwe structuur bepaald waarbinnen de actoren opereren, die de invloed van de verschillende actoren stuurt. Er is een cyclisch proces aan de gang dat naast een fysieke uitkomst, de woningen en de woonomgeving, ook een immateriële uitkomst heeft: nieuwe relaties tussen de verschillende partijen. Het thema heeft raakvlakken met andere OTBthema’s als stedelijke vernieuwing, woonvoorkeuren, woningmarktonderzoek en volkshuisvestingssystemen. Het verschil

Het Oedevlietpark in Hoogvliet, Rotterdam met deze thema’s is dat urban governance zich richt op het proces en op sturingsvraagstukken en niet zozeer op de inhoud. Er zijn drie verschillende aspecten aan de orde geweest, die hierna aandacht krijgen. Organisatie van vernieuwing In 2003 hebben Roelof Verhage (inmiddels werkzaam in Lyon) en Reynt Sluis hun studie naar samenwerking bij stedelijke vernieuwing afgerond met een publicatie. In deze studie is een kader voor de bestudering van stedelijke vernieuwingsprocessen uitgewerkt en een praktijkonderzoek uitgevoerd. Zij hebben daarbij drie casestudies gedaan: de aanpak van de stedelijke vernieuwing van Buurt Ne9en in Amsterdam, Zuilen in Utrecht en Oud-Krispijn in Dordrecht. Het rapport is in november gepresenteerd op een studiebijeenkomst binnen het onderzoeksprogramma Corpovenista. Het Onderzoeksinstituut OTB voert binnen Corpovenista een project uit dat voortborduurt op de studie van Verhage en Sluis. Dit project loopt door tot 2007 en omvat vanaf 2004 ook twee promotieplaatsen. Doel is om een systematisch inzicht te krijgen in lokale besluitvormingsprocessen. Dit zal de basis generen voor het ontwikkelen van een ‘procesarchitectuur’ om duurzame stedelijke vernieuwing te kunnen. In het onderzoek worden drie thema’s uitgewerkt: de effectiviteit van de verschillende organisatievormen van het samenwerkingsproces in de stedelijke herstructurering, de (veranderde) positie en rol van de lokale overheid en een vergelijking van de herstructureringspraktijken in Nederland met die in andere Europese landen. In 2003 hebben Ton van der Pennen, Reynt Sluis en André Ouwehand een verkennende studie verricht in twee stedelijke

l 38 l

gebieden: Hoogvliet (Rotterdam) en de Czaar Peterbuurt (Amsterdam). In Hoogvliet analyseerden zij het ‘schakelen tussen schalen’. Hierbij gaat het enerzijds om de organisatie van de samenwerking en de besluitvorming tussen partijen op verschillende niveaus (wijk, deelgemeente, stadsdeel, stad en regio). Anderzijds om het ‘schakelen’ binnen één partij ofwel de relatie tussen de gebiedsgerichte/projectgerichte medewerkers en de lijnorganisatie. In de Czaar Peterbuurt spitste de analyse zich toe op de vraag hoe de samenwerking en de besluitvorming verloopt tussen partijen die werkzaam zijn in verschillende sectoren (fysiek en sociaal) bij het realiseren van een gezamenlijk project; het zogenoemde ‘schakelen van sectoren’. Bewonersparticipatie In 2002 startte een onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving in opdracht van het ministerie van VROM. Helen Kruythoff, Gelske van Daalen, Leeke Reinders en Hilje van der Horst hebben dit onderzoek in 2003 afgerond. Het vergroten van zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving is een kernthema uit de Nota Mensen, wensen, wonen. Doel van het onderzoek was na te gaan wat er twee jaar na het verschijnen van de nota van de doelstelling is terechtgekomen. De vraagstelling naar attitudes over, behoefte aan, instrumenten voor en toepassing van zeggenschap is uitgezet onder gemeenten, corporaties, projectontwikkelaars en bewonersorganisaties. Het onderzoek geeft een beeld van wat er in de grotere steden aan activitei-

ten gericht op bewonerszeggenschap ondernomen wordt en wat de ervaringen van bewonersorganisaties daarmee zijn. De aard en werking van de relatie tussen een verhuurder en zijn huurders(organisaties) werd uitgediept in een evaluatie van de participatieovereenkomst die de Rotterdamse woningcorporatie De Nieuwe Unie twee jaar tevoren had afgesloten met haar huurdersorganisaties. Het onderzoek richtte zich primair op het overleg op corporatieniveau, maar besteedde ook aandacht aan het overleg op wijk- en op complexniveau en op de schakeling tussen deze niveaus. Helen Kruythoff en Ton van der Pennen voerden de evaluatie uit en bedienden zich vooral van diepte-interviews en groepsgesprekken met betrokkenen. In 2004 worden de conclusies in een workshop met alle deelnemers besproken. Lokale woonvisies Het Onderzoeksinstituut OTB werkte ook in 2003 aan lokale toekomstvisies voor steden of wijken. Bij dit type visievorming blijkt telkens weer hoe belangrijk het draagvlak voor plannen is bij de gemeente, corporaties, bewoners en het maatschappelijke middenveld. Samenwerking bij stedelijke vernieuwing komt telkens weer als cruciale factor naar voren. Juist bij de uitvoering van de vaak mooie voornemens blijken de organisatie van het proces en de onderlinge rol van de partijen van groot belang. Frank Wassenberg actualiseerde de woonvisie voor Woerden en samen met Reynt Sluis startte hij het traject voor een woonvisie voor Waddinxveen, waarvoor Jan Kersloot en Kees Dol het woningmarktonderzoek verrichtten.

l 39 l

8 Onderzoeksprogramma Mobility Studies Programmaleider: Hugo Priemus*

8.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma wordt uitgevoerd door onderzoekers van de sectie Vervoer en Infrastructuur. Binnen deze sectie waren in 2003 acht onderzoekers actief. Het centrale thema van het onderzoeksprogramma was bundeling en intermodaliteit van goederenvervoer. In 2003 werd het onderzoeksprogramma verbreed met de thema’s duurzaamheid en betrouwbaarheid.

ne Bontekoning de processen conceptueel gemodelleerd en deze vertaald naar zes simulatiemodellen (ARENA). In een spreadsheet heeft ze een simulatiemodel voor het berekenen van kraancyclustijden ontwikkeld. De gegenereerde kraancyclustijden zijn input voor de ARENA-simulatiemodellen. Met de simulatiemodellen kan de interactie tussen verschillende aankomstpatronen van treinen en het type overslagproces worden bestudeerd. Resultaten en de afronding van het proefschrift worden in 2004 verwacht.

De netwerkanalyse wordt voor railtransport (en andere modaliteiten) uitgewerkt door Ekki Kreutzberger en voor de binnenvaart door Rob Konings. Hierin staan de bundeling van goederenstromen en de circulatie van transporteenheden (treinen, schepen en vrachtauto’s) centraal. Beide zijn sturende grootheden voor de kosten en kwaliteit van intermodale transportdiensten. Het doel van deze analyse is de prestaties van verschillende netwerken te evalueren voor verschillende transportmarkten. Op basis hiervan kunnen aanbevelingen worden gedaan over de meest wenselijke netwerken om de concurrentiekracht van intermodaal vervoer in verschillende marktsegmenten te versterken. 8.2 Bundeling en intermodaliteit van Rob Konings heeft een conceptueel model ontwikkeld dat de goederenvervoer kenmerken van de transportmarkt en de vaarweginfrastructuur in verband brengt met de mogelijkheden van verschillende Een belangrijk deel van de activiteiten binnen dit thema is gericht op innovaties in netwerken en ter- diensten in de containerbinnenvaart (lijndiensten, trunk-feederdiensten en hub-and-spokediensten). Met aan de praktijk minals. Netwerken en terminals vormen de ruggengraat van ontleende gegevens kunnen met dit model de prestaties van een intermodaal vervoersysteem. Om de concurrentiepositie de containerbinnenvaart worden berekend zoals kosten, doorvan intermodaal vervoer ten opzichte van het wegvervoer te looptijd en frequenties van de dienstregeling. De principes van verbeteren is het noodzakelijk zowel op het netwerk als in de dit model zijn in 2003 gepubliceerd in het tijdschrift Transporterminals een kwaliteitssprong te maken. Dat betekent een vernieuwde blik op de bundelingsmogelijkheden van goederen tation Research Record. Het model zal in 2004 verder worden en een goedkopere en snellere overslag. De prestaties op het verfijnd en worden toegepast op een aantal concrete cases om netwerk en in de terminal zijn bovendien wederzijds afhanke- te zien welk type netwerk (lijn, trunk-feeder of hub-and-spoke) lijk, wat vraagt om een integrale benadering van dit vraagstuk. zich het beste leent voor deze situaties. Themaleider: Milan Janic Themagroep: Yvonne Bontekoning Rob Konings Ekki Kreutzberger Willeke Kribbe (tot 1 december 2003, ged. faculteit CiTG) Hugo Priemus (tot 1 september 2003) Johan Visser Jaap Vleugel

Netwerken en terminals Yvonne Bontekoning, Ekki Kreutzberger en Rob Konings werken elk aan een promotieonderzoek. Yvonne Bontekoning concentreert zich op terminals. De analyse van deze uitwisselingsprocessen en de relaties met andere terminalprocessen (zoals opslag en intern transport) en de betekenis hiervan voor de prestaties van terminals vormen de kern van dit promotieonderzoek. Yvonne Bontekoning heeft verder gewerkt aan de modellering van rail-railuitwisse-lingsprocessen op hub-knooppunten in hub-en-spokenetwerken voor intermodaal goederenvervoer in Europa. In het onderzoek worden vier typen overslagsystemen voor het hub-knooppunt vergeleken: vlak rangeren, rangeren middels een heuvel, terminaloverslag op conventionele railwegterminals en terminaloverslag op nieuwe terminals die speciaal voor rail-railoverslag zijn ontworpen. In 2003 heeft Yvon-

Ekki Kreutzberger heeft een conceptueel model ontwikkeld, de zgn. bundelingsdriehoek, dat de (kwantitatieve) relatie tussen transportvolume, transportfrequenties en transportschaal in transportnetwerken beschrijft. Wanneer de waarden van twee van deze entiteiten worden vastgesteld, volgt daaruit – gegeven een bepaald bundelingsconcept en een bepaald aantal begin-en-eind-terminals – de waarde van de derde entiteit. In de praktijk wordt de schaalbenadering veel toegepast. Op zo’n moment vormen transportvolumina en frequenties het uitgangspunt van netwerkontwerpen, terwijl de schaalgrootte (grootte van het voertuig en/of beladingsgraad) varieert. De hoogste schaalgrootte en de laagste transportkosten worden bij sommige volumina behaald in netwerken met directe verbindingen, bij andere volumina in hub-and-spoke-netwerken, * tot 1 september 2003.

l 40 l

ren, zonder menselijke tussenkomst. Het planningsmodel is inmiddels gereed. In 2003 is het model empirisch getoetst met data die door een inlandterminal beschikbaar zijn gesteld. De prestaties van de ontwikkelde planner kunnen zodoende ook worden vergeleken met die van de huidige planner op deze terminal.

weer bij andere volumina bij lijn-, trunk-vork- of trunk-feedernetwerken. De bundelingsdriehoek is een hoofdmodule binnen een integraal rekenmodel dat ook rekening houdt met de omloopkarakteristieken van voertuigen en gevoed wordt door vier kostenmodellen (spoor, binnenvaart, weg, voor- en natransport). Tussenresultaten van deze onderzoekslijn zijn in 2003 gepubliceerd in het tijdschrift Transportation Research Record en een boek van BIVEC, het onderzoeksnetwerk van Belgische en Nederlandse vervoerseconomen. Voor- en natransport In 2003 is het samenwerkingsproject met de vakgroep Parallelle en Gedistribueerde Systemen van de Faculteit Informatietechnologie en Systemen voorlopig afgerond (Kreutzberger, Konings, Aronson). Dit project richt zich met name op mogelijke verbeteringen in de organisatie en uitvoering van ritten in het voor- en natransport, waardoor dit transport goedkoper kan worden. De invloed die de vervoerskarakteristieken van een terminalverzorgingsgebied hebben, worden daarbij expliciet bestudeerd. Voor dit doel is een deterministisch overzichtsmodel en een heuristisch (plannings)model ontwikkeld. Het laatste is sterk geënt op agenttechnologie. Deze technologie maakt gebruik van ‘software agenten’, geautomatiseerde agenten die een aantal welomschreven taken kunnen uitvoe-

Externe kosten van intermodaal goederenvervoer Binnen het onderzoeksnetwerk NECTAR is in 2002 een themagroep duurzaamheid opgericht waarin onderzoekers van de Vrije Universiteit Brussel, de Chalmers Universiteit Gothenburg en TU Delft/het Onderzoeksinstituut OTB samenwerken (Kreutzberger, Macharis, Vereecken, Woxenius). In 2003 werd onderzocht of intermodaal vervoer wel of niet milieuvriendelijker is dan unimodaal wegvervoer. Aanleiding hiertoe zijn onderzoeken die voordelen van unimodaal wegvervoer etaleren. Een en ander moet gezien worden in het licht van beleidsontwikkeling door de Europese Gemeenschap, om transportprijzen tot stand te brengen waarbij externe kosten zo veel mogelijk gedekt zijn door heffingen, belastingen en subsidies. Prof. Peter Nijkamp, prof. Hugo Priemus en drs. Rob Konings hebben aan twee boeken gewerkt over de innovaties in het vrachttransport die bij Edward Elgar Publishing Ltd. zullen worden uitgegeven. De boeken bevatten bijdragen aan het onderzoeksprogramma Freight Transport Automation and Multimodality (FTAM) van de TU Delft en van externe auteurs. In de boeken zullen de recente ontwikkelingen in het intermodaal en geautomatiseerde vrachttransport gepresenteerd worden. Tevens wordt een visie gegeven op de gewenste en toekomstige ontwikkelingen in dit transportdomein. Verder verschaffen de boeken inzicht in de evaluatie-instrumenten voor deze ontwikkelingen. Met de boeken willen de samenstellers de kloof tussen theorie en praktijk binnen deze sector verkleinen. Op 9 april vond in de Jaarbeurs Utrecht de OTB-studiedag Logistieke parken: aanjagers voor intermodaal vervoer en duurzame stedelijke distributie, plaats. Naast sprekers uit de beleids- en onderzoekswereld (ministerie van Verkeer en Waterstaat, de gemeente Groningen, Transport en Logistiek Nederland en Hoofdbedrijfschap Detailhandel) kwamen ook marktpartijen uitgebreid aan het woord. Zo vertelden vertegenwoordigers van het Public Logistic Center Born hun ervaringen met de ontwikkeling en het gebruik van logistieke parken. Stedelijk goederenvervoer In 2003 is het project data-analyse stadsdistributie afgerond. Dit project is uitgevoerd in samenwerking met Onderzoekschool TRAIL. De huidige kennis omtrent stedelijke goederendistributie is incompleet en inconsistent. Voor een goede probleemanalyse, het ontwikkelen en beoordelen van oplossingen is kwantitatieve en kwalitatieve kennis nodig over de werking van het gehele systeem van stedelijke distributie. De studie Verklaring stedelijke distributie, die in 2002-2003 is uitgevoerd, probeert samenhang vast te stellen tussen de variabelen die de vorm en werking van de bevoorrading systematisch beschrijven en verklaren. Johan Visser heeft in 2003 meegewerkt aan het OECD-rapport Het leveren van goederen; uitdagingen in het stedelijk goede-

l 41 l

renvervoer in de 21e eeuw. Dit rapport beschrijft de beste toepassingen (best practices) voor het omgaan met de uitdagingen in stedelijk goederenvervoer, en doet aanbevelingen om duurzame goederenvervoersystemen te ontwikkelen in OECDsteden. Toekomst Ons onderzoek bestudeert de duurzaamheid en betrouwbaarheid van multimodale en unimodale transportsystemen voor goederen en passagiers. Dit houdt in: het begrip duurzaamheid begrijpen, de technologische, operationele, economische, omgevingsgerichte (en ruimtelijke) en sociale prestaties van het transportsysteem beoordelen, gebruik maken van bestaande en ontwikkeling van nieuwe kwalitatieve en kwantitatieve methodes en instrumenten, duurzame beleidsmaatregelen ontwikkelen en toetsen. Met name hub-and-spokenetwerken in zowel multimodale als unimodale transportsystemen zullen hier worden bestudeerd. Het gaat om het ontwikkelen van een flexibele opzet van transportoperaties, en het ontwerpen van vaste infrastructuur die opgewassen is tegen stadsveranderende omstandigheden, en wel op een dusdanige wijze dat operaties en infrastructuur duurzaam, efficiënt, effectief en vriendelijk voor de omgeving zijn. Betrouwbaarheid kan beschouwd worden als een aparte specificatie die deel uitmaakt van het begrip duurzaamheid. Betrouwbaarheid krijgt dan de betekenis van handhaving van de geplande prestaties over een bepaalde tijdshorizon. Daartegenover suggereert onbetrouwbaarheid geleidelijke of onmiddellijke degradatie van deze prestaties ten opzichte van voorgeschreven grenzen. Het geplande functioneren van het systeem en de verwachte kwaliteit van de diensten voor de gebruikers wordt dan in gevaar gebracht. Onderzoek moet

Railservicecentrum Rotterdam inzicht geven in de oorzaken van degradatie van prestaties van multimodale en unimodale transportnetwerken voor verschillende modaliteiten en de gevolgen ervan. Verder wordt gekeken naar strategieën voor het herstel van verstoorde transportoperaties. In 2003 zijn er afspraken gemaakt tussen de sectie V&I en professor B. van Wee van de onderzoeksgroep Transportbeleid en Logistieke Organisatie van de faculteit TBM over samenwerking bij onderzoeksprogrammering en –uitvoering, acquisitie en onderwijs. De samenwerking moet er op termijn toe leiden dat het goederenvervoeronderzoek in beide onderzoeksgroepen wordt versterkt en dat specifieke OTB-kennis in het goederenvervoeronderwijs van TBM wordt geïntegreerd.

l 42 l

9 Onderzoeksprogramma Geo Information and Land Development Programmaleider: Willem Korthals Altes

(delen van) de geo-informatievoorziening kunnen worden beschreven, geanalyseerd, gekwalificeerd en verbeteringsrichSinds 2002 kent het onderzoeksprogram- tingen kunnen worden aangedragen. Hiervoor dienen de (soms onzichtbaar geworden) onderliggende principes en uitma Geo-informatie en grondbeleid twee onderzoeksthema’s, gangspunten boven water te worden gebracht. het grondbeleid en de geo-informatievoorziening. Het onderzoeksprogramma is geplaatst binnen het TU Centre for SusHet onderzoek op beide terreinen kent soms een nauwe tainable Urban Areas (SUA). In het onderzoeksprogramma SUA wordt grondbeleid omschre- samenhang. Binnen het onderzoeksprogramma worden 6 subprogramma’s onderscheiden, die vaak een bijdrage leveren ven als een doelgerichte overheidsinterventie in de grondmarkt. Het onderzoek heeft betrekking op de instrumenten en aan beide onderzoeksthema’s. In een schema kan dit als volgt worden weergegeven, waarbij met plusjes is aangegeven in werkwijzen binnen dit grondbeleid. Centraal staat de uitvoering van plannen door veranderingen aan te brengen in eigen- welke mate het onderzoek bijdraagt aan het onderzoek: doms- en zeggenschapsverhoudingen over grond en vastgoed. De context waarin grondbeleid wordt vormgegeven is aan het Grondbeleid Geoveranderen. Er is een heroriëntatie op de rolverhouding tussen informatieoverheid en markt op het terrein van ruimtelijke ontwikkeling. voorziening Bij deze heroriëntatie komt een ontwikkelingsgerichte aanpak 9.1 Het onderzoeksprogramma

steeds vaker in beeld (ontwikkelingsplanologie). Ook beleid van de EU heeft steeds meer invloed op de interventiemogelijkheden. Daarnaast is de opgave aan het veranderen. Naast enkelvoudig ruimtegebruik kennen plannen steeds vaker vormen van meervoudig grondgebruik, waardoor andere zeggenschapsverhoudingen in beeld komen. De veranderende context zorgt voor nieuwe uitdagingen in het vakgebied; bestaande instrumenten en werkwijzen moeten heroverwogen worden. Wetenschappelijke uitdagingen in het vakgebied liggen onder meer op het terrein van de kennisontwikkeling: de relatie tussen wettelijke systemen en de manier waarop grond- en vastgoedmarkten functioneren, kennis over de effecten van beleidsinstrumenten rond het grondbeleid (deze kennisontwikkeling kan ook een bijdrage leveren aan methodische kennis over ontwerpen en evaluatie van beleidsinstrumenten) en de verdieping en fundamentalisering van deze kennis door internationale vergelijking. Bij de geo-informatievoorziening gaat het om het management van ruimtelijke informatie, waarbij de informatievoorziening over vastgoed een grote rol speelt. Hoe kadasters functioneren is een belangrijk onderwerp van onderzoek. Speciale aandacht gaat uit naar de registratie van rechten op vastgoed in grondboekhoudingen en kadasters. In veel landen is de horizon van zulke systemen zich aan het verbreden met informatie over de (belasting)waarde en het grondgebruik in zogenaamde landadministratiesystemen. In weer andere landen wordt de horizon letterlijk verlaten en is het mogelijk om eigendom en vergelijkbare rechten te hebben op in de derde dimensie afgescheiden ruimtes of objecten binnen die ruimtes. Het gaat dan niet alleen om appartementen in flatgebouwen, maar ook om bijvoorbeeld (verkeers)tunnels en andere vormen van meervoudig ruimtegebruik zoals gestapeld bouwen op een tweede maaiveld. Wetenschappelijke uitdagingen liggen in het ontwikkelen van modellen, en methodes om tot modellen te komen, waarmee

Geo-informatievoorziening Kadaster en vastgoedinformatie in Europa Juritectuur van meervoudig ruimtegebruik Grondbeleid en stedelijke herstructurering Ordening grondmarkt en mogelijkheden grondbeleidsintrumentarium Instrumenten voor verweving planning stad en land

+ + ++++ ++++++ +

De laatste vier thema’s komen aan bod in 9.2 (grondbeleid) en de eerste twee thema’s in 9.3 (geo-informatievoorziening). 9.2 Grondbeleid Themaleider Willem Korthals Altes Themagroep Terry van Dijk Johan de Greef Daniëlle Groetelaers Jitske de Jong Hendrik Ploeger Jan Sonnenberg (tot 1 oktober 2003) Herman de Wolff Binnen het thema grondbeleid staat de interventie in de onroerend goedmarkt centraal. In het onderzoek wordt hier vanuit bestuurlijke, juridische en (grond)economische invalshoek naar gekeken. In het thema wordt zowel eerste geldstroomonderzoek uitgevoerd als contractonderzoek. Vanaf 1 januari 2004 zal een deel van het onderzoeksprogramma bekostigd worden vanuit het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik.

++++ ++ + +

l 43 l

Ordening grondmarkt en mogelijkheden grondbeleidsintrumentarium Dit project is het centrale onderzoeksproject binnen het onderzoeksthema. In het project onderzoeken we de gevolgen van (verwachte) veranderingen in grondbeleidsinstrumenten en werkwijzen. We evalueren (voorgestelde) wijzigingen in het instrumentarium en formuleren voorstellen voor nieuwe instrumenten en de wijziging van bestaande instrumenten. Meest centrale aandachtspunt is het grondbeleid voor rode functies (steden), maar er wordt ook aandacht besteed aan grondbeleid voor groene functies. Binnen het onderzoeksthema worden drie promotietrajecten uitgevoerd. Daniëlle Groetelaers heeft in 2003 verder gewerkt aan een onderzoek naar de mogelijkheden van het gemeentelijke grondbeleidsintrumentarium in een veranderde sturingscontext. Na afronding van het empirisch onderzoek lag het accent van het onderzoek in 2003 op de analyse. Naar verwachting zal het onderzoek in 2004 kunnen worden afgerond. Johan de Greef heeft verder gewerkt aan een fundamenteel onderzoek naar de ordening van de grondmarkt, waarbij het accent heeft gelegen op een theoretische verdieping van de positie van de overheid bij locatieontwikkeling. Dit onderzoek sluit nauw aan bij de actuele stand van zaken op de grondmarkt, waar de nieuwe marktordening heeft geleid tot zeer dynamische processen in gronduitgifteprijzen en het financieel haalbaar maken van grondexploitaties en vastgoedexploitaties. Terry van Dijk heeft in 2003 zijn promotieonderzoek afgerond. Het onderzoek had betrekking op instrumenten om de fragmentatie van agrarische bedrijven in Centraal- en Oost-Europa aan te pakken. Zie het kader op blz 44 Naar aanleiding van dit laatste onderzoek is een publicatie gerealiseerd in Land Use Policy. Voor financiering uit de speerpuntgelden voor het programma van het TU Centre SUA is een promotieonderzoek omschreven gericht op stedelijke vernieuwing en rechtssystemen. Op basis van complexe stedelijke vernieuwingsprojecten wordt geanalyseerd welke verschillen er in de praktijk optreden tussen een continentaal rechtssysteem en een Angelsaksisch rechtssysteem. Zo wordt inzichtelijk in hoeverre de basis van een rechtssysteem structurerend werkt voor de grondmarkt. In 2003 is gestart met de werving voor een nieuwe promotieplaats. Als onderdeel van het onderzoeksthema heeft de sectie het kenniscentrum Wet voorkeursrecht gemeenten ingesteld. Vanuit een kenniscentrum wordt een internetsite over de Wet voorkeursrecht gemeenten actueel gehouden (www.wvgkenniscentrum.tudelft.nl). Voor het kenniscentrum monitoren we de ontwikkelingen rond de Wet voorkeursrecht gemeenten (ontwikkelingen in regelgeving en ontwikkelingen in jurisprudentie). Voor het onderzoek zijn twee studiemiddagen georganiseerd, over de Wet herstructurering intensieve veehouderij en over Gronduitgifte (dit laatste mede als afscheid van prof. mr. J. de Jong). Binnen het onderzoeksthema is een aantal derdegeldstroomprojecten uitgevoerd. In opdracht van een projectontwikkelaar en mede begeleid door de gemeente Alkmaar is een studie verricht naar de toerekening van grondkosten aan (ondergrondse) parkeergarages. Dit onderzoek is relevant vanwege

Partijen betrokken bij aanleg HSL-Zuid de methodeontwikkeling voor grondkostentoedeling bij meervoudig ruimtegebruik. In samenwerking met het Instituut voor Bouwrecht is een onderzoek uitgevoerd naar concurrentiebevordering bij de ontwikkeling van bouwlocaties. Dit onderzoek sluit direct aan bij het thema marktwerking op de grond- en locatie-ontwikkelingsmarkt. Juist instrument? De internationale uitwisseling van ervaringen met ruilverkavelingen is operationeel getint. Dat wil zeggen, er wordt vooral gelet op de procedurele details van een instrument, die immers de effectiviteit bepalen en moeten worden toegesneden op de juridisch-maatschappelijke context waarbinnen het instrument toegepast wordt. Aan de vraag of dit het juiste instrument is lijkt voorbij te worden gegaan. Dit leidt tot een te beperkte analyse van het eigenlijke probleem ter plaatse en men veronachtzaamt hiermee het instrument te plaatsen in het totaal van de ruimtelijke sturingsopgave. Voor de sturingsopgave is het van belang je eerst af te vragen wat de kern van het probleem is en wat symptomen en indirecte effecten zijn. Vervolgens is van belang welke bestuursstijl de overheid heeft (autoritair, participatief, teruggetreden of alom aanwezig). Dergelijke overwegingen leidden herhaaldelijk tot verschuivingen in het Nederlandse planningsinstrumentarium. Er kan dan een selectie uit de mogelijke instrumenten gemaakt worden, rekening houdend met de aansluiting bij het onderhavige probleem, de randvoorwaarden voor de toepassing van instrumenten en de bestuursstijl. En pas daarna worden de operationele details van belang. Bevoordeling In het proefschrift van Van Dijk wordt duidelijk dat in de plattelandsgebieden van Centraal-Europa de noodzaak tot snelle oplossingen leidde tot de keuze voor ruilverkaveling terwijl een analyse van de sturingsopgave uitwijst dat ruilverkaveling voor

l 44 l

Terry van Dijk promoveert: Nederlands instrumentarium inspiratiebron voor buitenland

De Nederlandse planningscultuur en met name de effectiviteit daarvan geniet al geruime tijd internationale belangstelling. In Nederland heeft zich een uitgebreid systeem van instrumenten ontwikkeld waarmee de ruimtelijke ontwikkelingen in steden en landelijke gebieden wordt gestuurd. Momenteel krijgt het stedelijke instrumentarium veel binnenlandse aandacht (zoals het contourenbeleid en de Wet voorkeursrecht gemeenten). In het landelijk gebied zijn de reconstructiewet en ontwikkelingsplanologie voorbeelden van vernieuwing van het bestaande instrumentatrium om maatschappelijke veranderingen het hoofd te bieden. De tot de EU toetredende landen in Centraal-Europa staan voor de uitdaging om binnen korte tijd ruimtelijke ontwikkelingen te corrigeren of in ieder geval de instrumentele voorzieningen te treffen om ongewenste ontwikkelingen niet (verder) uit de hand te laten lopen. Zodoende zijn deze landen geïnteresseerd in de Nederlandse manier van werken met kadastersystemen en ruilverkavelingen. Het transplanteren van Nederlandse instrumenten naar een ander land is een complexe aangelegenheid, waar in geval van de ruilverkaveling te lichtzinnig mee om gesprongen is, zo betoogt Terry van Dijk in zijn proefschrift ‘Dealing with Central European land fragmentation’ dat in het najaar van 2003 verdedigd werd.

slechts een aantal regio’s een effectieve oplossing is. Ten eerste past ruilverkaveling niet altijd bij de landbouwkundige problematiek in Centraal-Europa. Het is een instrument waarmee getracht wordt de structuur van individuele bedrijven te verbeteren bij gelijk blijvende grootte. Het Centraal-Europese platteland heeft juist behoefte aan bedrijfsvergroting. Ten tweede wordt in Centraal-Europa niet voldaan aan de randvoorwaarde dat de deelnemers voornamelijk eigenaar-gebruikers moeten zijn voor een geslaagde inzet van het instrument. En ten derde is het de vraag of de bestuursstijl van de jaren ’60 en ’70 waar de ruilverkaveling het product van is – maakbaarheid van de samenleving van bovenaf met heldere doelen en verhoudingen – wel van toepassing is op Centraal-Europa. Misschien zijn subtielere instrumenten, zoals de bevoordeling van bepaalde groepen grondgebruikers in de wetgeving op landbouwgrond, effectiever. Grondbeleid en stedelijke herstructurering De grond- en vastgoedmarkt in stedelijke herstructueringsge-

bieden is complex. Er zijn veel partijen betrokken die zeggenschap hebben over onroerend goed. Binnen dit project wordt onderzoek gedaan naar instrumenten en werkwijzen, naar (mogelijke) effecten van voorgenomen wijzigingen van instrumentarium (o.a. de Nota Grondbeleid) en naar nieuwe instrumenten en strategieën om in de veranderende context de herstructurering van de grond te krijgen. Binnen het onderzoeksthema loopt momenteel één promotietraject. Herman de Wolff werkt aan een proefschrift over stedelijke vernieuwing in samenwerking met rechthebbenden, met name in situaties met versnipperd eigendom. Vaak ontstaat door de complexe eigendomsverhoudingen patstellingen en zijn deze projecten moeilijk te besturen of regisseren. In 2003 is vanuit de eerste geldstroom slechts beperkt aandacht besteed aan dit onderzoek. Een tweede promotietraject wordt gestart binnen het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Het onderzoek, waarvoor in 2003 een voorstel is geschreven, zal gaan over het gebruik van het bestemmingsplan als instrument voor waardeverandering van vastgoed (ontwikkelingsplanologie). In de afgelopen decennia heeft de overheid met subsidies de ontwikkeling van stedelijke vernieuwing ondersteund. Op basis van analyse van onderzoeksrapportages die gebruikt zijn om de hoogte van deze subsidies te bepalen, is een paper geschreven die gepresenteerd is op de AESOP-ACSP conferentie in Leuven. In de paper wordt de transformatie van een op subsidies georiënteerde stadsvernieuwing anno 1990, naar een marktgeoriënteerde stedelijke vernieuwing beschreven en geanalyseerd. Binnen het onderzoeksthema is gewerkt aan een derdegeldstroomproject, dat in samenwerking met AKRO Consult is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van VROM. In het onderzoek is nagegaan of een wettelijke regeling van stedelijke herverkaveling toegevoegde waarde heeft voor de praktijk van stedelijke herstructurering en op welke wijze het instrument dan vormgegeven zou kunnen worden. Het onderzoek staat in het verlengde van de Nota Grondbeleid. Het sluit direct aan bij het onderzoeksthema, met name bij het eerder genoemde promotieonderzoek. Naar aanleiding van de eerste fase van het onderzoek is gepubliceerd in het Tijdschrift voor de Volkshuisvesting. Juritectuur van meervoudig ruimtegebruik Een beperkt grondoppervlakte waarop steeds meer claims worden gelegd, dwingt tot intensiever gebruik. De bestaande grondoppervlakte kan met name beter worden benut door meerdimensionaal grondgebruik. Vaak wordt de grond dan gebruikt door verschillende rechthebbenden met heel divers gebruik. Het succes van dergelijke projecten op de lange termijn hangt niet alleen af van de bouwkundige kwaliteit, maar ook van de juridische degelijkheid. Om onduidelijkheden en geschillen te voorkomen moet het `samenleven’ binnen dergelijke situaties duurzaam vorm gegeven worden. De juritectuur gaat over de vraag hoe men binnen deze soms zeer complexe verhoudingen een hecht, duurzaam juridisch bouwwerk tot stand brengt. Deze vraag is onderwerp van dit onderzoeksthema. Dit jaar werd de term `juritectuur’ gemunt voor een juridisch forum met een bijdrage die verscheen in de bundel Vast en

l 45 l

Goed, een liber amicorum aangeboden aan de Amsterdamse hoogleraar en notaris Van Velten. In deze fundamentele publicatie werden de bestaande beginselen behandeld en de richting voor verder onderzoek uitgezet. Instrumenten voor verweving planning stad en land In Nederland zijn er aparte planningssystemen voor de inrichting van stedelijke gebieden en landelijke gebieden. Men vraagt zich de laatste jaren steeds meer af of deze scheiding wenselijk is. In dit onderzoeksproject wordt geprobeerd om wetenschappelijke inzichten te verbinden met maatschappelijk relevante vraagstellingen. Het gaat dan met name om een combinatie van kennis over het ruilverkavelingsinstrumentarium en kennis van het stedelijk inrichtingsinstrumentarium. De uitvoering van die nieuwe project is pas in 2004 gepland. Wel is in 2003 gewerkt aan de financiering van het project. Er heeft met succes een vooraanmelding plaatsgevonden (samen met Wageningen (als penvoerder) en de VU) in het NWO-GAMON-programma (GAMON = GAmma-onderzoek op het gebied van Milieu, Omgeving en Natuur). Mogelijk leidt dit in 2004 tot een promotieplaats op dit terrein. 9.3 Geo-informatievoorziening Themaleider Jaap Zevenbergen Themagroep Jitske de Jong Aegidius Kap Willem Korthals Altes Bastiaan van Loenen Bas Kok Ad van der Meer Hendrik Ploeger

Binnen dit onderzoek lopen de volgende promotietrajecten. Bastiaan van Loenen voert onderzoek uit onder de titel The development of National Spatial Data Infrastructures: the role of access policies. Ad van der Meer verricht onderzoek naar vaststelling en vastlegging van gemeentegrenzen in Nederland. Aegidius Kap doet onderzoek naar authentieke registraties als bouwstenen voor een GII. Verder is, via een congres en in een vakblad, meegedaan aan de discussie over wenselijkheid van verschillende openbaarheidsregimes (vooral over de te betalen kosten). Daarnaast werd ook over innovaties van geo-informatie-infrastructuren gepubliceerd en meegedacht in working group on legal and economic aspects of Global Spatial Data Infrastructure (GSDI). Dat gebeurde ook als lid van de working group data policy and legal issues of Infrastructure for Spatial Information in Europe (INSPIRE). Voor het project Digitale Uitwisselbare Ruimtelijke Plannen (DURP) is geadviseerd over pkb’s. Een betere (landelijke) ontsluiting van de gemeentelijke gebouwgegevens heeft ook steeds de aandacht, vooral middels het samenwerkingsverband DataLand. Om dit goed te laten werken zijn zowel technische, organisatorische als juridische randvoorwaarden van belang, alsmede een (politieke) wil van gemeenten. Voor het Bsik-project Ruimte voor Geoinformatie doen we mee met een aantal consortia, waarbij onder andere aan twee promotieplaatsen wordt gedacht over economische en juridische mogelijkheden en onmogelijkheden van een (verder) verbeterde geo-informatievoorziening.

Kadaster en vastgoedinformatie in Europa Om de informatievoorziening over percelen te verbeteren moeten de bestuurlijk-juridische inkadering en de administraHet onderzoek Spatial Information tieve uitvoering van grondgebonden (overheids)processen op Management richt zich op de bestuurlijk-organisatorische en orde gebracht worden om geschikte en werkende instituties te de bestuurlijk-juridische aspecten van Geo-informatie-infracreëren. Naast de vastlegging van (privaatrechtelijke) eigenstructuren (ook wel (geo)spatial data infrastructures). Hierbij domsgegevens, vooral via kadasters, gaat het steeds meer om is kennis van de informatiekunde en de toepassingen van publiekrechtelijke beperkingen te kunnen vastleggen voor de groot belang. Binnen het thema wordt nauw samengewerkt planning van grondgebruik en gebruiksverhoudingen. Daarbij met de sectie GIS-technologie (project Geo-information ligt ook een uitdaging in complexere structuren, zoals meerServices). In het thema wordt zowel eerste geldstroomondervoudig ruimtegebruik (zowel 3D als timesharing). zoek uitgevoerd als contractonderzoek. Het onderzoek richt zich ten eerste op de ondersteuning van de overdracht van onroerend goed, waarbij goed inzicht in de beperkingen van de onroerende zaak van groot belang is Geo-informatievoorziening De themagroep doet onderzoek naar nationale geo-informatie- (zoals die volgen uit publiekrechtelijke beperkingen en infrastructuren (ook op Europees en wereldniveau) en naar de gebruiksrechten). Ten tweede richt het zich op de beschikbaarheid van beleidsinformatie. Daarbij gaat het uitdrukkelijk ook rol van enkele belangrijke grootschalige basisregistraties om de Europese context. Er is steeds meer belangstelling voor (authentieke registraties) daarbinnen (gebouwenregistratie, (eerlijke) vergelijking en afstemming binnen de (huidige) Euroadressenregistratie, gemeentegrenzenbestand, WOZ). Vooral bij de gebouwenregistratie gaat het niet alleen om de gemeen- pese Unie, juist ook van transacties waarbij verschillende lidten, maar ook om woningbouwcorporaties, grote commerciële staten betrokken zijn. Toch is er nog veel werk te verzetten voor een veilige en efficiënte overdracht van onroerend goed verhuurders, en bovenregionale partijen en overheden, voor wie dit soort gegevens ook van belang zijn. Juist de versplinte- in veel landen buiten Noord-West Europa. In 2003 is gewerkt aan het EULIS-project en COST G0. In het ring van het belang over zoveel partijen maakt het zoeken naar oplossingen hiervoor tot een echt infrastructuurprobleem EULIS-project wordt gestreefd naar een pan-europees webportal, waarmee vanuit het ene land toegang tot kadastrale en (velen kunnen profiteren, maar voor niemand loont het zelf eigendomsgegevens over onroerend goed in een ander land realiseren ervan). verkregen kan worden. Daarbij moeten technisch complicaties

l 46 l

overwonnen worden om deze gegevens tussen de landen (en systemen) uit te wisselen. Bovendien moet voldoende inzicht aanwezig zijn, en begrijpelijk beschikbaar gesteld worden, om deze gegevens op de juiste waarde te schatten. Er bestaan namelijk grote verschillen in de mate waarop men op dit soort gegevens mag vertrouwen, en in de stappen die gezet en organisaties waarmee contact opgenomen moet worden om tot een grondtransactie te komen. We hebben binnen Nederland gewerkt aan bekendheid van dit project. Daarnaast hebben we meegewerkt aan een gezamenlijk seminar waarin de verschillende grondtransactiesystemen en de rol van met name de notaris daarbij werd vergeleken. Het project COST-action G9 Modelling Real Property Transactions is erop gericht grondtransacties systematisch te kunnen beschrijven. Hierbij speelt het modelleren in de modelleertaal UML een belangrijke rol. Deze taal wordt ook gebruikt voor een kadastraal basisdatamodel te komen. Er is samen met de sectie GIS-technologie gewerkt aan een paper en enkele voordrachten. Een van die voordrachten werd gehouden op de halfjaarlijkse workshop van het COST-project, waar Jaap Zevenbergen voor de tweede helft van de projectperiode tot vice-voorzitter werd gekozen. Voor het project is ook een bezoek gebracht aan Finland, waar met wetenschappers en mensen uit de praktijk een nauwkeurige vergelijking tussen de Finse en de Nederlandse overdracht en perceelssplitsing werd ondernomen, evenals een studie van de mogelijkheden van erfdienstbaarheden.

werd aan het eind van het jaar namens de Ravi gestart met de evaluatie van de kadastrale registratie op grond van artikel 55 Wet bodembescherming.

Waar vastgoed ruimtelijk verkaveld wordt, komt de wens om dit helder te tonen in de grondboekhouding. Waar dit inzicht ontbreekt in de juridische verhoudingen, kan dit de ontwikkeling van het meervoudig grondgebruik belemmeren, ook al geeft het rechtssysteem zelf de middelen om rechten op ruimten te creëren. In het huidige kadaster blijkt het niet of zeer beperkt mogelijk om ruimtelijke informatie over rechten in de verticale dimensie te verkrijgen. De meerdimensionale verdeling van de beschikkingsmacht over de ruimte vraagt om de ontwikkeling van een `3D-kadaster’. Juridisch-organisatorische aspecten kunnen hierbij niet los gezien worden van de technologie die aan een dergelijk kadastraalsysteem ten grondslag ligt. We hebben daarom ook in 2003 weer nauw samengewerkt met de sectie GIS-technologie. Vanuit het thema geo-informatievoorziening brengen we vooral de juridische component in van het (promotie)onderzoek naar een 3D-kadaster. Op dat onderwerp hoopt Jantien Stoter in 2004 te promoveren. Zo verscheen onder meer een door Ploeger en Stoter geschreven artikel in het tijdschrift Computers, Environment and Urban Systems. Dit was een bewerking van een in 2002 op het 23rd Urban Data Management Symposium in Praag tot `best paper’ verkozen congresbijdrage. De auteurs tonen aan de hand van casestudies de beperkingen van het huidige twee dimensionale kadaster. Onderzocht wordt Samen met UN-HABITAT werd een assessment gemaakt van op welke wijze de ruimtelijke dimensie van rechten op onroehet Kosovo Cadastre Support Project dat de afgelopen drie rende zaken in het kadaster kan worden weergeven, met een jaar in Kosovo heeft plaatsgevonden. Doel was om een hand- voorstel voor een 3D-kadaster als resultaat. leiding te maken waarin staat hoe juist direct na beëindiging Ploeger en Stoter schreven eveneens een paper toegespitst op van het conflict gehandeld moet worden op het gebied van de problematiek van de registratie van kabel- en leidingnetten. kadaster en grondbeleid. In 2003 was dit onderwerp bijzonder in de belangstelling door Ook binnen Nederland was er het een en ander te doen. In de een geruchtmakend rapport van het Centrum voor Ondereerste plaats is voor de Vereniging van Burgerlijk Recht, sagronds Bouwen, en de principe-uitspraak van de Hoge Raad men met prof. Van Velten van de VU, een preadvies geschreover de juridische status van telecommunicatie netwerken. Zij ven over het Nederlandse stelsel van grondboekhouding. Dit presenteerde de paper op de FIG Working Week te Parijs. werd behandeld op de jaarvergadering te Den Haag op 7 mei Verder bekleedt Ploeger de voorzitterstoel van werkgroep 3D 2003. Onderwerp was het Nederlandse stelsel van grondboek- kadasters van de FIG (Fédération Internationale des houding (kadaster en openbare registers). Hierbij werd regel- Géomètres). Deze werkgroep met experts uit verschillende lanmatig een parallel getrokken met Oostenrijk, en werd bijzonden moet in 2006 rapport uitbrengen. Op het meer specifieke dere aandacht gegeven aan de individualisatie van onroerende terrein van het ondergronds ruimtegebruik gaf Ploeger zijn zaken en de betekenis van het kadastrale perceel daarbij. toekomstvisie op de International conference on Sustainable Het inbrengen van deskundigheid over de registratie van Development & Management of the Subsurface te Utrecht. publiekrechtelijke beperkingen in opdracht van het ministerie Hierin werd met name ingegaan op de noodzakelijke randvoorvan VROM liep ook in 2003 door, maar bleef door de trage waarden om (ondiepe) ondergrond efficiënt te kunnen gebruivoortgang van het wetgevingstraject tamelijk beperkt. Wel ken.

l 47 l

10 Onderzoeksprogramma GIS Technology Programmaleider: Peter van Oosterom

het TU centre for Sustainable Urban Areas. Daarnaast participeert de sectie GIS-technologie vanuit het thema Ruimtelijktemporeel Modelleren in het speerpunt Earth. Dit onderzoeksprogramma richt zich op De sectie is goed vertegenwoordigd in het Bsik-programma de ondersteuning van technologische ontwikkelingen van de Geografische Informatie Infrastructuur (GII) binnen en buiten ‘Ruimte voor Geo-informatie’. Zij participeert in de volgende Nederland. Samen met andere onderzoekscentra en deskundi- projectvoorstellen: 3D Topografie, Ontwerpen van grote datasets, Vraaggerichte webportalen, Geo-informatie management gen worden nieuwe wegen verkend. De sectie streeft ernaar voor grote civieltechnische infrastructurele werken, Geo-inforhet herkenbare en aantrekkelijke kenniscentrum binnen de internationale gemeenschap voor geo-wetenschap te zijn, door matie op afstand, Naar een Nationale Geodata Infrastructuur, het verrichten van onderwijs en onderzoek van hoge kwaliteit. Location Based Services en Geo-ICT inzet bij rampenbestrijVanwege de steeds complexer wordende maatschappij neemt ding/risicomanagement. Dit betekent dat in feite elk thema de behoefte van de maatschappij aan hoogwaardige geo-infor- van het onderzoekprogramma terugkomt in het Bsik-programma ‘Ruimte voor Geo-informatie’. Binnen deze projecten zijn matie gestaag toe. diverse promotieplaatsen voorzien. In 2004 zal duidelijk worDe belangrijkste vernieuwingen zijn gerelateerd aan het denden welke projecten daadwerkelijk van start zullen gaan. ken in infrastructuurconcepten voor het omgaan met geoinformatie. Dit vereist technologische vernieuwing, teneinde een optimaal gebruik van geodata en -diensten mogelijk te Onderzoekers: Henri Aalders maken. De basis voor de GII wordt gevormd door geo-DBMSTjeu Lemmens sen (Database Management Systemen), waarin grote hoeveelWilko Quak heden geografische gegevens zijn opgeslagen. De realisatie Jantien Stoter van de GII zal gepaard gaan met een enorme toename van het Theo Tijssen aantal niet-professionele gebruikers. Het onderzoeksprogramEdward Verbree ma GIS-technologie concentreert zich op het centrale thema Marian de Vries Geo-DBMS (10.2). De overige onderzoeksthema’s vinden hun Sisi Zlatanova oorsprong in de geo-DBMS en richten zich van hieruit op onderwerpen zoals gedistribueerde geo-informatieverwerking en semantiek (10.2), ruimtelijk-temporeel modelleren (10.4), 10.2 Geo-Database Management computationele geometrie (10.5) en GIS-toepassingen (10.6). Systemen (DBMS) De ontwikkelingen in de GIS-technologie gaan erg snel. De basis hiervoor ligt in de ICT-ontwikkelingen op het terrein van De sectie GIS-technologie verricht fundaDatabase Management Systemen (DBMS-sen), (mobiele) com- menteel onderzoek naar het gebruik van ruimtelijke gegevensmunicatie/internet, computer grafiek (virtual/augmented reali- typen, operatoren, functies, clustering en indexering in Dataty), de ontwikkeling van object-georiënteerde software (bijbase Management Systemen. Het belang van het geo-DBMS voorbeeld op basis van het Java-platform) in het algemeen en neemt toe bij de overgang naar de Geografische Informatie specifiek op het geografische vlak. Het is voor een universiteit Structuur (GII), omdat niet slechts één organisatie hiervan onmogelijk om zelfstandig al deze ontwikkelingen bij te houafhankelijk is, maar de (geo)informatiegemeenschap in haar den en dan ook nog met nieuwe ontwikkelingen voorop te geheel. Binnen dit thema verrichten we onderzoek naar het lopen. Om tot de top-5 beste universiteiten van de wereld op beheer van de topologische structuur binnen het DBMS, het het gebied van de GIS-technologie te gaan behoren, hebben omgaan met 3D, temporele en dynamische objecten binnen we gekozen voor een open onderzoeksmodel van het Geohet DBMS, het opzetten en uitvoeren van functionele en perDatabase Management Center (GDMC) met participatie vanuit formancetesten, XML (eXtensible Markup Language) onderde industrie en een onderzoeksprogramma geconcentreerd steuning op DBMS-niveau. rond het thema geo-DBMS. Sisi Zlatanova, Theo Tijssen, Peter van Oosterom en Wilko Het GDMC is een onderzoeks- en ontwikkelcentrum voor het Quak hebben in 2003 onderzoek gedaan naar de toepassingsmodelleren, opslaan, selecteren, analyseren, presenteren en mogelijkheden van Oracle Spatial. Ze hebben een geïntegreerd distribueren van geo-informatie. Het GDMC is ondergebracht model (gebaseerd op de geometrische types van Oracle Spabij de sectie GIS-technologie van het Onderzoeksinstituut OTB. tial 9i) uitgewerkt en getest, gebaseerd op de behoeften van Het centrum streeft participatie vanuit andere organisaties en Rijkswaterstaat aan geïntegreerd onderhoud en bevraging van bedrijven actief na. Op dit moment participeren Sun Microsys- ruimtelijke objecten en hun attributen. Het voorgestelde tems, Oracle, Computer Associates (CA), Professional Geo Sys- model dient toegankelijk te zijn voor visualisering en bewertems (PGS), ESRI en Bentley. king door verschillende front-endtoepassingen (bijvoorbeeld Het onderzoekprogramma GIS-technologie is ondergebracht in ArcGIS, Microstation, AutoCAD). Verwacht wordt dat dit model 10.1 Het onderzoeksprogramma

l 48 l

tietesten bleek deze implementatie bijzonder snel te zijn. Verder besteedt de promovendus ook aandacht aan het topologisch en temporeel modelleren van ruimtelijke gegevens en het standaardiseren van ruimtelijke gegevens. Shell Technology Exploration and Production (SIEP) gebruikt CPS/3 software voor het `gridden’ van kaartgegevens. ArcGIS 8.2 is de nieuwe standaard-GIS-omgeving van Shell. Om er zeker van te zijn dat deze software tenminste dezelfde functionaliteit heeft en dezelfde griddingresultaten genereert moeten de producten vergeleken worden. SIEP heeft de sectie GIStechnologie opdracht gegeven dit onderzoek uit te voeren. Edward Verbree en Ramon Hanssen voeren het onderzoek uit. Binnen dit thema presenteerde Peter van Oosterom in GISt Report No. 20 onder de titel Vision for the next decade of GIS technology – A research agenda for the TU Delft, the Netherlands zijn visie op het vakgebied voor het komende decennium. Het afstudeeronderzoek van Maarten Vermeij was gewijd aan de Development of a Topological Data Structure for On-the-Fly Map Generalisation en vormde mede de basis voor de presentatie van een paper tijdens de 7th International Conference on GeoComputation in Southampton, waaraan ook Peter van Oosterom, Wilko Quak en Theo Tijssen een bijdrage leverden. Daarnaast werden nog drie papers voor internationale gremia gepresenteerd. Database server bijdraagt aan een grotere functionaliteit en verbeterde dienstverlening van de RWS-diensten (en in het bijzonder de Adviesdienst Geo-informatie en ICT, voorheen de Meetkundige Dienst). Sinds 2002 voert de sectie GIS-technologie onderzoek uit in opdracht van Shell International Exploration and Production (SIEP) B.V. In het eerste onderzoek hebben Marian de Vries, Theo Tijssen en Peter van Oosterom de verschillen gemeten tussen gegevensopslag met gebruikmaking van Oracle Spatial sdo_geometry (SDO) en ESRI ArcSDE binary (SDE). De aanbevolen geoptimaliseerde afstemmingsparamaters worden beschreven, gebaseerd op standaard beschikbare instrumenten van Oracle en ESRI. De prestaties zijn beoordeeld op basis van ArcGIS and FME. In het onderzoek uit 2003 onderzochten ze de verschillen tussen gegevensopslag met gebruikmaking van Oracle Spatial SDO_GEOMETRY in Oracle versies 9i Production en 10g Beta. De prestaties zijn beoordeeld op basis van ArcMap/ArcSDE 8.3.

10.3 Gedistribueeerde geo-informatieverwerking en -semantiek

Bij dit thema ligt de nadruk op gedistribueerde geo-informatiesystemen, gegevensuitwisseling tussen verschillende systemen, interoperabiliteit, standaarden, ruimtelijke modellen en bevragingstalen, mobiele GIS of Location Based Services (LBS). Om geo-informatie te kunnen verwerken dient geodetische kwaliteitscontrole toegepast te worden bij gegevensmodellering, analyse en visualisatie. Daarbij moet er rekening gehouden worden met de componenten en opslag van kwaliteit, metadata en foutvoortplanting. Sisi Zlatanova, Marian de Vries, Theo Tijsen en Peter van Oosterom doen voor Rijkswaterstaat een onderzoek naar de geschiktheid van open GIS-webservices. Voor een goed beheer van geo-informatie binnen de Rijkswaterstaatorganisatie is de levering van interoperabele diensten belangrijk, die een naadloze combinatie van ruimtelijke informatie uit verschillende bronnen toestaat. De onderliggende gedachte is dat de gegevens slechts één keer met behulp van de meest geschikte instrumenten worden verzameld, vervolgens worden beheerd Wilko Quak doet promotieonderzoek naar de prestaties in door één instelling, die dit zo efficiënt mogelijk kan doen en ruimtelijke DBMS-sen. Ruimtelijke gegevens gedragen zich vaak anders bij opslag in een Database Management Systeem tenslotte aan een maximaal aantal gebruikers ter beschikking worden gesteld. Op dit moment zijn de gegevens binnen Rijks(DBMS) dan gewone alfanumerieke gegevens. Het is dus niet zonder meer mogelijk om ruimtelijke gegevens efficiënt in een waterstaat in verschillende informatiesystemen (GIS, DBMS) bij verschillende sectoren opgeslagen. standaard-DBMS op te slaan. In dit promotieonderzoek wordt getracht een overzicht te geven van alle aspecten die voor de prestaties van een ruimtelijke DBMS van belang zijn. Dit Kadaster begint met het uitbreiden van de DBMS met ruimtelijke types De sectie GIS-technologie houdt zich ook bezig met onderen een indexstructuur om deze types efficiënt te kunnen bena- zoeksactiviteiten voor de Topografische Dienst Kadaster. Peter deren. Van deze twee stappen is een experimentele implemen- van Oosterom, Wilko Quak, Theo Tijssen en Marian de Vries tatie gemaakt in de Main Memory database Monet. In referen- werken aan drie projecten: de ontwikkeling van een digitaal

l 49 l

landschapsmodel, van een databasetechnologie en een gegevensmodel Top-10 NL. Voor het digitale landschapsmodel (kleine schaalkaarten) zijn zogenaamde UML- schema’s (unified modelling language) van de landschapsmodellen van de TOP10 NL de input. De ontwikkeling van de databasetechnologie bestaat uit drie onderdelen: kennisoverdracht van de aanmaak van een prototype in Geography Markup Language (workshop en begeleiding), de ondersteuning van het functioneel en technisch ontwerp en de ondersteuning bij de omzetting van het prototypebestand in een GML-format. Voor het laatste project stelt men een definitief gegevensmodel TOP-10 NL op en werkt men het visualisatiesprototype uit. Marian de Vries doet een promotieonderzoek naar de ontsluiting van geo-informatie via netwerken, zoals Internet of mobiele netwerken. Zij onderzoekt onder meer hoe het principe `data bij de bron’ gerealiseerd kan worden in web-GIS-toepassingen zonder dat er concessies worden gedaan aan de geboden functionaliteit, gebruiksgemak, beveiliging en prestatie. Wat de uitwisseling van data over Internet speciaal maakt is dat geen vaste verbindingen zijn maar ‘stateless’ connecties. Er worden boodschappen heen en weer verzonden tussen server(s) en cliënten, het is geen ‘permanente’ sessie die voortduurt totdat de gebruiker uitlogt. In plaats van de bestaande GIS-software moet hiervoor nieuwe applicatie-software ontworpen worden. Internet biedt aan de andere kant ongekende mogelijkheden voor het ontsluiten en uitwisselen van geo-informatie. In plaats van kostbaar en tijdrovend data-transport op tapes en CD-ROM’s zou het mogelijk moeten zijn de data te laten waar ze is: bij de bron. Dit promotieonderzoek wordt uitgevoerd in het kader van de DIOC Betade en in samenwerking met de provincie Gelderland. Henri Aalders doet onderzoek naar de integratie van de topografische kaart TOP-10-Vector en gegevens van de grootschalige basiskaart van Nederland. Daarnaast werkt hij samen met Wilko Quak en Peter van Oosterom aan een framework voor geo-informatieuitwisseling in opdracht van de Ravi. De Nederlandse overheid streeft bij haar werkzaamheden ten behoeve van de burger, het bedrijfsleven en andere belangengroeperingen naar meer transparantie en interactiviteit (bijvoorbeeld bij vergunningverlening, openbare orde en veiligheid, ruimtelijke ordening, etc.). Bij meer dan 70% van alle overheidsactiviteiten wordt gebruik gemaakt van geo-informatie. In 1995 is het terreinmodel Vastgoed (NEN3610) ontwikkeld om gegevens over ruimtelijke objecten tussen verschillende doelgroepen over te dragen. Dit model beschrijft de terreinobjecten in generieke termen. Inmiddels zijn op het gebied van de standaardisatie van geoinformatie nieuwe wegen ingeslagen, zoals ISO 191xx gegevensuitwisselingstandaarden voor Geo Informatie, OpenGIS® specificaties voor geografische informatiesystemen, WC3 open standaarden voor het modelleren van gegevens en het EU INSPIRE project dat zich richt op het creëren van een Europese Ruimtelijke Gegevensinfrastructuur. Ook nationaal gezien zijn in de afgelopen jaren de nodige ontwikkelingen op het gebied van sectorstandaarden in gang gezet: IMRO voor ruimtelijke planning; IMWA voor watermanagement; GRIM voor het

Het Kadaster beheer van de groene ruimte; IMKICH voor het beheer van het culturele erfgoed; de middenschalige TOP-10NL database; etc. Teneinde consistentie tussen NEN3610 en de andere onderliggende sectorobjectdefinities te creëren en NEN3610 met de bestaande internationale standaarden te harmoniseren, heeft de Ravi het project Framework voor Geo-informatie-uitwisseling geïnitieerd. Goede informatie over archeologische en andere objecten van cultuurhistorisch belang is onmisbaar bij ruimtelijke planning en stedenbouwkundige projecten. Op het terrein van cultuurhistorie zijn verschillende (semi-)overheidsinstellingen in Nederland actief. Deze organisaties hebben in de loop der tijd hun eigen gegevensbestanden opgebouwd, elk met een eigen gegevensmodel, andere coderingen etc. Om de uitwisseling van cultuurhistorische informatie (binnen de overheid en met bijvoorbeeld ingenieursbureaus) te verbeteren is het IMKICHproject in het leven geroepen (Informatiemodel Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie). Doel ervan is om een overkoepelend gegevensmodel te maken. In het project werken de volgende organisaties samen: ROB (Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek), RDMZ (Rijksdienst voor de Monumentenzorg), EC LNV (Expertisecentrum Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit) en Alterra. Het project wordt getrokken door de Ravi. Henri Aalders en Marian de Vries ondersteunen bij de informatieanalyse, gegevensmodellering en metadata. Samen met Chrit Lemmen publiceerde Peter van Oosterom een wetenschappelijk artikel in het Journal of Geospatial Engineering. In dit artikel werd ingegaan op de ontwikkelingen rond een standaard voor het kadastrale domein. Binnen dit thema wordt ook – samen met de sectie GiGb – medewerking verleend aan het project COST-action G9 Modelling Real Property Transactions. Verder werd van de onderzoeksresultaten binnen dit thema verslag gedaan tijdens vijf internationale conferenties, te weten: de 6th AGILE Conference in Lyon, Frankrijk: de ESRI Educational Conference in San Diego, USA; de 3rd Internation-

l 50 l

al Symposium on Digital Earth in Brno, Tsjechië; het 2nd Cadastral Congress van de FIG/Association of Polish Surveyors in Kraków, Polen; het International Symposium and Exhibition on Geoinformation 2003 (ISG03) in Shah Alam, Maleisië. Peter van Oosterom, Sisi Zlatanova en Elfriede Fendel werkten mee twee voorstellen voor Integrated Projects, te weten CISTA (Context-aware Information System forTime-critical Applications based on geo-information ontologies) en U2RM (Knowledge-engineering technology for improving Urban and Urgent Risk Management) voor het zesde kaderprogramma van de Europese Unie. Het Integrated Project CISTA is helaas niet toegekend. Hoewel nog niet officieel bevestigd is, is het de verwachting dat ook het voorstel voor het Integrated Project U2RM niet gehonoreerd zal worden. De voorbereiding van deze projectvoorstellen heeft wel geleid tot uitbreiding van het internationale netwerk van de sectie. Naar verwachting zal dit in de toekomst zijn vruchten afwerpen in de vorm van samenwerkingsprojecten en de organisatie van internationale symposia. 10.4 Ruimtelijk-temporeel modelleren

toepassing van zogenaamde Triangulated Irregular Networks (TINs) en Tetrahedron Networks (TENs). Het terrein zelf (maaiveld) wordt daarbij gemodelleerd als een TIN. In dit TIN zijn alle hoogtepunten en de ‘platte’ representatie van de terreinobjecten (het grondvlak) opgenomen als een verzameling aanliggende, elkaar niet overlappende, driehoeken. Dit is de 2.5D terreinmodellering, waarbij voor elke positie één kenmerkende hoogte is toegestaan. De eerste vraag is daarbij of de veelvuldig toegepaste Delaunay triangulatie in dit opzicht de ‘beste’ 2.5D terreinmodellering afdwingt. De relevante terreinobjecten zelf worden als volumes gemodelleerd. Dat gebeurt door deze objecten op te bouwen als een verzameling aanliggende, elkaar niet-overlappende, tetraëders. Daar waar het TEN-object het maaiveld raakt oftewel het ‘grondvlak’ van het terreinobjecten, zijn de driehoeken ook deel van het maaiveld en dus onderdeel van het TIN. Op deze wijze is het mogelijk binnen een Geo-DBMS een complete plenaire partitie op te bouwen, waarin alle terreinelementen binnen het TIN voorkomen en de 3D-objecten als een TEN ‘op’ dit TIN worden gepositioneerd. Deze modellering maakt het mogelijk binnen één gegevensmodel alle punt-, lijn-, vlak- en volume-objecten te representeren en geometrische bewerkingen en topologische relaties te implementeren. Hierbij moet met name worden gedacht aan generalisatiebewerkingen als dimension collapse van 3D naar 2D (grondvlakberekening) en geometrische vereenvoudiging en samenvoeging in het drie- en tweedimensionale domein. Daarnaast is het mogelijk om vanuit het voorgestelde TIN/TEN-model een cartografisch model af te leiden. Dit onderzoek wordt in samenwerking met de Topografische Dienst Kadaster uitgevoerd. Dat het accent in dit verslagjaar met name op dit onderzoeksthema lag, blijkt wel uit het feit dat de sectie GIS-t in 2003 vijf wetenschappelijke publicaties op dit terrein heeft gedaan. Een bijzondere vermelding verdient hierbij de paper Property in 3D-registration of multiple use practice in Holland and the need for a 3D cadastre van Jantien Stoter en Hendrik Ploeger (sectie GiGb). Deze publicatie werd tijdens het 23rd Urban Data Management Symposium (oktober 2002, Praag) tot beste paper uitgeroepen en kwam daarmee na bewerking in aanmerking voor publicatie in het tijdschrift Computers, Environment and Urban Systems. Daarnaast werden de onderzoeksresultaten tijdens een groot aantal internationale congressen wereldkundig gemaakt. Het afstudeeronderzoek van Calin Arens, Maintaining Reality, modelling 3D spatial objects in a Geo-DBMS using a 3D primitive resulteerde in een paper waaraan ook Jantien Stoter en Peter van Oosterom hun medewerking verleenden. Het Programmacomité kende Calin Arens een beurs toe, waardoor deze jonge onderzoeker in de gelegenheid gesteld werd de paper tijdens de AGILE Conference in Lyon te presenteren.

Verschillende grootschalige ontwerpvraagstukken maken het duidelijk dat de hoogtecomponent binnen geografische informatiesystemen van groot belang is. 3D- modellering, -verwerking en -analyse op een geïntegreerde manier is een essentieel onderzoeksthema, waarbij allerlei concepten uit de computationele geometrie uitgebreid dienen te worden met de derde dimensie. Ook het opbouwen van een 3D-model maakt onderdeel uit van dit thema. De toepassing van 3D-gegevens in combinatie met de toenemende gebruikerseisen vraagt om nieuwe visualisatieen interactietechnieken: multimedia en virtual reality. Tijd krijgt een steeds belangrijker functie bij het modelleren van 2D en 3D ruimtelijke aspecten. Het modelleren van deze functies is afhankelijk van de aard van de wijzigingen, die discreet kunnen zijn (bijv. eigendom van een perceel) of continue (bijv. het bewegen van duinen). Het integreren van deze vierde dimensie in bestaande gegevensstructuren zoals raster, TIN en DEM, vertegenwoordigen een belangrijk onderzoeksthema waarbij een grote hoeveelheid vraagstukken aan bod komt, variërend van het vertalen van logische en conceptuele modellen in de Unified Modelling Language (UML) tot het implementeren van gerelateerde fysieke modellen in een DBMS. Jantien Stoter doet een promotieonderzoek naar de zakelijke rechten boven en onder de grond in 3D. Het huidige kadastrale systeem geeft inzicht in rechten (bijvoorbeeld eigendom, opstalrecht) op 2D-percelen. Deze rechten zijn administratief vastgelegd en gekoppeld aan de percelen. Wanneer eigendommen zich boven elkaar bevinden, kan het huidige Kadaster alleen aangeven welke partijen rechten hebben op de betrokken percelen, maar de beschikkingsruimte van de rechten in 3D (bijvoorbeeld van –15 tot –25 meter in het geval van een tunnel) kan niet inzichtelijk worden gemaakt. Aan dit onderzoek 10.5 Computationele geometrie levert de sectie GiGb ook een bijdrage. Het onderzoek wordt in Het koppelen van GIS aan computationesamenwerking met het Nederlandse Kadaster uitgevoerd. le geometrie, ruimtelijk temporeel modelleren en simulatiemoHet andere promotieonderzoek in dit thema gaat over driedidellen resulteert in een vereenvoudigder, sneller, krachtiger en mensionale topografische terreinmodellering op basis van teflexibeler gebruik. Een belangrijk, hieraan gerelateerd thema, traëder netwerken: Top10-3D. Edward Verbree richt zich op de

l 51 l

veranderingen in beleid, wetgeving, marktwerking, financiële restricties, etc. streven veel nationale kadastrale diensten in ontwikkelingslanden naar een nieuwe en flexibele aanpak voor de verbetering van hun kadastrale/vastgoedregistratiesystemen. Tulahdar heeft voor dit promotieonderzoek de twee ontwikkelingslanden Nepal en Bhutan geselecteerd. Hij bestudeert en analyseert het beleid (inclusief de wetgeving op het terrein van het vastgoed), beheer en operationele aspecten van de kadastrale diensten. Hij heeft een conceptueel schema ontwikkeld voor een perceelgewijs opgebouwd geo-informatiesysteem om met de dynamische aard van kadastrale gegevens om te kunnen gaan. Daarbij wordt gebruik gemaakt van objecttechnologie en het aanpassen van bestanden. Het organisatorische prototype van de organisatorische eenheden en processen met bijbehorende geo-databases wordt gerealiseerd met behulp van Geo-ICT-instrumenten om de verantwoorde10.6 GIS-toepassingen lijkheden te identificeren, waarbij de kwaliteit, samenwerking Theo Bogaerts en Elfriede Fendel hebben en coördinatie tussen de verschillende eenheden verzekerd wordt. Tenslotte worden richtlijnen gegeven voor het aanpasonderzoek gedaan naar de versterking van de processen van sen van bestaande kadastrale/ vastgoedregistratiesystemen op vastgoedadministratie en -registratie in Polen. In dit project basis van flexibele concepten en modellen. Dit onderzoek staan centraal: het identificeren van Europese wetgeving, wordt verricht in samenwerking met het ITC in Enschede. richtlijnen en standaarden die onderdeel uitmaken van de ‘Acquis Communautaire’, en gerelateerd zijn aan de vastgoed- Vanuit de sectie trad Theo Bogaerts op als promotor van Terry van Dijk. Voor een verdere omschrijving van dit onderzoek administratie en –registratie en hun potentiële invloed op de wordt verwezen naar de verslaglegging bij het onderzoekproontwikkeling, de implementatie en het functioneren van het gramma Geo-informatie en Grondbeleid, thema Geo-informaICS (Geïntegreerd Kadastraal Systeem) voor Polen. tievoorziening. Arbind Tulahdar doet een promotieonderzoek met als titel: Het Tot slot schreef Tjeu Lemmens het boek Geo-information Engimodelleren van de dynamiek van kadastrale gegevens in een perceelsgewijs opgebouwd geo-informatiesysteem. Door van neering – Changing Technology in a Changing Society.

is generalisatie. De temporele component speelt een belangrijke rol binnen deze modellen uitmondend in de ontwikkeling van dynamische geografische informatiesystemen. Bij dit thema lag het accent met name op het eerstegeldstroomonderzoek. In het verslagjaar studeerde Friso Penninga af op het onderwerp Genereren van een zespositiepostcodebestand op basis van de kadastrale registratie. Dit afstudeeronderzoek lag mede ten grondslag aan de paper Construction of the Planar Partition Postal Code Map Based on Cadastral Registration, die op het Eleventh ACM International Symposium on Advances in Geographic Information in New Orleans gepresenteerd werd. Edward Verbree, Wilko Quak en Peter van Oosterom droegen als co-auteurs aan deze paper bij.

l 52 l

Bijlage 1

Output

Onderzoeksprogramma Housing Studies

Internationale publicaties (boek en http://www.infra.kth.se/bba: IAPS/ENHR/KTH, pp. 1-18. boekdelen) Kauko, T.J. (2003), The multiple role of planning processes in the formation of land value and house prices. In – (Ed.), Boelhouwer, P.J. & Neuteboom, P. (2003), The NetherMaking cities work; ENHR-conference (CD), Tirana, Albania: lands. In Doling, J. & Ford, J. (Eds.), Globalisation and home ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat Development, pp. 1-15. ownership; Experiences in eight member states of the EuropeKauko, T.J. (2003), Exploring subnational housing markets an Union, Delft: DUP science, pp. 118-140. with the Kohonen map - evidence from three European country contexts. In – (Ed.), The 10th European Real Estate Society (ERES) conference, Helsinki, Finland: ERES, pp. 1-26. Internationale congresbijdragen Kauko, T.J., Goetgeluk, R.W., Straub, A. & Priemus, H. (2003), Presence of water in residential environments - value Boelhouwer, P.J. & Haffner, M.E.A. (2003), An international for money? In – (Ed.), The 10th European Real Estate Society comparison of rent subsidy systems from the perspective of (ERES) conference, Helsinki, Finland: ERES, pp. 1-33. welfare economics. In – (Ed.), Making cities work; ENHR-conPriemus, H. (2003), Future Perspectives on Housing and ference (CD), Tirana: ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat DeWelfare in Europe, an introduction. In – (Ed.), The Future of Housing and Welfare in Europe, Uppsala: SABO Summer Univelopment, pp. 1-15. Conijn, J.B.S. (2003), Performance indicators for the Dutch versity, pp. 5-11. Social Housing Sector. In – (Ed.), ERES and the development Priemus, H. (2003), Regional housing issues in the Netherof real estate research in Europe: a 10-year retrospective lands. In – (Ed.), The housing seminar, Government Office (CD); 10th European Real Estate Society Conference, Helsinki, North East England & Centre for Urban and Regional DevelopFinland: ERES, pp. 1-21. ment and Studies, Newcastle upon Tyne: University of NewCoolen, H.C.C.H. (2003), The measurement and analysis castle upon Tyne, pp. 1-10. of less-structured data. In – (Ed.), Methodologies in Housing Priemus, H. (2003), Role of housing associations and the Research, Stockholm: IAPS/ENHR/KTH, pp. 1-16. institutional and political framework in which they work in the Daalhuizen, F., Dam, F. van & Goetgeluk, R.W. (2003), The Netherlands. In – (Ed.), The Housing Partnership Network impact of rural development on the fuzzyness of urban and (USA) at the Joseph Rowntree Foundation’s office, London, pp. rural concepts: locational choice behaviour of entrepreneurs in 1-27. the countryside. In – (Ed.), The regional dimension and conPriemus, H. (2003), Ruimtelijke ordening en wonen; een kritische beschouwing. In – (Ed.), NIROV Begrotingsdebat, temporary challenges to rural sustainability. International Geographical Union XI Annual Conference, Rio-Belo Horizonte, NIROV Netwerk Bouwen en Wonen, Den Haag, pp. 1-4. Brazilië, pp. 1-15. Priemus, H. (2003), Social housing provision by public-priElsinga, M.G. (2003), Encouraging low income home vate partnerships. In – (Ed.), European and American expeownership in the Netherlands: policy aims, policy instrument riences with affordable housing and holistic community develand results. In – (Ed.), Making cities work; ENHR-conference opment, Michigan: Ann Arbor, Center for local state and urban (CD), Tirana: ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat Development, policy, pp. 1-13. pp. 1-24. Sluis, R.J. & Kauko, T.J. (2003), Local Housing Market ActiGoetgeluk, R.W., Louw, E. & Priemus, H. (2003), Spatial vity and Planning Practice. In – (Ed.), Making cities work; impacts of teleworking on the housing choice? In – (Ed.), ENHR-conference (CD), Tirana, Albania: ENHR, Co-Plan, InstiMaking cities work; ENHR-conference (CD), Tirana: ENHR, Co- tut for Habitat Development, pp. 1-25. Plan, Institut for Habitat Development, pp. 1-23. Steen, E.L.T. van (2003), Measuring housing subsidies: Distortionary and distributional effects in the Netherlands. In – Goetgeluk, R.W., Straub, A., Kauko, T.J. & Priemus, H. (Ed.), Proceedings of the 59th Conference of the IIPF, Univer(2003), The appraisal of the water-’shed’. In – (Ed.), The regional dimension and contemporary challenges to rural sity of Economics Prague, pp. 1-58. sustainability. International Geographical Union XI Annual ConVries, P. de & Boelhouwer, P.J. (2003), Local house price ference, Rio-Belo Horizonte, Brazilië, pp. 1-16. development and new housing supply. In – (Ed.), The 10th European Real Estate Society (ERES) conference, Helsinki, FinGoetgeluk, R.W., Straub, A. & Kauko, T.J. (2003), Water land: ERES, pp. 1-17. neutrality and housing in the Dutch water-metropolis. In – Vries, P. de (2003), What makes the desired house price. (Ed.), International Research Conference ‘Framing Land Use In – (Ed.), 8th Asian Real Estate Society (AsRES) International Utrecht, pp. 1-20. Dynamics’, Conference, Singapore: AsRES, pp. 1-13. Hoekstra, J.S.C.M. & Goetgeluk, R.W. (2003), Is there a Wolters, A.G. (2003), A risk analysis model for a social connection between welfare state regime and dwelling type. In housing sector. In – (Ed.), The 10th European Real Estate Methodologies in Housing Research, internet – (Ed.),

l 53 l

Society (ERES) conference, Helsinki, Finland: ERES, pp. 1-15. Zwarts, A.J. & Coolen, H.C.C.H. (2003), The meaning of residential environment features: a case study comparing urban and suburban apartment dwellers. In – (Ed.), 3rd conference of the EPUK Network. Crossing the value of interdisciplinary Research Boundaries. Environmental Psychology in the UK, Aberdeen: The Robort Gordon University, pp. 80-94.

Neuteboom, P. (2003), A European comparison of the costs and risk of mortgages for owner-occupiers, European journal for housing policy, 3(2), pp. 155-171. Neuteboom, P. (2003), A European comparison of the costs and risk of mortgages for owner-occupiers. [Bespreking van: Homeownership in a Risk Society Uitg.: ]. In: Journal of Housing and the Built Environment, 18, pp. 209-211. Priemus, H. (2003), Housing policies in The Netherlands and Israel. In – (Ed.), Urban Peace Building in Jerusalem, Internationale publicaties (Eds.) Delft: JIIS & Delft University of Technology (TUD), pp. 25-26. Priemus, H. (2003), Dutch housing associations: current Boelhouwer, P.J. & Haffner, M.E.A. (Ed(s).) (2003), Journal developments and debates, Housing Studies, 18(3), pp. 327of Housing and the Built Environment. 351. Priemus, H. & Goetgeluk, R.W. (2003), Editorial: ICT, Housing and the built environment (Special Issue), Open house international, 28(4), pp. 3-6. Internationale publicaties in tijdschriften Priemus, H. (2003), Pressure and suction on housing markets: some additional notes, European Journal for Housing Policy, 3(1), pp. 83-87. Boelhouwer, P.J. (2003), Social market or safety net? Bespreking van: Stephens, M. Burns, N. Social market or safety Priemus, H. (2003), Social housing management: concerns net? British social rented housing in a European context Uitg.: about effectiveness and efficiency in the Netherlands, Journal The Policy Press for Joseph Rowntree Foundation, Bristol of Housing and the Built Environment, 18(3), pp. 269-279. (2002)]. In: European journal for housing policy, 3(3), pp. 313Steen, E.L.T. van & Rele, H. ter (2003), Measuring housing 315. subsidies: distortionary and distributional effects in the Netherlands, Fiscal Studies, 24(3), pp. 317-339. Boelhouwer, P.J. (2003), Social housing finance in the Netherlands: the road to independence, Housing Finance International, 17(4), pp. 14-21. Goetgeluk, R.W., Louw, E. & Daalhuizen, F. (2003), ICT Nationale publicaties (boeken en and housing choice in the Netherlands, Open house internaboekdelen) pp. 38-46. tional, 28(4), Goetgeluk, R.W. (2003), Job access, workplace mobility Boelhouwer, P.J. (2003), Huisvestingssystemen. Wonen als and occupational achievement, Journal of Housing and the wankele pilaar onder de verzorgingsstaat, Delft: DocVision, 36 Built Environment, 18(1), pp. 89-91. pp. Haffner, M.E.A. (2003), Tenure neutrality, a financial-ecoBoelhouwer, P.J., Coolen, H.C.C.H., Marien, A.A.A. & Rietnomic interpretation, Housing theory and society, 20(2), pp. dijk, N. (2003), Huizenkopers in profiel. Randstad voorjaar 72-85. 2003,Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & BouwonHaffner, M.E.A. (2003), Social market or safety net? British dernemers, 136 pp. social rented housing in a European context. [Bespreking van: Boelhouwer, P.J., Coolen, H.C.C.H., Marien, A.A.A. & RietStephens, M. Burns, N. Social market or safety net? British dijk, N. (2003), Huizenkopers in profiel: Noord-Nederland voorsocial rented housing in a European context Uitg.: The Policy jaar 2003,Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & Press for Joseph Rowntree Foundation, Bristol (2002)]. In: Bouwondernemers, 136 pp. Housing studies, 18, pp. 271-272. Boelhouwer, P.J., Coolen, H.C.C.H., Marien, A.A.A. & Rietdijk, N. (2003), Huizenkopers in profiel: Oost-Nederland voorHoekstra, J.S.C.M. (2003), Housing and the welfare state in the Netherlands: an application of Esping-Andersen’s Typo- jaar 2003, Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & logy, Housing theory and society, 20(2), pp. 58-71. Bouwondernemers, 136 pp. Kauko, T.J. (2003), Planning Processes, Development Boelhouwer, P.J., Coolen, H.C.C.H., Marien, A.A.A. & RietPotential and House Prices: Contesting Positive and Normative dijk, N. (2003), Huizenkopers in profiel: Zuid-Nederland voorArgumentation, Housing theory and society, 20(3), pp. 113jaar 2003, Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & 126. Bouwondernemers, 136 pp. Kauko, T.J. (2003), The Importance of the Context and the Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. Level of Analysis. Author’s Response, Housing theory and (2003), Aanbod en afzet van nieuwe koopwoningen blijven stasociety, 20(3), pp. 134-136. biel, Monitor nieuwe woningen, derde kwartaal 2003. Kauko, T.J. (2003), On current neural network applications www.monitornieuwewoningen.nl: VROM, Neprom, Aedes, involving spatial modelling of property prices, Journal of Hous- AVBB, 7 pp. Dol, C.P. & Elsinga, M.G. (2003), De geschiedenis van de ing and the Built Environment, 18(2), pp. 159-181. hypotheekgarantie in Nederland NHG reeks deel 2/2003, ZoeKauko, T.J. (2003), Residential property value and locational externalities: on the complementarity and substitutabili- termeer: Stichting Waarborgfonds Eigen Woningen, 52 pp. Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. ty of approaches, Journal of property investment & finance, pp. 250-270. (2003), Monitor nieuwe woningen tot en met het derde kwar3(21),

l 54 l

taal 2002. Thema: Naar een omslag op de markt voor nieuwe koopwoningen, Den Haag: Ministerie van VROM, Neprom, Aedes, AVBB, 32 pp. Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. (2003), Monitor nieuwe woningen tot en met het vierde kwartaal 2002. Thema: Jaarrapportage 2002, Den Haag: Ministerie van VROM, Neprom, Aedes, AVBB, 32 pp. Elsinga, M.G. (Ed(s).) (2003), Tijdschrift voor de volkshuisvesting - onderzoeksdossiers. Elsinga, M.G. & Goetgeluk, R.W. (2003), Onderzoek woningbouwprogramma De Volgerlanden: visie op Vinexlocatie Hendrik-Ido-Ambacht, Delft: DUP Satellite, 86 pp. Goetgeluk, R.W. (2003), Wijkende netwerken en netwerkende wijken in de digitale wereld van morgen. Deel 3 in serie: Inspiratiepapers Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 46 pp. Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. (2003), Markt voor nieuwe koopwoningen wordt steeds ruimer, Monitor nieuwe woningen, eerste kwartaal, www.monitornieuwewoningen.nl: VROM, Neprom, Aedes, AVBB, 16 pp. Heijden, H.M.H. van der, Dol, C.P. & Lamain, C.J.M. (2003), Voorzichtig herstel van de markt voor nieuwe koopwoningen, Monitor nieuwe woningen, tweede kwartaal 2003, www.monitornieuwewoningen.nl: VROM, Neprom, Aedes, AVBB, 16 pp. Priemus, H. (2003), Vrij wonen en huisvestingspioniers. In – (Ed.), Woonnood. Hoe tienduizenden woningen onbewoonbaar worden verklaard, Bergentheim: Vereniging Vrij Wonen, pp. 3-8. Vries, P. de, Heijden, H.M.H. van der, Dol, C.P., Lamain, C.J.M. & Marien, A.A.A. (2003), NVB Regio Bouwwijzer Wonen - Nederland en de twaalf provincies, Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & Bouwondernemers, 156 pp. Nationale congresbijdragen Priemus, H. (2003), Wat beweegt de woningmarkt? In – (Ed.), SEV-congres, Amsterdam, pp. 1-6. Externe rapporten Boumeester, H.J.F.M., Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der, Kribbe, W.J., Spaans, M. & Vries, P. de (2003), Voortgang Verstedelijking Vinex: Jaarlijkse voortgangsrapportage Vinex-uitvoeringsconvenanten 1995-2005. Bijlage: Regiorapporten, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 125 pp. Boumeester, H.J.F.M., Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der, Kribbe, W.J., Spaans, M. & Vries, P. de (2003), Voortgang Verstedelijking Vinex: Jaarlijkse voortgangsrapportage Vinex-uitvoeringsconvenanten 1995-2005. Logboek bij eindrapportage, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 200 pp. Boumeester, H.J.F.M., Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der, Kribbe, W.J., Spaans, M. & Vries, P. de (2003), Voortgang Verstedelijking Vinex: Jaarlijkse voortgangsrapportage Vinex-uitvoeringsconvenanten 1995-2005. Themarapportage, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 72 pp. Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M.

(2003), Kwaliteitsmodule 2002: verslag van de uitvoering en de resultaten, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 45 pp. Heijden, H.M.H. van der, Vries, P. de & Dol, C.P. (2003), Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003: Ervaren knelpunten door marktpartijen gemeenten en provincies. Deelrapport gemeenten, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 62 pp. Heijden, H.M.H. van der, Vries, P. de & Dol, C.P. (2003), Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003: Ervaren knelpunten door marktpartijen gemeenten en provincies. Deelrapport marktpartijen, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 75 pp. Heijden, H.M.H. van der, Vries, P. de & Dol, C.P. (2003), Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003: Ervaren knelpunten door marktpartijen gemeenten en provincies. Deelrapport provincies, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 39 pp. Heijden, H.M.H. van der, Vries, P. de & Dol, C.P. (2003), Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003: Ervaren knelpunten door marktpartijen gemeenten en provincies. Samenvatting, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 20 pp. Heijden, H.M.H. van der (2003), Knelpuntenmonitor Woningbouwproductie, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 50 pp. Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. (2003), Raming woningbouwproductie 2003, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 27 pp. Hoekstra, J.S.C.M. & Kersloot, J.M. (2003), Determinanten van energiebesparend gedrag in de woning, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 116 pp. Hoekstra, J.S.C.M. & Kersloot, J.M. (2003), Determinanten van energiebesparend gedrag in de woning. Bijlagenboek, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 92 pp. Hoekstra, J.S.C.M., Dol, C.P. & Boelhouwer, P.J. (2003), Voortgang van de nieuwbouw in de BRU-regio. Oorzaken van, en oplossingen voor, de stagnatieproblematiek, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 35 pp. Hoekstra, J.S.C.M., Dol, C.P. & Boelhouwer, P.J. (2003), Voortgang van de nieuwbouw in de BRU-regio. Oorzaken van, en oplossingen voor, de stagnatieproblematiek. Bijlagenboek, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 55 pp. Kersloot, J.M. (2003), Doelgroepen voor te ontwikkelen koopappartementen in het Centrumkwadrant (Overvecht, Gemeente Utrecht), Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 43 pp. Kersloot, J.M. (2003), Kwantitatieve aspecten van de vraag naar dure huurwoningen in Amsterdam, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 20 pp. Kersloot, J.M. (2003), Senioren in aanleunwoningen, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 9 pp. Kersloot, J.M. (2003), Woningmarkt en woningbehoefteonderzoek Zeewolde: Een onderbouwing voor de woningbouwprogrammering, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 51 pp. Vries, P. de & Boelhouwer, P.J. (2003), NVB/OTB-thermometer, voorjaar 2003, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 31 pp. Vries, P. de, Heijden, H.M.H. van der, Dol, C.P., Lamain, C.J.M. & Marien, A.A.A. (2003), NVB Regio Bouwwijzer Wonen – Kaderwetgebieden, Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & Bouwondernemers, 84 pp. Vries, P. de, Heijden, H.M.H. van der, Dol, C.P., Lamain, C.J.M. & Marien, A.A.A. (2003), NVB Regio Bouwwijzer Wonen – Stadsgewesten, Voorburg: NVB Vereniging voor Ontwikkelaars & Bouwondernemers, 228 pp. Vries, P. de, Lamain, C.J.M. & Heijden, H.M.H. van der

l 55 l

ties, PvdA manifest, 2, pp. 1-12. Priemus, H. (2003), Huursubsidie, VROM.NL, 5(7), pp. 1623. Priemus, H. (2003), VROM-beleid onder Balkenende II. Verwachtingen en vermaningen, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(5), pp. 6-10. Priemus, H. & Smit, O. (2003), We zijn niet goed op de discussie voorbereid, Vastgoed, 78(9), pp. 30-33. Vakpublicaties Priemus, H. (2003), Zorg en wonen, wat kunnen we van woningcorporaties verwachten? In – (Ed.), 3e College. Directie Boelhouwer, P.J. (2003), Tijd voor een nieuwe woningbouwdifferentiatie? Building business, 5(7), pp. 14-17. Colleges, Utrecht: KMBV Deskundigheidsbevordering Zorg en Welzijn, pp. 1-34. Boelhouwer, P.J. (2003), Waarin een klein land groot kan zijn. Woningnood in West-Europees perspectief, Agora, 19(1), Priemus, H. (2003), Help, mijn woningvraag wordt niet pp. 15-17. erkend, Geografie, 12(6), pp. 43-43. Boelhouwer, P.J. (2003), Wonen als wankele pilaar onder Priemus, H. (2003), Woningbouw in het slop, Building de verzorgingsstaat, Tijdschrift voor de volkshuisvesting business, 5(4), pp. 39-39. onderzoeksdossiers, 9(2), pp. 39-44. Priemus, H. (2003), De woningmarkt in beweging brenBoelhouwer, P.J. (2003), Bouw meer goedkope en middel- gen, Woningbouwregie, 4(8), pp. 4-4. dure woningen, Aedes magazine, 10(3), pp. 20-23. Priemus, H. (2003), Heimwee naar paars, Bouw, 58(7/8), pp. 15-15. Boelhouwer, P.J. (2003), De nieuwe woningnood in een internationaal perspectief, VHV-bulletin, 31(2), pp. 2-5. Priemus, H. (2003), Huurbelasting: terugkeer naar zéér Boelhouwer, P.J. & Vries, P. de (2003), Keerpunt of stagna- oude politiek, Cobouw, 147(2), pp. 5-5. Priemus, H. (2003), Politieke idols, VNG Magazine, 57(1), tie op de koopwoningmarkt, Property NL Research Quarterly, 2(1), pp. 32-36. pp. 15-15. Boelhouwer, P.J. (2003), Wat huurders motiveert, DW CorPriemus, H. (2003), Spreken met de bestuurder, VNG porate, 1(2), pp. 12-15. Magazine, 57(37), pp. 13-13. Conijn, J.B.S. (2003), Een nieuw perspectief nodig, TijdPriemus, H. (2003), Woningschaarste neemt ouderwets toe, GSB-blad, 6 (december), pp. 2-2. pp. 5-5. schrift voor de Volkshuisvesting, 9(6), Conijn, J.B.S. (2003), Woningcorporaties halen goed renVries, P. de (2003). De waarde van de gewenste woning, Rooilijn, 36(2), pp. 98-102. dement, Financieel dagblad, 7 juni. Conijn, J.B.S. & Grinsven, A. van (2003), Scherpte in coaliVries, P. de & Louw, E. (2003), Beleidskader veroorzaakt stagnatie woningbouw, Bouwmarkt, 34(5), pp. 12-14. Tijdschrift voor ties tussen woningcorporaties en gemeenten, de Volkshuisvesting, 9(6), pp. 30-33. Vries, P. de, Dol, C.P. & Heijden, H.M.H. van der (2003), Daalhuizen, F., Dam, F. van & Goetgeluk, R.W. (2003), Planontwikkeling forse barrière bij nieuwbouw, Bouwmarkt, New firms in former farms. A process with two faces, Tijd43(11), pp. 5-7. schrift voor economische en sociale geografie, 94(12), pp. 606-615. Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der & Lamain, C.J.M. Overige bijdragen (2003), Naar een ruimere koopwoningmarkt: krapte - indicator nieuwbouwwoningen toont verschuiving naar kopersmarkt, Boelhouwer, P.J. (2003), An international comparison of rent subsidy systems from the perspective of welfare econoBouwmarkt, 43(4), pp. 8-10. Haffner, M.E.A. & Boelhouwer, P.J. (2003), Huursubsidie in mics. Paper presented at the ENHR conference Making cities work: Tirana, 27 mei. internationaal perspectief. Tussen armoede en armoedeval, Tijdschrift voor de volkshuisvesting - onderzoeksdossiers, 9(3), Boelhouwer, P.J. (2003), Bouw meer goedkope en middelpp. 36-41. dure woningen. Interview Aedes magazine 10, no 03, p. 2023. Haffner, M.E.A. (2003), Neutrale behandeling van eigenBoelhouwer, P.J. (2003), Bubble or Burst op de Nederlanddomsvormen, Tijdschrift voor de volkshuisvesting - onderse koopwoningmarkt. Interview Radio 1: 9 juni. Boelhouwer, P.J. (2003), De markt van koopwoningen. zoeksdossiers, 9(4), pp. 35-39. Inleiding t.b.v. de OTB-cursus “Recente ontwikkelingen in het Hoekstra, J.S.C.M. (2003), Access to Housing. Homeleswonen”, Conferentiecentrum Kaap Doorn: Doorn, 11 april. sness and Vulnerability in Europe, Tijdschrift voor economipp. 532-533. Boelhouwer, P.J. (2003), De toekomst van de Nederlandse sche en sociale geografie, 94(4), koopprijsontwikkeling. Inleiding tijdens het Euroform 8e NatioHoekstra, J.S.C.M. (2003), Energiebesparing in oudere nale Hypothekencongres: Hilton Royal Parc Soestduinen, 28 koopwoningen opvoeren, Bouwmarkt, 43(10), pp. 6-8. Hoekstra, J.S.C.M. (2003), Dak- en thuisloosheid in Euro- augustus. Boelhouwer, P.J. (2003), Er zit iets goed fout met die pees perspectief. [Bespreking van: Access to housing. Homemarktwerking in de woningbouw. Interview Technisch Weeklessness and vulnerability in Europe Uitg.: The Policy Press]. blad: 7 maart. Ruimte & Planning, 23, pp. 145-146. In: Noordanus, P., Priemus, H. & Schrijer, D. (2003), WoonbeBoelhouwer, P.J. (2003), Herstructurering van de Zoeterleid voor de komende kabinetsperiode: Tijd voor nieuwe coali- meerse woningvoorraad: nut en noodzaak. Inleiding tijdens de (2003), Prijsindex grondgebonden nieuwe koopwoningen, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 33 pp. Vries, P. de, Marien, A.A.A. & Boelhouwer, P.J. (2003), Thermometer koopwoningenmarkt, najaar 2003, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 38 pp.

l 56 l

conferentie Bouwen aan Wonen: Raadszaal gemeentehuis Zoetermeer, 4 september. Boelhouwer, P.J. (2003), Hoog tijd om goedkoper en soberder te gaan bouwen. Interview Haarlems Dagblad, p. 173: 3 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Huizenprijs houdt halsstarrig stand. Interview FemBusiness: 18 januari. Boelhouwer, P.J. (2003), Illegale onder(ver)huur. Voorzitter Elsevier middagcongres. Crowne Plaza Promenade Hotel: Den Haag, 24 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Koopprijsontwikkeling en nieuwbouwproductie. Interview voor de wereldomroep: 17 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Lage hypotheekrente sleutel op kwetsbare woningmarkt. Interview De Telegraaf: 9 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Mogen jongeren en ouderen eerder een huis krijgen? Interview Dagblad Trouw: 5 maart. Boelhouwer, P.J. (2003), OTB-prof. voorspelt dieptepunt in huizenmarkt. Interview TU Delta, 6 februari. Boelhouwer, P.J. (2003), Oh oh Den Haag. Deelname discussie programma “Oh oh Den Haag”. Tros-televisie Nederland 2: 5 mei. Boelhouwer, P.J. (2003), Ontwikkelingen in de woningvraag. Inleiding t.b.v de OTB-cursus “Recente ontwikkelingen in het wonen”, Conferentiecentrum Kaap Doorn: Doorn, 10 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Ontwikkelingen op de Nederlandse woningbouwmarkt. Interview Wereldomroep: 23 december. Boelhouwer, P.J. (2003), Overlast bouwtoezicht is de gebeten hond. Thema Bouw- en woningtoezicht. Interview Haagse Courant: 5 juli. Boelhouwer, P.J. (2003), Prijsontwikkeling op de koopwoningmarkt. Interview voor NOS-journaal, Zes en Tien uur Journaal: 8 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Prijsvorming op de woningmarkt. Inleiding tijdens het VROM-symposium Dynamiek van prijsvorming en doorstroming op de woningmarkt, de bruikbaarheid van simulatiemodellen. Equinox: Den Haag, 25 juni. Boelhouwer, P.J. (2003), Rust moet huizendip voorkomen. Interview NRC Handelsblad: 8 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Spanning op de Nederlandse woningmarkt. Interview Radio 1, Een op de middag: 15 januari. Boelhouwer, P.J. (2003), Stort de huizenmarkt dit jaar in? Interview SAFE 22, no. 1, p. 10. Boelhouwer, P.J. (2003), Thema avond Wonen in Delft. Inleiding en deelname forumdiscussie: Buurtcentrum Wippolder Delft, 1 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Theory in housing research. Inleiding t.b.v. Nethur course “Research on the Urban Society 2003”: SBI-Hotel/Conference-centre Zonheuvel Doorn, 21 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Toekomst van de corporatiesector. Deelname rondetafeldebat Building Business: De Harmonie, Rotterdam, 20 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Trends in European Housing Systems and the shifting position of the social rented sector in the Netherlands. Lecture at the Sabo Summer University “The future of housing and welfare in Europe”: Hotel Atlanta, Den Haag, 18 september.

Boelhouwer, P.J. (2003), Veel woningen zijn gewoon te duur. Interview Dagblad Trouw: 31 maart. Boelhouwer, P.J. (2003), Voldoet traditioneel woningmarktonderzoek? Inleiding SEV-Manifestatie “Wat beweegt de woningmarkt”: Passenger Terminal Amsterdam, 24 september. Boelhouwer, P.J. (2003), Volkshuisvesting op ander spoor. Zelfsturing. Interview Building Business nummer 10, december. Boelhouwer, P.J. (2003), Voorkeursbehandeling ouderen starters. Interview Delta: 13 maart. Boelhouwer, P.J. (2003), Vraag naar dure koopwoningen onder druk. Interview Radio West: 27 januari. Boelhouwer, P.J. (2003), Wat beweegt de woningmarkt. Interview SEV magazine. Marktwerking mislukt, december. Boelhouwer, P.J. (2003), Wat huurders motiveert. OTB onderzoeker prof. dr. Peter Boelhouwer over veranderd huurgedrag en ontwikkelingen op de huizenmarkt. Interview DW Corporate, no. 2, p. 12-15. Boelhouwer, P.J. (2003), We hadden meer moeten bouwen in de gouden jaren. Hoogleraar Peter Boelhouwer over trends en problemen op de woningmarkt. Interview in Vestia Magazine 5, no. 16, p. 10-11. Boelhouwer, P.J. (2003), Weerstand tegen ‘huurbelasting’. Interview Haagse Courant: 3 april. Boelhouwer, P.J. (2003), Woning in de stad, trends en ontwikkelingen. Deelname paneldiscussie Voorjaars-managementconferentie Arcadis: 10 maart. Boelhouwer, P.J. (2003), Woningbouw stokt door ondeskundige ambtenaren. Interview Cobouw 147, no. 117, p. 2: 21 juni. Boelhouwer, P.J. (2003), Woningmarkt in beweging. Deelname SEV spitsdebat: Amstelveen, 11 juni. Boelhouwer, P.J. (2003), Woningmarktonderzoek als informatiebron. Inleiding t.b.v. de OTB-cursus Strategisch Voorraadbeleid woningcorporaties: Kaap Doorn, Doorn, 30 oktober. Boelhouwer, P.J. (2003), Woningnood als natuurverschijnsel. Inleiding Nirov verkiezingsdebat De Nieuwe Woningnood: Den Haag, 16 januari. Boelhouwer, P.J. (2003), Woonproblemen in Zwolle. Medewerking Tros-uitzending Oh, oh, Den Haag, geleid door Antoinette Herzenberg en Harm Edens. Elsinga, M.G. & Goetgeluk, R.W. (2003), Strategisch bouwen in de praktijk; het proces is minstens zo belangrijk als het programma. Interview (E. Harms), n.a.v. De Volgerlanden onderzoek in Blad Vastgoed, 78 (8), Nieuwegein, pp. 48-49. Goetgeluk, R.W. (2003). De Overvecht variant; het spel om de ruimte en de knikkers. Interview (J. Kuypers) in Landelijk Contact, 51 (3), 3 juni, pp. 26-28. Goetgeluk, R.W. (2003). Het spel om de ruimte en om de knikkers; over de afstemming van vraag en aanbod van sportvoorzieningen op (ver)nieuwbouwlocaties. Key-note speech jaarlijkse conferentie Landelijk Contact, m.m.v. J. Ritsema Van Eck, M. van den Heuvel: Hoensbroek, 4 juni. Haffner, M.E.A. (2003), Duurzaam eigenwoningbezit in Europees perspectief. VromRaad themabijeenkomst Financiering van het eigenwoningbezit: Den Haag, 30 oktober, workshop. Hoekstra, J.S.C.M. (2003), Forumdiscussie op basis van stellingen. Deelname aan forumdiscussie (onder leiding van

l 57 l

Gauke Veen) op het symposium ‘Goedemorgen Wonen’: Vlissingen, 25 juni. Hoekstra, J.S.C.M. (2003), Waarom woningbehoefteonderzoek? Presentatie op het symposium ‘Goedemorgen Wonen’: Vlissingen, 25 juni. Priemus, H. (2003), De ‘eerlijke huren’ zijn helemaal niet eerlijk. Interview (door D. Vermeulen) in de Staatscourant, nr. 196, p. 2: 10 oktober. Priemus, H. (2003), Dromen over 80.000 nieuwe huizen. Interview (Wybo Algra) in Trouw: 11 november. Priemus, H. (2003), Herijking woningbouwprogramma IJburg. Deelname (op uitnodiging) aan discussie, geleid door Martin Mulder, op initiatief van het Ontwikkelingsbedrijf Amsterdam: Amsterdam, 12 juni. Priemus, H. (2003), Marktpresentatie Aedex/IPD Index2002. Deelname forumdiscussie onder leiding van Wouke van Scherrenburg: Rotterdam, 21 oktober. Priemus, H. (2003), Permanent bewonen van recreatiewoningen. Medewerking aan uitzending VARA-TV B&W, geleid door Paul Witteman: 28 mei. Priemus, H. (2003), Priemus: productie omhoog op nieuwe bouwlocaties. Interview (door A. Geldermans) in Cobouw, 147, nr. 187, pp. 1+3. Priemus, H. (2003), Nu nadenken over volgende generatie woningbouwlocaties, Stem, maandblad van de NBVA, 54(8), 10-15.

l 58 l

Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations Internationale publicaties (boek en Klemencic, R (Ed.), CIB-CTBUH International Conference on boekdelen) Tall Buildings: Strategies for performance in the aftermath of the World Trade Centre, Kuala Lumpur, pp. 163-174. Sheridan, L., Visscher, H.J. & Meijer, F.M. (2003), Building Straub, A. (2003), Lifetime oriented maintenance planning Regulations in Europe Part II; A comparison of technical rein the Netherlands. In – (Ed.), Integrated Life-time Engineering quirements in eight European countries. HUPS, 24, Delft: of Buildings and Civil Infrastructures; 2nd International Symposium ILCDES 2003, Helsinki: Association of Finnish Civil EngDUP Science, 293 pp. ineers RIL, pp. 21-26. Sunikka, M.M. (2003), The use of fiscal instruments in sustainable building policies. In – (Ed.), The CIB 2003 InternaInternationale congresbijdragen tional Conference on Smart and Sustainable Built Environment Boon, C. (2003), Agreements on sustainable building and (SASBE2003), Brisbane, Australia: Queensland University of development in the urban planning process, In – (Ed.), SusTechnology, Australia, pp. 1-8. tainable planning & development, Southampton: WIT PRESS, Visscher, H.J. & Meijer, F.M. (2002)*, Conditions for self pp. 793-799. control - a certification scheme for building control. In – (Ed.), Ginkel, J.T. van & Hasselaar, E. (2003), Impact of resident Measurement and management of architectural value in perbehavior versus ventilation system design on indoor air quality formance-based building. Architectural management. Hong and human. In – (Ed.), The 4th International Conference on Kong, Rotterdam: CIB, pp. 397-404. Cold Climate - Heating, Ventilating and Air-conditioning (CD), Visscher, H.J., Meijer, F.M. & Sheridan, L. (2003), Effective and efficient Building Control. In Shafii, F., Bukowski, R. & Trondheim: HVAC CC, pp. 1-11. Klemencic, R. (Ed.), CIB-CTBUH International Conference on Gruis, V.H., Nieboer, N.E.T. & Brown, T. (2003), What determines asset management approaches in the social rented Tall Buildings: Strategies for performance in the aftermath of sector? In – (Ed.), Making cities work; ENHR-conference, Tira- the World Trade Centre, Kuala Lumpur, pp. 721-726. na, Albania: ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat Development, pp. 1-19. Hasselaar, E. (2003), Health performance evaluation of Internationale publicaties (Eds.) housing. In – (Ed.), Healthy Buildings 2003 (Volume 3); 7th International Conference, Singapore: Department of Building, Vijverberg, G.A.M. (Ed(s).) (2003), Open house internaNational University of Singapore, pp. 23-29. tional, 28(1). Hasselaar, E., Klunder, G. & Morawska, L. (2003), Integrating health and sustainability in Life Cycle Assessment. In – Internationale publicaties in (Ed.), Healthy Buildings 2003 (Volume 3); 7th International Conference, Singapore: Department of Building, National Unitijdschriften versity of Singapore, pp. 467-473. Klunder, G. (2003), Towards ecological life-cycle design: Beerepoot, W.M.C. (2003), Energy regulations and impact measuring the environmental impact of housing transformaEC directive “Energy performance of buildings”, Open house tions. In – (Ed.), Proceedings of the 2nd International Sympo- international, 28(1), pp. 53-59. sium Integrated Lifetime Engineering of Buildings and Civil Hasselaar, E. & Morawska, L. (2003), Sustainable building Infrastructures; Integrated Lifetime Engineering of Buildings and indoor air quality, Open house international, 28(1), pp. 74and Civil Infrastructures, Kuopio, Finland: Ass. of Finnish Civil 82. Eng. RIL/VTT Techn. Research Centre, pp. 421-427. Klunder, G. & Nunen, H. van (2003), The factor of time in Nieboer, N.E.T. & Gruis, V.H. (2003), Asset management of life cycle assessments of housing, Open house international, Dutch social landlords. In – (Ed.), Making cities work; ENHR28(1), pp. 20-27. conference (CD), Tirana: ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat Mommaas, H. & Romein, A. (2003), ICT, leisure and the Development, pp. 1-24. changing meaning of home, Open house international, 28(4), 31-37. Priemus, H. (2003), Competition between building firms and the role of government. Issues behind the Dutch building Straub, A. (2003), Using a condition-dependent approach fraud. In – (Ed.), European Local Associations Conferenceto maintenance to control costs and performances, Journal of ELAC 2003, Den Haag: Institution of Civil Engineers (ICE), pp. facilities management, 1(4), pp. 380-395. 1-12. Sunikka, M.M. (2003), Fiscal measures in sustainable housing policies in the EU and the accession countries, Romer, G.R.B.E. & Ginkel, J.T. van (2003), Demand conEuropean Environment, 13(4), pp. 227-239. trolled ventilation in a low-energy house: Preliminary results The 4th Sunikka, M.M. & Boon, C. (2003), Environmental policies on energy conservation and health effects. In – (Ed.), and efforts in social housing: the Netherlands, Building International Conference on Cold Climate - Heating, Ventilaresearch and information, 31(1), pp. 1-12. Trondheim: HVAC CC, pp. 1-12. ting and Air-conditioning (CD), Sheridan, L., Visscher, H.J. & Meijer, F.M. (2003), Building regulations on fire safety in Europe. In Shafii, F, Bukowski, R & *Publicatie niet vermeld in jaarverslag 2002.

l 59 l

Sunikka, M.M. (2003), Sustainable housing policies for the poration of RES in energy policy instruments for new housing existing housing stock in Europe, Open house international, in 5 EU member states, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 107 pp. 28(1), pp. 4-11. Beerepoot, W.M.C. (2003), Strategy for stimulating RUE and RES in existing dwellings, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 20 pp. Nationale publicaties (boeken en Ginkel, J.T. van & Hasselaar, E. (2003), Verband tussen boekdelen) functioneren van de klimaatinstallatie en gezondsheidsklachten van bewoners van de wijk de Rietlanden te Emmen, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 11 pp. Boon, C. (2003), Inhoud en werking van het regionaal convenant duurzaam bouwen. Bouwsteen, 86. Delft: DUP Hasselaar, E. (2003), Ventilatie in de praktijk, kwaliteit Satellite, 87 pp. voor bewoners, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 43 pp. Boon, C., Straub, A. & Battum, M.T. van (2003), InventariHeeger, H.P. & Korse, K.W. (2003), Beleidslabels stratesatie hergebruik Nederland. NIDO/SEV-programma ‘Ruimte gisch voorraadbeleid De Goede Woning, Delft: Onderzoeksinvoor verandering, Leeuwarden: NIDO en SEV, 75 pp. stituut OTB, 16 pp. Bos, A. van der & Visscher, H.J. (2003), Evaluatie van de Heeger, H.P. & Korse, K.W. (2003), Gebiedsvisies ApelARTB 1998-2002, Den Haag: ARTB Adviesraad Technologiebe- doorn (Centrum, Noord, Noordoost, West en Zuidoost), Delft: leid Bouwnijverheid, 53 pp. Onderzoeksinstituut OTB, 26 pp. Bos, A. van der (2003), Housing vouchers, de toekomst Heeger, H.P. & Nieboer, N.E.T. (2003), Voorraadbeleidsplan van de huursubsidie, Delft: DUP Satellite, 163 pp. Woningbouwstichting Hulp naar Vermogen, analyse en beleidsHasselaar, E. & Cüsters, J. (2003), De schimmel voorbij, uitgangspunten, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 108 pp. aanpak van vochtproblemen in complexen met geshunte Korse, K.W., Nieboer, N.E.T. & Heeger, H.P. (2003), Recennatuurlijke ventilatiekanalen, Amsterdam: Olympus Groep, te ontwikkelingen in het strategisch voorraadbeleid, Delft: 120 pp. Onderzoeksinstituut OTB, 13 pp. Klunder, G., Beerepoot, W.M.C. & Hasselaar, E. (2003), Korse, K.W., Straub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2003), ResulDuurzaam wonen in de bestaande stad: gezond, energiezuitaatgerichte samenwerkingsvormen vastgoedonderhoud, Delft: ning en milieuvriendelijk. Deel 4 in serie: Inspiratiepapers Onderzoeksinstituut OTB, 81 pp. Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 42 pp. Nieboer, N.E.T. (2003), Appels en peren van het voorraadKorse, K.W., Straub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2003), Pres- beleid, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 47 pp. Nieboer, N.E.T. (2003), Onderzoekskader strategisch voortatiegericht samenwerken bij onderhoud, Rotterdam: Stichting Bouwresearch, 48 pp. raadbeleid en herstructurering, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 4 pp. Nieboer, N.E.T. (2003), Strategisch voorraadbeleidsplan ‘De Vijf gemeenten’, Hedel: Woningstichting De Vijf GemeenPriemus, H., Elsinga, M.G. & Straub, A. (2003), Second opinion KWR 2000; de bouwtechnische kwaliteit van de ten, 85 pp. Nieboer, N.E.T. (2003), Strategisch beslissen over het woningvoorraad in de vier grote steden, Delft: Onderzoeksinwoningbezit; voorraadbeleid van Nederlandse woningcorpora- stituut OTB, 23 pp. Straub, A. (2003), Notitie Opnamesystemen Platte daken, ties en vastgoedbeleggers, Delft: DUP Science, 68 pp. Priemus, H. (2003), Vroeger was een huishouden gelijk Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 8 pp. aan een woning. In Essent N.V., (Ed.), Beleef 2030; 4 toeStraub, A. (2003), Notitie Selectie en evaluatie van onderArnhem: Essent N.V., komstscenario’s voor de energiewereld, houdsbedrijven, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 5 pp. pp. 97-100. Straub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2003), Prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen woningcorporaties en onderVisscher, H.J., Meijer, F.M., Beekman, N., Droste, E. & houdsbedrijven, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 102 pp. Langman, M.A. (2003), Certificering op het gebied van bouwregelgeving. Bouwmanagement en Technisch Beheer, 23, Straub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2003), Thema’s discussieDelft: DUP Science, 119 pp. bijeenkomst opdrachtgevers en opdrachtnemers resultaatgerichte samenwerking bij onderhoud, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 4 pp. Nationale congresbijdragen Straub, A. (2003), Verslag Uitwisselingsbijeenkomst opdrachtgevers en opdrachtnemers prestatiegerichte samenwerking in het technisch beheer, Delft: Onderzoeksinstituut Priemus, H. (2002), De Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid rapporteert: En hoe nu verder? In – (Ed.), Syl- OTB, 7 pp. Vijverberg, G.A.M. (2003), Bedrijfsplan Commercieel Vastlabus Symposium 2002; Bouwen Beter Bekeken. Innovatiegoed, Delft: St. Dispuut Utiliteitsbouw, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 60 pp. aspecten in het bouwproces, pp. 13-17. Externe rapporten

Vakpublicaties

Boon, C. (2003), Regionaal convenant duurzaam bouwen: Beerepoot, W.M.C., Boon, C., Buscarlet, C., Coninck, R. de, theorie en praktijk, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(5), Englund Thomsen, K., Foster, M. & Sheridan, L. (2003), Incor- pp. 26-29.

l 60 l

Bos, A. van der (2003), Wonen op de bon. Vouchers als alternatief voor huursubsidie, Agora, 2003(4), pp. 40-43. Daly, J., Vijverberg, G.A.M. & Voordt, D.J.M. van der (2003), Modelmatige berekening van onderhoudskosten, Facility management magazine, 16 (aug. 2003), pp. 18-25. Dubbeling, D.J. (2003), Architect als initiatiefnemer. Nieuwe aanpak voor kleinschalige invulling, Bouwmarkt, 43(9), 6-6. Dubbeling, D.J. (2003), Bouw overheidsgebouwen duurder dan andere kantoren. Bouwteamaanpak gunstiger dan onderhands aanbesteden, Bouwmarkt 43(6), 10-13. Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2003), Een eigen plek. Verbouw woonhuis tot woontraincentrum te Oegstgeest, Bouwmarkt 43(9), 12-17. Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2003), Eerlijk delen. Nieuwbouw verpleeghuis te Kaatsheuvel, Bouwmarkt, 43(4), 16-19. Dubbeling, D.J. (2003), Eigen initiatief zeer gewenst. Bouwteammanager vervult rol slecht, Bouwmarkt, 43(9), 7-7. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Erfenis van het Roomse leven. Verbouw internaat tot huurappartementen te Oudenbosch (2), Bouwmarkt, 43(11), 22-31. Dubbeling, D.J. (2003), Erkenning voor stro en leem als bouwmaterialen? Bouwmarkt, 43(6), 6-7. Dubbeling, D.J. (2003), Even geen nieuwbouw. Onderhoud, herstel en verbouw in de lift, Bouwmarkt, 43(5), 8-9. Dubbeling, D.J. (2003), Evenwicht tussen beschutting en integratie. Nieuwbouw woonzorgwoningen te Nootdorp, Bouwmarkt, 43(6), 16-21. Dubbeling, D.J. (2003). Functie bepalend voor een gebouw. Leen van Kempen: “Basisvragen worden vaak niet gesteld”, Bouwmarkt 43(5), 6-7. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Gewoon wonen. Nieuwbouw zorgwoningen in Arnhem, Bouwmarkt 43(4), 20-27. Dubbeling, D.J. (2003). IFD-aanpak lijkt definitef geaccepteerd, Bouwmarkt 43(1-2), 12-14. Dubbeling, D.J. & Kuhlman, W. (2003), In de schaduw van het zorgcentrum. Nieuwbouw seniorenwoningen in Almelo, Bouwmarkt, 43(5), 18-23. Dubbeling, D.J. & Kuhlman, W. (2003), Kleurrijke klassen. Nieuwbouw basisschool te Zwolle, Bouwmarkt, 43(11), 16-21. Dubbeling, D.J. & Kulhman, W. (2003), Landmark in Limburg. Nieuwbouw woontoren te Heerlen, Bouwmarkt, 43(3), 14-17. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Monumentale kleinschaligheid. Nieuwbouw seniorenwoningen te Oudenbosch, Bouwmarkt, 43(7-8), 20-29. Dubbeling, D.J. & Kuhlman, W. (2003), Nieuw- en verbouw multifunctioneel centrum te Heinkenszand: Veel ingrepen tegen bescheiden kosten, Bouwmarkt 43(1-20, 16-21. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Nieuwbouw clubhuis NTC te Nootdorp: onderdak, Bouwmarkt, 43(1j-2), 22-33. Dubbeling, D.J. (2003), Nieuwbouw sterk onder druk. Bescheiden herstel bouwsector op termijn voorzien, Bouwmarkt, 43(3), 9-12. Dubbeling, D.J. (2003), Op tijd bouwen voor ouderen. Vergrijzing maakt grotere investeringen in de zorgsector noodzakelijk, Bouwmarkt 43(5), 10-11. Dubbeling, D.J. en Jonge, T. de (2003), Pareltjes in de

bestaande bouw. Hoogniveaurenovatie van woningen in Rotterdam, Bouwmarkt, 43(5), 24-33. Dubbeling, D.J. (2003), Pessimisme en hoop in jaarverslagen. Voorzichtigheid troef bij bouwbedrijven, Bouwmarkt, 43(9), 8-9. Dubbeling, D.J. (2003), Staalbouw goedkoper dan betonbouw, Bouwmarkt, 43(7), 8-9. Dubbeling, D.J. & Kuhlman, W. (2003), Strak en sfeervol. Nieuwbouw verpleeghuis te Lelystad, Bouwmarkt, 43(6), 14-19. Dubbeling, D.J. & Kuhlman, W. (2003), U-vorm voor ouderen. Seniorenappartementen te Dronten, Bouwmarkt, 43(10), 14-19. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Uitbreiding basisschool te Heiloo: een leerzaam project, Bouwmarkt, 43(3), 18-31. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003), Van gang naar galerij. Verbouw internaat tot huurappartementen te Oudenbosch, Bouwmarkt, 43(10), 20-29. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2003). Variatie volop. Nieuwbouw herenhuizen te Maastricht, Bouwmarkt, 43(9), 18-27. Dubbeling, D.J. (2003), Verjonging van ouderenhuisvesting. Ombouw van verzorgingshuizen tot verpleeghuizen, Bouwmarkt, 43(4), 6-7. Heeger, H.P. & Nieboer, N.E.T. (2003), Van bouwtechniek naar woontechniek en woonmilieu, Aedes magazine, 2003 (13-14), pp 56-59. Klunder, G. (2003), Duurzaam bouwen kan milieuvriendelijker, Duurzaam bouwen, 8(1), pp. 40-42. Klunder, G. (2003), Duurzaam bouwen vraagt doordachte uitwerking, Bouwmarkt, 43(3), pp. 6-8. Nieboer, N.E.T. (2003), Professionaliseren corporaties zich richting de commerciële sector, Tijdschrift voor de volkshuisvesting - onderzoeksdossiers, 9(5), pp. 40-44. Nieboer, N.E.T. (2003), De moeizame coalitie met de toekomstige bewoner. In – (Ed.), Nieuwe coalities voor het wonen. Discussiedagen Bouwen en Wonen, Den Haag: NIROV, pp. 45-48. Priemus, H. (2003), Op expeditie naar nooit gebouwd Nederland, BouwNed, 3(2), pp. 6-9. Priemus, H. (2003), Veel onzekerheden in de bouwsector, Bouwmarkt, 43(12), pp. 8-10. Priemus, H. (2003), Marktfalen in de bouw, Rooilijn, 36(6), pp. 269-274. Priemus, H. (2003), Oerwoud, Building business, 5(2), pp. 53-53. Priemus, H. (2003), Houvast en onzekerheden in de branding van de bouwmarkt. In – (Ed.), Congresbundel VROM-symposium Bouwprognoses 2003-2008, Utrecht: Rostra, pp. 1-7. Priemus, H. (2003), Bouwstop, VNG Magazine, 57(47), pp. 15-15. Priemus, H. (2003), De bouwfraude: hoe zwaar zijn belastingbetaler en VINEX-bewoner gedupeerd? BOSS magazine, 18 (februari), pp. 48-50. Priemus, H. (2003), Leiden in Last, Stadswerk, 11(11), pp. 34-34. Priemus, H. (2003), Na de balkonscene, VNG Magazine, 57(26), pp. 7-7. Priemus, H. (2003), Na de parlementaire enquête bouwnij-

l 61 l

verheid, VNG Magazine, 57(22), pp. 11-11. Straub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2003), Inkoop van onderhoud door professionele woningbeheerders, Facility management magazine, 115, pp. 41-45. Straub, A. & Zalm, A.M. van der (2003), Kosten- en kwaliteitsborging van metrostations, Maintenance Management, 11(11), pp. 12-15. Straub, A. & Korse, K.W. (2003), Onderhoudsbedrijven als meedenkers, Aedes magazine, 23(11), pp. 56-59. Vijverberg, G.A.M. (2003), Beheer, beleid en techniek, DW Corporate, 2003(4), pp. 18-21. Vijverberg, G.A.M. & Engel, E. (2003), Kwaliteitseisen te stellen aan onderhoudsaannemers, Facility management magazine, 107(16), pp. 24-28. Overige bijdragen Beerepoot, W.M.C. (2003), Build-On-RES. Presentatie op congres georganiseerd in het kader van het Europese SAVE project ENPER-TEBUC: Budapest, 8 september. Beerepoot, W.M.C. (2003), Energiebesparingsbeleid in de bouw. Interview voor een uitgave van het EG Beraad voor de Bouw in samenhang met de ontwikkelingen op het gebied van de Europese Richtlijn Energieprestaties van Gebouwen: Den Haag, 29 augustus. Boon, C. (2003), Prestatieafspraken duurzaam bouwen bij stedelijke herstructurering. Inleiding Hoogvliet: Onderzoekswerk in uitvoering: Hoogvliet, 8 december. Boon, C. (2003), Ruimte voor hergebruik. Inleiding op interactieve sessie met professionals (2x): Utrecht, 8 en 16 april. Heeger, H.P. (2003), Trends en ontwikkelingen in het voorraadbeleid. Inleiding tijdens OTB studiedag Voorraadbeleid van corporaties. Trends en ontwikkelingen: Delft, 27 mei. Heeger, H.P. (2003), strategisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties. Cursusleider bij de vierdaagse cursus Strategisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties: Doorn, 30 oktober. Klunder, G. (2003), De ecostad groeit. Interview met Joost Panhuysen voor Delta: Delft, 6 februari. Klunder, G. (2003), Duurzaam bouwen kan milieuvriendelijker. Interview met Dick Hussaarts voor De Telegraaf: Delft, 8 februari. Klunder, G. (2003), Duurzaam bouwen zit mensen niet in de weg. Interview met Carola Peters voor Vastgoed Adviseurs: Delft, 4 april. Klunder, G. (2003). Duurzaam ingrijpen in de woningvoorraad: milieuafwegingen bij het slopen en renoveren van woningen. Inleiding studiedag Duurzame herstructurering in Den Haag Zuidwest: Delft, 11 december. Klunder, G. & Sunikka, M.M. (2003), Duurzaamheid en energie-efficientie in de stedelijke vernieuwing. Inleiding Hoogvliet: onderzoekswerk in uitvoering: Hoogvliet, 8 december. Klunder, G. (2003), Kwantificeren van de milieueffecten van woningen: goed op weg? Inleiding colloquium OTB-TU/e: Delft, 20 mei. Klunder, G. (2003), Renoveren in plaats van slopen. Inter-

view (Han van de Wiel) Nieuwsbrief Milieuzorg, november: Delft. Klunder, G. (2003), Stiltewoningen. Reportage van Ineke de Jong voor Noorderlicht Radio: Boxtel, 29 april. Priemus, H. (2003), ‘Regelgeving in bouw altijd al complex’, Hoogleraar Priemus heeft geen medelijden met projectontwikkelaars. Interview (door S. ten Hoove) in de Volkskrant, p. 2: 21 oktober. Priemus, H. (2003), Beheer voor gezond wonen. Voorzitter OTB-studiedag: Delft, 13 maart. Priemus, H. (2003), Bouwprognoses 2003-2008. Voorzitter symposium, Ministerie van VROM: Utrecht, 10 december. Priemus, H. (2003), Cultuuromslag in bouwsector nodig. Prof. Priemus waardeert en kritiseert enquêterapport. Interview voor Reformatorisch Dagblad (G. Vroegindewey), 32, nr 298: 17 maart. Priemus, H. (2003), Instorting balkons Maastricht. Interview voor het NOS-Journaal (Peer Ulijn): 25 april. Priemus, H. (2003), Stagnerende woningbouw. Interview (Sandra van der Brug) samen met Willem van Leeuwen en Nico Rietdijk, TV De Woonbrigade (presentatie Sybrand Niessen) RTL 4: 9 december. Priemus, H. (2003), Voorraadbeleid van corporaties. Trends en ontwikkelingen. Voorzitter OTB-studiedag: Delft, 27 mei. Straub, A. (2003), Het gebruik van prestatieovereenkomsten bij vastgoedonderhoud. Lezing Informatiebijeenkomst Onderhoudscontracten NEN: Delft, 19 november. Straub, A. (2003), Prestatiegericht onderhoud. Interview (C. Dijkstra) in Eisma’s Schildersblad, nr. 12, p. 30-31: Delft, 23 oktober, p. 30-31. Straub, A. (2003), Strategisch technisch beheer door woningcorporaties. College Bouwkunde RE&H MSc2 Housing: Faculteit Bouwkunde, TU Delft, 3 maart. Vijverberg, G.A.M. (2003), Huisvestingsbeleid als basis voor bouwkundig onderhoud. Colleges op Bouwkunde: Delft, 14 februari. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2003), Onderzoek Resultaatgerichte samenwerkingsvormen vastgoedonderhoud. Presentatie onderzoeken resultaatgericht werken in WVB-ledenvergadering: Maarssen, 11 september. Vijverberg, G.A.M. (2003), Resultaatgerichte samenwerkingsvormen vastgoedonderhoud. Deelname platform onderhoudsmanagers: Gouda, 13 november. Vijverberg, G.A.M. (2003), Strategisch technisch beheer van vastgoed in de toekomst. Seminar Ondernemend Beheren; georganiseerd door Deerns en Brink: Rotterdam, 14 oktober. Visscher, H.J. (2003), Certificering bouwtoezicht. Visie op de BWT organisatie van de toekomst: Rotterdam, 3 oktober, workshop. Visscher, H.J. (2003), Certificering controle en inspectie brandvoorschriften. Nationaal Congres Brandveiligheid, Brandveiligheid op de helling: u wordt verantwoordelijk!: Bussum, 7 oktober. Visscher, H.J. (2003), Certificering op het gebied van de bouwregelgeving. Twaalfde bijeenkomst van het constructeursplatform: Arnhem, 8 oktober.

l 62 l

Onderzoeksprogramma Urban Configurations and Spatial Planning

Internationale publicaties (boek en Maat, C. & Vries, P. de (2003), Influence of green space boekdelen) amenities in the residential environment on travel behaviour. In – (Ed.), Transportation Research Board, 82nd annual meetLambregts, B.W. & Zonneveld, W.A.M. (2003), Polynuclear ing, Washington D.C.: The National Academies, pp. 1-18. urban regions and the transnational dimension of spatial planMaat, C. (2003), Is compact urbanisation the best way to ning; proposals for multi-scalar planning in North West Europe. reduce travel? A theoretical approach. In – (Ed.), Time to turn HUPS, 26, Delft: Dup Science, 120 pp. down energy demand; ECEEE Summer Study, St. Raphaël, France, pp. 593-600. Lambregts, B.W. & Romein, A. (2003), Polycentric urban regions as nodes in Europe’s polycentric system. In Lambregts, Maat, C. & Arentze, T. (2003), Variation of activity patB. & Zonneveld, W. (Ed.), Polynuclear urban regions and the terns with features of the spatial context. In – (Ed.), Transportransnational dimension of spatial planning. Proposals for mul- tation Research Board, 82nd annual meeting, Washington ti-scalar planning in North West Europe. (Housing and Urban D.C.: The National Academies, pp. 1-18. Policy Studies, 26), Delft: DUP Science, pp. 27-57. Meijers, E.J. (2003), From hierarchy to network: a review of geographic literature on the nature of interurban relationMeijers, E.J., Romein, A. & Hoppenbrouwer, E.C. (2003), ships. In – (Ed.), 16th European Advanced Studies Institute in Planning polycentric urban regions in North West Europe. Value, feasibility and design. Housing and Urban Policy StuRegional Science, Ascona, Switzerland, pp. 1-14. dies, 25, Delft: DUP Science, 212 pp. Meijers, E.J. (2003), The urban network as planning chalPriemus, H. (2003), The long road towards sustainable lenge for polycentric urban regions. In – (Ed.), Third Euroconcities: the Dutch case. In Sassen, S. & Marcotullio, P. (Ed.), ference The City and the Region, Weimar, Germany, pp. 1-15. Human settlement and sustainability, part of the Encyclopedia Priemus, H. (2003), Changing Urban Housing Markets in of Life Support Systems, Oxford UK: EOLSS Publishers, Advanced Economics. In – (Ed.), Housing Futures, Adelaide, pp. 201-215. Australië: Australian Housing & Urban Research Institute, Vigar, G. & Stead, D. (2003), Implementing Transport Pol- pp. 1-30. Priemus, H. & Meijers, E.J. (2003), City collaboration: icy in Local Government, London: Blackwell, 22 pp. Wagner, P., Banister, D., Dreborg, K., Eriksson, E.A., Stead, problems and perspectives. In – (Ed.), Creating competitive and cohesive cities, Glasgow: Department of Urban Studies, D. & Weber, K.M. (2003), Impacts of ICTs on transport and mobility (ICTRANS), Brussels: European commission directora- pp. 1-18. Priemus, H. (2003), Multifunctional area development: a te general joint research centre, 145 pp. new challenge in Dutch spatial policy. In – (Ed.), ACSP-AESOP Waterhout, B., Zonneveld, W.A.M. & Meijers, E.J. (2003), The application of Polycentrism in Europe; Second interim Third Joint Congress ‘The network society, the new context for report. In – (Ed.), Nordregio. The role, specific situation and planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-12. potentials of urban areas as nodes, in a polycentric developPriemus, H. (2003), Spatial planning and area development ESPON Project 1.1.1. Stockholm: Nordregio, Nordic Cen- ment in urban networks. In Dijst, M., Schot, P. & Jong, K. de (Ed.), International Research Conference ‘Framing Land Use tre for Spatial Development, pp. 44-67. Dynamics’, Utrecht: Utrecht University, pp. 1-12. Waterhout, B., Zonneveld, W.A.M. & Meijers, E.J. (2003), The application of Polycentrism in Europe; Third interim Romein, A. & Hiethaar, S. (2003), Competitive urban netreport. In – (Ed.), Nordregio. The role, specific situation and works: a matter of multi-level co-operation. In – (Ed.), 5th potentials of urban areas as nodes, in a polycentric developBiennial of town and town planners, Barcelona, pp. 1-15. ment ESPON Project 1.1.1. Stockholm: Nordregio, Nordic CenRomein, A. & Trip, J.J. (2003), The right track? The comtre for Spatial Development, pp. 331-343. plexity of multi-scalar infrastructure planning in the Dutch-GerZonneveld, W.A.M. & Trip, J.J. (2003), Megacorridors in man eurocorridor. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third Joint Congress North West Europe. Investigating a new transnational planning ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, concept. HUPS, 27, Delft: DUP Science, 106 pp. Belgium, pp. 1-13. Spaans, M. (2003), Spatial policy and instruments for competitive cities; an international comparison. In – (Ed.), Cities & markets; IFHP-world congress, Vienna, Austria, pp. 1-14. Internationale congresbijdragen Stead, D. & Banister, D. (2003), Decoupling transport Davoudi, S. & Stead, D. (2003), From urban-rural dichoto- growth and economic growth in Europe. In – (Ed.), A new milmy to urban-rural relationship. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third lennium. Are things the same?; Seventh NECTAR Conference, Joint Congress ‘The network society, the new context for plan- St Umea, Sweden, pp. 1-13. Stead, D. & Geerlings, H. (2003), Integrating transport, ning’, Leuven, Belgium, pp. 1-9. land use planning and environment policy in Denmark, EngLouw, E. & Needham, B. (2003), Spatial effenciency and land and Germany. In – (Ed.), A new millenium. Are things the the planning of industrial estates. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for same?; Seventh NECTAR Conference, st Umea, Sweden, pp. 1-18. planning’, Leuven, Belgium: ACSP/AESOP, pp. 1-11.

l 63 l

Stead, D. & Banister, D. (2003), Decoupling the link between economic growth, transport growth and transport energy consumption in Europe. In – (Ed.), European Council for an energy efficient economy summerstudy, Stockholm: Eceee, pp 515-526. Trip, J.J. (2003), Moving the Delta Metropolis: exploring a flexible public transport system for the polynuclear urban region. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-16. Waterhout, B. (2003), Evaluating European territorial governance. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-18. Waterhout, B., Meijers, E.J. & Zonneveld, W.A.M. (2003), The application of polycentricity in spatial development policies in Europe: One concept serving multiple objectives. In – (Ed.), European Urban Development, Research and Policy. The future of European Cohesion Policy, Budapest, Hungary: Metropolitan Research Institute, EURA/EUROCITIES, pp. 1-22. Wee, G.P. van & Maat, C. (2003), Land-Use and Transport: lessons from Dutch research. In – (Ed.), Dutch-Korean Conference ‘Urban Networks in the Metropolitan Region’, Den Haag, pp. 1-10. Zonneveld, W.A.M. (2003), Expansive spatial planning; the new European transnational spatial visions. In – (Ed.), ACSPAESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-15. Zonneveld, W.A.M. & Stead, D. (2003), Lost Worlds: the decline of urban and rural areas as planning concepts. In – (Ed.), ACSP-AESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-19. Internationale publicaties in tijdschriften Banister, D. & Stead, D. (2002)*, Reducing transport intensity, European Journal of Transport and Infrastructure Research, 2(3/4), pp. 161-178. Bengs, C. & Zonneveld, W.A.M. (2002)*, The European discourse on urban-rural relationships: a new policy and research agenda, Built environment, 28(4), pp. 278-289. Geerlings, H. & Stead, D. (2002)*, Integrating transport, land use planning and environment policy in European countries, European Journal of Transport and Infrastructure Research, 2(3/4), pp. 215-232. Geerlings, H. & Stead, D. (2003), The integration of land use planning, transport and environment in European policy and research, Transport Policy, 10(3), pp. 187-196. Louw, E., Krabben, E. van der & Priemus, H. (2003), Spatial development policy: changing roles for local and regional authorities in the Netherlands, Land use policy, 20(4), pp. 357-366. Meijers, E.J. & Romein, A. (2003), Realizing potential: building regional organizing capacity in polycentric urban regions, European urban and regional studies, 10(2), pp. 173-186. *Publicatie niet vermeld in jaarverslag 2002.

Priemus, H. & Louw, E. (2003), Changes in Dutch land policy: from monopoly towards competition in the building market, Environment and planning b-planning & design, 30(3), pp. 369-378. Priemus, H. (2003), Land policy, house prices and housing quality: empirical evidence from the Netherlands, Housing theory and society, 20(3), pp. 127-132. Priemus, H. (2002), Combining spatial investments in project envelopes: current Dutch debates on area development, Planning Practice & Research, 17(4), pp. 455-463. Priemus, H. (2003), ICT and spatial planning strategies, Open House International, 28(4), pp. 63-70. Priemus, H. & Zonneveld, W.A.M. (2003), What are corridors and what are the issues? Journal of Transport Geography, 11(3), pp. 167-177. Romein, A., Trip, J.J. & Vries, J. de (2003), The multiscalar complexity of infrastructure planning: evidence from the Dutch-Flemish megacorridor, Journal of Transport Geography, 11(3), pp. 205-213. Stead, D. (2003), Is urban living becoming more attractive? Local Environment, 8(5), pp. 559-565. Stead, D. (2003), Las políticas de transporte y de ordenación del territorio, jse han conjugado realmente? Revista internacional de ciencias sociales, 176(Marzo), pp. 192-210. Stead, D. (2003), Les politiques des transports et de l’aménagement du territoire sont-elles vraiment coordonnées? Revue internationale des sciences sociales, 176, pp. 371-387. Stead, D. (2003), Institutional arrangements: experiences and lessons from Denmark, England and Germany. In – (Ed.), WHO/UNECE Workshop on sustainable and healthy urban transport and planning, Nicosia, Cyprus, pp. 1-12. Stead, D. (2003), Transport and Land Use Planning Policy in Britain - Really Joined Up? International social science journal, 55(2), pp. 333-347. Stead, D. (2003), The European Transport and Environment Reporting Mechanism (TERM), European Journal of Transport and Infrastructure Research, 3(1), pp. 99-102. Stead, D. & Banister, D. (2003), Transport policy scenariobuilding, Transportation planning and technology, 26(6), pp. 513-536. Vries, J. de & Priemus, H. (2003), Megacorridors in northwest Europe: issues for transnational spatial governance, Journal of Transport Geography, 11(3), pp. 225-233. Nationale publicaties (boeken en boekdelen) Lambregts, B.W., Louw, E., Romein, A. & Konings, J.W. (2003), 50 jaar Industrieschap de Plaspoelpolder. Van broedplaats voor Haagse ondernemingen naar economische spil van een randstedelijke agglomeratie. Rijswijk: Het Industrieschap de Plaspoelpolder, 120 pp. Louw, E. (2003), Functiemenging wonen en werken. Deel 5 in serie: Inspiratiepapers Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 34 pp. Priemus, H. (2003), Ruimtelijke dynamiek in beeld. In – (Ed.), Sturen op statistieken. Visies uit de samenleving, Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek, pp. 68-69.

l 64 l

Priemus, H. (2003), Wederopstanding van de stad op de nationale beleidsagenda. In Priemus, H., Kloosterman, R. & Korthals Altes, W.K. (Ed.), ICES, stad & infrastructuur, Assen: Van Gorcum, pp. 75-80. Priemus, H. (2002)*, Als ik de koers voor Gelderland mocht bepalen.... In – (Ed.), X19. Negentien columns bij de start van een nieuw streekplan, Arnhem: provincie Gelderland, pp. 38-39. Spaans, M., Romein, A. & Stead, D. (2003), De verstedelijking van Gelderland: trends en ontwikkelingen, Arnhem: Provincie Gelderland, 131 pp. Trip, J.J. (2003), Infrastructuur, transport en de stad pleidooi voor een breed perspectief. In Priemus, H., Kloosterman, R. & Korthals Altes, W.K. (Ed.), ICES, stad & infrastructuur, Assen: Van Gorcum, pp. 43-54. Zonneveld, W.A.M. (2003), Verstedelijking in de rode delta. In Hidding, M. & Vlist, M. van der (Ed.), Ruimte en water; Planningsopgaven voor een rode delta, Den Haag: Sdu Uitgevers, pp. 139-150. Zonneveld, W.A.M. (2003), Investeren in Europa: ruimtelijke planning zoekt invloed. In Priemus, H., Kloosterman, R. & Korthals Altes, W.K. (Ed.), ICES, stad & infrastructuur, Assen: Van Gorcum, pp. 119-138.

Vakpublicaties

Hoppenbrouwer, E.C. & Louw, E. (2003), Functiemenging in het Oostelijk Havengebied, Rooilijn, 36(3), pp. 275-280. Louw, E. (2003), Bedrijventerreinen of functiemenging, Real Estate Magazine, 6(29), pp. 58-58. Meijers, E.J. (2003), Randstad en Vlaamse Ruit: meer dan de som der delen? In – (Ed.), De cultuur van het bestuur, over Nederlandse trechters en Vlaamse mozaïken; Plandag 2003, Delft: Stichting Planologische discussiedagen, pp. 1-12. Needham, B. & Louw, E. (2003), Padafhankelijke bedrijventerreinen, Economische statistische berichten, 88(4410), pp. 368-370. Priemus, H. (2003), Vijfde nota op zijspoor. Kabinet-Balkenende geeft nationale ambities ruimtelijk beleid op, Geografie, 12(1), pp. 16-17. Priemus, H. (2003), Ruimtelijke ordening en wonen. Een kritische beschouwing, B&G, 30(10), pp. 20-22. Priemus, H. & Louw, E. (2003), Kostenverhaal en planbaatafroming, Stedebouw & Ruimtelijke Ordening, 84(3), pp. 58-61. Priemus, H. (2003), Sijbrands for president, VNG Magazine, 57(6), pp. 9-9. Romein, A. (2003), Imagineering: het ceëren van beleveniswerelden. [Bespreking van: Nijs, D., Peters, F., ImagineeExterne rapporten ring. Het creëren van belevingswerelden Uitg.: Boom, Amsterdam (2002)]. In: Stedebouw & ruimtelijke ordening, 84, pp. 69-70. Lambregts, B.W., Bontekoning, Y.M., Konings, J.W. & (2003), De herontwikkeling van het PiushavengeSpaans, M. & Trip, J.J. (2003), Vinexconvenanten; een Priemus, H. evaluatie. Delft: OnderStedebouw & ruimtelijke ordening, 84(2), pp. 48-51. bied, vergelijking en toetsing van twee plannen, Waterhout, B. & Zonneveld, W.A.M. (2003), Territoriale zoeksintituut OTB, 50 pp. cohesie: een beginsel dat op invulling wacht. In – (Ed.), De Louw, E. & Vries, P. de (2003), Overcapaciteit woningbouw in bestemmingsplannen. Voor- en nadelen van geplande cultuur van het bestuur: over Nederlandse trechters en Vlaamse mozaïken; Plandag 2003, Delft: Stichting Planologische disovercapaciteit en concurrentie, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 36 pp. cussiedagen, pp. 1-14. Meijers, E.J., Waterhout, B. & Zonneveld, W.A.M. (2003), Zonneveld, W.A.M. (2003), De eerste planoloog, Stedebouw & ruimtelijke ordening, 84(5), pp. 64-65. Partnerships and networks in The Netherlands, Belgium, Luxembourg and Germany - Contribution of OTB tot WP5 Zonneveld, W.A.M. (2003), De moeizame sturing van steESPON 1.1.1. Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 44 pp. delijke regio’s in Europa, Stedebouw & ruimtelijke ordening, Stead, D., Geerlings, H. & Meijers, E.J. (2003), Integrated 84(3), pp. 62-65. land use planning, transport and environmental policy-making: Zonneveld, W.A.M. (2003), Europese dimensies van ruimtean international comparison, volume 1, Delft: Onderzoeksinsti- lijk beleid, Stedebouw & ruimtelijke ordening, 84(2), pp. 63-65. tuut OTB, 95 pp. Zonneveld, W.A.M. (2003), Planners zonder grenzen, SteStead, D., Geerlings, H. & Meijers, E.J. (2003), Integrated debouw & ruimtelijke ordening, 84(1), pp. 56-59. land use planning, transport and environmental policy-making: an international comparison, volume 2, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 96 pp. Overige bijdragen Zonneveld, W.A.M. (2003), Ruimtelijke visievorming in meervoud: transnationale visies op een hoger plan, Den Haag: Banister, D. & Stead, D. (2003), The impact of ICT on Ministerie van VROM, 79 pp. transport. Gastcollege SLIM Leergang: Rotterdam, 24 septemZonneveld, W.A.M., Delft, A. van, Waterhout, B. & Zondag, ber. M. (2003), Territoriale cohesie in Europa; Op zoek naar een Louw, E. (2003), Betaalbare bedrijfsruimtes. Deelname als implementatiestrategie, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 66 pp. deskundige aan thema-avond van de raadscommissie Wonen en Werken van het stadsdeel Westerpark in Amsterdam: Amsterdam, 29 januari. Louw, E. (2003), Community of practice breedband. Forumlid bij debat tijdens slotsymposium (Intensief ruimtegebruik op bedrijventerreinen) van Habiforum; Expertisenetwerk meervoudig ruimtegebruik: Utrecht, 18 februari. *Publicatie niet vermeld in jaarverslag 2002.

l 65 l

Louw, E. (2003), Deelname werkconferentie. Deelname expert meeting/werkconferentie “De logica van lelijkheid” van de Stichting Welstandszorg Noord-Holland: Alkmaar, 7 oktober. Louw, E. (2003), Interview over bedrijventerreinen. Interview VARA radioprogramma Vroege Vogels (Radio 1) over bedrijventerreinen: Hilversum, 2 maart. Meijers, E.J. (2003), Knooppunten in soorten en maten (‘Knopendag’). Pannellid expert-meeting ‘Knopendag’ (op uitnodiging), Ministerie van VROM: Den Haag, 4 juni, advies / consultatie. Priemus, H. (2003), De tram die nooit kwam. Openbaar vervoer in VINEX-wijken. Interview (Femke Deen) Milieu Magazine, 32, 9, pp. 12-13. Priemus, H. (2003), Expert uitgelicht: Hugo Priemus. interview in Habiforum Nieuwsflits, nr. 36, p. 7-8: Gouda, 1 augustus. Priemus, H. (2003), Planning en ontwerp van knooppunten. Inleiding tijdens de SLIM-leergang ‘Vervoersknooppunten en stedelijke centra’: Rotterdam, 29 september. Priemus, H. (2003), Prof. Priemus wil snel besluit over Valkenburg. Interview in Haagsche Courant (Frederik van Lookeren Campagne): Den Haag, 25 augustus. Priemus, H. (2003), Vergelijking van gemeentelijk plan en bewonersplan Piushaven, presentatie voor de Raadscommissie Fysiek: Tilburg, 8 december. Priemus. H. (2003), Vijftig jaar Industrieschap Plaspoelpolder. Voorzitter jubileumcongres, Rijswijk, 2 oktober. Priemus. H. (2003), In gesprek met professor Priemus. Interview (Josje Verbeeten) in Piushaven Expresse, november. Priemus, H. (2003), Knooppuntentypologie; introductie op leergang, inleiding tijdens leergang Vervoersknooppunten en stedelijke centra, Stichting Leergang Intensief Meervoudig Ruimtegebruik, pp. 1-12, 17 september. Priemus, H. (2003), Systeeminnovatie ruimtelijke ontwikkeling en regionale ambities. Inleiding voor medewerkers Project Management Bureau, Amsterdam, 18 september. Waterhout, B. (2003), Anforderungsprofil an nationale raumordnungen aufgrund territoriale zusammenhalt. Inleiding Nimwegener Wissenschaftsgespräche, Universiteit Nijmegen: Nijmegen, 3 juli. Waterhout, B. (2003), Ruimtelijke impact Europees beleid. Adviserend gesprek Ruimtelijk Planbureau (Nico van Ravensteyn & David Evers) i.v.m. opstarten onderzoek door RPB naar impact EU-beleid op Nederlandse ruimtelijke ontwikkeling: Den Haag, 19 juni. Waterhout, B. (2003), The European Spatial Development Perspective- ‘To boldly go where no one has gone before’. Gastcollege Universiteit Wageningen, 2e jaars bachelor cursus ‘instrumenten ruimtelijk beleid’, o.l.v. Marjan Hidding: Wageningen, 29 oktober. Waterhout, B. (2003), The making and application of the ESDP. Gastcollege Universiteit Nijmegen, 4e jaars internationale masters collegereeks Human Geography o.l.v. Olivier Kramsch: Nijmegen, 12 februari.

l 66 l

Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance Internationale publicaties (boek en Land, M. van der (2003), Full or empty cities? Consumption and attachments in the postmodern city. In – (Ed.), Conboekdelen) sumption, British sociological association annual conference Feigelfeld, H., Stocker, E., Kruythoff, H.M., Kleinhans, R.J. 2003 “Desire, excess and waste”, York (UK), pp. 1-24. & Kloth, M. (2003), COOP - new forms of cooperation in housPriemus, H. (2003), Housing and new urban renewal: curing stock policy. Exchange of information about strategies rent policies and practices in the Netherlands. In: European used to improve the housing provision of risk groups on urban Urban Development, Research and Policy. The future of European Cohesion Policy, Budapest: Metropolitan Research Instihousing markets (Final Report Phase I). Wien: SRZ Stadt + Regionalforschung GmbH, 133 pp. tute, EURA/EUROCITIES, pp. 1-16. Haars, A., Helleman, G. & Kurth, D. (2002)*, Stadtumbau Reinders, L.G.A.J. (2003), From Muslim Street to Brilliant als präventive Strategie der Stadterneuerung: Die Umstruktu- Plaza: Constructions of urban space in Southern China. In – rierung des Wonhnungsbestandes in die Niederlanden und Fol- (Ed.), Third Euro Conference ‘The European City in Transition: gerungen für die Erneuerungspolitik in Deutschland. In Altrock, The City and the Region, Weimar: Bauhaus Universität Weimar, U., Kunze, R., Petz, U. von & Schubert, D. (Ed.), Jahrbuch pp. 1-20. Stadterneuerung 2002, Berlin: Institut für Stadt- und RegionalSluis, R.J. (2003), Transformations in Dutch housing poliplanung Techn.Universität, pp. 213-230. cy: public-private partnerships in urban renewal. In – (Ed.), Horst, H.M. van der (2003), Multicultural theming: PaciMaking cities work; ENHR-conference (CD), Tirana, Albania: ENHR, Co-Plan, Institut for Habitat Development, pp. 1-19. fying, essentializing and revanchist effects. In Ingram, S. & Reisenleitner, M. (Ed.), Placing history, themed environments, Wassenberg, F.A.G. (2003), Stigma and large housing urban consumption and the public entertainments spere, estates in the Netherlands. In – (Ed.), Making cities work; ENHR-conference (CD), Tirana, Albania: ENHR, Co-Plan, InstiWenen: Verlag Turia & Kant, pp. 175-200. tut for Habitat Developments, pp. 1-14. Nas, P.J.M. & Sluis, R.J. (2002)*, In search of meaning: urban orientation principles in Indonesia, The Indonesian Town Revisited, Munster: LIT Verlag, pp. 130-146. Sluis, R.J. (2003), A reassessment of Lynch’s conception Internationale publicaties in of meaning. In Nas, P., Persoon, G. & Jaffe, R. (Ed.), Framing tijdschriften Indonesian realities: Essays in symbolic anthropology in honour of Reimer Schefold, Leiden: KITLV Press, pp. 251-274. Kleinhans, R.J. (2003), Displaced but still moving upwards Verhage, R.W. (2002)*, Local Policy for Housing Develop- in the housing career? Implications of forced residential relocation in the Netherlands, Housing studies, 18(4), pp. 473-499. ment, European Experiences, Hampshire, England: Ashgate Publishing Limited, 304 pp. Kruythoff, H.M. (2003), Dutch Urban Restructuring Policy Verhage, R.W. & Needham, B. (2003), Financing public in Action Against Socio-spatial Segregation: Sense of Nonsenfacilities in housing projects: a method for understanding se? European journal for housing policy, 3(2), pp. 193-215. negotiating processes. In Ennis, F (Ed.), Infrastructure proviOuwehand, A.L. (2003), Politica e practica nei Paesi Bassi: sion and the negotiating process, Aldershot: Ashgate PublisAmsterdam-Bijlmermeer, Urbanistica, VII(57), pp. 34-41. hing Limited, pp. 19-38. Reinders, L.G.A.J. (2003), From Muslim Street to Brilliant Plaza: constructions of urban space in Kunming, IIAS newsletter, 31(juli), pp. 8-8. Internationale congresbijdragen Verhage, R.W. (2003), The role of the public sector in urban development: lessons from Leidsche Rijn Utrecht (The Kleinhans, R.J. & Ouwehand, A.L. (2003), Housing restruc- Netherlands), Planning Theory & Practice, 4(1), pp. 29-44. turing as a social intervention: policy and research in the Netherlands. In – (Ed.), Le logement: outil de cohésion sociale. Actes du Colloque européen Liége – Belgique, Namur, Nationale publicaties (boeken en België: Ministeré de la region wallone, Division du logement, boekdelen) pp. 222-227. Kleinhans, R.J. (2003), Urban restructuring and social Beuker, T. & Wassenberg, F.A.G. (2003), Voortgang uitvoeimplications; what can we expect from planning. In – (Ed.), ring stedelijke vernieuwing. In – (Ed.), Uitdaging in uitvoering, praktijkboek IPSV 2002, Den Haag: ministerie VROM, ACSP-AESOP Third Joint Congress ‘The network society, the new context for planning’, Leuven, Belgium, pp. 1-16. pp. 57-58. Land, M. van der (2003), Cursory Connections: Urban Ties Daalen, G.M. van, Kleinhans, R.J. & Reinders, L.G.A.J. Third EuroConfe(2003), Bewonersonderzoek Complex 507 in Lombok. OTBouwof Rotterdam’s New Middle Class. In – (Ed.), stenen, 88. Delft: DUP Satellite, 103 pp. rence ‘The European City in Transition: The City and the Weimar: Europaïsche Urbanistik an der Bauhaus, UniHaars, A. & Wassenberg, F.A.G. (2003), Wijkvisie middenRegion’, gebied Vlissingen. Bouwsteen, 85, Delft: DUP Satellite, 105 pp. versität Weimar, pp. 1-9. Helleman, G. (2003), Beleidsontwikkelingen en dilemma’s in de stedelijke vernieuwing. In Klarenbeek, F.S.M., Kroon, S., *Publicatie niet vermeld in jaarverslag 2002.

l 67 l

Smeets, J.J.A.M., Vermaat, J.T. & Wals, H.F.L. (Ed.), Handboek Stedelijk Management, Den Haag: Reed Business Information, pp. b.3.1.1-b.3.1.42 Helleman, G. & Verhage, R.W. (2003), Ontwikkelingen in de procesarchitectuur. Deel 6 in serie: Inspiratiepapers Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 38 pp. Horst, H.M. van der & Wassenberg, F.A.G. (2003), Demografische en maatschappelijke ontwikkelingen. Deel 2 in serie: Inspiratiepapers Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 38 pp. Kagie, P., Sprinkhuizen, A. & Priemus, H. (2003), De leefbare buurt: herstructurering. In Boer, N. de, Broekman, H., Kagie, P., Sprinkhuizen, A. & Wild, J. de (Ed.), Heel de buurt gebundeld. Een staalkaart van vier jaar buurtgericht investeren. (Heel de buurt), Utrecht: NIZW Uitgeverij, pp. 150-170. Kleinhans, R.J. (2003), Vertrokken of weer op Pathmos. Ervaringen van geherhuisveste bewoners uit de Drentse buurt, Enschede: De Woonplaats, 55 pp. Kleinhans, R.J. & Bontekoning, Y.M. (2003), Herhuisvesting: ervaringen van bewoners uit de Drentse buurt. Samenvatting van 34 telefonische interviews met bewoners, Enschede: De Woonplaats, 6 pp. Kleinhans, R.J. & Westra, H. (2003), Stedelijke vernieuwing in de steigers, Utrecht: Mitros, 23 pp. Kleinhans, R.J. (2003), Herstructurering van stadswijken: verdringing of profijt voor de vertrekkers? In Priemus, H., Kloosterman, R. & Korthals Altes, W.K. (Ed.), ICES, stad & infrastructuur, Assen: Van Gorcum, pp. 81-93. Ouwehand, A.L. & Fortuin, K. (2003), Leidraad Sociale Wijkvisie, Den Haag: ministerie van VROM en Ministerie van VWS, 104 pp. Pennen, T. van der (2003), Een slingerbeweging in de tijd: de fysiek-ruimtelijke context. In Boer, N. de, Broekman, H., Kagie, P., Sprinkhuizen, A. & Wild, J. de (Ed.), Heel de buurt gebundeld. Een staalkaart van vier jaar buurtgericht investeren. (Heel de buurt), Utrecht: NIZW Uitgeverij, pp. 32-43. Verhage, R.W. & Sluis, R.J. (2003), Samenwerking bij stedelijke vernieuwing, Delft: DUP Science, 128 pp. Wassenberg, F.A.G. (2003), Denken over de toekomst van wijken. Deel 1 in serie: Inspiratiepapers Woonwijken van de toekomst, Gouda: Habiforum, 48 pp. Nationale congresbijdragen Ouwehand, A.L. (2003), Van vervalindicator naar motor van de vernieuwing: over scholen, winkels en speelplekken bij herstructurering. In – (Ed.), Reader studiemiddagen herstructurering Groningen, Nieuw Cement, tussenstand van de wijkvernieuwing in Groningen, Groningen: GRAS, pp. 41-44. Ouwehand, A.L. (2003), Nieuwe coalitie, nieuw beleid? In – (Ed.), Nieuwe coalities voor het wonen; Discussiedagen Bouwen en Wonen, Den Haag: Nirov, pp. 19-24. Reinders, L.G.A.J. (2003), Een staalkaart van buurten: imago, identiteit en herprofilering in de stedelijke vernieuwing. In – (Ed.), Nieuwe coalities voor het wonen; Discussiedagen Bouwen en Wonen, Den Haag: Nirov, pp. 91-95. Sluis, R.J. (2003), Samenwerking bij stedelijke vernieuwing. In – (Ed.), Nieuwe coalities voor het wonen; Discussie-

dagen Bouwen en Wonen, Den Haag: Nirov, pp. 135-140. Externe rapporten Daalen, G.M. van & Davis, S. (2003), Evaluatie Woonruimteverdeling Almere, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 134 pp. Helleman, G. & Wassenberg, F.A.G. (2003), Op zoek naar de vele betekenissen van duurzame woonwijken, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 16 pp. Horst, H.M. van der, Kruythoff, H.M. & Reinders, L.G.A.J. (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Deel 5: Bewonersorganisaties, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 34 pp. Kleinhans, R.J. & Westra, H. (2003), Onbedoelde effecten van stedelijke vernieuwing; op zoek naar een early warning system, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 14 pp. Kruythoff, H.M., Reinders, L.G.A.J., Daalen, G.M. van & Horst, H.M. van der (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Deel 1: Achtergronden, belangrijkste uitkomsten en conclusies, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 31 pp. Kruythoff, H.M. (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Deel 4: Marktpartijen, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 29 pp. Kruythoff, H.M., Reinders, L.G.A.J., Daalen, G.M. van & Horst, H.M. van der (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Samenvattende onderzoeksrapportage, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 27 pp. Land, M. van der & Reinders, L.G.A.J. (2003), Sociale wijkvisie middengebied, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 87 pp. Reinders, L.G.A.J., Kruythoff, H.M. & Daalen, G.M. van (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Deel 2: Gemeenten, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 40 pp. Reinders, L.G.A.J., Kruythoff, H.M. & Daalen, G.M. van (2003), Zicht op zeggenschap. Onderzoek naar de zeggenschap van bewoners over hun woning en woonomgeving. Deel 3: Woningcorporaties, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 45 pp. Wassenberg, F.A.G. (2003), Herhuisvestingsbalans Vernieuwing Bijlmermeer, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 21 pp. Wassenberg, F.A.G. & Elsinga, M.G. (2003), Actualisatie Volkshuisvestingsperspectief Woerden, Delft: Onderzoeksinstituut OTB, 15 pp. Vakpublicaties Boer, Nico de, Marlijn Lodewijks, Ton van der Pennen e.a. (2003), Herstructurering en de sociale opgave: State of the Art. Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn. Heide, H. ter & Draak, J. den (2003), In memoriam Cor Kruijt, Facta, 11(4), pp. 9-9. Horst, H.M. van der & Breek, P. (2003), EasyCity, Creatief commentaar op de hedendaagse stad, Vitale stad, 6(2), pp. 10-12. Horst, H.M. van der, Haars, A. & Ouwehand, A.L. (2003),

l 68 l

De praktijk van multicultureel bouwen, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(1), pp. 33-38. Kleinhans, R.J. (2003), Herhuisvesting onder de loep, Rooilijn, 36(5), pp. 230-235. Kleinhans, R.J. (2003), Een reactie op het PvdA-manifest “Iedereen onderdak in 2007”, Aedes magazine, 2003(25-26), pp. 38-38. Kleinhans, R.J. & Kruythoff, H.M. (2003), Opvang telt veel sprekers. Rotterdam is een Europese case study, Aedes magazine, 2003(19), pp. 11-11. Kleinhans, R.J. (2003), Het Nederlandse woningbeleid tussen droom en werkelijkheid, Migranten informatief, 7(147), pp. 26-29. Land, M. van der (2003), De vluchtige verbondenheid van de Rotterdamse nieuwe middenklasse met de stad, VHV-bulletin, 2003(december), pp. 8-11. Ouwehand, A.L. (2003), Open voor het avontuur: werken aan een sociale wijkvisie, Vitale stad, 6(10), pp. 24-27. Ouwehand, A.L. (2003), Prioriteitswijk: kiezen of delen in de stad. Vitale stad, 6(3), pp. 12-13. Ouwehand, A.L. (2003), Voordeeltjes voor herstructureringszones, 50 wijken hebben een klein streepje voor, Vitale stad, 6(3), pp. 24-25. Ouwehand, A.L. (2003), Een nieuwe coalitie, nu ook nieuw beleid? Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(6), pp. 16-20. Ouwehand, A.L. (2003), Maatschappelijke behoefte in de sfeer van sociale grondrechten. Vitale stad, 6(6), pp. 6-7. Ouwehand, A.L. & Reijndorp, A. (2003), In/uit, Rotterdamse stadsbevolking volop in beweging, Issues, 03(03), pp. 37-40. Priemus, H. (2003), Droom en daad in de stedelijke vernieuwing, B&G, 30(7/8), pp. 20-25. Priemus, H. (2003), Hoe trekken we de stedelijke vernieuwing vlot? Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(3), pp. 6-11. Priemus, H. (2003), Overheid moet investeren in kwaliteit ambtelijk apparaat, Vitale stad, 6(11), pp. 16-19. Priemus, H. (2003), Dilemma’s in de stedelijke vernieuwing. Zes adviezen voor VROM-minister Sybilla Dekker, Geografie, 12(7), pp. 12-14. Priemus, H. (2003), Succesfactoren voor een herstructureringsproject. In – (Ed.), 6e DHV-jaarcongres ‘U bent de vertragende factor in de herstructurering’, Zeist, pp. 1-2. Priemus, H. (2003), Herstructurering herzien. Meer aandacht voor sociaal-economische kanten van wijkaanpak, Bouwmarkt, 43(6), pp. 8-9. Priemus, H. (2003), Niks geen gedwongen spreiding, VNG Magazine, 57(42), pp. 13-13. Priemus, H. (2003), Rotterdam, VNG Magazine, 13(51/52), pp. 13-13. Priemus, H. (2003), Stagnerende stedelijke vernieuwing, VNG Magazine, 57(16), pp. 13-13. Priemus, H. (2003), Woningschaarste neemt ouderwets toe, GSB blad, 6(december), pp. 2-2. Reinders, L.G.A.J. (2003), Een supermarkt van wijkconcepten: imago, identiteit en herprofilering in de stedelijke vernieuwing, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(6), pp. 38-41. Reinders, L.G.A.J. (2003), Leap frogs en dragon heads: stad en moderniteit in Zuid-China, Agora, 19(3), pp. 37-40. Sluis, R.J. & Verhage, R.W. (2003), Onderzoek naar samenwerking bij stedelijke vernieuwing: alles draait om goe-

de verhoudingen, Aedes magazine, 2003(20), pp. 64-65. Sluis, R.J. & Wassenberg, F.A.G. (2003), Tirana: de zoete wraak op het totalitaire systeem, Geografie, 8(12), pp. 6-10. Smit, V. & Helleman, G. (2003), Van de nood een deugd maken, Agora, 19(2), pp. 22-24. Watson, S. & Reinders, L.G.A.J. (2003), Verborgen burgerzin: nieuwe vormen van gemeenschap en sociale organisatie, Agora, 19(5), pp. 10-12. Overige bijdragen Kleinhans, R.J. (2003), De sociale renovatie van Pathmos: maakbaarheid voor/door wie? Lezing op de bijeenkomst “Grote schoonmaak in Pathmos: Enschede, 20 februari. Kleinhans, R.J. (2003), De worsteling van Hoogvliet. Gastcollege t.b.v. bachelors-opleiding Antropologie aan de Universiteit van Utrecht: Utrecht, 3 april. Kleinhans, R.J. (2003), Herstructurering: in het spoor van de vertrekkers. Presentatiebijeenkomst DGW-NETHUR Partnership: Den Haag, 2 juli. Kleinhans, R.J. (2003), Herstructurering: in het spoor van de vertrekkers. Bijeenkomst Herstructurering (Steunpunt Wonen): Rotterdam, 24 september. Kleinhans, R.J. (2003), Kansrijke spreiding. Verslaglegging van de gelijknamige workshop op het congres “Sociale en fysieke krachtlijnen van stedelijke vernieuwing: Amsterdam, 4 december, workshop. Kleinhans, R.J. (2003), Social implications of urban restructuring; a comparative review of research. NETHUR school on housing, neighbourhoods and policy: Utrecht, 14 mei. Ouwehand, A.L. (2003), Den Haag Zuidwest, een naoorlogs stadsdeel in verandering. Uitgebreid interview voor Radio West in vijf deeltjes over de herstructurering van Den Haag Zuidwest naar aanleiding van de publicatie van essay in boek over Zuidwest: Den Haag, 13 januari. Ouwehand, A.L. (2003), Dilemma’s en discussies in de woonruimteverdeling. Inleiding op de OTB-studiedag Kiezen of (ver)delen?: Rotterdam, 18 juni. Ouwehand, A.L. (2003), De wijkaanpak: wenkend of wijkend perspectief? Inleiding op het seminar ‘Verder met vernieuwen’: Groningen, 9 oktober. Ouwehand, A.L. (2003), Fysiek en sociaal: over dynamiek, avontuur en relativiteit. Inleiding tijdens netwerkbijeenkomst wijkvernieuwing gemeentebreed ‘Vernieuwen is een avontuur’: Eindhoven, 6 november. Ouwehand, A.L. & Fortuin, K. (2003), Geen wijkvisie zonder sociaal fundament. Inleiding workshop op conferentie Sociaal-Fysieke krachtlijnen van stedelijke vernieuwing: Amsterdam, Meervaart, 4 december. Ouwehand, A.L. (2003), Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken. Cursusleiding en inleiding tijdens cursus Herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken: Doorn, 20 –21 november. Ouwehand, A.L. (2003), Hoogvliet: onderzoekswerk in uitvoering. Voorzitter kennisuitwisselingsbijeenkomst Corpovenista: Rotterdam Hoogvliet, 8 december. Ouwehand, A.L. (2003), Lokale partijen maken keuzes.

l 69 l

Inleiding, NIROV studiemiddag Herstructurering: een kwestie van kiezen: Amsterdam, 9 mei. Ouwehand, A.L. & Fortuin, K. (2003), Presentatie van de Leidraad Sociale Wijkvisie. Inleiding tijdens Werkbezoek ‘De sociale wijkvisie in de praktijk’, XS-2, KEI, VROM en VWS: Leiden, 18 november. Ouwehand, A.L. (2003), Renovatie: meerwaarde van het bestaande. Deelname debat op Nationale DuboDag 2003, Doelen: Rotterdam, 27 november. Ouwehand, A.L. (2003), Sociale wijkvisie als basis voor duurzame vernieuwing. Inleiding op expertmeeting Primo-NH: Purmerend, 2 december. Ouwehand, A.L. (2003), Stadslab Babberspolder-Oost revisited. Stadslabbijeenkomst Babberspolder-Oost revisited: Vlaardingen, 17 juni. Ouwehand, A.L. (2003), Stedelijke vernieuwing in de praktijk. Inleiding, OTB-cursus Recente ontwikkelingen in het wonen: Doorn, 15 mei. Priemus, H. (2003), Wat maakt het herstructureringsproject tot een succes? Inleiding tijdens het 6e DHV-jaarcongres ‘U bent de vertragende factor in de herstructurering’: Zeist, 8 mei. Priemus, H. (2003), Kiezen of (ver)delen. Woonruimteverdeling tussen vrije keuze en lokale sturing. Voorzitter OTB/Aedes studiedag: Rotterdam, 18 juni. Reinders, L.G.A.J. (2003), China in transit: shapes and symbols of public space in China. Presentatie in het kader van de collegecyclus Urbane Antropologie en Sociologie (Nado-cursus): Leiden, 13 maart. Reinders, L.G.A.J. (2003), Merkwaardige wijken: identiteitsstrategieën in de stedelijke herstructurering. Presentatie in het kader van kennnisuitwisseling Corpovenista-onderzoeken. Overkoepelende titel: ‘Hoogvliet: onderzoekswerk in uitvoering’, Informatiecentrum Hoogvliet Vernieuwt: Hoogvliet, 8 december. Reinders, L.G.A.J. (2003), Schrumpfende Stadt. Interview in het kader van een architectuurprijsvraag (prijswinnend ontwerp) voor het stadsdeel Volksmarsdorf: Leipzig, 20 januari. Wassenberg, F.A.G. (2003), De aanpak van hoogbouwwijken in Nederland. Gastcollege Volkshuisvesting, Beleid en Geografie, Universiteit Utrecht: Utrecht, 22 januari. Wassenberg, F.A.G. (2003), Inner city densification, management of high-rise developments, urban renewal of large housing estates and rehabilitation of older stock dwellings, Coordinator and Chairman Workshop 2 ENHR Conference making Cities Work!: Tirana, Albania 26-28 mei. Wassenberg, F.A.G. (2003), Renewal of large high-rise estates in the Netherlands; the Bijlmermeer as example. Twee inleidingen voor Séminaire Europe, Le renouvellement des grands ensembles, Ecole Nationale des Travaux Publics de l’Etat: Lyon, 3-4 februari. Wassenberg, F.A.G. (2003), Urban renewal in the Netherlands with the Bijlmermeer as example. Inleiding voor de politechnico of Milan, Italy, Department of Urban Planning: Amsterdam, 8 april. Wassenberg, F.A.G. (2003), Wijkvernieuwing. Inleider en cursusleider tijdens cursus ‘Herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken: Doorn, 2-21 november.

l 70 l

Onderzoeksprogramma Mobility Studies Internationale publicaties (boek en 2003 Congress, Jyvakyla, Finland, pp. 1-34. Janic, M. & Vleugel, J.M. (2003), Finding the right route(s) boekdelen) in city distribution: route choice and the impact of logistics routes. In Taniguchi, E. & Thompson, R.G. (Ed.), Proceedings Heuer, F., Furusawa, Y., Bockel, R. & Visser, J.G.S.N. (2003), Delivering the Goods, 21st century challenges to urban on the third international conference on city logistics, Madeira, goods transport, Parijs: OECD, 156 pp. Portugal: Eiichi Taniguchi, pp. 229-243. Janic, M. (2003), The potential to modal substitution. In Konings, J.W. (2003), Development of container barge Upham, P., Maughan, J., Raper, D. & Callum, T. (Ed.), Towards transport on small waterways. In – (Ed.), A new millenium. Are Sustainable Aviation, London: Earthscan, pp. 131-148. things the same?; Seventh NECTAR Conference, Umea, Sweden, pp. 1-15. Janic, M. (2003), The problem of airport capacity in Europe: A case of London Heatrow Airport. In – (Ed.), New Trends Konings, J.W. (2003), Network design for intermodal barge in European Air Traffici, Lund: Lund University Press, pp. 26-49. transport. In – (Ed.), Transportation Research Board, 82nd annual meeting, Washington: The National Academies, Kreutzberger, E.D. (2003), Transport Scale and quality of intermodal freight bundling networks. (Re)designing networks pp. 1-27. in theory and practice. In Dullaert, W., Jourquin, B.A.M. & Kreutzberger, E.D. (2003), Impact of innovative concepts Polak, J.B. (Ed.), Across the border. Building upon a quarter for load unit exchange on the design of intermodal freight networks. In – (Ed.), Transportation Research Board, 82nd century of transport research in the Benelux, Antwerpen: De Boeck, pp. 43-68. annual meeting, Washington: The National Academies, pp. 1-28. Kreutzberger, E.D., Macharis, C., Vereecken, L. & WoxeniInternationale congresbijdragen us, J. (2003), Is intermodal transport more environmentally friendly than all-road freight transport. A review. In – (Ed.), A Aronson, L.D., Konings, J.W. & Kreutzberger, E.D. (2003), new millenium. Are things the same?; Seventh NECTAR Conference, Umea, Sweden: NECTAR Group, pp. 1-23. Heuristic planning in intermodal drayage. In – (Ed.), A new millenium. Are things the same?; Seventh NECTAR Conference, Kreutzberger, E.D., Konings, J.W. & Aronson, L.D. (2003), Pre- and post haulage in intermodal freight networks. CalculaUmea, Sweden pp. 1-29. Bontekoning, Y.M. & Janic, M. (2003), Modelling Intermod- tion of performances and costs. In – (Ed.), A new millenium. al Hub-and-Spoke Freight Transport System: rail-rail terminals Are things the same?; Seventh NECTAR Conference, Umea, Sweden, pp. 1-24. versus shunting yards. In – (Ed.), Advancing Geography in partnership with you. 99th Annual meeting of the Association Kreutzberger, E.D., Macharis, C., Vereecken, L. & Woxeniof American Geographers, Washington: The Association of us, J. (2003), Is intermodal transport more environmentally American Geographers, pp. 1-15. friendly than all-road freight transport? A review. In – (Ed.), Bontekoning, Y.M. (2003), Modelling rail-rail exchange Bijdragen Vervoerslogistieke Werkdagen 2003 (deel 1), Delft: facilities in intermodal hub-and-spoke freight transport netSecretariaat Vervoerslogistieke Werkdagen p/a Connekt, pp. works. In – (Ed.), A new millenium. Are things the same? 169-197. Innovation, sustainability and efficiency in communication and Kreutzberger, E.D., Konings, J.W. & Aronson, L.D. (2003), transportation systems; Nectar Conference no. 7, Umea, Pre- and post haulage in intermodal freight networks. Calculation of performances and costs. In – (Ed.), Bijdragen VervoersSweden: CERUM, pp. 1-24. logistieke Werkdagen 2003 (deel 2), Delft: Secretariaat VerBrowne, M., Nemoto, T., Visser, J.G.S.N. & Whiteing, T. (2003), Urban freight movements and public-private partners- voerslogistieke Werkdagen p/a Connekt, pp. 169-198. hips. In – (Ed.), Proceedings on the third international confeNotteboom, T. & Konings, J.W. (2003), Organisational changes in the European barging industry and its impact on rence on city logistics, Kyoto: Institute for City Logistics, the barging network. In – (Ed.), Maritime Transport, globalisapp. 1-25. Janic, M. (2003), A model for assessment of the economic tion, Regional Integration and Territorial Development, Le consequences of large scale disruptions. In – (Ed.), 82nd Havre, France: Université Le Havre, pp. 1-27. Transportation Research Board Conference, Washington DC, Vleugel, J.M. & Visser, J.G.S.N. (2003), E-commerce and pp. 1-25. the consequences for freight transport. In – (Ed.), Proceedings Focus Group 1 Meeting: globalisation, e-economy and trade; Janic, M. (2003), An application of a methodology for assessment of sustainability of air transport system. In – (Ed.), STELLA-Sustainable transport in Europe and links and liasions Air Transport Research Society Conference, Toulouse, France, with America, Sienna, pp. 1-12. pp. 1-35. Vleugel, J.M. (2003), Freight villages and comparable iniJanic, M. (2003), Large scale disruption of an airline nettiatives: Relevance for urban transport. In Sucharov, L.J & work: A model for assessment of the economic consequences. Brebbia, C.A (Ed.), Urban transport IX, Urban Transport and In – (Ed.), Transportation Research Board, 82nd annual meet- the Environment in the 21st Century, Southampton, UK: WIT press, pp. 73-82. ing, Washington: The National Academies, pp. 1-20. Janic, M. & Stough, R. (2003), Charging for congestion at airports: dealing with an inherent complexity. In – (Ed.), ERSA

l 71 l

Internationale publicaties in tijdschriften Janic, M. (2003), High speed rail & air passenger transport: a comparison of the environmental performance, Proceedings of the institution of mechanical engineers part f-journal of rail and rapid transit, 217(4), pp. 259-269. Janic, M. (2003), Modelling operational economic and environmental performance of an air transport networks, Transportation research part d-transport and environment, 8(6), pp. 415-432. Janic, M. (2003), A methodology for assessing sustainability of air transport system, Journal of Air Transport Worldwide, 8(1), pp. 115-152. Janic, M. (2003), Assessment and management of quality of service at an passenger terminal, Transportation planning and technology, 26(3), pp. 239-263. Janic, M. (2003), Methodology for assessment of the sustainability of air transport system, Journal of Air Transport Worldwide, 8(1), pp. 115-152. Janic, M. (2003), Multicriteria evaluation of high-speed rail, transrapid maglev and air passenger transport in Europe, Transportation planning and technology, 26(6), pp. 491-512. Konings, J.W. (2003), Network design for intermodal barge transport, Transportation research record, 2003(1820), pp. 17-25. Kreutzberger, E.D. (2003), Impact of innovative concepts for load unit exchange on the design of intermodal freight networks, Transportation research record, 1820, pp. 1-10. Macharis, C. & Bontekoning, Y.M. (2003), Opportunities for OR in intermodal freight transport research: A review, European journal of operational research, 153(2), pp. 400-416. Nederveen, A.A.J., Konings, J.W. & Stoop, J.A.A.M. (2003), Globalization, international transport and the global environment, Transportation planning and technology, pp. 41-67. Externe rapporten Vleugel, J.M. & Oosterhout, G.P.C. (2003), Danzas Chemicals: A case study into the impact of integrated planning and improved ICT on logistics and transport, Deliverable WP 4, POET project, Delft: TRAIL Onderzoeksschool, 16 pp. Vleugel, J.M. (2003), Verklaring Stedelijke Distributie: Deelstudie kwalitatieve en kwantitatieve analyse Eindrapport, Delft: TRAIL Onderzoeksschool, 67 pp. Vleugel, J.M. (2003), Verklaring Stedelijke Distributie: Koepelnotitie, Delft: TRAIL Onderzoeksschool, 9 pp. Overige bijdragen Bontekoning, Y.M. (2003), Intermodal transport in Europe. Seminar voor de onderzoeksgroep en studenten van prof. E. Morlok, University van Pennsylvania: Philadelphia, 10 maart. Priemus, H. (2003), De publieke zaak: Verkeer in en om de wijk. Deelname aan TV serie ‘Oh, oh, Den Haag’, Tros TV (Antoinette Hertzenberg en Harm Eedens): 21 april. Priemus, H. (2003), Logistieke parken. Aanjagers voor

intermodaal vervoer en duurzame stedelijke distributie. Voorzitter OTB-studiedag: Utrecht, 9 april. Priemus, H. (2003), RAI Mobiliteitsdiner. Deelname (op uitnodiging) aan het RAI mobiliteitsdiner: Den Haag, 10 april. Vleugel, J.M. (2003, Denken vanuit onzekerheid; de visie van jonge onderzoekers. Invited commentator op RIVM/ICIS/NO-workshop van een paper van drs. S. in ’t Klooster.

l 72 l

Onderzoeksprogramma Geo Information and Land Development Proefschrift Dijk, T. van (2003), Dealing with Central European land fragmentation. A critical assessment on the use of Western European instruments. Technische Universiteit Delft, 21 oktober, Delft: Eburon, pp. 210. Internationale congresbijdragen Barry, M.B., Elema, I. & Molen, P. van der (2003), Ocean Governance in the Netherlands North Sea. In – (Ed.), Proceedings FIG Working Week 2003, Paris: FIG, pp. 1-17. Kok, B.C. (2003), Geo-information infrastructure innovated. In Salling, M.J. (Ed.), Proceedings URISA congress, Atlanta, U.S.A.: URISA, pp. 268-286. Korthals Altes, W.K. (2003), Transforming the Dutch welfare state and land policy for Dutch urban regeneration. In – (Ed.), Proceedings AESOP-ACSP 3rd Joint Congress, Leuven, Belgium, pp. 1-11. Lemmen, C.H.J., Molen, P. van der, Oosterom, P.J.M. van, Ploeger, H.D., Quak, C.W., Stoter, J.E. & Zevenbergen, J.A. (2003), A modular standard for the cadastral domain. In Konecny, M., Friedmannova, L., Kolar, M. & Stepankova, P. (Ed.), Proceedings of the 3rd international symposium on digital earth: information resources for global sustainability, Brno: International Society on Digital Earth, pp. 399-419. Loenen, B. van (2003), The impact of access policies in the development of a national GDI. In Bernard, L., Sliwinski, A. & Senkler, K. (Ed.), Geodaten- und Geodienste-Infrastrukturen - von der Forschung zur praktischen Anwendung; Münsteraner GI-Tagen, Münster: Institut für Geoinformatik, pp. 47-61. Ploeger, H.D. (2003), How the surface was won. Looking backwards: 2050 to 2003. In – (Ed.), Proceedings 1st international conference Sustainable Development & Management of the Subsurface; Utrecht, Delft: Delft Cluster, pp. 1-7. Stoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), Registration of 3D objects crossing parcel boundaries. In – (Ed.), Still on the frontline: Proceedings of the FIG working week and 125th anniversary of FIG, Frederiksberg: FIG Office, pp. 1/16-16/16. Zevenbergen, J.A. (2003), The Dutch system of land registration, title registration with a ‘privatized’ registrar. In – (Ed.), Proceedings EULIS seminar on Conveyancing Practices, Lund, Sweden: EULIS, pp. 1-15. Internationale publicaties in tijdschriften

Nationale publicaties (boeken en boekdelen) Bregman, A.G., Lubach, D.A., Greef, J.H. de, Ploeger, H.D. & Wolff, H.W. de (2003), Concurrentiebevordering op ontwikkelingslocaties, Den Haag: Instituut voor Bouwrecht, 38 pp. Haan, P. de (2003), Programma voor de grondpolitiek. In – (Ed.), Natuurlijk van belang. Opstellen aangeboden aan prof. mr. P.C.E. van Wijmen t.g.v. afscheid als advocaat bij A.K.D. Prinsen Van Wijmen te Breda en als annotator van het Tijdschrift Bouwrecht, Deventer: Kluwer, pp. 21-32. Jong, J. de & Koeman, N.S.J. (2003), Flexibilisering in de ruimtelijke ordening. In Struiksma, J., Velten jr., A.A. van, Vlas, P. & Waaijer, B.C.M. (Ed.), Vast en goed, Deventer: Kluwer rechtswetenschappelijke publicaties, pp. 121-128. Jong, J. de (2003), Samenvatting en aanbevelingen. In – (Ed.), Naar een meer positief stelsel van grondboekhouding? Preadviezen 2003 uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht, Deventer: Kluwer, pp. 85-89. Jong, J. de & Gier, A. de (2003), Juridische aspecten van digitalisering van PKB’s, Deel I. In – (Ed.), PKB’s digitaal? Verkenningen rond digitale uitwisselbaarheid van PKB inhouden, Den Haag: Ministerie van VROM, pp. 6-16. Korthals Altes, W.K., Nieuwenhuizen, S., Stevens, M. & Harkes, N. (2003). Organisatie van prestatie. Regie in de stedelijke ontwikkeling. Hoofd- en achtergrondrapportage. Rotterdam: ECORYS-Kolpron, 103 + 68 pp. Korthals Altes, W.K. & Nieuwenhuizen, S. (2002)*. Hoofdstuk C.521 Prijsvorming op basis van historische reeksen. In – (Ed.), Handboek grondbeleid en locatie-ontwikkeling, Den Haag: Elsevier, pp. 1-11. Korthals Altes, W.K. (2003), ICES en nationaal ruimtelijk beleid. In Priemus, H., Kloosterman, B. & Korthals Altes, W. (Ed.), ICES stad & infrastructuur, Assen: Van Gorcum, pp. 111-119. Ottens, H., Geertman, S., Lammeren, R. van, Kraak, M.J. & Jong, J. de (2003), Aanzet voor een Informatiemodel voor Planologische Kernbeslissingen, Den Haag: Ministerie van VROM, DG Ruimte, 17 pp. Ploeger, H.D. (2003), Commentaar op boek 7, titel 3, schenking. In Nieuwenhuis, J.H., Stolker, D.J.J.M. & Valk, W.L. (Ed.), Tekst en commentaar Burgerlijk Wetboek, boeken 5, 6, 7 en 8, 5e druk, Deventer: Kluwer, pp. 2535-2550. Ploeger, H.D. (2002)*, Supplement 26, titel 3, art. 20 en art. 21. In Kleijn, W.M. & Velten, A.A. van (Ed.), Zakelijke Rechten, Deventer: Kluwer, pp. 1-22. Ploeger, H.D. (2003), De juritectuur van de derde dimensie (over meervoudig ruimtegebruik, rechten op lucht en een ruimtelijk kadaster). In Struiksma, J., Velten jr., A.A. van, Vlas, P. & Waaijer, B.C.M. (Ed.), Vast en goed, Deventer: Kluwer rechtswetenschappelijke publicaties, pp. 179-192. Ploeger, H.D. (2003), Grond en grenzen; erven en percelen. In – (Ed.), Naar een meer positief stelsel van grondboekhouding? Preadviezen 2003 uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht, Deventer: Kluwer, pp. 65-84.

Barry, M.B., Elema, I. & Molen, P. van der (2003), Ocean Governance and the Marine Cadastre: The Netherlandse North Sea, Geomatica, 57(3), pp. 313-324. Dijk, T. van (2003), Scenarios of Central European land fragmentation, Land use policy, 20, pp. 149-158. Stoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), Property in 3D registration of multiple use of space: current practice in Holland and the need for a 3D cadastre, Computers, Environment and *Publicatie niet vermeld in jaarverslag 2002. Urban Systems, 26(6), pp. 553-570.

l 73 l

Rodrigues Lopes, D.L. (2003), 1A Goederen en zaken, roerend en onroerend goed. In – (Ed.), Praktijkboek onroerend goed, Deventer: Kluwer, pp. 1-41. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), 1B Kadasters en openbare registers. In – (Ed.), Praktijkboek onroerend goed, Deventer: Kluwer, pp. 1-57. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), 1E Burenrechten, mandeligheden, erfdienstbaarheden, kwalitatieve rechten en verplichtingen. In – (Ed.), Praktijkboek onroerend goed, Deventer: Kluwer, pp. 1-78. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), 1F Erfpacht, opstal, beklemming, grondrente. In – (Ed.), Praktijkboek onroerend goed, Deventer: Kluwer, pp. 1-68. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), G1 Inleiding goederenrecht. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-38. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), G2 Eigendom. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-44. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 1C Eigendom en eigendomsovergang. In – (Ed.), Praktijkboek onroerend goed, Deventer: Kluwer, pp. 1-73. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 4 Pacht en tijd. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-70. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 5 Het gepachte. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-45. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 6 Indeplaatsstelling en medepacht. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-24. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 7 Het voorkeursrecht van de pachter. In – (Ed.), Agrarisch grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-14. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 10 Nabeschouwing: de toekomst van de pacht. In – (Ed.), Agrarisch Grondverkeer, deel C: pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-3. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 8 Nieuwe pachtvormen. In – (Ed.), Agrarisch Grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-9. Rodrigues Lopes, D.L. (2003), H 9 Pachtprocesrecht. In – (Ed.), Agrarisch Grondverkeer, deel C, pachtwet, Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, pp. 1-25. Wolff, H.W. de (2003), A.111 Opbouw Gemeentewet. In – (Ed.), Handboek Grondbeleid en Locatie-ontwikkeling, Den Haag: Elsevier, pp. A.111.1-A.111.66. Wolff, H.W. de (2003), D.22 Voorkeursrecht. In – (Ed.), Handboek Grondbeleid en Locatie-ontwikkeling, Den Haag: Elsevier, pp. D-220-1-D-224-6. Zevenbergen, J.A. (2003), Het Oostenrijkse stelsel van grondboekhouding: enkele lessen. In – (Ed.), Naar een meer positief stelsel van grondboekhouding? Preadviezen 2003 uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht, Deventer: Kluwer, pp. 49-64. Zevenbergen, J.A. & Jong, J. de (2003), Inleiding. In – (Ed.), Naar een meer positief stelsel van grondboekhouding? Preadviezen 2003 uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht, Deventer: Kluwer, pp. 1-9.

Externe rapporten Greef, J.H. de & Korthals Altes, W.K. (2003), Grondkostentoerekening Parkeergarage Alkmaar, Delft: Sectie Geo-informatie en Grondbeleid, TU Delft, 25 pp. Zevenbergen, J.A. (2003), Studying transfer of part-parcels and easements in Finland, report on the short-term mission in the COST framework at Hensinki University of Technology, November 3-7, 2003, Delft: Sectie Geo-informatie en Grondbeleid, TU Delft, 6 pp. Vakpublicaties Haan, P. de (2003), Agrarisch grondbeleid: terugblik en vooruitzicht. Agrarisch Recht, 63(12), pp. 747-760. Haan, P. de (2003), Nogmaals de strafbaarheid van de overheid: onderscheid tussen rechtspersoon en openbaar gezag, Rechtsgeleerdheid Magazijn Themis, 164(3), pp. 145-150. Haan, P. de & Sluijs, L. van der (2003), Planmatige kavelruil en herverkaveling nieuwe stijl: naar een versnelde uitvoering van de ecologische hoofdstructuur, Agrarisch Recht, 63(1), pp. 2-11. Haan, P. de (24-01-2003), Compromisvoorstel vereniging SoW, Centraal Weekblad, pp. 9. Jellema, M. (2003), DataLand koestert Wet bescherming persoonsgegevens, B&G, pp. 34-35. Jellema, M. (2003), DataLand, makelaar in gemeentelijke vastgoedinformatie, B&G, pp. 30-31. Jong, J. de & Loenen, B. van (2003), EULIS: op weg naar harmonisatie van grondboekhoudingen in Europa, WPNR, 134(6528), pp. 333-335. Jong, J. de (2003), Midden Delfland, een geslaagde reconstructie in het landelijk gebied, VI Matrix, 11(1), pp. 31-31. Korthals Altes, W.K. (2003), Van Sinterklaas tot woekeraar. Over de relatie tussen projectontwikkeling en grondprijzen, Rabo Vastgoed Magazine, 12(3), pp. 1-5. Korthals Altes, W.K. (2003), Van minder geld naar meer regels: de actuele stand van zaken. In – (Ed.), Studiemiddag Actualiteiten grondbeleid en gemeentelijk voorkeursrecht. (pp. 1-5). Gouda: Elsevier. Loenen, B. van, Carton, L.J., Pluijmers, Y.C.M. & Rijsdijk, M. (2003), Jong en veelbelovend naar FIG 2000 - verslag. Geodesia, 45(1), pp. 10-13. Loenen, B. van (2003), Cost recovery policy irrational but understandable, GIM International, 2(17), pp. 45-47. Ploeger, H.D. (2003), Uit- en overbouwen: bouwen over de erfgrens, De notarisklerk, 80(1423), pp. 77-82. Ploeger, H.D. (2003), Grafmonumenten: eigendom en aansprakelijkheid, Nieuw Erfrecht, 4(4), pp. 63-65. Ploeger, H.D. (2003), Grafstenen en verticale natrekking nr. 38. Juridische Berichten voor het Notariaat (JBN), sept.(8), pp. 7-9. Priemus, H., Kloosterman, R. & Korthals Altes, W.K. (Ed(s)) (2003), ICES, stad & infrastructuur, Assen: Koninklijke Van Gorcum, 140 pp. Wolff, H.W. de (2003), Nieuw instrument voor stedelijke vernieuwing? Stedelijke herverkaveling. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 9(2), pp. 6-10.

l 74 l

Wolff, H.W. de (2003), Nieuwe regels over ruimtelijke ordening, Geo-info, 0, pp. 50-54. Zevenbergen, J.A. (2003), Annotatie bij Hoge Raad 21 juni 2002, Agrarisch Recht, 63(3), pp. 196-199. Zevenbergen, J.A. (2003), Annotatie bij Rechtbank Groningen, 11 februari 2003, Agrarisch Recht, 63(4), pp. 261-267. Zevenbergen, J.A. & Vliet, M. van (2003), Aansprakelijkheid inzake Puberr geregeld via potentiële markttucht, VI Matrix, 11(3), pp. 14-16. Overige bijdragen Dijk, T. van (2003), Een grondbank voor Centraal Europa, Interview met T. van Dijk door Tonie Mudde, In Delta, 16 oktober, p. 2. Dijk, T. van (2003), Interview in programma Noorderlicht VPRO Radio op 28 oktober, tussen 11 en 12 op Radio 1. Gravesteijn, J.T. (2003), Eervolle vermelding Tauw Jubileum Prijsvraag op 6 oktober. Titel inzending: Beheer en onderhoud van de zakkende binnenstad van Delft. Greef, J.H. de (2003), Lezing in het kader van de cursus ‘Leer uw Grond Prijzen’, Hilversum, 16 april. “Geschiedenis van het economische begrip grondwaarde”, Organisatie: Stichting voor Bedrijf en Overheid. Greef, J.H. de (2003), Interne cursus bij Deloitte & Touche, adviesgroep Ruimte & Vastgoed, 16 juni, Titel: Grondeconomie en Vastgoed. Greef, J.H. de (2003), Verzorgen van lezing in het kader van cursus ‘Leer uw Grond Prijzen’, Utrecht, 18 november. “Geschiedenis van het economische begrip grondwaarde”. Organisatie: Het Nederlands Vastgoed Instituut. Greef, J.H. de (2003), Verzorgen van gastcollege aan de Universiteit van Amsterdam op 20 november, over residuele grondwaarde. Haan, P. de (2003), Advies aan het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer inzake een Grondexploitatiewet. Haan, P. de (2003), Eigendomsverhoudingen bij privatisering van energiebedrijven; Advies aan Algemene Energieraad van 18 november, bijlage bij Advies Energieraad van 11 december over de organisatie en eigendom energienetten. Haan, P. de (2003), Advies aan de provincie Fryslân inzake de onverenigbaarheid van functies. Ploeger, H.D. (2003), De vestiging van het meervoudig gebruiksrecht. Voordracht 2e symposium van de Vereniging van Jonge Onroerend goed Juristen, 30 januari, Amsterdam. Jong, J. de (2003), Verzorgen inleiding en middagvoorzitter studiemiddag ‘Actualiteiten erfpacht’, Soestduinen, 19 februari. Jong, J. de (2003), Voorzitter symposium Binnenstedelijke Herontwikkeling, 11 september, Vereniging van Jonge Onroerend goed Juristen (JOJ). Jong, J. de (2003), Voorzitter studiemiddag De Reconstructiewet Concentratiegebieden. Hoe effectief is de moderne landinrichting? De Haagse Lobby, 24 september, Den Haag. Jong, J. de (2003), Lid promotiecommissie ir. R. van Overveld. Titel proefschrift: Bouwbesluit 2003: theorie en praktijk – Optimaliseren van bouwvoorschriften, DSU uitgevers bv. Den Haag.

Jong, J. de (2003), Lid promotiecommissie T. van Dijk. Titel proefschrift: Dealing with Central European land fragmentation. Jong, J. de (2003), Bijdrage aan SLIM-leergang Vervoersknooppunten en stedelijke centra. Meervoudig opdrachtgeverschap, verdeling van verantwoordelijkheden, contractvorming, 12 november. Jong, J. de (2003), Verzorging van lezing over juridische context DURP t.g.v. DURP-werkconferentie ‘Oneindig ruimtelijk plannen’ op 13 november, Amsterdam. Jong, J. de (2003), Kies de juridische grondslag van authentieke registraties pragmatischer, VI Matrix, jrg. 11, nr. 5, september, pp. 14-16. Kok, B.C. & Loenen van B. (2003), Analysis INSPIRE Consultation document Data Policy Questions 13, 14, 15, July, report for the INSPIRE initiative. The evaluation was used for the Report on the feedback of the Internet consultation on a forthcoming EU initiative establishing a framework for the creation of an Infrastructure for Spatial information in Europe’, 28 August, INSPIRE. Kok, B.C. (2003), Dagvoorzitter themadag Europese Geoinformatieprojecten met o.a. INSPIRE, Utrecht, 12 juni. Kok, B.C. (2003), Gastcollege aan Wageningen Universiteit op 1 oktober: Ontwikkelingen en trends in de informatievoorziening in Nederland, de VS en de Europese Commissie. Korthals Altes, W.K. (2003), Verzorgen van college ‘Ruimtelijke Regie” aan de Academie van Bouwkunst, Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten, Amsterdam, 20 februari. Korthals Altes, W.K. (2003), Verzorgen van college van de groep Real Estate & Housing van de fac. Bouwkunde op 3 april. Korthals Altes, W.K. (2003), Voorzitter afscheidssymposium prof. mr. Jitske de Jong, Gronduitgifte nader bekeken (tussen onroerend-goedrecht en vastgoedinformatierecht), Delft, 21 maart. Korthals Altes, W.K. (2003), Lid promotiecommissie T. van Dijk. Titel: Dealing with Central European land fragmentation Datum promotie: 21 oktober. Korthals Altes, W.K. (2003), Gastcollege over grondbeleid in het kader van de leerstoelgroep Landgebruiksplanning aan de Wageningen Universiteit: Samenhang met ruimtelijke ordening, 12 november. Korthals Altes, W.K. (2003), Voorzitter en lezing Grondbeleid: de actuele stand van zaken t.g.v. studiemiddag actualiteiten grondbeleid en gemeentelijk voorkeursrecht. Gouda, 9 oktober. Loenen, B. van & Kok, B.C., Witmer, R. (2003), themadag Europese Geo-informatieprojecten met o.a. INSPIRE, Utrecht, 12 juni, organisatie activiteiten. Loenen, B. (2003), Inleiding ‘Toegang tot overheidsinformatie: de gevolgen van Europese ontwikkelingen voor Nederland’ t.g.v. Themadag Europese Geo-informatieprojecten met o.a. INSPIRE, Utrecht, 12 juni, http://www.kvag.nl/fp_index.htm. Stoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), 3D aspects of cadastral data modelling. Bijdrage aan workshop on ‘Cadastral data modelling’, March 17-18, Enschede, 13 p. Sonnenberg, J.K.B. (2003), Medewerking verleend aan: The design of land consolidation pilot projects in Central and Eastern Europe. FAO Land Tenure Studies 6 ISBN 92-5-

l 75 l

105001-5. Guidelines prepared by David Palmer, Fritz Rembold, Paul Munro-Faure and Jonathan Lindsay in collaboration with Zeljko Bacic, Renée Giovarelli, Christian Graefen, Niels Otto Haldrup, Morten Hartvigsen, Mihail Kasabov, Wolfram Kneib, Diana Kopeva, Stephen Marosan, Henk Moen, Gábor Remetey-Fülöpp, Marioara Rusu, Hayk Sahakyan, Einhard Schidt-Kallert, Jan Sonnenberg, Joachim Thoman, Jiri Trnka and Adri van den Brink. Wolff, H.W. de (2003), Grondbeleid ingekaderd: de rol van de overheid. Bijdrage aan stoomcursus Grond- en Economische Zaken, Bestuursacademie Nederland, Den Haag, 20 februari. Wolff, H.W. (2003), de Planschade: gebruik WOZ-waarde. In jaarverslag Waarderingskamer 2002, p. 21, interview. Wolff, H.W. de (2003), ‘Stedelijke herverkaveling: Nieuw instrument uit de Nota Grondbeleid’, lezing voor directie Landinrichting Kadaster, Apeldoorn, 17 juni. Wolff, H.W. de (2003), Lezing t.b.v. studiedag Nieuw Grondbeleid, Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid, Grondbeleid ingeval van herstructurering, Rotterdam, 5 november. Zevenbergen, J.A. (2003), Verzorgen dagdeel cursus Informatievoorziening Gemeentelijk Vastgoed voor Bestuursacademie Zuid-Nederland, 28 januari. Zevenbergen, J.A. (2003), Sabbatical leave, gastonderzoeker (Gästforskare) aan de KTH, Department of Infrastructure, Section Real Estate Planning and Land Law, 1 april – 26 juni. Zevenbergen, J.A. (2003), Drie colleges Real Estate Planning and Development voor de opleiding Master of Science in Land Management aan de KTH Stockholm, 4 april. Zevenbergen, J.A. (2003), Verzorgen van deel Ph.D. course ‘Cadastral Development: The contribution of scientific enquiry; aan de Universiteit van Aalborg, 1 t/m 7 mei. Zevenbergen, J.A. (2003), Vier colleges tijdens het Urban Development Programma ‘Financing and Management of Local Infrastructure Initiatives’, KTH Stockholm, 5 en 6 juni. Zevenbergen, J.A. (2003), Conflict Resolutions in the Netherlands, some boundary cases, workshop Land conflict management in urban settlements in het kader van het SANPAD (South Africa-Netherlands research Programme on Alternatives in Development), Kaapstad, 5 augustus, lezing. Zevenbergen, J.A. (2003), Hoe effectief is de moderne landinrichting?, Lezing tijdens de studiemiddag De reconstructiewet concentratiegebieden, De Haagse Lobby, Den Haag, 24 september. Zevenbergen, J.A. (2003), ‘Land law and land registration’, Research Preperation INDIRA Project, Van Vollenhoveninstituut te Leiden op 7 oktober en 11 november, colleges. Zevenbergen, J.A. (2003), Presenteren ‘Cadastral domain modelling, a first step towards a cadastral domain ontology’ en deelname aan 4rd Wofkshop and 5th MC of COST Action G9 ‘Modeling Real-Property Transactions’, Sopron, 16 – 18 oktober. Zevenbergen, J.A. (2003), Bezoek gemeenten, ministeries, relevante diensten en andere organisaties in het kader van de Assessment Mission for the Kosovo Cadastral Support Programme in opdracht van UN-HABITAT, Pristina e.a. (Kosovo), 20-31 oktober. Zevenbergen, J.A. (2003), Drie colleges over land administration in het kader van de First Annual Workshop of the Gra-

duate School in Real Estate Management KIITO, Helsinki, 3-5 november. Zevenbergen, J.A. (2003), Bodeminformatie: van beheren naar benutten tijdens sessie Het belang van en de behoefte aan het vrijgeven van bodeminformatie aan derden, Platform Bodembeheer, Zwolle, 18 november, presentatie. Zevenbergen, J.A. (2003), Verzorgen van een deel van de bijscholingsdag voor medewerkers van de directie Landinrichting van het Kadaster, Utrecht, 8 december. Zevenbergen, J.A. (2003), Bespreking proefschrift in GIM International door dr. M. Lemmens. GIM October, pp. 11-11.

l 76 l

Onderzoeksprogramma GIS Technology Internationale publicaties (boek en standing? In – (Ed.), Proceedings of the ISPRS WG II/6, IV/1 boekdelen) and IV/2 joint workshop on ‘spatial, temporal and multi-dimensional data modelling and analysis’, London: ISPRS. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Geo-information engineering – Stoter, J.E. & Gorte, B.G.H. (2003), Height in the cadastre: changing technology in a changing society, De Lemmer: GITC, integrating point heights and parcel boundaries. In – (Ed.), 192 pp. Still on the frontline: Proceedings of the FIG working week and 125th anniversary of FIG, FIG Office, pp. 1/12-12/12. Stoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), Registration of 3D objects crossing parcel boundaries. In – (Ed.), Still on the Internationale congresbijdragen frontline: Proceedings of the FIG working week and 125th Aalders, H.J.G.L. (2003), History in spatial databases. In – anniversary of FIG, Frederiksberg: FIG Office, pp. 1/16-16/16. (Ed.), Proceedings of the 7th South East Asian Survey ConStoter, J.E. & Zlatanova, S. (2003), Visualising and editing gress, Hong Kong: The Hong Kong Institute of Surveyors, of 3D objects organised in a DBMS. In – (Ed.), Proceedings of pp. 1-8. the EuroSDR Commission 5 workshop on visualisation and rendering, Cambridge: EuroSDR. Arens, C.A., Stoter, J.E. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Modelling 3D spatial objects in a geo-DBMS using a 3D primitiStoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), 3D aspects of cadastral ve. In Gould, M., Laurini, R. & Coulondre, S. (Ed.), Conference data modelling. In – (Ed.), Proceedings of the FIG Workshop proceedings of the 6th AGILE conference on geographic infor- on cadastral data modeling, Frederiksberg: FIG Office. mation science, Lyon: INSA de Lyon, pp. 441-450. Verbree, E. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Better surface Lemmens, C.H.J., Molen, P. van der, Oosterom, P.J.M. van, representations by Delaunay tetrahedronized regular networks. In – (Ed.), ESRI international user conference, San Diego: Ploeger, H.D., Quak, C.W., Stoter, J.E. & Zevenbergen, J.A. ESRI, pp. 1-19. (2003), A modular standard for the cadastral domain. In Konecny, M., Friedmannova, L., Kolar, M. & Stepankova, P. Verbree, E. & Oosterom, P.J.M. van (2003), The STIN (Ed.), Proceedings of the 3rd international symposium on digi- method: 3D-surfce reconstruction by observation lines and tal earth: information resources for global sustainability, Brno: Delaunay TENS. In Maas, H-.G., Vosselman, G. & Streilein, A. (Ed.), Proceedings of the ISPRS working group III/3 workshop International Society on Digital Earth, pp. 399-419. ‘3-D reconstruction from airborne laserscanner and InSAR Lemmens, C.H.J. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Further data. Vol. XXXIV. International archives of photogrammetry, progress in the development of a core cadastral model. In – (Ed.), Still on the frontline: Proceedings of the FIG working De Lemmer: GITC, pp. 156-161. week and the 125th anniversary of FIG, Frederiksberg: FIG Verbree, E. & Oosterom, P.J.M. van (2003), The STIN Office, pp. 1/13-13/13. method: surface TIN representation by Delaunay TENS conLemmens, R., Vries, M.E. de & Aditya, T. (2003), Semantic strained by observation lines. In Gould, M., Laurini, R. & Coulondre, S. (Ed.), Conference proceedings of the 6th AGILE conextension of geo web service descriptions with ontology languages. In Gould, M., Laurini, R. & Coulondre, S. (Ed.), Confe- ference on geographic information, Lyon: Insa de Lyon, rence proceedings of the 6th AGILE Conference on geographic pp. 407-419. information science, Lyon: Insa de Lyon, pp. 595-600. Verbree, E. (2003), Location based services as challenging Oosterom, P.J.M. van, Grisé, S. & Lemmen, C.H.J. (2003), cases for project-driven education. In – (Ed.), EdUC 2003 ProDevelopment of a cadastral domain model. In – (Ed.), Proceed- ceedings, Redlands, California: ESRI, pp. 1-13. ings of the 2nd cadastral congress, Frederiksberg: FIG Office, Vermeij, M., Oosterom, P.J.M. van, Quak, C.W. & Tijssen, pp. 213-233. T.P.M. (2003), Storing and using scale-less topological data Oosterom, P.J.M. van, Quak, C.W. & Tijssen, T.P.M. (2003), efficiently in a client-server DBMS environment. In – (Ed.), ProPolygon: the unstable foundation of spatial modeling. In – ceedings of the 7th international conference on GeoComputa(Ed.), Proceedings of the ISPRS WG II/5, IV/1 and IV/2 joint tion, Leeds: GeoComputation, pp. 1-11. workshop on ‘spatial, temporal and multi-dimensional data Vries, M.E. de & Stoter, J.E. (2003), Accessing a 3D geomodelling and analysis, London: ISPRS, pp. 1-8. DBMS using web technology. In – (Ed.), Proceedings of the Oosterom, P.J.M. van, Quak, C.W. & Tijssen, T.P.M. (2003), ISPRS WG II/5, IV/1 and IV/2 joint workshop on ‘spatial, temporal and multi-dimensional data modelling and analysis’, Polygons: the unstable foundation of spatial modeling. In – (Ed.), Proceedings of the Dagstuhl Seminar 03401: computaLondon: ISPRS, pp. 1-8. Wadern: IBFI gem. Zlatanova, S. & Verbree, E. (2003), Technological developtional cartography and spatial modelling, GmbH Schloss Dagstuhl, pp. 1-8. ments within 3D location based services. In Sayed Jamaludin, A. (Ed.), Proceedings of the international symposium and exhiPenninga, F., Verbree, E., Quak, C.W. & Oosterom, P.J.M. (2003), Construction of the planer partition postal code bition on geoinformation 2003 (ISG03): geoinformation techvan nology for environmental management & economic developmap based on cadastral registration. In Hoel, E. & Rigaux, P. (Ed.), Proceedings of the eleventh ACM international symposi- ment, Selangor: Institution of Surveyors Malaysia, um on advances in geographic information systems, New York: pp. 153-160. The Association for Computing Machinery, pp. 134-140. Stoter, J.E. & Zlatanova, S. (2003), 3D GIS, where are we

l 77 l

(2003), Topology under the microscope, Geo:connexion, 2(6), pp. 29-30. & Oosterom, P.J.M. van (Ed(s.)) Lemmens, C.H.J. (2003), Oosterom, P.J.M. van & Lemmen, C.H.J. (2003), Towards a Computers, Environment and Urban Systems, 27(4). standard for the cadastral domain, Journal of geospatial engineering, 5(1), pp. 11-27. Lemmens, M.J.P.M. (Ed(s).) (2003), GIM International, 17(1 t/m 12). Quak, C.W., Stoter, J.E. & Tijssen, T.P.M. (2003), Topology in spatial DBMS. In Konecny, M (Ed.), Proceedings of the 3rd international symposium on digital earth: information resources for global sustainability, Brno: International Society on Internationale publicaties in tijdschriften Digital Earth, pp. 612-614. Rahman, A.A. & Zlatanova, S. (2003), Web-based threeBillen, R. & Zlatanova, S. (2003), Conceptual issues in 3D dimensional GIS. In Sayed Jamaludin, A. (Ed.), Proceedings of urban GIS, GIM International, 17(1), pp. 33-35. the international symposium and exhibition on geoinformation 2003 (ISG03): geoinformation technology for environmental Billen, R. & Zlatanova, S. (2003), 3D spatial relationships model: a useful concept for 3D cadastre? Computers, Environ- management & economic development, Selangor: Institution ment and Urban Systems, 27(4), pp. 411-425. of Surveyors Malaysia, pp. 349-349. Kluijver, H. de & Stoter, J.E. (2003), Noise mapping and Stoter, J.E. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Cadastral regiGIS: optimising quality and efficiency of noise effect studies, stration of real estate objects in three dimensions, UrisaComputers, Environment and Urban Systems, 27(1), pp. 85-102. Journal, 15(2), pp. 51-60. Lemmens, C.H.J. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Easy Stoter, J.E. & Ploeger, H.D. (2003), Property in 3D registraflow of cadastral information between organisations, towards a tion of multiple use of space: current practice in Holland and core cadastral domain model, GIM International, 17(5), the need for a 3D cadastre, Computers, Environment and pp. 12-15. Urban Systems, 26(6), pp. 553-570. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Establishing geo-information Stoter, J.E. & Salzmann, M. (2003), Towards a 3D cadasinfrastructure, GIM International, 17(9), pp. 56-61. tre: where do cadastral needs and technical possibilities meet? Lemmens, M.J.P.M. & Lemmen, C.H.J. (2003), StandardiComputers, Environment and Urban Systems, 27(4), pp. 395-410. GIM sation of the cadastral domain: lands, rights, persons, International, 17(4), pp. 40-47. Lemmens, C.H.J. & Oosterom, P.J.M. van (2003), Editorial 3D cadastres, Computers, Environment and Urban Systems, Externe rapporten 27(4), pp. 337-343. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Economic apartheid, GIM Bogaerts, M.J.M. & Fendel, E.M. (2003), The acquis comInternational, 17(3), pp. 11-11. munautaire related to the land registration sector (confidenLemmens, M.J.P.M. (2003), Future fate, GIM International, tial), Delft: TU Delft, 31 pp. 17(9), pp. 11-11. Oosterom, P.J.M. van (2003), Vision for the next decade of GIS technology. GISt (Ext. r. no. 20), Delft: TU Delft - Section Lemmens, M.J.P.M. (2003), Geospatial intelligence: augmented geo-information requires interoperability, GIM Interna- GIS technology, 53 pp. tional, 17(7), pp. 50-51. Quak, C.W. (2003), Grid functionality into Oracle for TNOLemmens, M.J.P.M. (2003), Kingdom to scale – a tale with- NITG. GISt (Ext. r. no. 25). Delft: TU Delft - Section GIS techout a happy ending, GIM International, 17(8), pp. 11-11. nology, 25 pp. Lemmens, M.J.P.M. (2003), LiDAR fire in India’s heart, GIM Stoter, J.E. (2003), 3D aspects of property transactions: International, 17(5), pp. 11-11. comparison of registration of 3D properties in the Netherlands and Denmark. GISt (Ext. r. no. 24), Delft: TU Delft, Section GIS Lemmens, M.J.P.M. (2003), Meta-pinpoint, GIM Internatechnology, 21 pp. tional, 17(11), pp. 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2003), On the road, GIM InternationTijssen, T.P.M., Vries, M.E. de & Oosterom, P.J.M. van al, 17(4), pp. 11-11. (2003), Comparing the storage of Shell data in Oracle SDO_Geometry version 9i and version 10g Beta 2 (confidenLemmens, M.J.P.M. (2003), Shifting ground beneath our feet, GIM International, 17(1), pp. 11-11. tial). GISt (Ext. r. no. 23), Delft: TU Delft, Section GIS technology, 18 pp. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Standardising the world, GIM International, 17(7), pp. 11-11. Zlatanova, S., Tijssen, T.P.M., Oosterom, P.J.M. van & Lemmens, M.J.P.M. (2003), Technology shapes the future, Quak, C.W. (2003), Research on usability of Oracle Spatial within the RWS organization. GISt (Ext. r. no. 21), Delft: GIM International, 17(2), pp. 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2003), The tractoritis trap, GIM Inter- TU Delft, Section GIS technology, 74 pp. national, 17(12), pp. 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Trustworthiness, GIM InternaVakpublicaties tional, 17(10), pp. 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2003), Utility cadastre, GIM InternaBinkhorst, V. & Zlatanova, S. (2003), De mogelijkheden tional, 17(6), pp. 11-11. van Oracle Spatial voor de natte sector, GeoNieuws, pp. 6-9. Louwsma, J.H., Tijssen, T.P.M. & Oosterom, P.J.M. van Internationale publicaties (Eds.)

l 78 l

Oosterom, P.J.M. van & Stoter, J.E. (2003), De balans tussen geometrie en topologie: nieuwe generatie geo-DBMS, Geodesia, 45(2003-2), pp. 70-77. Oosterom, P.J.M. van (2003), De stand van zaken rond het geo-DBMS, DB/M, 14(2), pp. 12-17. Overige bijdragen Aalders, H.J.G.L. (2003), Chairman Commission CEN/TC Geo-information, 10 november. Aalders, H.J.G.L. (2003), Voorzitter Commissie NEN351 240 Geo-informatie, 18 maart. Lemmens, M.J.P.M. (2003), GIM International interviews Preetha Pulusani, president, Intergraph Mapping and Geospatial Solutions, Greatest wish: market recovery. In: GIM International, 17(10), 7 september. Lemmens, M.J.P.M. (2003), GIM International interviews Tristan Grimbert, President and CEO, Mensi, Your success is our success. In: GIM International, 17(2), 6 september. Lemmens, M.J.P.M. (2003), GIM International interviews Vladimir A. Seredovich, vice rector SSAG, We wish to coperate with foreign universities. In: GIM International 17(3), 6 september. Oosterom, P.J.M. van (2003), 2D and 3D spatial data. Meeting on technology for a national geo-database infrastructure: Siena, 4-5 september, conferentiebijdrage. Oosterom, P.J.M. van (2003), Lid Scientific Council ITC, 1 januari. Stoter, J,E, (2003), 3D kadaster. Jota, TV-programma van Teleac: Nederland 1, 23 maart, onderzoekspresentatie. Stoter, J.E. (2003), Virtual reality en bouwen. Technobits, schooltelevisieprogramma van Teleax/NOT: Nederland 3, 11 december, interview. Zlatanova, S. (2003), Membership International advisory panel of the international symposium and exhibition on geoinformation. International symposium and exhibition on geoinformation 2003: Shah Alam, 13-14 oktober.

l 79 l

Bijlage 2

Dissertaties in voorbereiding

Naast en in relatie tot OTB-onderzoek werkt een aantal interne en externe promovendi aan een promotieonderzoek. Achter de naam van de promovendus staat tussen haakjes vermeld aan welke universiteit de promotie zal plaatsvinden. 1. Ontwikkelingen in de vraag naar dure koopwoningen Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. F.M. Dieleman (UU) prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. H.J.F.M. Boumeester, OTB/NETHUR (TU Delft) 2. Verschillen en overeenkomsten tussen de volkshuisvestingssystemen in zeven West-Europese landen Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. H.M.H. van der Heijden, OTB/NETHUR (TU Delft) 3. Improvement of intermodal rail transport by new generation terminals Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R. Dekker (Erasmus Universiteit Rotterdam) Promovendus: mw. ir. Y.M. Bontekoning, OTB/TRAIL (TU Delft) 4. New generation terminal concepts and innovative bundling concepts for combined transport. Identification of promising and missing developments Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. ir. P.H.L. Bovy (TU Delft) Promovendus: ir. E.D. Kreutzberger, OTB/TRAIL (TU Delft) 5. Nodes in freight transport; an analysis of the competitiveness of terminals for intermodal transport Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. J.W. Konings, OTB/TRAIL (TU Delft) 6. Centripetale en centrifugale krachten, economische activiteit en mobiliteit in polycentrische stedelijke regio’s Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R.C. Kloosterman (UvA) Promovendus: ir. B.W. Lambregts, OTB/NETHUR (TU Delft tot 1 november 2003, daarna Universiteit van Amsterdam)

7. The relationship between land use, transport services and travel behaviour Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. H.Timmermans (TU Eindhoven) prof. dr. D. Banister (UCL London) Promovendus: drs. C. Maat, OTB/NETHUR (TU Delft) 8. Aanpak van grootschalige woonwijken Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. F.A.G. Wassenberg, OTB/NETHUR (TU Delft) 9. Het beoordelen en verbeteren van de gezondheidsstatus van woningen Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Toegevoegd promotor: dr. ir. G.A.M. Vijverberg Promovendus: ir. E. Hasselaar, OTB/NETHUR (TU Delft) 10. Optimaliseren van de milieukwaliteit van woningen Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. N. Hendriks (TU Eindhoven) Promovendus: mw. ir. G. Klunder, OTB/NETHUR (TU Delft) 11. De samenhang tussen stedelijke en infrastructurele netwerken Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R.C. Kloosterman (UvA) Promovendus: drs. J.J. Trip, OTB/TRAIL (TU Delft) 12. The Housing Market Development and Its Implications – A Comparison Between the Randstad Region and the San Francisco Bay Area Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus Prof. dr. L. Fereira (MIT, Boston, de Verenigde Staten) Promovendus: Liou Cao (MIT, Boston, de Verenigde Staten) 13. Bouwbesluit en wijzigingen in de contractuele relatie tussen opdrachtgever, architect en uitvoerend bouwbedrijf Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. C.A. Adriaansens (Rijksuniversiteit Limburg) Promovendus: ir. H.H. van Zeeland, externe promovendus (TU Delft)

l 80 l

14. Woningkwaliteit in West-Europa Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. J.S.C.M. Hoekstra, OTB/NETHUR (TU Delft) 15. Sociale impact van herstructurering Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. G. Engbersen (EUR) Promovendus: drs. R.J. Kleinhans, OTB/NETHUR (TU Delft) 16. Risico’s van het eigenwoningbezit; een verklaringsmodel voor het gedrag van eigenaar-bewoners Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. P. Neuteboom, OTB/NETHUR (TU Delft) 17. The meaning of a dwelling: conceptual and methodological issues Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. H.C.C.H. Coolen, OTB (TU Delft) 18. Sustainable restructuring of late post-war housing areas Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. ing. A.F. Thomsen Promovendus: mw. M.M. Sunikka MSc, OTB (TU Delft). 19. The future of social housing provision in the Netherlands Promotor: prof.dr. ir. H. Priemus Toegevoegd promotor: dr. J.B.S. Conijn Promovendus: drs. A.G. Wolters, OTB (TU Delft) 20. Meerwaarde creëren binnen stedelijke netwerken: complementariteit, samenhang en samenwerking prof. dr. ir. H. Priemus Promotor: Promovendus: drs. E.J. Meijers, OTB (TU Delft) 21. Effectiveness of energy policies in realising CO2 -reduction in the building sector Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: mw. ir. W.M.C. Beerepoot, OTB (TU Delft) 22. Woning- en woonmilieuvoorkeuren van huishoudens en individuen prof. dr. P.J. Boelhouwer Promotor: Promovendus: drs. A.J. Zwarts, OTB (TU Delft)

23. Casco analysis for apartment redifferentiation Promotoren: prof. ing. A.F. Thomsen (faculteit Bouwkunde) prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: ir. M.T. Andeweg-van Battum (faculteit Bouwkunde, TU Delft) 24. Performance vraagstukken in ruimtelijke DBMSsen Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom prof. dr. ir. M.L. Kersten (UvA) Promovendus: drs. C.W. Quak, OTB (TU Delft) 25. 3D cadastre – Enabling registration in complex situations Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom prof. mr. J. de Jong Promovendus: drs. J.E. Stoter, OTB (TU Delft) 26. Ontsluiting van geo-informatie via netwerken Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: drs. M.E. de Vries, OTB/DIOC Betade (TU Delft) 27. Driedimensionale Topografische Terreinmodellering op basis van Tetraëder Netwerken: Top10-3D Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ir. E. Verbree (TU Delft) 28. Het modelleren van de dynamiek van kadastrale gegevens in een perceelsgewijs opgebouwd geo-informatiesysteem Promotor: prof. dr .ir. M.J.M. Bogaerts (emeritus hoogleraar) prof. ir. P. van der Molen (ITC) Promovendus: A.M. Tuladhar, Msc (TU Delft) 29. Authentieke registraties als bouwstenen voor een GII Promotoren: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ir. A.P. Kap (TU Delft) 30. The development of National Spatial Data Infrastructures: the role of access policies Promotoren: prof. mr. J. de Jong Promovendus: ir. B. van Loenen (TU Delft)

l 81 l

31. Vaststelling en vastlegging van gemeentegrenzen in Nederland Promotoren: prof. mr. J. de Jong prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ing. A.J. van der Meer (TU Delft) 32. Grondbeleidsinstrumentarium voor ontwikkeling van uitbreidingslocaties Promotoren: prof. dr. W.K. Korthals Altes Promovendus: mw. ir. D.A. Groetelaers (TU Delft) 33. Ordening en sturing van de grondmarkt Promotoren: prof. dr. W.K. Korthals Altes prof. dr. W. Salet Promovendus: drs. ing. J.H. de Greef (TU Delft) 34. Planrealisatie met rechthebbenden Promotoren: prof. mr. J. de Jong Promovendus: ir. H.W. de Wolff (TU Delft) 35. Housing economics Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. E.L.T. van Steen 36. Koopprijsontwikkelingen en marktwerking Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: P. de Vries 37. Lokaal beleid in de tijd gevolgd Promotor: prof. dr. J.W. Duyvendak Promovendus: drs. A.W. van der Pennen 38. Towards European territorial governance, the case of the Netherlands Promotor: prof. dr. A. Faludi (Universiteit Nijmegen) Co-promotor: dr. W.A.M. Zonneveld (TU Delft/Onderzoeksinstituut OTB) Promovendus: drs. B. Waterhout

l 82 l

Bijlage 3

Personeel

Directie prof. dr. P.J. Boelhouwer (wetenschappelijk directeur vanaf 1 september 2003) prof. dr. ir. H. Priemus (wetenschappelijk directeur tot 1 september 2003) prof. dr. W.K. Korthals Altes (vanaf 1 november 2003) Coördinatieteam prof. dr. ir. H. Priemus (voorzitter tot 1 september 2003) prof. dr. P.J. Boelhouwer (voorzitter vanaf 1 september 2003) mw. ir. Y.M. Bontekoning drs. H.C.C.H. Coolen drs. H.M.H. van der Heijden (vanaf 1 september 2003) prof. dr. W.K. Korthals Altes (vanaf 1 september 2003) drs. C. Maat (vanaf 1 september 2003) prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom (vanaf 1 september 2003) ir. A.L. Ouwehand dr. ir. G.A.M. Vijverberg (tot 1 april 2003) dr. ir. ing. H.J. Visscher (vanaf 1 april 2003) P.J. van Zinnen mw. drs. E. Philipsen (secretaris) Onderzoekssecties Sectie Duurzaam Woningvoorraadbeleid en Kwaliteitszorg dr. ir. G.A.M. Vijverberg (coördinator tot 1 april 2003) dr. ir. ing. H.J. Visscher (coordinator vanaf 1 april 2003) mw. ir. W.M.C. Beerepoot mw. ing. C. Boon mw. ir. A. van der Bos dr. ir. J.T. van Ginkel ir. E. Hasselaar dr. ir. H.P. Heeger mw. ir. G. Klunder ir. K.W. Korse dr. F.M. Meijer drs. N.E.T. Nieboer dr. ir. A. Straub mw. M.M. Sunikka MSc Sectie Vervoer en Infrastructuur mw. ir. Y.M. Bontekoning (interim coördinator) dr. M. Janic drs. J.W. Konings ir. E.D. Kreutzberger mw. dr. W.J. Kribbe (gedetacheerd via CiTG tot 1 dec. 2003) dr. ir. J.G.S.N. Visser dr. J.M. Vleugel

Sectie Stedelijke Vernieuwing en Wonen ir. A.L. Ouwehand (coördinator) mw. drs. C.M.M. Adriaanse mw. drs. G. van Daalen mw. drs. S. Davis (vanaf 10 maart 2003) drs. G. Helleman (tot 1 februari 2003) mw. drs. H.M. van der Horst (tot 1 februari 2003) drs. R.J. Kleinhans mw. dr. H.M. Kruythoff dr. M. van der Land drs. A.W. van der Pennen (vanaf 1 juli 2003) drs. L.G.A.J. Reinders drs. R.J. Sluis drs. F.A.G. Wassenberg Sectie Stedelijke en Regionale Ontwikkeling drs. C. Maat (coördinator vanaf 1 september 2003) drs. E.C. Hoppenbrouwer (tot 1 februari 2003) ir. B.W. Lambregts (tot 1 november 2003) dr. E. Louw (interimcoördinator tot 1 september 2003) drs. E.J. Meijers dr. A. Romein mw. dr. ir. M. Spaans (interimcoördinator tot 1 september 2003) dr. D. Stead drs. J.J. Trip drs. B. Waterhout dr. W.A.M. Zonneveld Sectie Volkshuisvesting en Woningmarkt prof. dr. P.J. Boelhouwer (coördinator tot 1 september 2003) drs. H.M.H. van der Heijden (coördinator vanaf 1 september 2003) drs. H.J.F.M. Boumeester dr. J.B.S. Conijn (tot 1 december 2003) drs. C.P. Dol mw. dr. ir. M.G. Elsinga dr. R.W. Goetgeluk mw. dr. M.E.A. Haffner drs. J.S.C.M. Hoekstra dr. T.J. Kauko (research fellow) dr. J.M. Kersloot drs. C.J.M. Lamain drs. A.A.A. Mariën drs. P. Neuteboom ir. drs. E.L.T. van Steen (vanaf 1 oktober 2003) P. de Vries drs. A.G. Wolters mw. drs. A.J. Zwarts

l 83 l

Sectie Geo-informatie en Grondbeleid (vanaf 1 september 2003) prof. dr. W.K. Korthals Altes (coördinator) (gedetach. via TBM) dr. ir. T. van Dijk ing. J.T. Gravesteijn drs. ing. J.H. de Greef mw. ir. D.A. Groetelaers mw. prof. mr. J. de Jong (gedetacheerd via TBM) mr. ing. B.C. Kok ir. A.P. Kap ir. B. van Loenen mr. dr. H.D. Ploeger mw. H. Verwest-Sinnema ir. H.W. de Wolff dr. J.A. Zevenbergen Sectie GIS Technologie (vanaf 1 september 2003) prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom (coördinator) (gedetacheerd via TBM) prof. ir. H.J.G.L. Aalders mw. E.M. Fendel dr. ir. M.J.P.M. Lemmens drs. C.W. Quak A.B. Smits mw. drs. J.E. Stoter drs. T.P.M. Tijssen ir. E. Verbree mw. drs. M.E. de Vries mw. dr. ing. S. Zlatanova Sectie Methodologie en Informatica drs. H.C.C.H. Coolen (coördinator) mw. C.H.M. van Eijk mw. C.M. Hazewinkel K. Sauren (vanaf 1 augustus 2003) J. Boks (gedetacheerd via OGD) Gasten mw. L. Cao prof. dr. J. den Draak ir. M. Jellema ing. A.J. van der Meer ir. J. Sonnenberg Beheer P.J. van Zinnen

Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht mw. A.D. Dersjant mw. E. Vogels Financieel Economische Zaken M.H.H. Hagendijk F. Jabbar I. Mikkelsen Personeel en Organisatie mw. C. Jautze mw. M. Kleijweg mw. M. Kole mw. D.M. van der Kruk Publicatiebureau drs. D.J. Dubbeling mw. drs. C.A. Faber J.M.A. Ruigrok H.W.M. Toneman Secretariaat mw. A.C. van den Bos mw. A.M.P. van Cooten-van den Bos mw. E.J.M.H. van Deurzen mw. C.W. Groeneveld mw. M. Klaucke (tot 1 september 2003) mw. J.A.M. Koopman-Schuurs mw. M.M.M. Lansbergen mw. B. van der Sluijs mw. M.J. Voskuil mw. G. Waaijer Voorlichting en publiciteit mw. A.D. Dersjant mw. drs. E. Philipsen Bibliotheek en documentatie (gedetacheerd via centrale bibliotheek TUD) M. Broekarts mw. M. Heijink H.J. Krul A.H. Ritter

l 84 l

OdC In mei 1998 is de OTB-onderdeelcommissie gevormd, als wettelijk onderdeel van de Ondernemingsraad TU Delft. De samenstelling van de OdC in 2003 is als volgt: mw. ir. G. Klunder (voorzitter) P. de Vries (secretaris) dr. R.W. Goetgeluk mw. C.M. Hazewinkel mr. H.D. Ploeger B. Stuivenberg (Ondernemingsraad TU Delft) Personeelscommissie mw. ir. A. v.d. Bos dr. R.W. Goetgeluk ing. J.T. Gravesteijn dr. A. Romein drs. R.J. Sluis A. Smits dr. ir. A. Straub mw. E. Vogels mw. dr. eng. S. Zlatanova

l 85 l

Bijlage 4

Maatschappelijke dienstverlening en nevenactiviteiten

Aalders, H.J.G.L. ■ Voorzitter Commissie NEN351 240 Geo-informatie ■ Lid Scientific Council GIS Ostrava ■ Onderwijscoördinator Opleiding Geodesie

Goetgeluk, R.W. ■ Coördinator ENHR-working group Migration, Residential Mobility and Housing Policy ■ Lid stuurgroep Nederlands Consortium LUMOS (Land Use Modelling) ■ Bestuurslid PvdA, afdeling Utrecht ■ Lid PvdA werkgroep Wonen RO, afdeling Utrecht ■ Voorzitter PvdA-werkgroep Europa: Europese verkiezingen, afdeling Utrecht

Boelhouwer, P.J. ■ Lid Advisory Board European Journal of Housing Policy ■ Lid Coordination Committee European Network for Housing Research ■ Lid Quality Group Woningbehoefteonderzoek 2002 ■ Vice-voorzitter Raad van Commissarissen woningbouwvGravesteijn, J.Th. ereniging Vecht en Omstreken ■ Voorzitter bewonersplatform Binnenstad-Noord Delft ■ Lid Raad van Toezicht Woningcorporatie De Goede Woning ■ Lid bestuur Nieuwe Delftsche Verhuurders Vereniging Zoetermeer ■ Voorzitter DGW-NETHUR partnership programma Haffner, M.E.A. ■ Editor-in-Chief Journal of Housing and the Built Environment ■ Lid International Editorial Advisory Board van Housing (HBE) Studies ■ Redactielid Journal of Housing and the Built Environment (HBE) Bontekoning, Y.M. ■ Coördinator NECTAR Cluster Goederenvervoer, netwerk voor transportonderzoekers in Europa Hasselaar, E. ■ Lid Programmaraad Onderzoekschool TRAIL ■ Directeur Klimaatbouw BV, ontwerp en productieontwikkeling voor de bouw Conijn, J.B.S. ■ Lid International Society for Indoor Air Quality (ISIAQ) ■ Lid Raad van Commissarissen Vestia Groep ■ Lid VIBA-werkgroep Duurzaam Bouwen en Gezondheid ■ Lid Raad van Commissarissen Bo-Ex’91 ■ Lid Commissie van Advies Eigen Haard Heeger, H. ■ Lid redactie Tijdschrift voor de Volkshuisvesting ■ Beleidsadviseur Com.Wonen, Rotterdam ■ Lid Commissie van Advies van de Statistieken voor de Bouwnijverheid Hoekstra, J.S.C.M. ■ Redactiesecretaris Journal of Housing and the Built Environment (HBE) Draak, J. den ■ Lid landelijke cliëntenraad Sociale Verzekeringsbank Amstelveen Jong, J. de ■ Voorzitter commissie bezwaarschriften en externe klachten■ Lid van de VROM-Raad behandeling, gemeente Waddinxveen ■ Commissielid voor de Vereniging voor Bouwrecht ■ Lid werkgroep wonen seniorenraad Waddinxveen ■ Lid dagelijks bestuur van het Instituut voor Bouwrecht ■ Lid Raad van Commissarissen Woningstichting Patrimonium Amsterdam Dubbeling, D.J. ■ Redacteur tijdschrift Bouwmarkt ■ Lid Raad van Commissarissen Vereniging Eigen Huis ■ Lid van de Mijnraad Elsinga, M.D. ■ Lid bestuur Instituuut voor Bouwrecht ■ Lid Raad van Commissarissen Woningstichting Maassluis ■ Lid redactieraad tijdschrift Bouwrecht ■ Lid Raad van Toezicht Woningstichting PWS Rotterdam ■ Lid redactie Tijdschrift voor de Volkshuisvesting Kleinhans, R.J. ■ Lid onderwijscommissie/p-raad onderzoekschool NETHUR Fendel, E.M. ■ Executive Secretary Urban Data Management Society ■ Lid Sectieraad Vastgoedinformatie en Grondbeleid van GeoInformatie Nederland (GIN) ■ Erasmus coördinator Opleiding Geodesie

l 86 l

Kok, B.C ■ Adviserend lid van de National Clearingshouse GeoInformation (NCGI) ■ Lid Steering Committee GSDI ■ Vice-voorzitter GSDI Working group on legal and economic aspects ■ Lid General Board Eurogi ■ Directeur/secretaris van de Ravi

Meijer, F.M. ■ Lid Working Commission W60 Performance concept in building ■ Lid Task Group TG37 Perfomance based building regulatory systems van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB)

Oosterom, P.J.M. van ■ Lid Scientific Council ITC Konings, J.W. ■ Lid Subcommissie Geo-Informatie Modellen, Nederlandse Commissie voor Geodesie ■ Lid Benelux Interuniversitaire Groepering van Vervoerseconomen (BIVEC) ■ Lid Taakgroep Ruimtelijke Basisgegevens 2010, Nederlandse Commissie voor Geodesie ■ Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) ■ Lid Bestuur MSc GIMA (Geographical Information Management and Applications) (Universiteit Utrecht, Wageningen Universiteit, ITC, TU Delft) Klunder, G ■ Lid Working Commission W100 Environmental Assessment of ■ Voorzitter Sectie GIS, Kring voor Aardobservatie en GeoBuildings van de Internationaal Council for Building informatica Research and Documentation (CIB) ■ Lid Sectieraad Geo-ICT van Geo-Informatie Nederland (GIN) ■ Lid Working Group Housing and Urban Sustainability van de ■ Lid Editorial Board Computers, Environment and Urban European Network for Housing Research (ENHR) Systems ■ Guest editor Themanummer 3D cadastres, Computers, Environment and Urban Systems Kreutzberger, E.D. ■ Onderzoekscoördinator van het EU-project Terminet ■ Lid Program Committee International Symposium on Spatial Data Handling ■ Lid Programmagroep en Vervoerslink van GOVERA (Goederenvervoer Randstad) ■ Lid Program Committee ACM-GIS ■ Lid Program Committee GI-Science Korthals Altes, W.K. ■ Scientific organizer Dagstuhl Seminar 03401 ‘Computational Cartography and Spatial Modelling’ (28 september – 3 okto■ Senior-consultant Ecorys/Kolpron (part-time tot 15 oktober ber 2003, Wadern, Duitsland) 2003) ■ Lid Dagelijks Bestuur onderzoekschool NETHUR ■ Lid Management Committee COST Action G9 on ‘Modelling real property transactions’ ■ Lid accreditatiecommissie RICS Nedeland ■ Voorzitter redactie Handboek Grondbeleid en ■ Lid college van deskundigen doctoraatbeurzen Locatieontwikkeling (Reed Business Information) ‘SB/2003B/geografie en cartografie’ van het Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen Lemmens, M.J.P.M. ■ Editor GIM International Ouwehand, A.L. Louw, E ■ Voorzitter Programmaraad NIROV Netwerk Bouwen en Wonen ■ Lid Forum Ruimte en Leefomgeving, Stichting Natuur en Milieu ■ Redactielid De Vitale Stad ■ Lid Raad van Commissarissen Woningbedrijf Rotterdam Maat, C. ■ Lid NECTAR, Network on European Communicatons and Ploeger, H.D. Transport Activity Research ■ Lid Onderzoekschool Ius Commune ■ Lid STELLA, Thematic Network (Sustainable Transport in ■ Medewerker WPNR ■ Medewerker Stichting ter bevordering van de notariële Europe And Links and Liaisons With America), Focus Group wetenschap 4: Environment, Safety, Health, Land Use, and Congestion ■ Juridisch redacteur De Notarisklerk Meer, A.J. ■ Lid boekenraad uitgeverij Ars Aequi, sectie privaatrecht ■ Hoofdredacteur Geo-Info ■ Voorzitter Working group on 3D Cadastre of FIG Commision 7

l 87 l

Priemus, H. ■ Gasthoogleraar Department of Urban Studies, University of Glasgow ■ Lid Editorial and Advisory Board Open House International ■ Voorzitter Editorial Board European Journal of Housing Policy ■ Leiding meerjarig NWO-programma De ruimtelijke inrichting van polycentrische stedelijke regio’s ■ Lid redactieraad Delft Integraal ■ Lid Adviesraad Delft University Press ■ Lid Curatorium NIROV Netwerk Bouwen en Wonen ■ Lid bestuur Hudig Stichting ■ Lid Adviescommissie TIPP (Tender Investeringsprogramma’s Provincies, ministerie van Economische Zaken) ■ Lid Raad van Commissarissen Bank Nederlandse Gemeenten NV ■ Voorzitter BNG-klankbordgroep Volkshuisvesting ■ Lid SER-commissie Ruimtelijke inrichting en Bereikbaarheid (RIB) ■ Lid jury Nationale Bouwprijs RAI Bouwbeurs ■ Lid Adviesgroep IFD-Bouwen (Industrialisatie-FlexibiliteitDemontage) ■ Columnist VNG-Magazine ■ Lid Programmaraad Onderzoekschool TRAIL (1995 - 2003) ■ Lid Stuurgroep Transport Research TRAIL-TNO (tot 1 september 2003) ■ Lid Council Unitech International ■ Lid directie Bsik-project Vernieuwend Ruimtegebruik ■ Wetenschappelijk directeur Bsik-project Vernieuwend Ruimtegebruik Wilko Quak ■ Lid TOP-10 gebruikersgroep Reinders, L.G.A.J. ■ Lid redactie Agora ■ Lid van Kring Leidse Urbanisten Romein, A. ■ Lid Campagnecommissie GroenLinks, afdeling Rotterdam ■ Lid redactie Parterre, ledenblad GroenLinks, afdeling Rotterdam ■ Lid steunfractie Centrumraad GroenLinks, afdeling Rotterdam Spaans, M. ■ Lid beoordelingscommissie Werkgroep (wetenschappelijke) Studiereizen Ontwikkelingslanden ■ Vice-voorzitter Raad van Commissarissen van Stichting Delftwonen, Delft

Stead, D. ■ Lid Editorial Board the Young Professionals’ Transport Visions Network (TVN) ■ Conference panel member for the European Council for an Energy Efficient Economy (ECEEE) ■ Invited contributor to the European Commission funded project Sustainable Mobility, Policy Measures and Assessment (SUMMA) ■ Invited contributor to stakeholder consultation on the European Commission’s Thematic Strategy on the Urban Environment ■ Clusterleider Transport Policy: Markets, Institutions and Environment, Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) Straub, A. ■ Lid Working Commission W70 Facility Management and Maintenance van de International Council for Building Research and Documentation (CIB) ■ Lid NEN-Commissie 351 261 Conditiemeting van bouw- en installatiedelen. Sunikka, M.M. ■ Lid Europees project BEQUEST (Framework IV, City of Tomorrow, Thematic Network) ■ Lid Europees project ROADCON/KISS/CONSIMOPT (Framework V, IST, Thematic Network) Tijssen, drs. T.P.M. ■ Lid Werkgroep Onderwijs en Onderzoek, Nederlandse Vereniging voor Kartografie ■ Lid SIM commissie (Spatial Information Management) van OGh (Oracle Gebruikersgroep Holland). Visscher, H.J. ■ Lid Stuurgroep afstuderen Volkshuisvesting, faculteit Bouwkunde, TU Delft ■ Lid Working Commission W60 Performance concept in building van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB) Visser, J.G.S.N. ■ Lid Benelux Interuniversitaire Groepering van Vervoerseconomen (BIVEC) ■ Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) ■ Lid Steering Committee Third International Symposium on Underground Freight Transportation by Capsule Pipelines and Other Tube/Tunnel Systems, Bochum (2004) ■ Lid Organizing Committee ‘Second International Conference on City Logistics’ 2003, Madeira ■ Directielid Institute for City Logistics, Kyoto (Japan)

l 88 l

Vleugel, J.M. ■ Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) ■ Lid Thematic Netwerk Sustainable Transport in Europe and Links and Liaisons With America (STELLA), focus Group 1: Globalisation, E-Economy and Trade ■ Lid Regional Science Association International (RSAI) en RSA Nederland (RSA-N) Vijverberg, G.A.M. ■ Lid sector onroerend goed van de Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud (NVDO) ■ Lid Working Commission W70 Facility Management and Maintenance van de International Council for Building Research and Documentation (CIB) ■ Lid Working Commission W60 Performance concept in building van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB) Wassenberg, F.A.G. ■ Coördinator van ENHR-working group The future of large scale housing estates Wolff, H.W. de ■ Secretaris werkgroep Polis van de vereniging Geo-informatie Nederland ■ Lid Editorial board International transactions in land management ■ Lid redactie Handboek Grondbeleid en Locatieontwikkeling (Reed Business Information) ■ Lid Raad van Advies Instituut voor Bouwrecht ■ Lid Binnenstadsforum gemeente Delft Zevenbergen, J.A. ■ Medewerker Tijdschrift Agrarisch Recht ■ Vice-voorzitter COST Action G9 Modelling Real Property Transactions ■ Lid redactie Wetgeving Landelijk Gebied Zlatanova, S. ■ Lid International advisory panel of the International Symposium and Exhibition on Geoinformation, Shah Alam, Malaysia Zonneveld, W.A.M. ■ Lid Onderwijscommissie Beroepsvereniging voor Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen (BNSP) ■ Lid redactie ‘Stedebouw & Ruimtelijke Ordening’ (recensies)