Onderzoek naar vismigratie in de Ringvaart aan de sluis van Evergem

Onderzoek naar vismigratie in de Ringvaart aan de sluis van Evergem 2001

David BUYSSE, Kristof VLIETINCK, Seth MARTENS, Raf BAEYENS & Johan COECK

Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud

Onderzoek uitgevoerd aan het Instituut voor Natuurbehoud in opdracht van Administratie Waterwegen en Zeewezen, Afdeling Bovenschelde

Instituut voor Natuurbehoud Kliniekstraat 25, 1070 Brussel

Onderzoek naar vismigratie in de Ringvaart aan de sluis van Evergem

David BUYSSE, Kristof VLIETINCK, Seth MARTENS, Raf BAEYENS & Johan COECK

Instituut voor Natuurbehoud Kliniekstraat 25 1070 Brussel Tel.: 02/558.18.41 Fax: 02/558.18.05 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected]

INHOUD

Dankwoord................................................................................................................................ 4 Samenvatting ............................................................................................................................ 5 Summary..…………………………………………………...…………………………...……7

1. INLEIDING EN DOELSTELLINGEN ................................................................. 9

2. MATERIAAL EN METHODEN ............................................................................ 10 2.1 Vismigratie........................................................................................................................ 10 2.1.1 Begrippen ............................................................................................................ 10 2.1.2 Diadrome migratie............................................................................................... 10 2.1.3 Migratie van zoetwatervissen: potadrome migratie ............................................ 11 2.1.4 De capaciteit en stimulus om te migreren ........................................................... 12 2.1.4.1 De capaciteit ......................................................................................... 12 2.1.4.2 De stimulus ........................................................................................... 12 2.1.5 Reproductie van enkele zoetwatervissen............................................................. 14 2.2 Onderzoeksmethodiek ..................................................................................................... 18 2.2.1 Niet-telemetrische methodes ............................................................................... 18 2.2.1.1 Vangstmethoden ................................................................................... 18 2.2.1.2 Merkmethodes ...................................................................................... 21 2.2.2 Telemetrische methoden...................................................................................... 22 2.2.2.1 Principe van radiotelemetrie in aquatisch milieu.................................. 23 2.2.2.2 Factoren die het signaal beïnvloeden.................................................... 23 2.2.2.3 Aanbrengen van de zenders .................................................................. 24 2.2.2.4 Gewicht van de zender ......................................................................... 24 2.3 Proefopzet ......................................................................................................................... 26 2.3.1 Vangsten en merken van vissen .......................................................................... 26 2.3.1.1 Doelstelling........................................................................................... 26 2.3.1.2 Materiaal en methoden ......................................................................... 26 2.3.2 Concentratiefuiken stroomafwaarts voor sluis en stuw....................................... 31 2.3.2.1 Doelstelling........................................................................................... 31 2.3.2.2 Materiaal en methoden ......................................................................... 31 2.3.3 Voorkeursmigratie van vissen: sluis of stuw....................................................... 32 2.3.3.1 Doelstelling........................................................................................... 32 1

2.3.3.2 Materiaal en methoden ......................................................................... 32 2.3.4 Biotelemetrie ....................................................................................................... 32 2.3.4.1 Doelstelling .......................................................................................... 32 2.3.4.2 Keuze van de geschikte zender ............................................................ 32 2.3.4.3 Conclusie .............................................................................................. 34

3. RESULTATEN ........................................................................................................ 36 3.1 Samenstelling van de visgemeenschap............................................................................ 36 3.1.1 Globale samenstelling ......................................................................................... 36 3.1.2 Samenstelling van de vangsten: aantals- en biomassaverdeling ......................... 40 3.2 Vangstevoluttie maandelijkse vangstcampagne ............................................................ 46 3.2.1 Catch Per Unit Effort (CPUE): aantallen per fuik per 24 u................................. 46 3.2.1.1 Maandelijkse evolutie........................................................................... 46 3.2.1.2 Maandelijkse evolutie per locatie ......................................................... 47 3.2.2 Catch Per Unit Effort (CPUE): biomassa per fuik per 24 u ................................ 48 3.2.2.1 Maandelijkse evolutie........................................................................... 48 3.2.2.2 Maandelijkse evolutie per locatie ......................................................... 49 3.2.3 Vangstevolutie en populatiesamenstelling van de meest voorkomende soorten. 50 3.2.3.1 Blankvoorn ........................................................................................... 50 3.2.3.2 Driedoornige stekelbaars ...................................................................... 54 3.2.3.3 Brasem .................................................................................................. 60 3.2.3.4 Snoekbaars ............................................................................................ 64 3.2.3.5 Baars ..................................................................................................... 67 3.2.3.6 Kolblei .................................................................................................. 70 3.2.3.7 Rietvoorn .............................................................................................. 73 3.2.3.8 Giebel.................................................................................................... 76 3.2.3.9 Paling .................................................................................................... 79 3.2.3.10 Tiendoornige stekelbaars .................................................................... 82 3.2.3.11 Pos....................................................................................................... 85 3.2.3.12 Karper ................................................................................................. 86 3.2.3.13 Vetje.................................................................................................... 87 3.2.3.14 Riviergrondel ...................................................................................... 88 3.2.3.15 Blauwbandgrondel .............................................................................. 89 3.2.3.16 Zeelt .................................................................................................... 90 3.2.3.17 Winde.................................................................................................. 91 3.2.3.18 Bittervoorn .......................................................................................... 92 3.2.3.19 Alver ................................................................................................... 92 3.2.3.20 Bermpje............................................................................................... 92 3.2.3.21 Regenboogforel................................................................................... 92 3.2.3.22 Rivierprik ............................................................................................ 93 3.2.3.23 Zeeforel............................................................................................... 93 3.2.3.24 Snoek .................................................................................................. 93 2

3.2.3.25 Spiering............................................................................................... 93 3.3 Concentratiefuiken........................................................................................................... 94 3.3.1 Concentratiefuiken voor en in de sluis ................................................................ 94 3.3.2 Concentratiefuiken in de stuwgeul ...................................................................... 95 3.3.3 Wekelijkse vangstevolutie tijdens de paaiperiode (maart-juni) .......................... 97 3.4 Merk- en hervangststudie................................................................................................ 99 3.4.1 Overzicht van de hervangsten ........................................................................... 100 3.4.2 Hervangstevolutie.............................................................................................. 102 3.4.2.1 Hervangstevolutie in het kanaal ......................................................... 102 3.4.2.2 Hervangstevolutie in de stuwgeul....................................................... 103 3.4.3 Migratie doorheen het sluis-stuwcomplex......................................................... 105 3.4.4 Mobiliteit en migratieroute van de gemerkte vissen ......................................... 105 3.5 Radiotelemetrie............................................................................................................... 108 3.5.1 Overzicht van de verzamelde gegevens ............................................................ 108 3.5.2 Mobiliteitscycli van de gezenderde vissen ........................................................ 110

4. BESPREKING........................................................................................................ 115 4.1 Samenstelling van de visgemeenschap in de Ringvaart.............................................. 115 4.1.1 Globale samenstelling ...................................................................................... 115 4.1.2 Evolutie van de vangsten................................................................................... 117 4.2 Migratiepatronen ........................................................................................................... 118

5. BESLUIT ................................................................................................................... 124

Referenties............................................................................................................................. 127 Bijlagen.................................................................................................................................. 132

3

Dankwoord

Dit onderzoek kwam tot stand in samenwerking met de Administratie Waterwegen en Zeewezen, Afdeling Bovenschelde: Wij danken •

Ir. Eric Van Den Eede, Afdelingshoofd van de Afdeling Bovenschelde;

•

Ir. Luc Verhaest en Ir. Catherine Puype voor de correcte en vlotte samenwerking en voor de opvolging van dit project.

Een extra dankbetuiging gaat uit naar de mensen van de Westbeke-sluis, in het bijzonder naar Michel Rombaut en zijn medewerkers Michel, Erwin, Edwin en Dirk voor het ter beschikking stellen van de loods waarin de vangsten werden verwerkt en het vismateriaal werd opgeslagen, de maandelijkse vriendelijke ontvangst en het ons herhaaldelijk uit de nood helpen bij technische problemen.

Dat het onderzoek naar vismigratie in de Ringvaart in Evergem een arbeidsintensieve klus was blijkt uit het lijstje medewerkers. Dankzij hun enthousiasme en werklust bij het vele veldwerk verliep alles vlot en in een aangename sfeer. Tot de vaste équipe veldwerkers behoorden: Johan Coeck, Seth Martens, Raf Baeyens, Kristof Vlietinck, David Buysse, Jo Van Egroo, Wim Van Gils, Alain Dillen en Tine Moermans. Wanneer één of meerdere personen verhinderd waren sprongen volgende vrijwilligers in de bres: Manu Van Haverbeke, Ann Govaerts, Peter Claus, Manuela Ghielli, Jurgen van Hoof, Bert Vanhulsel en Evelyn Geudens.

4

Samenvatting

Het sluis-stuwcomplex langs de Ringvaart te Evergem bestaat uit enerzijds een scheepvaartsluis en anderzijds een stuw die gesitueerd is in een omleidingskanaal rond de sluis. In een veldonderzoek werd nagegaan in hoeverre er migratiebelemmering optreedt ter hoogte van de sluis en/of stuw. Er wordt een antwoord gegeven op de vraag of er vismigratie waarneembaar is naar sluis en/of stuw en in hoeverre ze een obstakel vormen voor vismigratie. Om de verplaatsingen van vissen in de Ringvaart te bestuderen werd gebruik gemaakt van fuikvangsten, merktechnieken en radiotelemetrie. Tussen november 2000 en oktober 2001 werden maandelijks gedurende 24u twee maal schietfuiken geplaatst op 10 locaties rond sluis en stuw. Daarnaast werden tussen februari en mei wekelijks concentratiefuiken geplaatst voor sluis en stuw om eventuele “ophoping” van vissen na te gaan. Gevangen vissen werden van een individueel merk (fingerling-tag) of een groepsmerk (vinknip) voorzien. Parallel aan de vangst- en merkstudie werden in een telemetrie-onderzoek een aantal vissen uitgerust met een radiozender en dagelijks opgespoord. Tijdens het volledige onderzoek in de Ringvaart werden in totaal 24 vis- en 1 rondbeksoort gevangen. De belangrijkste en meest dominant aanwezige vissoort is de blankvoorn gevolgd door driedoornige stekelbaars en brasem. Naast blankvoorn, driedoornige stekelbaars en brasem zijn ook giebel, kolblei, pos, rietvoorn, tiendoornige stekelbaars, baars, paling en snoekbaars algemeen aanwezig in de visgemeenschap van de Ringvaart. Soorten die minder frequent maar toch nog in behoorlijke aantallen gevangen werden betreffen blauwbandgrondel (exoot), karper, vetje en zeelt. Eén- of enkelmalige vangsten werden er gedaan van rivierprik, spiering, zeeforel, bermpje, alver, bittervoorn, riviergrondel, winde, snoek en regenboogforel (exoot). Het hoogste aantal vissoorten werd gevangen in de stuwgeul met name 20. In de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex vertegenwoordigt de dominante blankvoorn uiteraard de meeste biomassa (63 %). De tweede meest gevangen soort, de driedoornige stekelbaars, vertegenwoordigt maar weinig biomassa (< 1 %). Giebel daarentegen neemt met zijn sterk gedrongen lichaam 10 % van de gevangen biomassa voor zijn rekening. Paling vertegenwoordigt 7 % biomassa, brasem 6 %, karper 4 %, rietvoorn en kolblei 3 % en snoekbaars en baars 1 %. Recordvangsten in de fuiken werden genoteerd in december, februari, april, mei, augustus en september. In december werd een school blankvoorn gevangen. De vangsten in februari, april en mei betroffen piekvangsten van massaal stroomopwaarts migrerende populaties driedoornige stekelbaarzen (februari) en blankvoorn en in mindere mate ook van rietvoorn en kolblei (april – mei). Ook via de vangstmerk-hervangststudie kon de massale stroomopwaartse migratie van blankvoorn in mei worden aangetoond. De piekvangsten in augustus en september betroffen hoofdzakelijk juvenielen (0+ jaarklasse) van blankvoorn, snoekbaars en baars. Twee vissen die met een radiozender uitgerust waren, een blankvoorn en een brasem, ondernamen duidelijk een stroomopwaartse migratie waarbij ze via de stuwgeul tot vlak tegen de stuw zwommen en daar tevergeefs pogingen ondernamen om een doorgang te vinden. Onze resultaten tonen ontegensprekelijk aan dat de voorkeursmigratieroute van de vissen de stuwgeul is. Praktisch alle stroomopwaarts trekkende vissen zwemmen in het voorjaar 5

resoluut de stuwgeul op en dit in tegenstelling tot de zeer lage vangsten voor de sluis waar geen migratiepieken vastgesteld werden. De massale vangst van stroomopwaarts migrerende driedoornige stekelbaars en blankvoorn in de stuwgeul zijn hiervoor het duidelijkste bewijs. Tijdens de volledige onderzoeksperiode november 2000 – oktober 2001 werden 547 hervangsten gedaan waarvan er 15 doorheen het sluis-stuwcomplex migreerden. We vingen 9 blankvoorns die het kunstwerk in stroomafwaartse richting passeerden en 6 blankvoorns die in stroomopwaartse richting migreerden. Dit toont de bijzonder geringe migratiemogelijkheden doorheen het sluis-stuwcomplex aan. De recordvangsten in de meest stroomopwaarts gelegen staalnamepunten in de stuwgeul tijdens de maand mei zijn immers enkel te verklaren door de grote aantallen migrerende paairijpe blankvoorns die het stuwkanaal opzwemmen maar de stuw als een barrière ervaren, waardoor aggregaties van vermoedelijk enorme aantallen blankvoorns voor de stuw ontstonden. Uit de resultaten van de bevissingen die gedurende 12 maanden werden uitgevoerd rond het sluis-stuw complex van de Ringvaart in Evergem mogen we besluiten dat, ondanks de nog aanwezige verontreiniging in het water, er door het saneringsprogramma van de voorbije jaren zich toch reeds een omvangrijke visgemeenschap kan handhaven in de Ringvaart. Ons onderzoek toont daarnaast in de eerste plaats aan dat niet enkel in rivieren belangrijke vismigraties voorkomen, maar ook in sommige kanaalsystemen zoals de Ringvaart belangrijke migraties van vissen vastgesteld worden die in relatie staan met de voortplanting van verschillende soorten en met de uitwisseling met binnenwateren. De aggregaties en migratiepieken van hoofdzakelijk driedoornige stekelbaars (februari) en blankvoorn (mei), maar ook van rietvoorn en kolblei (eveneens in mei), in de stuwgeul tonen, naast het bestaan van een massale trek, ook aan dat de migrerende vissen de stuwgeul boven de sluis verkiezen als migratieroute. De verschillende onderzoeksstrategieën die we gebruikten (fuikvangsten, merkexperimenten en radiotelemetrie) tonen duidelijk aan dat de stuw van Evergem voor stroomopwaarts migrerende vissen een niet-passeerbare barrière vormt die de uitwisseling met binnenwateren onmogelijk maakt. Om een goede migratie van vispopulaties uit het stroomafwaarts pand van de Ringvaart in Evergem en uit het kanaal Gent-Terneuzen met de stroomopwaartse binnenwateren mogelijk te maken en bijgevolg optimale reproductie- en uitwisselingsmogelijkheden te voorzien, zouden in principe best de barrière-effecten van het kunstwerk (sluis-stuw complex) zoveel mogelijk opgeheven moeten worden. In de studie worden tevens enkele oplossingsmogelijkheden besproken. In relatie met de globale problematiek van vismigratiemogelijkheden in het stroomgebied van de Bovenschelde wordt de aanbeveling gedaan om ook de andere (mariene) toegang tot de Ringvaart en het stroomgebied van de Bovenschelde te bestuderen om de opportuniteit en hoogdringendheid van het oplossen van beide migratieknelpunten af te wegen.

6

Summary The lock-weir-complex on the northern section of the Ghent Ring Canal (Evergem - Belgium) consists off a lock and a weir separated from each other by a small piece of land of approximately 500 m long, splitting this part of the northern section into two channels, one leading to the lock and one leading to the weir. In a field study we examined if the lock and / or weir are a migration barrier for upstream migrating fish. First we answer the question whether fish migration towards lock and / or weir was observed. Furthermore we examined if this lock and / or weir is a barrier for upstream migrating fish. To examine the upstream migration of fish in the northern section of the Ghent Ring Canal we made use of double traps (fykes), mark-recapture techniques and telemetry. Monthly samples were taken from November 2000 until October 2001 on 10 sampling points. Each point was sampled twice in one week. Traps were emptied after 24 hours. Alongside this monthly sampling strategy, the fykes in front of the lock and weir (concentration fykes) were put out weekly between February 2001 and May 2001. The purpose of this weekly sampling was to see if large concentrations of fish were present in front of these barriers. The caught fish were tagged (fingerling-tags) or received a small clip in their fin. For the radio tracking study fish with sufficient biomass were equipped with a transmitter and subsequently a daily positionfinding was carried out. During this whole-year study at the northern section of the Ghent Ring Canal a total of 24 fish species and 1 lamprey (Lampetra fluviatilis) were caught. The dominant species was roach (Rutilus rutilus) followed by three-spined stickleback (Gasterosteus aculeatus) and bream (Abramis brama). Also gibel carp (Carassius auratus gibelio), white bream (Blicca bjoerkna), ruffe (Gymnocephalus cernua), rudd (Scardinius erythropthalmus), ten-spined stickleback (Pungitius pungitius), perch (Perca fluviatilis), eel (Anguilla anguilla) and pike-perch (Stizostedion lucioperca) are common in the fish community of the northern section of the Ghent Ring Canal. Species that were caught less frequently but still in considerable numbers concern topmouth gudgeon (Pseudorasbora parva), carp (Cyprinus carpio), rain bleak (Leucaspius delineatus) and tench (Tinca tinca). Single or a couple of catches were done off the following species: river lamprey (Lampetra fluviatilis), smelt (Osmerus eperlanus), sea trout (Salmo trutta), stone loach (Noemacheilus barbatula), bleak (Alburnus alburnus), bitterling (Rhodeus sericeus), gudgeon (Gobio gobio), ide (Leuciscus idus), pike (Esox lucius) and rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Twenty fish species, the highest number, were caught in the weir channel. In terms of biomass roach (63 %) is the most dominant species in the fish community, followed by gibel carp (10 %), eel (7 %), bream (6 %), carp (4 %), rudd (3 %), white bream (3 %), pike-perch (1 %) and perch (1 %). The second most abundant but small three-spined stickleback represented very little biomass (0,5 %). Record catches were done in December, February, April, May, August and September. The record catch in December was one of a school of roach. Overall abundance in front of the weir exhibited peaks in February and in April and May. The first migratory peak in front of the weir in February was recorded for the three-spined stickleback. Roach on the other hand exhibited a tendency for aggregation below the weir in April and May, the same goes for rudd and white bream but in much smaller numbers. Also through a mark-recapture study the massive upstream migration of roach in May could be shown. High catches in August and September consisted mainly of young-of-the-year (0+) of roach, pike-perch and perch.

7

Although the radio tracking study had varying success, 2 fish species, namely one bream and one roach, showed marked upstream migrations towards the weir. These 2 specimens subsequently undertook several attempts to pass the weir but did not succeed in their intent. Our results show that the upstream migrating fish are attracted to the weir in stead of the lock. The massive catch of upstream migrating three-spined stickleback and roach in front of the weir clearly prove this statement. Between November 2000 and October 2001 547 marked specimens were recaptured, 15 of which passed through the lock-weir complex. We caught 9 roaches who migrated downstream through this complex and 6 roaches who migrated upstream. These results show that the chances for a fish to pass the lock-weir complex are minimal. The massive catches in 2 fykes placed under the weir in May are those of upstream migrating roaches. This year-round study documents that, thanks to increased waste water treatment, the fish community nowadays already exists out of 25 species. We have to comment however that water quality could and should still be improved. Our study proves that large upstream spawning migrations do not only occur in rivers but also in canals such as the Ghent Ring Canal. This canal could provide an alternative route for migratory species and could contribute to the exchange of fish species with their backwaters. Spawning migrations and aggregations below the weir were noticed for three-spined stickleback in February and rudd, white bream and especially roach in May. The continuous water flow in the weir channel attracts these upstream migrating fish and thus concentrations of fish were found in front of the weir and not in front of the lock. The different strategies we used in this study (catches with fykes, mark-recapture and radio telemetry) clearly show that the weir is a barrier for upstream migrating fish, so that exchange with further inland waterways is excluded. If we want to provide fish free migration possibilities, to better spawning grounds, the barrier effect of the lock-weir complex should be solved. In this study we also suggest some solutions for the obstruction of fish migration at this site. In relation to the global problematic nature of the obstruction of fish migration in the river basin of the Upper Scheldt we also suggest to study the (marine) land inward migration on the other end (southern section) of the Ghent Ring Canal. It is not unthinkable that it is much more important first to take mitigating actions at the lock-weir complex (Merelbeke) located on the southern section of the Ghent Ring Canal.

8

1. Inleiding en doelstelling

De laatste jaren is er steeds meer en meer aandacht besteed aan het onderzoek naar belemmeringen van vismigratie en het opheffen van deze knelpunten. De beschikking van 26 april 1996 van het Comité van Ministers van de Benelux Economische Unie inzake de vrije migratie van vissoorten in de hydrografische stroomgebieden van de Beneluxlanden stelt dat de vrije migratie van alle vissoorten in alle hydrografische stroomgebieden voor 1 januari 2010 mogelijk moet zijn (Benelux, 1996). Door de Afdeling Boven-Schelde van de Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ) van het Departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN) van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap werd opdracht gegeven voor een onderzoek naar vismigratie op de Ringvaart. Het onderzoek sluit aan bij de Startnota: “De tweede sluis te Evergem” en bestaat uit drie luiken (AWZ, 1997). ‰

In 1998 werd het visbestand onderzocht op de Ringvaart te Gent. Dit eerste onderzoeksluik werd uitgevoerd door het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW). Uit dit onderzoek bleek dat er op Ringvaart vijftien vissoorten voorkomen (Monden et al., 1998).

‰

Dit onderzoeksluik dient uit te wijzen of het sluis-stuwcomplex te Evergem een knelpunt is voor vismigratie en waar het knelpunt zich juist situeert. Daartoe wordt nagegaan of er vismigratie waarneembaar is naar de sluis, naar de stuw of naar beide en in hoeverre de sluis en de stuw elk een obstakel vormen voor vismigratie. Twee onderzoeksmethoden zullen hierbij gehanteerd worden: vangststudie en radiotelemetrie.

‰

Welke oplossing er moet geconstrueerd worden om het knelpunt op te lossen is het onderwerp van een eventueel derde onderzoeksluik.

9

2. Materiaal en methoden

2.1 Vismigratie 2.1.1 Begrippen Vismigratie of vistrek zijn verplaatsingen van vissen die een groot deel van de populatie of van een leeftijdsklasse betreffen. De verplaatsingen vinden plaats met een voorspelbare periodiciteit gedurende de levenscyclus van een soort. Hierbij worden twee of meer ruimtelijk gescheiden habitats gebruikt. De verplaatsingen van de vis zijn functioneel voor de overleving van de soort. Hierdoor worden kleinschalige verplaatsingen van de vis buiten het begrip vismigratie geplaatst (Raat, 1994). Deze verplaatsingen gebeuren vaak binnen het territorium en home range (Peter, 1998). Migratie stroomopwaarts of stroomafwaarts rivieren houdt dus een cyclische alternatie in tussen twee of meer habitats. Jonge vissen komen tevoorschijn uit het paaihabitat gebruikt door hun ouders en verplaatsen zich hetzij passief hetzij actief naar hun eerste voedselhabitat. Gewoonlijk moeten juvenielen zich dan verplaatsen van hun eerste voedselhabitat naar een overlevingshabitat of schuilhabitat wanneer er zich ongunstige toestanden voordoen (Northcote, 1998). Deze ongunstige omstandigheden kunnen bepaalde negatieve abiotische condities, de aanwezigheid van predatoren of pathogenen zijn (Wootton, 1992). Migratiegedrag bij vissen kan worden onderverdeeld in twee types: potadroom en diadroom. Potadroom migratiegedrag gebeurt volledig in inlandse wateren of binnen een riviersysteem, terwijl diadroom migratiegedrag zich afspeelt in een overgangszone tussen zoet en zeewater (Northcote, 1998).

2.1.2 Diadrome migratie Diadroom migratiegedrag kan verder worden onderverdeeld in anadrome, katadrome en amfidrome migratie (Northcote, 1998). Bij anadrome migratie leven vissen als oudere juvenielen en subadulten in de zee maar trekken bij rijpheid de rivier op om te paaien (vb. zalm, rivierprik, trachuruspopulaties van driedoornige stekelbaars). Naast deze strikt anadrome vissen zijn er een aantal soorten waarvan de juvenielen vanuit zee estuaria of kanalen opzwemmen. Zo worden er op de Schelde ter hoogte van Antwerpen (brakwaterzone) in het voorjaar grote aantallen juveniele bot aangetroffen terwijl in het najaar onder andere juveniele sprot, haring en tong worden aangetroffen (Vlietinck, 1998). Mariene en anadrome vissen kunnen ook kanalen optrekken. Een onderzoek naar het visbestand op het Boudewijnkanaal (brakwater) leverde naast rivierprik en driedoornige stekelbaars ook tal van mariene soorten op (Van Thuyne et al., 1995). Katadrome migratie verwijst naar vissen die hun hele vroege leven doorbrengen in zoetwater maar bij rijpheid de rivier aftrekken naar zee om te paaien (bijv. paling). 10

Amfidrome migratie (zich verplaatsen tussen rivieren en de oceaan) verwijst naar vissen die aanzienlijke delen van leven spenderen in zowel zoetwater als in zeewater, zich voeden en opgroeien in beide, en waar de migraties geen directe relatie schijnen te hebben met reproductie.

2.1.3 Migratie van zoetwatervissen: potadrome migratie Voor salmoniden zijn de paai- en voedselhabitats duidelijk geografisch gespreid. Vele zoetwatervissen blijven echter in een beperkt areaal gedurende hun levenscyclus, maar ze selecteren verschillende habitats voor welbepaalde doeleinden. Een soort als winde gebruikt dezelfde plaatsen als paaihabitat en habitat om voedsel te zoeken in de zomer, maar gebruikt een ander habitat als schuilhabitat bij ongunstige omstandigheden (bijv. in de winter). Op figuur 2.1 zijn de drie habitats weergegeven alsook de overlappende habitats (Lucas et al., 1998).

schuilmigratie

voedselmigratie

voedsel/groei habitat voedselmigratie

paaimigratie

winter/schuil habitat

paaihabitat

paaimigratie

schuilmigratie

Figuur 2.1: Schematisch model voor de migratie van residente zoetwatervissen tussen hun voornaamste habitats.

2.1.4 De capaciteit en stimulus om te migreren 11

Lucas et al. (1998) beschrijven de capaciteit van vissen om te kunnen migreren alsook de interne en externe prikkels die een vis ertoe aanzetten om een migratie te ondernemen. In figuur 2.2 zijn de interne en externe prikkels aangegeven die een vis kunnen stimuleren om te migreren.

2.1.4.1 De capaciteit Hoewel de migratie stroomafwaarts kan bereikt worden met weinig energetische uitgaven, door passieve drift met de stroming, vereist de migratie in stroomopwaartse richting van de vis dat hij sneller zwemt dan de stroomsnelheid wat de nodige energetische kost met zich meebrengt. De zwemprestatie van vissen bevat twee componenten: de snelheid waartegen een vis kan zwemmen (burst-speed swimming) en de tijd gedurende dewelke een vis kan zwemmen aan een bepaalde snelheid (sustained speed swimming). Beiden nemen toe met toenemende lengte van de vis. Vissen variëren echter in lichaamsvorm, metabolisme en strategieën voor opname en transport van zuurstof. Dit resulteert in een enorme variëteit aan zwemprestaties. Burst-speed zwemmen waarbij gebruik gemaakt wordt van wit spierweefsel kan door vissen niet langer dan 10 tot 15 seconden worden volgehouden en ze schakelen dan over naar sustained-speed zwemmen waarbij rood spierweefsel gebruikt wordt, en dit kan gewoonlijk tussen 10 en 200 minuten worden aangehouden. Deze waarden hangen echter sterk af van de lengte van de vis tezamen met andere factoren zoals temperatuur, zuurstof, conditie, stress,… (Northcote, 1998).

2.1.4.2 De stimulus Gedrag is een resultaat van interne en externe prikkels welke interageren om een respons te stimuleren. Interne factoren: -

ontogenetische (ontwikkeling als individu) veranderingen: ontogenetische veranderingen in de respons op prikkels zijn het resultaat van maturatie, wat intrinsieke processen inhoudt en van ervaring van het milieu. De meest duidelijke ontogenetische verandering in gedrag heeft te maken met de paaiactiviteit welke een aanzienlijke impact heeft op het migratiegedrag van vele vissoorten. Daarbij komt dat de migratie van 0+ vissen van de paaigronden ook een belangrijke ontogenetische verandering is;

-

honger/beschikbaarheid van prooien: vele vissoorten migreren om voedsel te zoeken, soms over aanzienlijke afstanden en met toegenomen risico tot predatie. De prikkel om te migreren om voedsel te zoeken houdt zowel een gastrische factor in gebaseerd op een gevuld darmkanaal als een systemische (van het hele lichaam) factor welke de metabolische balans weerspiegelt;

12

-

homing: vele migrerende vissoorten keren terug naar de plaats of kort bij de plaats waar ze werden geboren om te paaien (Wootton, 1992). Homing kan ook plaatshebben naar een schuil- of voedselhabitat;

-

individuele verschillen: individuen binnen een populatie kunnen een verschillend gedrag vertonen in hun vermogen of motivatie om te migreren. De baarspopulatie in de Kleine Nete bijvoorbeeld kan onderverdeeld worden in een statische en een mobiele groep. De baarzen in het homogene deel waren mobieler dan degene in het heterogene deel (Bruylants et al., 1986b);

-

angst/ontwijken van predatoren: vele vissen en levensstadia verplaatsen zich om predatoren te ontwijken.

Externe factoren: -

licht: de verplaatsingen en activiteit van vele vissoorten worden beïnvloed door de circadiane ritmes van nacht en dag. Deze verplaatsingen zijn gewoonlijk een respons op predatoren gedurende de dag maar in vele gevallen is de juiste oorzaak onbekend of verandert deze gedurende het jaar. Bij brasem in het meer Constance werd ’s morgens en ’s avonds een diurnale migratie tussen littorale en pelagische zones waargenomen (Schulz & Berg, 1987);

-

hydrologie en meteorologie: overstromingen, hoge waterstanden of hoge stroomsnelheden kunnen de oorzaak zijn dat vissen zich naar een ander deel van de rivier verplaatsen;

-

temperatuur: vermits vissen poikilotherm zijn, zijn ze gewoonlijk actiever bij hogere temperaturen en migraties bij de meeste riviervissen hebben dan ook niet plaats bij temperaturen lager dan 5°C. Als gevolg hiervan wordt temperatuur beschouwd als een factor die de migratie van vele vissoorten op gang brengt;

-

waterkwaliteit: ten gevolge van vervuiling of ongunstige waterkwaliteit kunnen vissen zich verplaatsen in de rivier. In de Vltava rivier in Praag heeft het visbestand een lage diversiteit stroomafwaarts van de lozing van afvalwater (Kubečka, J. & Vostradovský, 1995);

-

beschikbaarheid van prooien: vissen kunnen hun verspreiding van dag tot dag wijzigen wanneer de beschikbaarheid van voedsel wijzigt. De voedselbronnen in de meeste natuurlijke waters variëren ook voortdurend en het merendeel van de vissen reageren hierop door bijvoorbeeld te veranderen van een benthische zoekwijze naar voedsel naar een pelagische wijze van voedsel zoeken, van deeltjesvoeding naar filtervoeding of door te migreren naar andere habitats;

-

verplaatsing: wanneer vissen worden verplaatst uit hun leefomgeving of verblijfplaats door overstromingen of door experimentele wegname, zijn sommigen in staat om naar hun habitat terug te keren;

-

dichtheidsafhankelijke factoren: toenemende populatiedichtheid en competitie kunnen vissen aanzetten om zich te verplaatsen in de rivier. 13

Externe factoren

Interne status

Gedragsrespons

prooi beschikbaarheid

ontwijken van predatoren

verplaatsing

afhankelijk van dichtheid?

ontogenetische veranderingen

honger migratiegedrag (op verschillende ruimtelijke en temporele schalen)

angst

ruimtelijk geheugen/ homing

klimaat (licht hydrologie meteorologie temperatuur waterkwaliteit)

Figuur 2.2: Diagram van de aard en invloed van interne en externe stimuli op het gedrag van vissen.

2.1.5 Reproductie van enkele zoetwatervissen Om de voorjaarspaaitrek te kunnen volgen is het belangrijk om meer te weten te komen over het paaigedrag van de aanwezige vissoorten. De vissen hieronder beschreven werden aangetroffen tijdens onze bevissingen in de Ringvaart tussen november 2000 en juni 2001. Periode en temperatuur waarbij het paaien plaatsvindt of op gang komt zijn weergegeven alsook morfologische kenmerken van geslachtsrijpe vissen. • Rietvoorn (Scardinius erythrophthalmus / Rutilus erythropthalmus) Het paaien van de rietvoorn vindt in mei-juni plaats in ondiepe en plantenrijke oeverzones. Rietvoorns hebben voor het paaien een iets hogere watertemperatuur nodig dan blankvoorn en brasem (Anon., 1985). De voortplanting geschiedt vanaf een watertemperatuur van 18 °C en 14

geschiedt over een vrij lange periode. De mannetjes vertonen paaiknobbels over het hele lichaam (Vandelannoote et al., 1998). • Giebel (Carassius auratus gibelio) De giebel stelt geen hoge eisen aan voedsel en kan onder marginale zuurstofcondities leven. De paaitijd kan over een lange periode verlopen (Anon., 1985). De giebel kan zich voortplanten door gynogenese. Bij gynogenese komt de prikkel tot eideling tot stand na paring met een nauw verwante soort. De zaadcellen dringen wel in de eicel door, maar er vindt geen versmelting van de kernen plaats. De nakomelingen hebben dus allemaal dezelfde genetische informatie als het moederdier (Vandelannoote et al., 1998). In het oorspronkelijke verspreidingsgebied van de giebel (China en Zuidoost-Azië) waren evenveel mannetjes als vrouwtjes aanwezig. Naarmate het verspreidingsgebied zich verder naar Europa uitstrekt, verandert de verhouding in het voordeel van de vrouwtjes. In sommige westerse wateren komen uitsluitend vrouwtjes voor (Anon., 1985). • Karper (Cyprinius carpio) In de paaitijd kan bij de mannetjes paaiuitslag zichtbaar zijn in de vorm van verspreid liggende witte knobbeltjes. De karper vertoont pas paaiactiviteiten als de watertemperatuur rond de 18° C ligt. De voortplanting vindt dan ook pas laat in het voorjaar plaats (van half mei tot eind juni). Een verlaging van de watertemperatuur verhindert het op gang komen van het paaien. Het paaien gebeurt op ondiepe, begroeide plaatsen, vaak de oeverzone (Anon., 1985). De vrij hoge temperatuur die nodig is voor de voortplanting wordt in de stromende wateren in Vlaanderen meestal niet bereikt (Vandelannoote et al., 1998). • Brasem (Abramis brama) Volwassen mannetjes vertonen in het voorjaar paaiuitslag. De paaitijd van de brasem loopt van eind april tot midden juni. Reeds vanaf een temperatuur van 12° C kan het paaien plaatsvinden (Anon., 1985). De eileg gebeurt niet alleen op waterplanten, maar op allerlei mogelijke uitsteeksels (Vandelannoote et al., 1998). • Kolblei (Blicca bjoerkna) De paaitijd van de kolblei ligt in de maanden mei/juni. De eieren worden afgezet op waterplanten (Anon., 1985). • Blankvoorn (Rutilus rutilus) De blankvoorn paait eerder dan de brasem en de ruisvoorn. De soort paait gewoonlijk in apriljuni vanaf een watertemperatuur van 12 °C. De eitjes worden afgezet op planten, stenen of andere obstakels op de bodem (Anon., 1985). De mannetjes en wijfjes komen in grote scholen samen op bij voorkeur ondiepe plantenrijke plaatsen. Het mannetje is tijdens de paaiperiode bedekt met witte paaiuitslag (Vandelannoote et al., 1998). • Driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus). Tijdens de voortplantingsperiode (vanaf april) krijgt het mannetje een felrode buik en een helderblauwe iris rond de ogen. Tijdens het voorjaar bouwt het mannetje een nest, waarin het vrouwtje de eitjes zal leggen (Vandelannoote et al., 1998). Op basis van het aantal en de schikking van de laterale beenplaten kunnen drie types onderscheiden worden. Deze drie types worden trachurus, semi-armatus en leiurus genoemd (Wootton, 1976; Wootton, 1984). Soms wordt nog een vierde type onderscheiden: het hologymnurustype dat geen beenplaten bezit (Anon., 1985). De anadrome trekvorm van de driedoornige stekelbaars trekt in het vroege voorjaar (eind januari – mei) van de zee naar brak en zoetwater en heeft dan een 15

saliniteitsvoorkeur voor zoetwater. Aan het einde van het voortplantingsseizoen (vanaf omstreeks juli) trekken de dieren naar zee en vertonen dan een zoutwatervoorkeur die de gehele winter blijft bestaan tot de aanvang van de voorjaarstrek (Vandelannoote, 1987). Het leiurustype is een residente zoetwatervorm die in Noordwest-Europa slechts een klein deel uitmaakt van de migrerende stekelbaarspopulaties. Van het semiarmatustype zijn zowel residente als migrerende populaties gekend (Wootton, 1976). Vangsten van stekelbaarzen in de Schelde ter hoogte van Antwerpen in maart 1998 hadden de volgende samenstelling: 65 % trachurus, 31 % semi-armatus en 4 % leiurus (Vlietinck, 1998). • Tiendoornige stekelbaars (Pungitius pungitius) Het paaikleed van de mannetjes is overwegend zwart van kleur. De stekels op de buikzijde zijn lichtblauw. De vissen paaien in de periode mei tot september en het mannetje bouwt een nest (Anon., 1985). • Winde (Leuciscus idus) De mannetjes vertonen paaiuitslag. Het paaien van de winde vindt plaats in een periode van maart tot juni (Anon., 1985). De winde onderneemt belangrijke migraties. In de lente trekt hij in grote scholen stroomopwaarts om zijn eitjes af te zetten in ondiepe delen van rivieren met zandige bodem (Vandelannoote et al., 1998). • Baars (Perca fluviatilis) De baars paait meestal in april-mei. De watertemperatuur ligt dan tussen 8 en 14 °C.Hoewel de baars een voorkeur vertoont voor ondergelopen gebieden, is hij tamelijk tolerant in de keuze van de paaiplaatsen. Behalve waterplanten, paaien baarzen ook bij omgevallen bomen, takkenbossen en zelfs op zand en stenen (Anon, 1985). • Rivierprik (Lampetra fluviatilis) De rivierprik is een anadrome soort. Als adult brengt hij een groot deel van zijn leven door in zee of grote rivieren. Om te paaien trekt de rivierprik naar de midden- of bovenloop van de rivieren. De voortplantingsmigraties van de rivierprik naar de rivieren kunnen zowat het ganse jaar plaatsgrijpen afhankelijk van de vindplaats. Deze migraties gebeuren echter steeds ’s nachts (Vandelannoote et al., 1998). • Paling (Anguilla anguilla) De paling is een katadrome soort. Om zich voort te planten trekt de paling naar de Sargassozee. Vandaar uit bereiken de leptocephaluslarven passief de Europese en NoordAfrikaanse kusten door de Golfstroom en westenwinden. Ze verschijnen aan onze kusten als glasaaltjes. Ze trekken vervolgens de stroommondingen in en migreren verder tot in de kleinste beekjes. Na een verblijf van tenminste 8 jaar in het zoetwater trekken ze terug naar zee. Hierbij ondergaan ze een transformatie. De gele buik wordt zilverachtig en de ogen groter. Deze migratievorm noemt men schieraal (Vandelannoote et al., 1998). • Vetje Het wijfje legt haar eieren in spiraalvormige snoeren op de onderkant van stengels van waterplanten. Het legsel wordt bewaakt door de aanleg van een primitief nestje van plantendelen. Het wordt bewaakt door het mannetje dat goed ontwikkelde paaiuitslag vertoont. Het vetje is een beschermde soort volgens de conventie van Bern (Vandelannoote et al., 1998).

16

• Riviergrondel Tijdens de voortplantingsperiode (april-juni) vertoont het mannetje paaiknobbels. De voortplanting begint als de watertemperatuur 12-14 °C bereikt. De eileg gebeurt in verschillende periodes. De eieren worden zowel op substraat als op planten afgezet (Vandelannoote et al., 1998). • Snoek Tijdens de voortplantingsperiode die reeds in februari aanvangt, trekt de snoek naar ondiep water om er te paaien (ondergelopen weilanden, greppels of oevers) (Vandelannoote et al., 1998). • Zeelt De zeelt is een warmteminnende soort die pas tot voortplanting komt bij een temperatuur van 18-20 °C. De eitjes worden in verschillende perioden op planten afgezet. • Pos De pos plant zich voort als de watertemperatuur 10-15 °C bereikt. De eieren worden afgezet in lange snoeren op stenen en takken op ondiepe plaatsen. Soms worden ze ook op waterplanten afgezet (Vandelannoote et al., 1998). • Blauwbandgrondel De eitjes worden in verschillende perioden afgelegd in slierten. De op stenen of waterplanten gekleefde eitjes worden bewaakt door het mannetje. Tijdens de voortplantingsperiode wordt het mannetje met paaiuitslag donkerblauw, waarbij kop en kieuwdeksel violetkleurig kunnen worden. De vrouwtjes worden in deze periode geel van kop en flanken. (Vandelannoote et al., 1998). • Snoekbaars Het mannetje verwijdert op een ondiepe plaats de modder van de bodem. De eieren worden in deze kuil afgezet en door het mannetje verdedigd (Vandelannoote et al., 1998).

17

2.2 Onderzoeksmethodiek Er bestaat een brede waaier van methodes om de omvang van verplaatsingen van riviervissen te bestuderen in zoetwatermilieus. De meeste onderzoeksmethodes maken onder een of andere vorm gebruik van een merktechniek. De onderzoeksmethodes kunnen onderverdeeld worden in twee types: niet-telemetrische en telemetrische (Lucas et al., 1998).

2.2.1 Niet-telemetrische methodes Deze methoden vereisen geregelde en herhaalde directe interventie om informatie te verkrijgen van de bestudeerde vis bijv. een vangst-merk-hervangststudie. Bij vangst-merken-hervangst worden vissen gevangen, gemerkt met een merktechniek, vrijgelaten en vervolgens hervangen op verschillende tijdstippen en/of op verschillende locaties na de initiële vrijlating (Lucas et al., 1998). Een vangst-merk-hervangststudie zal worden uitgevoerd in dit onderzoek.

2.2.1.1 Vangstmethoden De hoeveelheid vis die men vangt alsook het aantal soorten is in grote mate afhankelijk van het soort vistuig dat men kiest. Het is niet mogelijk om aan de hand van één vistechniek een exact beeld van de aanwezige visgemeenschap te krijgen. Als voorbeeld hiervan kan een uitgebreid onderzoek van Bagenal (1979) aangehaald worden. In dit onderzoek werd op drie Finse meren gevist met zeven verschillende vistuigen. Er werd nagegaan of er een relatie bestond tussen de vangsten met de verschillende vistuigen en of men, aan de hand van de vangsten van één vistuig, een schatting van de populatiegrootte kon maken. Na behandeling van één meer met Rotenon werd hier een gekend aantal vissen opgezet om de betrouwbaarheid van de populatieschattingen te kunnen controleren. Uit het onderzoek bleek dat geen enkele vismethode in staat was om een goede schatting van de populatie te maken en dat de verschillende vistuigen eerder aanvullende informatie gaven. Ook bij de interpretatie van vangstgegevens moet men met een aantal zaken rekening houden: bepaalde zones waar de vis zich mogelijk ophoudt zijn misschien niet toegankelijk voor het gebruikte vistuig en vissen kunnen in staat zijn het vistuig te ontwijken, dit vaak door visuele afschrikking. Ook zijn er beperkingen inherent aan het vistuig zelf, zoals maaswijdte, grootte van de netten en het feit dat vissen niet at random verdeeld zijn in hun natuurlijk milieu (Kjelson, 1977). Twee vangstmethoden komen in aanmerking om toegepast te worden rond het sluisstuwcomplex te Evergem: elektrisch vissen en fuiken. Deze twee vangstmethoden werden ook toegepast bij de visbestandopname op de Ringvaart (Monden, 1998). •

Elektrische visvangst

In september werden een aantal proefvissingen gedaan met elektrisch vissen. Het elektrisch vissen leverde enkel resultaat op in de begroeide oevers van het stuwkanaal en bemonsterde 18

vooral de kleinere vissen die zich in de nabijheid van de oevers ophielden. In het kanaal zelf met de gebetonneerde oevers was deze methode weinig geschikt en leverde zeer lage of geen vangsten op. Het materiaal dat door ons gebruikt werd om elektrisch te vissen was bovendien weinig geschikt voor het water van de Ringvaart omwille van de hoge conductiviteit. Er werd daarom gekozen om niet elektrisch te vissen in dit project. •

Fuiken

In september werd in de omgeving van het sluis-stuwcomplex op verschillende plaatsen gevist met fuiken. In vergelijking met het elektrisch vissen konden meer plaatsen bevist worden dan alleen het stuwkanaal. Het visbestand werd bovendien beter bemonsterd aangezien niet enkele de kleinere vissen werden gevangen maar ook adulten. Er werd besloten om de verdere afvissingen in het onderzoek te doen met fuiken. Fuiken bestaan uit cilindrische of kegelvormige zakken die op ringen of hoepels bevestigd zijn en die volledig omgeven zijn door een netstructuur. Ze worden op de bodem geplaatst en in ondiep water gebruikt (Nédélec & Prado, 1990). Schietfuiken (figuur 2.3) bevissen meestal slechts de onderste (halve) meter van de waterkolom terwijl bij gewone fuiken het schutnet meestal tot aan de oppervlakte reikt (van der Land, 1993).

Figuur 2.3: Een dubbele schietfuik (van der Land, 1993).

Gezien de grote variatie in fuiken zullen de efficiënties ook sterk verschillen. Van der Land (1993) beschrijft een aantal karakteristieken van fuiken die de vangst kunnen beïnvloeden. •

Lengte van het schutnet: deze kan variëren van enkele meters tot negen meter of langer. In een meer in Nieuw-Zeeland werden door Chisnall en West (1996) fuiken gebruikt waarbij de lengte van het schutnet 30 en 34,5 m bedroeg. De vangst van paling per meter schutwant bleek niet significant te verschillen tussen de twee fuiken.

•

Maaswijdte: in Nederland wordt een maaswijdte van 18 mm gebruikt voor het vangen van maatse paling. Een belangrijke tekortkoming van populatiestudies met fuiken is dat kleinere lengteklassen minder of helemaal niet vertegenwoordigd zijn in de vangsten. 19

•

Afmetingen van onderdelen van het net: de exacte diameter van de fuikopening heeft waarschijnlijk weinig nut. Het is echter wel denkbaar dat grote vis minder snel een fuik met een kleine inzwemopening betreedt.

•

De plaatsing van de netten ten opzichte van de stroomrichting: gewone fuiken worden loodrecht op de oever geplaatst, terwijl schietfuiken parallel met de oever worden gezet.

•

De tijd tussen verschillende lichtingen: er wordt aangeraden de fuiken dagelijks te lichten. Dit niet alleen uit praktisch oogpunt, omdat er anders teveel vuil kan instromen, maar ook omdat vissen mogelijk afgeschrikt worden door reeds in het net aanwezige vis. Bij het vissen met fuiken werd immers verscheidene malen vastgesteld dat vangsten na de eerste dag dramatisch terugliepen.

Op onderstaande foto’s worden de gebruikte fuiken en het lichten van de fuiken in de Ringvaart afgebeeld.

Foto’s van de gebruikte schietfuiken en het met de boot ophalen van een schietfuik in de stuwgeul.

Losmaken van de aan het uiteinde dichtgeknoopte fuik en het overbrengen van de vangst in afgesloten met water gevulde transportbakken.

20

2.2.1.2 Merkmethodes Bij het merken kan men onderscheid maken tussen individuele merken en groepsmerken. Individuele merken laten een individuele herkenning toe bij hervangst terwijl bij groepsmerken hooguit kan gezegd worden uit welke groep de vis afkomstig is. In dit onderzoek worden als individueel merk fingerling tags gebruikt en als groepsmerk de vinknip. •

Vinknippen

Bij de vinknip wordt een stukje van de borst- en of buikvinnen weggeknipt. Bij het vinknippen in staart-, rug- en anaalvin zou de vis teveel hinder ondervinden bij het zwemmen. Al naargelang de vin die men knipt of een combinatie van vinnen kan men wel zeggen uit welke groep de vis komt. •

Fingerling tags

Fingerling tags zijn kleine gekleurde plaatjes waarop een nummer is aangebracht. De tags worden opgenaaid ter hoogte van de basis van de rugvin met chirurgische draad. De gebruikte tags zijn FTF-69 Fingerling Tags van de firma Floy Tag. De kleur en nummer laten individuele herkenning toe bij hervangst. Men kan precies nagaan waar en wanneer de vis gemerkt werd alsook de verandering in lengte en gewicht.

Foto: Blankvoorn met lichtblauwe fingerling tag waarop een uniek nummer vermeld staat

21

2.2.2 Telemetrische methoden Telemetrie is een algemene term die alle methoden inhoudt om informatie te bekomen van op afstand over levende vrij rondtrekkende dieren. In het ideale geval verstoort telemetrie van dieren in het veld hun normale gedrag niet. De uitdaging van telemetrie is om een overbrengingsmanier te vinden die niet detecteerbaar is voor het dier. Om metingen te verrichten van op afstand is het noodzakelijk om energie uitgestraald door het dier of gereflecteerd door het dier op te vangen (Priede, 1992). Tot de groep van telemetrische technieken behoren o.a. directe waarnemingen via sonar en het gebruik van in of uitwendig aangebrachte actieve merken. Bij deze aangebrachte actieve merken kan een onderscheid worden gemaakt tussen twee methoden (Coeck et al., 2000): - Semi-actieve merken (zoals PIT tags) beschikken niet over een eigen energiebron voor het uitzenden van een signaal maar kunnen worden aangezet tot het verzenden van een unieke code onder invloed van een elektromagnetisch veld van een welbepaalde frequentie. - Actieve merken zoals radiozenders of ultrasone zenders kunnen door het gebruik van een eigen energiebron zelf golven uitzenden die met een aangepaste ontvanger kunnen worden waargenomen. Deze merken laten een onmiddellijke individuele herkenning en continue observatie toe zonder nood aan hervangsten In het onderzoek op de Ringvaart werd geopteerd voor het gebruik van actieve merken boven het gebruik van semi-actieve merken omdat de kleine actieradius van PIT-tags onbruikbaar is in diepe kanalen. Bovendien laat de techniek van semi-actieve merken slechts puntwaarnemingen toe. Bij actieve merken kan men een onderscheid maken tussen radiogolven en ultrasone (akoestische golven). Hoewel akoestische golven goed kunnen aangewend worden in wateren met grote diepte en hoge conductiviteit, zoals in de Ringvaart het geval is, verkozen we toch om deze methode hier niet toe te passen . In de uiterst druk bevaren Ringvaart is er mogelijk een grote interferentie van de scheepvaart te verwachten met de uitgezonden signalen, wat het gebruik van akoestische telemetrie moeilijk of zelfs onmogelijk zou kunnen maken. Er werd daarom geopteerd om gebruik te maken van radiozenders.

Foto: Dagelijkse localisatie en exacte positiebepaling a.d.h.v. vaste referentiepunten van de gezenderde vissen in het Noordervak van de Ringvaart met behulp van antenne en de in detail afgebeelde radio-ontvanger R2000 (Advanced Telemetry Systems)

22

2.2.2.1 Principe van radiotelemetrie in aquatisch milieu Het dier wordt uitgerust met een radiozender (transmitter) voorzien van een batterij die op een bepaalde frequentie een gepulseerd signaal uitzendt (teneinde de stroomonttrekking van de batterij te verminderen en dus de levensduur van de batterij te verhogen) onder de vorm van elektromagnetische golven die zich in alle richtingen voortplanten. Omwille van de wetten van refractie kunnen enkel de golven waarvan de vectoren een hoek vormen die kleiner is dan 6° met de loodrechte op de lucht-water overgang deze interfase overbruggen en zich in alle richtingen voortplanten. De elektromagnetische golf wordt opgevangen door een antenne die afgesteld is op de frequentie van het uitgezonden signaal. De pulssignalen, gefiltreerd en versterkt door de ontvanger worden waarneembaar gemaakt voor de operator onder de vorm van "bieps" en/of uitwijkingen van de naald van de galvanometer. De gebruikte antenne laat toe om de richting (met een precisie afhankelijk van het type antenne) van het uitgezonden signaal te bepalen. Eenmaal deze richting bepaald is, kan de operator beslissen om naderbij te komen om de lokalisatie te preciseren of een tweede meting uit te voeren vanaf een ander meetpunt teneinde de positie van de zender te bepalen door triangulatie (Baras & Philippart, 1989).

2.2.2.2 Factoren die het signaal beïnvloeden Het signaal wordt afgezwakt door twee factoren: enerzijds de diepte van het water en anderzijds de conductiviteit. Bovendien wordt het signaal nog meer afgezwakt naarmate de zender een hogere frequentie heeft (Baras & Philippart, 1989). Een radiotelemetrie systeem bestaat uit zeven variabelen (Sisak & Lotimer, 1998). 1. Effectief uitgezonden signaalsterkte van de radiozender (EUS) De radio-energie uitgestraald door de antenne van de transmitter is afhankelijk van twee factoren: - energievoorziening (elektrische stroom die door de batterij geleverd wordt) - de stralingsefficiëntie van de antenne 2. Signaalverlies in water : Vwater Varieert bij een gegeven frequentie met de conductiviteit. 3. Signaalverlies aan het wateroppervlak: Vopp Water-lucht overgang: radiogolven die de water-lucht overgang uitgaan, doen dit in een kegel direct boven de zender waarvan de zijden een hoek vormen van ongeveer 6° t.o.v. de verticale. Interfase verlies is frequentieonafhankelijk, maar beïnvloedt de keuze van de zender niet, wel de algemene prestatie. 4. Signaalverliezen in de lucht: Vlucht De hoeveelheid radio-energie verloren t.o.v. het reizen door de lucht. Vlucht is voorspelbaar en frequentieafhankelijk. 5. Winst van de ontvangstantenne. Want 6. Signaalverlies in de kabel: Vkabel 23

Kabel van de antenne van de ontvanger naar de ontvanger: verlies is aanzienlijk als de kabel langer is dan 50 m. 7. Gevoeligheid van de ontvanger Is het in staat zijn van de ontvanger om een laag niveau signaal te horen of te detecteren. Dit is hetzelfde als geluidsdrempelmeting (noisefloor measurement). De omgevingsgeluiddrempel wordt onder andere bepaald door elektromagnetisch geluid afkomstig van een variëteit aan bronnen, zowel natuurlijke als antropogene (zon, elektrische leidingen, radio-interferentie, motorontstekingen, motorboten,…). De interferentie of straling van al deze bronnen combineren om een totaal niveau van geluid op te maken in de omgeving (vooral in stedelijke omgeving). Indien het signaal verdwijnt onder de geluidsdrempel wanneer het de antenne bereikt, kan het signaal niet gedetecteerd worden. Het ontvangen signaalniveau (SNontvangen ) wordt dan weergegeven door de volgende formule:

SNontvangen = EUS - Vwater - Vopp - Vlucht + Want - Vkabel

2.2.2.3 Aanbrengen van de zenders Er zijn drie methodes om een zender aan te brengen: extern, via de oesophagus in de maag en chirurgisch inplanten in de buik (peritoneale ruimte) (Baras & Philippart, 1989; Anon., 1992). In een uitgebreid onderzoek op chinook zalm (Oncorhynchus tshawytscha) werd het effect van een zender in de maag en een chirurgisch ingeplante zender in de buikholte onderzocht. Zowel groei, algemene fysiologie en gedrag werden bestudeerd. Vissen met zenders in de maag toonden een verminderde groei en conditie. Voor studies op langere termijn worden chirurgisch ingeplante zenders aanbevolen (Martinelli et al., 1998). Externe bevestiging van zenders bij barbeel bleek een hoge mortaliteit teweeg te brengen en bij het inbrengen in de maag bleek dat bij veel vissen de zender na verloop van tijd geëxpulseerd werd. Ook in deze studie bleek de chirurgisch ingeplante zender het beste resultaat op te leveren (Baras & Philippart, 1989). De methode van chirurgische inplanting in de buikholte zal in dit onderzoek gebruikt worden.

2.2.2.4 Gewicht van de zender Omdat een zender een bepaalde omvang en een bepaald gewicht heeft, kan men de vraag stellen welke invloed dit heeft op het gedrag en de algemene conditie van de vis. Verschillende auteurs hebben deze invloeden nagegaan. Uit deze onderzoeken blijkt dat het gewicht van de zender ten hoogste 2 à 3 % van het lichaamsgewicht mag uitmaken. Hieronder worden een aantal onderzoeken aangehaald. 24

In een onderzoek van de invloed van het gewicht van de zender op het ademhalingsmetabolisme van de vis hadden zenders die tot drie percent van het lichaamsgewicht van de vis uitmaakten geen meetbare invloed. Vanaf vijf percent was er wel een significante invloed op het ademhalingsmetabolisme (Lefrançois et al., 1999). Door Ovidio (1999) werden twintig forellen uitgerust met radiozenders die in de buikholte werden aangebracht en die maximum twee percent van het lichaamsgewicht uitmaakten, gevolgd gedurende een lange periode. Bij teruggevangen exemplaren werd geen infectie noch necrose vastgesteld. Bovendien bleek uit het onderzoek dat het gedrag van de vissen niet sterk verstoord werd door de aanwezigheid van de zenders. In een onderzoek werden zenders intraperitoneaal ingeplant die maximaal twee percent van het lichaamsgewicht bedroegen (Harvey & Nakamoto, 1999).Vissen met zender gedroegen zich gelijkaardig als vissen zonder (controle door snorkelaars). De conditie van vissen gevangen na 380 dagen leek normaal en de wonden waren genezen.

25

2.3 Proefopzet 2.3.1 Vangsten en merken van vissen 2.3.1.1 Doelstelling Aan de hand van een intensieve vangst-merk-hervangstcampagne zal worden nagegaan of vissen naar sluis en stuw migreren en of ze in staat zijn doorheen het sluis-stuwcomplex te migreren. De vangsten per plaats buiten de paaiperiode zullen vergeleken worden met deze in de paaiperiode. Indien er een paaitrek optreedt, wordt verwacht dat de vangsten in de meeste fuiken aanzienlijk toenemen. Bovendien kan aan de hand van het aangebrachte individueel of groepsmerk de migratierichting of zelfs de migratieroute nagegaan worden.

2.3.1.2 Materiaal en methoden •

Studiegebied

Het sluis-stuwcomplex op de Ringvaart te Evergem bestaat uit een scheepvaartsluis en een stuw gelegen op een omleidingkanaal rond de sluis: het stuwkanaal. De sluis is 136 m lang en 16 m breed en heeft een oppervlakte van 1098 m2. Het verval bedraagt 1,16 m, namelijk van peil +5,61 TAW naar peil +4,45 TAW. De voeding gebeurt door korte omloopriolen met sectie 2x3 m, afgesloten door glijschuiven. De lediging gebeurt onder de afwaartse hefdeur. Langs de stroomafwaartse zijde van de sluis is er een verticaal op en neer beweegbare hefdeur terwijl er aan de stroomopwaartse zijde van de sluis twee naar buiten openende puntdeuren zijn (AWZ, 1997). De sluis wordt mechanisch bediend. De sluis wordt permanent bediend van maandag 6u tot zaterdag 22u. In de periode van 1 mei tot en met 24 september is de sluis echter ook ’s zondags bemand voor de pleziervaart van 10u tot 18u. De stuw bestaat uit twee onderopende segmentstuwen.. De stuw is zo ingesteld dat ze automatisch 13 m3/s doorlaat. De stroomsnelheid onder de stuw bedraagt dan 4,8 m/s. In een protocol met Nederland is immers voorzien dat er voortdurend 13 m3/s naar Terneuzen dient afgevoerd te worden (AWZ, 1997). In perioden van wateroverlast kan het debiet aanzienlijk vergroot worden tot 50 à 60 m3/s. Soms worden wel debieten van 160 m3/s bereikt.

Foto: De sluis van Evergem en één van de twee onderopende segmentstuwen

26

Stroomafwaarts van de sluis komt de Ringvaart uit in het kanaal Gent-Terneuzen. Via de zeesluizen in Terneuzen mondt het kanaal Gent-Terneuzen in de Westerschelde uit. Vlak stroomopwaarts van sluis is er een kruispunt van twee waterwegen: de Ringvaart zelf en het kanaal Gent-Oostende dat verder aansluit op een reeks kanaaltjes in de Gentse binnenstad. In figuur 2.4 en 2.5 zijn respectievelijk een luchtfoto en een kaartje weergegeven van het sluisstuwcomplex en het kruispunt van de twee kanalen.

Luchtfoto van het sluis-stuwcomplex te Evergem (AWZ, 1999).

27

Figuur 2.4: Kaart van het sluis-stuwcomplex te Evergem en het kruispunt van de Ringvaart met het kanaal Gent-Oostende en aanduiding van de verschillende staalnameplaatsen.

•

vangstplaatsen

Er werden 10 verschillende vangstplaatsen geselecteerd. 9 vangstplaatsen werden gekozen na een aantal proefvangsten in september en oktober en bevinden zich op regelmatige afstand van elkaar rond sluis en stuw. De afstand in vogelvlucht tussen de twee vangstplaatsen die het verst uiteen liggen, namelijk fuik 1 (F1) en fuik 9 (F9) bedraagt ongeveer 1800 m. Bij de keuze van de plaatsen moest tevens rekening gehouden worden met de drukke scheepvaart, aanlegplaatsen van boten, diepte van het kanaal, aanwezigheid van een sliblaag op de bodem en de bereikbaarheid van op de oever. De keuze van de vangstplaatsen was dus eerder beperkt. Stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex werd geopteerd om de vangstplaatsen te kiezen vóór het kruispunt van de twee waterwegen. Het studiegebied zou anders te groot worden en de kans op hervangsten bijzonder klein. Rekening houdende met vooraf genoemde beperkingen voor het plaatsen van fuiken werden twee vangstplaatsen (F1 en F2) stroomopwaarts van sluis en stuw geselecteerd. Stroomafwaarts van de stuw zijn vier (F3, F4, F5 en F10) vangstplaatsen gesitueerd in het stuwkanaal. Bij de start van de vangstcampagne werden in de stuwgeul langs de rechteroever 3 staalnameplaatsen geselecteerd (F3, F4 en F5). In januari werd een 4-de staalnameplaats geselecteerd langsheen de linkeroever. Op die manier werden beide kanten van de stuwgeul bemonsterd. Stroomafwaarts van de sluis in het halfafgesloten stuk naast de sluismuur werd vangstplaats F6 gekozen. Verder stroomafwaarts van de sluis ter hoogte van de zwaaikom aan de rechteroever bevindt zich plaats F7. Plaatsen 28

F8 en F9 bevinden zich voorbij de zwaaikom in het kanaal zelf respectievelijk aan rechter- en linkeroever. Om diefstal te vermijden werden de fuiken zo opgesteld dat ze niet of slechts moeilijk op te halen waren van op de oever. Het leegmaken en plaatsen van de fuiken gebeurde dan ook van op een motorboot. Op figuur 2.5 zijn de verschillende vangst- of staalnameplaatsen aangeduid met de nummers 1 tot en met 10. •

Vangstmethode

De gebruikte fuiken zijn schietfuiken. De twee deelfuiken hebben elk een lengte van 5 m en bestaan elk uit 8 hoepels. De breedte van de grootste hoepel is 1,30 m en de hoogte 0,90 m. Het schutnet tussen de twee deelfuiken is 9 m lang. •

Vangstdata

Vanaf november 2000 t.e.m. oktober 2001 werd op de vangstplaatsen 1 tot en met 10 elke maand gedurende twee niet opeenvolgende dagen gevist met fuiken. De fuiken bleven telkens ongeveer een etmaal in het water staan. In bijlage 1 zijn de vangstdata en plaatsen weergegeven. De plaats 10 die zich recht tegenover plaats 3 in het stuwkanaal bevindt werd pas bevist vanaf januari 2001. •

Wegen en meten

Alle vissen werden gewogen met een elektronische balans die tot op de gram nauwkeurig woog. Ook de vorklengte van de vissen werd gemeten tot op de millimeter nauwkeurig. De vorklengte wordt gemeten vanaf het meest vooraan gelegen deel van de vis tot aan het uiteinde van de middelste stralen van de staartvin (Lager, 1978). •

Merken

Twee methodes van merken worden toegepast: de vinknip en het merken met individuele tags. De toegepaste vinknip per fuik is weergegeven in tabel 2.1 Soorten zoals driedoornige en tiendoornige stekelbaars werden niet gemerkt omwille van hun geringe lengte. Omwille van hun lage kans op hervangst werden paling en rivierprik niet gemerkt. Deze soorten zijn immers diadroom en leggen zeer grote afstanden af. Het individueel merken werd enkel toegepast bij blankvoorns met een vorklengte groter dan 110 mm. Naast dit individueel merk kregen de blankvoorns ook nog een vinkip mee indien het individueel merk zou loskomen.

29

Foto: Blankvoorn met vorklengte groter dan 11 cm en met een individueel plaatje (fingerling tag)

Tabel 2.1: Vinknip of combinatie van vinknippen uniek voor elke vangstplaats en voor de uitgezette vissen.

Staalnameplaats Vinknip Fuik 1 (F1)

LINKER BORSTVIN en RECHTER BUIKVIN

Fuik 2 (F2)

LINKER BORSTVIN en LINKER BUIKVIN en RECHTER BUIKVIN

Fuik 3 (F3)

RECHTER BORSTVIN

Fuik 4 (F4)

RECHTER BUIKVIN

Fuik 5 (F5)

LINKER BUIKVIN

Fuik 6 (F6)

RECHTER BORSTVIN en LINKER BUIKVIN

Fuik 7 (F7)

LINKER BUIKVIN en RECHTER BUIKVIN

Fuik 8 (F8)

LINKER BORSTVIN en RECHTER BORSTVIN

Fuik 9 (F9)

RECHTER BORSTVIN en LINKER BUIKVIN en RECHTER BUIKVIN

Fuik 10 (F10)

RECHTER BORSTVIN

Uitzetting (1)

LINKER BORSTVIN

(1)

Dit zijn vissen die gevangen werden in de zandwinningputten en uitgezet werden ter hoogte van de zwaaikom.

30

•

Verdoving

Om het behandelen van de vis te vereenvoudigen en om de nadelen voor de vis (stress, schubverlies) tot een minimum te beperken werden de vissen verdoofd vooraleer ze te meten, wegen en merken. Het gebruikte verdovingsmiddel is een oplossing 2-fenoxyethanol van 0,3 ml/l.

2.3.2 Concentratiefuiken stroomafwaarts voor sluis en stuw 2.3.2.1 Doelstelling Tijdens de voortplantingsperiode trekken vissen meestal massaal gedurende een korte periode. Indien er ergens een migratieknelpunt is, kunnen belangrijke concentraties van vissen zich voordoen. Grote vangsten (of grotere dan normaal) in de nabijheid van sluis of stuw in de paaiperiode kunnen hierover uitsluitsel geven. Vangsten buiten het paaiseizoen zullen vergeleken worden met vangsten tijdens het paaiseizoen. Op deze manier kan aangetoond worden of er al dan niet migratiebelemmering optreedt ter hoogte van sluis en/of stuw en of er vismigratie optreedt naar sluis en/of stuw. Wanneer de sluis niet in werking is zal er in de sluis zelf een fuik worden geplaatst. Vangsten in de sluis kunnen op vismigratie wijzen en er zal ook worden nagegaan of deze vangsten seizoensgebonden zijn.

2.3.2.2. Materiaal en methoden Vlak voor de sluis en stuw (stroomafwaarts) werd vanaf november 2000 maandelijks een fuik geplaatst. Ook in de sluis werd een fuik geplaatst. Deze fuiken werden geplaatst op zaterdagavond om 22u en geledigd zondagmiddag omdat dan de sluis niet in werking was. Er werden verschillende pogingen ondernomen om een fuik te plaatsen zo dicht mogelijk bij de stuw. Door de hoge stroomsnelheid in het stuwkanaal en de grote hoeveelheden afval (bladeren, takjes, plastic,…) viel de dichtst mogelijke plaats samen met vangstplaats F3. De maandelijkse vangstgegevens van deze plaats werden dan tevens gebruikt als gegevens voor de concentratiefuikvangsten. Vanaf januari werd ter hoogte van vangstplaats F3, maar dan op de andere oever (linkeroever), een extra fuik bijgeplaatst, vangstplaats F10. Het stuwkanaal vertoont daar een flauwe bocht. Indien de vissen langs de buitenbocht zouden trekken zouden ze niet gevangen worden met fuik F3. Daarom werd deze extra plaats gecreëerd. Vanaf het einde van februari werd de vangstinspanning opgedreven naar meerdere keren per maand om de paaitrek niet te missen vermits deze zich afspeelt gedurende een korte periode. In bijlage 2 worden de vangstdata en plaatsen weergegeven.

31

2.3.3 Voorkeursmigratieroute van vissen: sluis of stuw? 2.3.3.1 Doelstelling Vissen hebben mogelijk een voorkeur voor het stuwkanaal of voor de vaargeul naar de sluis toe als migratieroute. Niet alleen concentratievangsten voor sluis of stuw kunnen uitsluitsel geven over de voorkeursmigratieroute van de vissen. Ook de terugvangsten van gemerkte vissen uit het kanaal stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex kunnen informatie geven over de voorkeursmigratieroute. Deze vissen hebben dan nog de keuze welke migratieroute ze verkiezen: het stuwkanaal of de vaarroute naar de sluis. Hervangsten van deze vissen in het stuwkanaal of voor de sluis kunnen hierover uitsluitsel geven. Tegelijk kan dan ook besloten worden of er migratie waarneembaar is in de richting van sluis of stuw.

2.3.3.2 Materiaal en methoden De vangstplaatsen F8 en F9 zijn ver genoeg stroomafwaarts gesitueerd zodat de vissen hier nog kunnen kiezen of ze richting stuw of sluis trekken. Hervangsten op plaatsen F3, F4, F5 en F10 duiden op de attractiviteit van het stuwkanaal. Hervangsten op plaatsen F6 en F7 en in de concentratiefuiken voor (CF1) en in de sluis (CF2) duiden op een attractiviteit van de sluis.

2.3.4 Biotelemetrie 2.3.4.1 Doelstelling Bij een aantal vissen worden radiozenders ingeplant. De bewegingen van deze vissen worden op regelmatige basis nagegaan tijdens de paaiperiode om inzicht te krijgen in hun trekgedrag. Het volgen van de vissen moet uitwijzen of de vissen trekgedrag vertonen in de richting van sluis of stuw en of de sluis of de stuw migratieknelpunten zijn. De vissen met een zender zullen na vrijlating op zeer regelmatige basis gevolgd worden. In de veronderstelling dat ze een paaimigratie ondernemen zouden ze aanzienlijke afstanden kunnen afleggen indien de sluis en stuw geen migratiebelemmering vormen. Het opeenvolgend lokaliseren van een vis in de onmiddellijke nabijheid van sluis of stuw zou er dan op kunnen duiden dat deze hindernissen onoverbrugbaar zijn. Ze zullen daarom meerdere keren per week moeten gevolgd worden. Er zullen vaste meetpunten op de oever worden uitgezet. Naargelang het bereik van de zender kan de afstand tussen deze meetpunten bepaald worden.

2.3.4.2 Keuze van de geschikte zender De vaargeul is over het algemeen 4 m diep. De diepste plaatsen rond het sluis-stuwcomplex zijn 5 m diep. De conductiviteit van het water bedraagt gemiddeld 1000 µS/cm. Omwille van de hoge geleidbaarheid werd gekozen om met zenders te werken met een frequentie van 40 MHz. in plaats van 150 MHz. vermits het signaal verder afgezwakt wordt naarmate de zender een hogere frequentie heeft. Om na te gaan met welke signaalsterkte we minimaal dienden te werken, lieten we door ATS (Advanced Telemetry Systems) een aantal testzenders 32

ontwikkelen. De zenders werden op verschillende dieptes gehouden en er werd nagegaan tot op welke afstand het signaal hoorbaar was. In tabel 2.2 zijn de eigenschappen van de geteste zenders weergegeven. De zenders zijn gerangschikt volgens afnemende stroomsterkte. Naarmate de stroomsterkte toeneemt kan de zender een krachtiger signaal uitzender, maar tegelijk neemt de omvang van de batterij toe wat resulteert in een zwaardere zender en een kortere levensduur. In tabel 2.3 zijn de prestaties van de verschillende zenders weergegeven.

Tabel 2.2: specificaties van de geteste zenders. De zenders zijn genummerd met de nummers 1 tot en met 6 volgens afnemende stroomsterkte.

zender

1

2

3

4

5

6

model

2-5902

5902

10-28

5902

10-28

10-28

0,22

0,16

0,08

0,07

0,045

0,03

40,850

40,840

40,821

40,771

40,781

40,801

100

156

105

310

210

300

gewicht (g)

27,5

15

8,1

20

8,4

8,5

antenne (lengte in inch) pulsbreedte (ms) pulssnelheid (ppm)

uitwendig (14“)

uitwendig (12”)

uitwendig (12”)

inwendig uitwendig (12”)

uitwendig (12”)

22

20

21

20

20

20

40

40

40

30

40

40

stroomsterkte (mA) frequentie (MHz) levensduur (dagen)

Het signaal van de zenders 5 (0,045 mA) en 6 (0,03 mA) was slechts detecteerbaar wanneer de zender zich op maximaal 1 m diepte bevond. Zender 4 met de inwendige antenne (0,07 mA) bleek slechts een detecteerbaar signaal te geven op een diepte van maximum 2 m. Het bereik van zender 3 (0,08 mA) was een diepte van ongeveer 2,7 meter terwijl zender 2 (0,16 mA) nog een detecteerbaar signaal gaf op 3 m diepte en dit tot op een afstand van 65 m van de zender. Toch was slechts zender 1 met de hoogste stroomsterkte (0,22 mA) in staat om een detecteerbaar signaal te produceren wanneer deze zender zich op het diepste punt van kanaal bevond, nl. op een diepte van 5 m. Met de zender op deze diepte was het signaal hoorbaar op de oever tot op een afstand van 50 m. Wanneer de zender zich op 4 m diepte bevond, was het signaal al detecteerbaar tot op 80 m afstand.

33

Op geringe diepte echter is het signaal detecteerbaar op vrij grote afstand tot de zender. Zo is het signaal van de op een na krachtigste zender (zender 2) nog vlot detecteerbaar op een afstand van 300 m.

Tabel 2.3: Maximum afstanden waarop het signaal van de zender detecteerbaar is wanneer de zender die zich op een gegeven diepe bevindt.

zender

diepte (m)

nummer

sterkte (mA)

5

4

3

2

1

1

0,22

50

80

200

500

>1000

2

0,16

-

-

65

160

>300

3

0,08

-

-

20

160

260

4

0,07

-

-

-

1

10

5

0,045

-

-

-

-

85

6

0,03

-

-

-

-

40

Uit de resultaten blijkt dat de diepte de beperkende factor is. Om het signaal van de zender op te kunnen vangen wanneer de zender zich op een diepte van 4 m of dieper bevindt, is een zender nodig met een relatief grote stroomsterkte en dus aanzienlijk in omvang en gewicht. Enkel het signaal van de zender met de hoogste stroomsterkte (0,22 mA) en een verlengde antenne (14”) was detecteerbaar wanneer de zender op een diepte van 5 m werd gehouden.

2.3.4.3 Conclusie Als de zender in een vis ingeplant wordt moet het signaal natuurlijk detecteerbaar zijn wanneer de vis zich op de bodem bevindt op een diepte van 4 of maximum 5 m. Enkel de zender met een stroomsterkte van 0,22 mA komt hiervoor in aanmerking. Rekening houdend met het gewicht van de zender (27,5 g) en het feit dat de zender maximaal 3% van het lichaamsgewicht mag uitmaken betekent dit dat er vissen van tenminste 915 g nodig zijn voor de biotelemetrische studie. Hierdoor is de keuze van de vissen die in aanmerking komen voor biotelemetrie eerder beperkt.

34

Foto: Winde met uitwendig uitstekende antenne van de in de buikholte ingeplante radiozender

35

3. Resultaten

3.1 Samenstelling van de visgemeenschap 3.1.1 Globale samenstelling Tijdens de staalnameperiode van november 2000 t.e.m. oktober 2001 werden op de 10 staalnameplaatsen (F1 t.e.m. F10, zie figuur 2.5) 17945 vissen gevangen. In totaal werden 24 vissoorten en 1 rondbeksoort (rivierprik) gevangen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat niet elke soort op iedere staalnameplaats werd gevangen. De 10 staalnameplaatsen werden onderverdeeld in 4 verschillende locaties (A – D). Dit zijn 4 verschillende plaatsen gesitueerd rond het sluis-stuwcomplex die tevens 4 verschillende biotopen vertegenwoordigen: -

Locatie A (staalnameplaats F1 en F2) is stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex gesitueerd, net voor het kruispunt tussen de Ringvaart en het kanaal Gent-Oostende. Staalnameplaatsen F1 en F2 zijn ongeveer 15 meter van de oever verwijderd en in open water gelegen. Gezien het kanaal breder is t.h.v. locatie A, is de golfslag ter hoogte van staalnameplaatsen F1 en F2 reeds meer uitgedeind en is er bijgevolg een sliblaag aanwezig. Er is een beperkte stroomsnelheid in de richting van het sluisstuwcomplex (= stroomafwaarts).

-

Locatie B (staalnameplaatsen F3, F4, F5 en F10) is in de stuwgeul gelegen. De stuwgeul wordt gekenmerkt door een sterke en constante stroomsnelheid. De stuwgeul is vrij van scheepvaart.

-

Locatie C (staalnameplaats F6) is achter de kaaimuur in de doodlopende zijarm stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex van de Ringvaart gelegen. Deze locatie is vrij van stroming en scheepvaart. Het is er vrij ondiep door aanslibbing en er is overhangende oevervegetatie.

-

Locatie D (staalnameplaats F7, F8 en F9) is in het kanaal (Noordervak van de Ringvaart) gesitueerd. De staalnameplaatsen bevinden zich vrij dicht tegen de oever. Het kanaal wordt gekenmerkt door een beperkte stroomsnelheid in de richting van het kanaal Gent-Terneuzen.

De gevangen soorten per staalnameplaats en per locatie worden weergegeven in tabel 3.2. In tabel 3.1 en figuur 3.1 wordt het gevangen aantal soorten en cumulatief aantal soorten weergegeven voor de maandelijkse vangstcampagnes. 5 soorten (blankvoorn, brasem, giebel, kolblei en rietvoorn) werden gedurende de ganse bemonsteringsperiode (november 2000 – oktober 2001) gevangen. 4 soorten (baars, paling, pos en snoekbaars) werden slechts tijdens 1 maandelijkse vangstcampagne niet gevangen. 2 soorten (drie- en tiendoornige stekelbaars) werden enkel in augustus en september niet gevangen. 6 soorten werden slechts in 1 maandelijkse vangstcampagne gevangen. Het betreft rivierprik (januari), spiering (maart), alver, bermpje (april), regenboogforel en zeeforel (mei). Van deze soorten werd telkens 1 exemplaar gevangen, met uitzondering van spiering (2 exemplaren). Tijdens een proefvangst in oktober 2000 werd 1 snoek gevangen, een soort die tijdens de maandelijkse 36

vangstcampagnes niet werd gevangen. Bij de eerste maandelijkse vangstcampagne (november) werden 12 vissoorten gevangen. In de volgende maandelijkse vangstcampagnes werden 11 bijkomende vissoorten en 1 rondbeksoort (rivierprik) gevangen. In april werden in vergelijking met voorgaande maanden 4 bijkomende soorten gevangen (alver, bermpje, bittervoorn en winde).

Tabel 3.1: Het aantal soorten en cumulatief aantal soorten per bemonsteringsperiode voor alle staalnameplaatsen samen op de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. SOORT

nov dec + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 12 12 12 12

jan + + + + + + + + + + + 11 14

STAALNAMEPERIODE feb maa apr mei jun + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 14 14 18 16 15 17 18 22 24 24

jul + + + + + + + + + + + + 12 24

aug sep + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 14 13 24 24

alver baars bermpje bittervoorn blankvoorn blauwbandgrondel brasem driedoornige stekelbaars giebel karper kolblei paling pos regenboogforel rietvoorn riviergrondel* rivierprik snoek** snoekbaars spiering*** tiendoornige stekelbaars vetje winde zeeforel**** zeelt AANTAL CUMULATIEF AANTAL - = afwezig + = aanwezig * = ook gevangen in concentratiefuik voor de sluis van Evergem (januari 2001) ** = gevangen tijdens proefvangst op staalnameplaats 7 (oktober 2000) *** = gevangen in concentratiefuik 3 en 10 in de stuwgeul **** = gevangen tijdens proefvangst t.h.v. RWZI Evergem (stroomafwaarts van staalnameplaats 9)

37

okt + + + + + + + + + + + + + + + 15 24

Op figuur 3.1 is duidelijk te merken dat er vanaf mei een plateaufase in de curve van het cumulatief aantal soorten optreedt en dat er geen bijkomende vissoorten werden aangetroffen. De meeste vissoorten werden gevangen tijdens de maand april (18), terwijl er in januari slechts 11 soorten werden aangetroffen.

30

aantal soorten

25 20 15 10 5 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand aantal soorten

cummulatief aantal soorten

Figuur 3.1: Aantal en cumulatief aantal gevangen vissoorten per maandelijkse vangstcampagne voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

Bij de onderverdeling van het aantal gevangen vissoorten op 10 staalnameplaatsen (tabel 3.2) ziet men dat op staalnameplaats F4 de meeste vissoorten werden aangetroffen met name 18, gevolgd door staalnameplaats F5 met 17 vissoorten. Op staalnameplaats F4 en F5 werden ook soorten aangetroffen die nergens anders voorkwamen: bermpje (F4), alver en regenboogforel (F5). In de concentratiefuiken ter hoogte van staalnameplaatsen F3 en F10 werd telkens 1 spiering gevangen. Op staalnameplaats F6 werd het minst aantal vissoorten gevangen. Hier werden slechts 13 soorten aangetroffen maar het was de enige vindplaats van de rivierprik. Andere soorten die slechts op één staalnameplaats werden waargenomen zijn: riviergrondel (F1), snoek (F7) en zeeforel (F9).

38

Tabel 3.2: Het voorkomen van de vissoorten op de 10 staalnameplaatsen van de Ringvaart rond de sluis van Evergem tijdens de volledige vangstcampagne (november 2000 - oktober 2001). De staalnameplaatsen werden onderverdeeld in 4 locaties (A – D). STAALNAMEPLAATSEN (F1 t.e.m. F10) & LOCATIES (A t.e.m. D) F1 F2 A F3 F10 F4 F5 B F6 C F7 F8 F9 D x x alver x x x x x x x x x x x x baars x x bermpje x x x x bittervoorn x x x x x x x x x x x x x x blankvoorn x x x x x x x x x x x blauwbandgrondel x x x x x x x x x x x x x x brasem x x x x x x x x x x x x x driedoornige stekelbaars x x x x x x x x x x x x x x x giebel x x x x x x x x x x x x x karper x x x x x x x x x x x x x x kolblei x x x x x x x x x x x x x x paling x x x x x x x x x x x x x pos x x regenboogforel x x x x x x x x x x x x x x rietvoorn x x x x x x x riviergrondel x x rivierprik x x snoek* x x x x x x x x x x x x x x snoekbaars x x x spiering x x x x x x x x x x x tiendoornige stekelbaars x x x x x x x x x x x x x vetje x x x x x x winde x x zeeforel** x x x x x x x x x zeelt TOTAAL 16 15 17 15 16 18 17 22 13 13 16 14 16 18 SOORT

* gevangen tijdens proefvangst op staalnameplaats 7 (oktober 2000) ** gevangen tijdens proefvangst t.h.v. RWZI Evergem (stroomafwaarts staalnameplaats 9)

In de stuwgeul (locatie B) was de soortendiversiteit met 22 soorten het hoogst, terwijl in de doodlopende arm stroomafwaarts de sluis (locatie C) slechts 13 soorten werden aangetroffen. In de stuwgeul (locatie B) vingen we 4 soorten die nergens anders werden gevangen (spiering, bermpje, alver en regenboogforel). Stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex in de doodlopende arm van het kanaal (locatie C) werd 1 rivierprik gevangen. In het kanaal (locatie D) werden 2 bijkomstige soorten gevangen met name snoek en zeeforel. Bittervoorn werd t.h.v. staalnameplaats F2 (locatie A) en F4 (locatie B) gevangen en winde t.h.v. F1 (locatie A), F4 (locatie B) en F9 (locatie D).

39

3.1.2 Samenstelling van de vangsten: aantals- en biomassaverdeling In de figuren 3.2 t.e.m. 3.5 worden de procentuele aantals- en biomassadistributies van de diverse soorten op de verschillende locaties weergegeven. In de taartdiagrammen worden % aantal en % biomassa weergegeven voor de soorten die meer dan 1 % van het totaal uitmaken. De andere soorten met een aandeel kleiner dan 1 % (voor zowel % aantal en % biomassa) worden samengevoegd bij de categorie “rest” (RE). De lijst van de gebruikte afkortingen voor de diverse soorten wordt weergegeven in tabel 3.3. Tabel 3.3: Lijst met de gebruikte afkortingen van de vissoorten in de taartdiagrammen. Afkorting 3D 10D BA BG BV BR GI KA KB PA PO RV SB VE WI ZE RE

Soort Driedoornige stekelbaars Tiendoornige stekelbaars Baars Blauwbandgrondel Blankvoorn Brasem Giebel Karper Kolblei Paling Pos Rietvoorn Snoekbaars Vetje Winde Zeelt Restfractie

Wanneer we kijken naar de verdeling van het aantal soorten over de totale vangst tijdens de periode november 2000 t.e.m. oktober 2001 (figuur 3.2) valt meteen op dat blankvoorn de dominante soort is. % aantal Ringvaart

SB 4%

RV GI PA REST BA KB 2% 2% 1% 2% 4% 2%

BR 5%

3D 12%

BV 66%

Figuur 3.2: Samenstelling van de visgemeenschap (% aantal) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001).

40

Blankvoorn maakt 66 % van de visgemeenschap uit. De tweede meest dominante soort is de driedoornige stekelbaars met 12 %. Brasem vertegenwoordigt 5 % van de visgemeenschap van de Ringvaart. Snoekbaars en baars vertegenwoordigen 4 % van de visgemeenschap, kolblei, rietvoorn en giebel 2 % en paling 1 %.

% biomassa Ringvaart

BR 6%

KA 4%

RV 3%

KB SB BA REST 3% 1% 1% 2%

PA 7%

BV 63%

GI 10%

Figuur 3.3: Samenstelling van de visgemeenschap (% biomassa) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001).

Wanneer we naar de biomassa van de gevangen vissen in de Ringvaart kijken (figuur 3.3) blijkt deze voor 63 % uit blankvoorn te bestaan. De kleine driedoornige stekelbaarzen vertegenwoordigen, ondanks de aanzienlijke aantallen, weinig biomassa en worden bij de restfractie gerekend. De giebels daarentegen vertegenwoordigen een biomassa van 10 %, paling 7 %, brasem 6 %, karper 4 %, rietvoorn 3 %, kolblei 3 %, snoekbaars 1 % en baars 1 %.

41

Een opdeling van de visgemeenschap naar locatie is weergegeven in figuur 3.4 voor de aantalsverdeling en in figuur 3.5 voor de biomassaverdeling.

Figuur 3.4: Samenstelling van de visgemeenschap (% aantal) op locaties (A – D) van de Ringvaart te Evergem gedurende de ganse vangstcampagne (november 2000 - oktober 2001).

% aantal locatie A

3D 6%

BR 4%

SB 4%

RV KB 3% 2%

REST 4%

BV 77%

GI % 1% KB 1% BA SB RV 2% BR 3% 2% 3%

aantal locatie B

10D PAREST 1% 1% 1%

3D 23%

BV 62%

42

Figuur 3.4: (vervolg) Samenstelling van de visgemeenschap (% aantal) op locaties (A – D) van de Ringvaart te Evergem gedurende de ganse vangstcampagne (november 2000 - oktober 2001).

% aantal locatie C

SB 6%

3D 4%

KB GI BA RV PO REST PA 2% 1% 1% 0% 2% 2% 3%

BR 7% BV 72%

RV

% aantal locatie D 1% PA 2%

3D 6%

BA 5%

SB 4%

KB GI 2% 2%

REST 1%

BR 7% BV 70%

43

Figuur 3.5: Samenstelling van de visgemeenschap (% biomassa) op locaties (A – D) van de Ringvaart te Evergem gedurende de ganse vangstcampagne (november 2000 - oktober 2001).

% biomassa locatie A

PA 5%

RV 4%

KA 3%

GI KB 3% 3%

WI 2%

SB REST 2% 0%

BR 6% BV 72%

REST % biomassa locatie B 3% KA 2% PA 5% BR 5%

RV 4%

KB 3%

GI 8% BV 70%

44

Figuur 3.5: (vervolg) Samenstelling van de visgemeenschap (% biomassa) op locaties (A – D) van de Ringvaart te Evergem gedurende de ganse vangstcampagne (november 2000 - oktober 2001).

% biomassa locatie C

SB 4%

GI 9%

KA KB RV REST 2% 2% 2% 1%

BR 11%

BV 52% PA 17%

% biomassa locatie D

PA 7%

BR 5%

KB RV BA SB REST 3% 2% 1% 1% 1%

KA 8%

BV 59% GI 13%

Op de 4 locaties is de aantaldistributie het hoogst voor blankvoorn (figuur 3.4). Deze varieert van 62 % (locatie B) tot 77 % (locatie A). De tweede belangrijkste soort is de driedoornige stekelbaars met een aantaldistributie die varieert van 4 % (locatie C) tot 23 % (locatie B). Brasem heeft een aantalsdistributie die varieert van 3 % (locatie B) tot 7 % (locatie C & D). De aantaldistributies van de andere soorten (tiendoornige stekelbaars, giebel, kolblei, paling, pos, snoekbaars, baars en rietvoorn) zijn kleiner dan 5 % behalve voor snoekbaars op locatie C (6 %) en voor baars op locatie D (5 %). De situatie is enigszins anders voor de biomassadistributie op de 4 locaties (figuur 3.5). De blankvoorn is nog steeds de dominante soort met een biomassadistributie die varieert van 52 45

% (locatie C) tot 72 % (locatie A). Andere soorten die een biomassadistributie tussen 5-15 % bereiken zijn: brasem (alle locaties), paling (alle locaties), karper (locatie D) en giebel (locatie B, C en D). De driedoornige stekelbaars heeft een biomassadistributie die kleiner is dan 1 % en is dus onderverdeeld bij de restfractie (RE).

3.2 Vangstevolutie maandelijkse vangstcampagne 3.2.1 Catch Per Unit Effort (CPUE): aantallen per fuik per 24 u 3.2.1.1 Maandelijkse evolutie In onderstaande figuren worden de maandelijkse waarden van de gerealiseerde vangst per fuik in 24 uur = Catch Per Unit Effort (CPUE) voor het aantal (N/24 u) en voor de biomassa (g/24 u) voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart weergegeven. Vervolgens worden ook de gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden (in N/24 u en g/24 u) voor de diverse locaties onderling berekend.

Tabel 3.4: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in aantal (N/24 u) voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov

dec

25

47

GEM. CPUE (N/24 u)

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1- F10) jan feb mrt apr mei jun jul aug sep 31

47

20

63

44

12

17

59

57

okt 34

100 90 CPUE (N/24 u)

80 70 60 50 40 30 20 10 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

Figuur 3.6: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in aantal (N/24 u) voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

46

De gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden voor alle staalnameplaatsen samen is weergegeven in figuur 3.6. Het valt meteen op dat de meeste vissen werden gevangen tijdens de maanden december, februari, april, mei, augustus en september. De gemiddelde CPUEwaarden voor deze maanden zijn hoger dan 40 N/24 u. De hoogste gemiddelde CPUE-waarde werd bereikt tijdens de maand april met name 63 N/24 u. De CPUE is lager dan 35 N/24u voor de maanden november, januari, maart, juni, juli en oktober. 12 N/24 u is de laagste CPUE-waarde die werd genoteerd en dit tijdens de maand juni.

3.2.1.2 Maandelijkse evolutie per locatie

Tabel 3.5: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in aantal (N/24 u) per locatie (A-D) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D

nov 19 32 20 96

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 36 37 21 16 37 38 32 38 62 34 15 142 35 160 172 20 27 102 265 86 44 25 17 18 46 33 12 127 113 97 69 176 32 19 42 214

sep 92 96 141 142

gemiddelde CPUE (N / 24 u)

300 250 200 150 100 50 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

Locatie A

Locatie B

Locatie C

Locatie D

Figuur 3.7: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in aantal (N/24 u) per locatie (A-D) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

47

okt 59 83 30 70

Wanneer we de gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden opdelen in de 4 onderscheiden locaties (figuur 3.7) dan worden in locatie A (stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex) en locatie B (in de stuwgeul) meestal lagere CPUE-waarden genoteerd (N < 40 stuks / fuik / 24 u). Een uitzondering hierop vormen de maanden februari, april en mei tijdens dewelke in het stuwkanaal grotere vangsten van 142 en meer stuks / fuik / 24 u werden gerealiseerd. Deze zijn ongetwijfeld te wijten aan de migratiegolven van driedoornige stekelbaars in februari en voornamelijk blankvoorn in april en mei. Een rechtstreeks gevolg van de grote migratiegolven (paaimigratie) van blankvoorn in april en mei zijn de aanwezigheid van een groot aantal juvenielen (0+) in de Ringvaart in augustus en september. In de doodlopende arm achter de kaaimuur stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex (locatie C) en in het kanaal stroomafwaarts van dit complex (locatie D) worden meestal gemiddeld hogere CPUEwaarden genoteerd dan op de 2 overige locaties. Opvallend zijn een recordvangst van 265 stuks / fuik / 24 u in de doodlopende arm (locatie C) in december en een grote vangst van 176 stuks / fuik / 24 u in het kanaal (locatie D) in april. In de doodlopende arm achter de kaaimuur stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex en in het kanaal (locaties C en D) worden de grootste aantallen (hoofdzakelijk 0+) gevangen: 214 stuks / fuik / 24 u op locatie D in augustus en respectievelijk 141 en 142 stuks / fuik / 24 u op locatie C en D in september.

3.2.2 Catch per unit effort (CPUE): biomassa per fuik per 24 u 3.2.2.1 Maandelijkse evolutie

Tabel 3.6: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in biomassa (g/24 u) voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov GEM. CPUE (g/24 u)

dec

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1- F10) jan feb mrt apr mei jun jul aug sep

1313 2158 1178 1030

755

48

okt

4453 3501 1280 1519 1933 2489 1741

5000 4500 CPUE (g/24 u)

4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 nov

dec

jan

feb

mar

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

Figuur 3.8: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in biomassa (g/24 u) voor alle staalnameplaatsen samen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

De gemiddelde CPUE-waarden voor biomassa voor alle staalnameplaatsen samen (figuur 3.8) volgt het patroon van de aantalsevolutie en is eigenlijk nog meer uitgesproken. Het ganse jaar door (november 2000 – oktober 2001) ligt de gevangen biomassa / fuik / 24 u tussen 755 en 2500 g / fuik / 24 u, met uitzondering in april en mei. Een biomassa-piek in februari ontbreekt omdat de grote aantal gevangen driedoornige stekelbaarzen weinig biomassa vertegenwoordigen. In april en mei werden hoge gemiddelde biomassavangsten van respectievelijk 4,5 en 3,5 kg / fuik / 24 u gerealiseerd. Analoog, aan wat we zien bij de driedoornige stekelbaarzen in februari, is de afwezigheid van een biomassa-piek in de maanden augustus en september aangezien het grote aantal gevangen juveniele vissen weinig biomassa vertegenwoordigen.

3.2.2.2 Maandelijkse evolutie per locatie

Tabel 3.7: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in biomassa (g/24 u) per locatie (A-D) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 1706 2527 3509 3485

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul 1836 2230 752 677 2900 2479 1478 2721 1885 587 1155 891 11735 14144 2196 2243 12167 3169 3245 2497 850 791 6853 4623 5782 3739 3741 2559 11822 2565 2335 3781

49

aug 2441 2614 1695 7210

sep 3121 4412 11677 4736

okt 3251 5088 1764 2066

gemiddelde CPUE (g/24 u)

25000 20000 15000 10000 5000 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand Locatie A

Locatie B

Locatie C

Locatie D

Figuur 3.9: Gemiddelde maandelijkse CPUE-waarden in biomassa (g/24 u) per locatie (A-D) in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Opgedeeld naar locatie (figuur 3.9) komt in de biomassavangsten weer hetzelfde patroon naar voor als bij de aantalsvangsten met uitzondering van het ontbreken van de februari-piek in de stuwgeul (locatie B) omdat de grote aantallen driedoornige stekelbaarzen weinig biomassa vertegenwoordigen. De gemiddelde CPUE-waarden (g / fuik / 24 u) stroomopwaarts van de sluis (locatie A) en in de stuwgeul (locatie B) zijn gedurende het ganse jaar laag en overschrijden 3500 g / fuik / 24 u niet met uitzondering van de 11735; 14144; 4412 en 5088 g / fuik / 24 u respectievelijk in april, mei, september en oktober in de stuwgeul (locatie B). In de doodlopende arm (locatie C) en in het kanaal (locatie D), beiden stroomafwaarts van de sluis, werden gemiddeld hogere biomassavangsten genoteerd. In de doodlopende arm (locatie C) is december de piekmaand met 12167 g / fuik / 24 u maar ook in juni en september zijn er pieken met respectievelijk 6853 en 11677 g / fuik / 24 u. In het kanaal (locatie D) wordt in april de hoogste waarde genoteerd met 11822 g / fuik / 24 u.

3.2.3 Vangstevolutie en populatiesamenstelling van de meest voorkomende soorten 3.2.3.1 Blankvoorn

Tabel 3.8: Aantal en biomassa van de gevangen blankvoorns in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001). BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) nov dec jan feb maa apr mei jun jul aug sep okt totaal 676 1454 768 538 401 1931 1427 337 482 1424 1595 957 11990 Aantal Biomassa 38262 59971 28965 26371 21071 146395 114430 16063 29354 37312 47092 26327 591614

50

biomassa (g)

aantal

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 nov dec jan feb maa apr mei jun

jul aug sep okt

200000 180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 nov dec jan feb maa apr mei jun jul aug sep okt

maand

maand

Figuur 3.10: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen blankvoorns in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in de Ringvaart in totaal 11990 blankvoorns gevangen met een biomassa van ongeveer 590 kg. In figuur 3.10 vallen vijf duidelijke vangstpieken op. In december, april, mei, augustus en september werden meer dan 1400 individuen gevangen. In april werd het grootste aantal blankvoorns gevangen met name 1931 stuks. In de overige maanden waren de vangsten lager dan 800 individuen. Voor wat de biomassagegevens betreft kunnen we duidelijk afleiden dat enkel in april en mei meer dan 100 kg blankvoorn werd gevangen, respectievelijk 146 kg en 114 kg. Daar waar bij de aantalsvangsten, zoals gemeld, pieken werden genoteerd in augustus en september zijn deze afwezig bij de biomasssavangsten. De hoge aantallen in deze maanden betroffen dan ook hoofdzakelijk juveniele blankvoorntjes (0+) die weinig biomassa vertegenwoordigen. In de overige maanden werd minder dan 50 kg blankvoorn gevangen met uitzondering van de maand december waarin 60 kg blankvoorn werd gevangen.

Tabel 3.9: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen blankvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 15 29 17 68 1244 1974 1491 3077

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul 28 25 7 9 33 28 22 23 28 5 8 8 123 144 15 19 287 72 37 18 13 11 27 23 101 86 62 44 132 23 13 32 1813 1716 579 482 2444 1468 689 1577 1518 467 622 664 10245 12129 865 1270 10947 2736 2546 1770 465 441 2137 1720 3620 2513 2331 1715 8955 1774 353 1575

51

aug 55 65 2 114 1903 1314 73 3174

sep 82 73 66 92 2828 2142 3795 1842

okt 43 56 10 53 1329 1820 524 900

gemiddelde CPUE (N/24 u)

400 350 300 250 200 150 100 50 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.11: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen blankvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.11) valt op dat de vangsten stroomopwaarts van de sluis (locatie A) en in de stuwgeul (locatie B) in de periode november 2000 – juli 2001 laag zijn en niet meer dan 33 stuks / fuik / 24 u bedragen, met uitzondering van de maanden april en mei in de stuwgeul (locatie B) waarin respectievelijk 123 stuks en 144 stuks / fuik / 24 u werden gevangen. De vangsten ter hoogte van de doodlopende arm van het kanaal (locatie C) en in het kanaal zelf (locatie D) liggen meestal gemiddeld hoger dan in de overige 2 locaties. Van november tot mei is de gemiddelde CPUE (N/24 u) het hoogst in het kanaal met uitzondering van de piekvangst van 287 stuks / fuik / 24 u in december in locatie C. In het kanaal (locatie D) was er in april een piekvangst met 132 stuks / fuik / 24 u. In de periode augustus t.e.m. oktober werden op de vier locaties doorgaans veel juveniele blankvoorntjes (0+) gevangen.

52

gemiddelde CPUE (g/24 u)

16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.12: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen blankvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de biomassavangsten van blankvoorn (figuur 3.12) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten van blankvoorn. De hoogste CPUE-waarde (g / fuik / 24 u) wordt nu echter aangetroffen in mei in de stuwgeul (locatie B) met 12129 g / fuik / 24 u. In augustus werd in de doodlopende arm stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex (locatie C) de laagste waarde genoteerd met name 73 g / fuik / 24 u.

400 350 300 aantal

250 200 150 100 50 0 0

14 28 42 56 70 84 98 112 126 140 154 168 182 196 210 224 238 252 266 280 lengte (mm)

Figuur 3.13: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen blankvoorns in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - april 2001).

53

Wanneer we de populatiesamenstelling van de gevangen blankvoorns tussen november 2000 en april 2001 bekijken (figuur 3.13) dan valt onmiddellijk een sterke piek rond 85 mm op die vermoedelijk de 0+ jaarklasse in het kanaal vertegenwoordigt. Hieruit mag een goede rekrutering van de soort afgeleid worden. Dit wordt nogmaals bevestigd door het grote aantal juveniele blankvoorntjes (0+) dat gevangen werd in de daaropvolgende zomer in augustus en september 2001. De overige jaarklassen zijn moeilijker te onderscheiden. De aanwezigheid van een behoorlijk aantal grote blankvoorns (> 20 cm vorklengte) duidt erop dat de soort het in het kanaal blijkbaar goed doet.

3.2.3.2 Driedoornige stekelbaars

Tabel 3.10: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

dec 187 312

jan 152 255

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 1124 287 298 76 3 1 0 0 2043 619 622 144 11 2 0 0

1500

2500

1200

2000 biomassa (g)

aantal

nov 87 Aantal Biomassa 148

900 600 300

okt 11 13

totaal 2226 4168

1500 1000 500

0

0 nov dec jan feb maa apr mei jun

jul aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.14: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in de Ringvaart in totaal 2226 driedoornige stekelbaarzen gevangen met een biomassa van ongeveer 4,2 kg. Het aantal gevangen driedoornige stekelbaarzen was tijdens de periode november 2000 – mei 2001 lager dan 300 stuks met uitzondering van de piekvangst in februari waarin 1124 driedoornige stekelbaarzen werden gevangen (figuur 3.14). De vangsten in de maanden die deze piekvangst voorafgaan lagen telkens meer dan 4 maal lager dan in februari. In maart en april is de piek reeds verdwenen en werden iets minder dan 300 stekelbaarzen gevangen. In mei valt het aantal gevangen driedoornige stekelbaarzen terug tot 76 individuen. In de periode juni 2001 – 54

september 2001 werden amper nog driedoornige stekelbaarzen gevangen. Pas in oktober werd terug een beperkt aantal driedoornige stekelbaarzen gevangen (11). Wanneer we kijken naar de biomassa die deze driedoornige stekelbaarzen vertegenwoordigen zien we uiteraard een identiek verloop als bij de aantalsvangsten. Deze kleine vissen vertonen immers weinig variatie in lengte en bijgevolg ook in biomassa. De in februari 1124 gevangen stekelbaarzen vertegenwoordigen een biomassa van 2043 g. In augustus en september werden geen driedoornige stekelbaarzen gevangen.

Tabel 3.11: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen driedoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 1 9 2 4 2 16 4 6

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 7 3 9 6 2 3 0 0 0 14 7 119 27 25 7 0 0 0 2 8 12 2 1 2 0 0 0 13 13 19 7 15 1 0 0 0 9 4 12 12 2 5 0 0 0 25 14 214 58 52 12 1 0 0 4 14 22 4 1 3 0 0 0 20 20 40 16 33 4 0 0 0

sep 0 0 0 0 0 0 0 0

gemiddelde CPUE (N/24 u)

150 125 100 75 50 25 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

ok t

maa nd locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.15: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen driedoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de vangsten opdelen naar locatie (figuur 3.15) valt op dat de gemiddelde CPUEwaarden het ganse jaar door lager dan 20 N/24 u zijn met uitzondering van de maanden februari, maart en april in de stuwgeul (locatie B). In februari bedraagt de gemiddelde CPUE 55

okt 1 1 1 0 1 1 1 0

in de stuwgeul 119 N/24 u. In maart en april bedraagt deze respectievelijk 27 N/24 u en 25 N/24 u. Opvallend is de nagenoeg afwezigheid van driedoornige stekelbaars op de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem in de periode juni 2001 – september 2001 (gemiddelde CPUE < 1 N/24 u). In oktober 2001 bedraagt de gemiddelde CPUE slechts 1 N/24 u.

gemiddelde CPUE (g/24 u)

300 250 200 150 100 50 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.16: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen driedoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

De gemiddelde CPUE-waarden voor biomassa voor de 4 locaties (figuur 3.16) volgt het patroon van de gemiddelde CPUE-waarden voor aantallen en zijn het ganse jaar door lager dan 40 g/24 u, opnieuw met uitzondering van de maanden februari, maart en april in de stuwgeul (locatie B). De gemiddelde CPUE-waarden in deze maanden bedragen respectievelijk 214 g/24 u, 58 g/24 u en 52 g/24 u.

56

300 250

aantal

200 150 100 50 0 0

4

8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72 76 80 lengte (mm)

Figuur 3.17: Lengte-frequentieverdeling van de gevangen driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - april 2001).

Wanneer we de populatieverdeling van de gevangen driedoornige stekelbaarzen tussen november 2000 en april 2001 bekijken (figuur 3.17) merken we een normale verdeling op met een piek rond 56 mm. De 0+ klasse wordt volgens de literatuur gedefinieerd tussen 20 en 50 mm (de Nie, 1996) en de 1+ klasse groter dan 50 mm. Het is echter moeilijk te zeggen of de piek rond 56 mm grote 0+ klasse stekelbaarzen zijn of 1+ klasse stekelbaarzen. Mogelijks is, naar analogie met de 0+ klasse blankvoorns, de Ringvaart een productief systeem voor driedoornige stekelbaarzen en bereiken de 0+ driedoornige stekelbaarzen in hun eerste levensjaar reeds lengtes van 56 mm. In de volgende paragraaf wordt de populatie van de driedoornige stekelbaarzen opgesplitst in de 3 verschillende types (tabel 3.12).

Tabel 3.12: Aantals- en biomassagegevens van de verschillende types van de gevangen driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001). BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) nov dec jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt Totaal 66 137 99 569 145 217 60 1 1 0 0 7 1302 Aantal Leiurus 2 2 0 0 8 2287 Biomassa (g) 106 221 155 965 297 423 108 Semi- Aantal 21 50 50 286 93 71 9 0 0 0 0 2 582 armatus Biomassa (g) 42 91 89 562 186 165 15 0 0 0 0 2 1152 0 0 3 54 21 11 5 0 0 0 0 2 96 Aantal Trachurus 0 0 11 145 62 36 18 0 0 0 0 2 274 Biomassa (g) Noot: van 246 driedoornige stekelbaarzen werd het type niet bepaald en werden bijgevolg ook niet opgenomen in deze tabel. Type

Meting

57

Wanneer we de aantalsgegevens van de verschillende types driedoornige stekelbaarzen bekijken (figuur 3.18) valt meteen op dat het leiurus-type het meest voorkomt, gevolgd door het semi-armatus-type en het trachurus type dat het minst voorkomt en niet werd gevangen in november en december. De drie types vertonen een identiek seizoenaal verloop waarbij de vangsten per type in de ganse periode (nov. 2000 – okt. 2001) laag zijn in vergelijking met de piekvangsten van de drie types in februari. Voor leiurus, semi-armatus en trachurus bedragen deze piekvangsten respectievelijk 569, 286 en 54 stuks. Het is duidelijk dat deze piekvangsten de migratietrek van driedoornige stekelbaarzen aantonen zoals deze gekend is voor het anadrome migrerende trachurus-type. Maar deze resultaten tonen ook aan dat driedoornige stekelbaarzen van het leiurus- en het semi-armatus-type een stroomopwaartse migratietrek ondernemen. Opvallend is de sterke terugval in het aantal vangsten van de drie types in mei en de nagenoeg afwezigheid (1 exemplaar van het leiurus-type) van driedoornige stekelbaarzen in de periode juni 2001 – september 2001. Pas in oktober worden de 3 types van de driedoornige stekelbaars opnieuw gevangen, zij het in zeer beperkte aantallen.

600

aantal

500 400 300 200 100 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

Leiurus

Semi-armatus

Trachurus

Figuur 3.18: Aantal gevangen types van de driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de biomassagegevens van de 3 types driedoornige stekelbaars voor de periode november 2000 – juni 2001 bekijken (figuur 3.19) merken we een identieke evolutie zoals waargenomen bij de aantalsgegevens van deze 3 types. Het semi-armatus- en het trachurustype vertegenwoordigen in de periode november 2000 – oktober 2001 een biomassa kleiner dan 200 g (met uitzondering van het semi-armatus-type in februari). In februari bedraagt de biomassa voor leiurus, semi-armatus en trachurus respectievelijk 965, 562 en 145 g.

58

1200 biomassa (g)

1000 800 600 400 200 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand Leiurus

Semi-armatus

Trachurus

Figuur 3.19: Biomassa van de gevangen types van de driedoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de aantalsdistributie van de 3 types driedoornige stekelbaars in de Ringvaart bekijken (figuur 3.20) merken we dat het leiurus-type (66 %) het grootste deel van de populatie driedoornige stekelbaarzen uitmaakt in de Ringvaart. Het semi-armatus-type vertegenwoordigt 29 % en het trachurus-type slechts 5 % van de driedoornige stekelbaarspopulatie. Voor de biomassa is de distributie quasi identiek (figuur 3.20).

Aantalsdistributie (%)

Biomassadistributie (%)

Trachurus 5%

Trachurus 7%

Semiarmatus 29%

Semiarmatus 31% Leiurus 62%

Leiurus 66%

Figuur 3.20: Aantals- en biomassadistributie (%) van de gevangen types van de driedoornige stekelbaars in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

59

De gemiddelde lengte van de 3 types zijn: 53 mm voor leiurus, 55 mm voor semi-armatus en 63 mm voor trachurus. Voor het gemiddeld gewicht is dat 1,7 g voor leiurus, 2 g voor semiarmatus en 2,9 g voor trachurus. Individuen van het trachurus-type zijn dus beduidend groter en vertegenwoordigen meer biomassa dan de 2 andere types driedoornige stekelbaars.

3.2.3.3 Brasem

Tabel 3.13: Aantal en biomassa van de gevangen brasems in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

dec 74 1889

jan 113 2154

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 76 96 72 24 22 63 88 152 5382 3287 4435 2293 1742 3992 8340 8259

200

10.000

160

8.000 biomassa (g)

aantal

nov 66 Aantal Biomassa 5783

120 80 40

okt 47 7101

totaal 893 54656

6.000 4.000 2.000

0 nov dec jan

feb maa apr mei jun

jul

0

aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun jul aug sep okt

maand

maand

Figuur 3.21: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen brasems in de Ringvaart ter hoogte van het sluisstuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Er werden 893 brasems gevangen met een biomassa van ongeveer 55 kg in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. Uit figuur 3.21 kunnen we afleiden dat er maandelijks meer dan 45 exemplaren werden gevangen in de Ringvaart behalve tijdens mei en juni (< 25). Het grootste aantal werd gevangen in september (152). Wanneer we de biomassagegevens bekijken kunnen we afleiden dat enkel tijdens de periode augustus 2001 – oktober 2001 meer dan 7 kg brasem werd gevangen. In juni werd amper 1,7 kg brasem gevangen.

60

Tabel 3.14: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen brasems op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (N/24 u)

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 2 2 4 7 217 127 1302 258

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul 1 0 1 1 1 1 3 3 1 0 1 1 2 1 1 3 16 1 5 2 1 1 2 2 6 19 9 14 9 2 0 4 5 0 93 163 84 46 30 230 52 0 19 92 245 216 117 128 315 11 1295 344 173 7 342 346 155 355 378 202 299 61 0 226

aug 1 5 2 7 171 512 290 497

sep 3 9 14 7 78 575 1174 167

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.22: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen brasems op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.22) valt op dat de vangsten stroomopwaarts van de sluis (locatie A) en in de stuwgeul (locatie B) gedurende de ganse bemonsteringsperiode (november 2000 – oktober 2001) laag zijn, enkel in september werden er ter hoogte van de stuwgeul maximaal 9 stuks / fuik / 24 u gevangen. De vangsten ter hoogte van de doodlopende arm van het kanaal (locatie C) maar vooral in het kanaal zelf (locatie D) liggen meestal gemiddeld hoger dan in de overige 2 locaties. Tijdens januari werden in het kanaal 19 stuks / fuik / 24 u gevangen.

61

okt 4 3 1 1 217 765 6 17

gemiddelde CPUE (g/24 u)

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.23: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen brasems op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de biomassavangsten van brasem (figuur 3.23) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we dat in de doodlopende arm van het kanaal (locatie C) de gevangen biomassa pieken bereikt in november, februari en september met respectievelijk 1302; 1295 en 1174 g / 24 u. De gevangen biomassa in de stuwgeul (locatie B) neemt toe vanaf juni 2001 met 117 g / 24 u tot een piek in oktober 2001 met 765 g / 24 u. De biomassavangsten stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex (locatie A) en in het kanaal (locatie D) overschrijden respectievelijk 250 en 500 g / 24 u niet en vertonen bijgevolg geen uitgesproken pieken.

62

60 50

aantal

40 30 20 10 0 0

18 36 54 72 90 108 126 144 162 180 198 216 234 252 270 288 306 324 342 360 lengte (mm)

Figuur 3.24: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen brasems in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - april 2001).

De populatiesamenstelling van de gevangen brasems tussen november 2000 en april 2001 bestaat vermoedelijk hoofdzakelijk uit 2 jaarklassen. De eerste piek tussen 45-75 mm met een gemiddelde lengte van 68 mm vertegenwoordigt vermoedelijk de 0+ klasse. De tweede piek tussen 75-105 met een gemiddelde lengte van 90 mm vertegenwoordigt vermoedelijk de juvenielen van de 1+ jaarklasse. Vanaf 110 mm kunnen we onmogelijk nog een patroon onderscheiden in de lengteklassen. Ondanks de afwezigheid van een behoorlijk aantal grote brasems kunnen we besluiten dat er toch nog een behoorlijke natuurlijke rekrutering van brasem is. Om een beeld te krijgen van de migratie van grotere brasems in de Ringvaart wordt in figuur 3.25 de maandelijkse evolutie van het aantal gevangen brasems groter dan 25 cm getoond. Uit deze resultaten blijkt dat er weinig brasems groter dan 25 cm (75) werden gevangen. Deze brasems worden niet of nauwelijks gevangen in de Ringvaart tijdens de wintermaanden december (1) en januari (0) en bevinden zich vermoedelijk in het kanaal Gent-Terneuzen. We stellen echter ook vast dat er tijdens de periode maart-april-mei geen piekvangsten genoteerd worden die op paaimigratie duiden. In de periode augustus t.e.m. september werden in vergelijking met voorgaande maanden een beperkt aantal grote brasems meer gevangen.

Tabel 3.15: Aantal gevangen brasems groter dan 25 cm in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Aantal

nov 9

dec 1

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 0 10 2 8 4 3 3 12 13

63

okt 10

totaal 75

14 12

aantal

10 8 6 4 2 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

Figuur 3.25: Aantal gevangen brasems groter dan 25 cm in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

3.2.3.4 Snoekbaars

Tabel 3.16: Aantal en biomassa van de gevangen snoekbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001).

dec 5 918

350

3500

300

3000

250

2500

biomassa (g)

aantal

nov 3 Aantal Biomassa 270

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 1 2 1 0 3 7 41 305 182 11 10 311 0 538 1886 87 1937 1933

200 150 100 50

okt 104 3304

totaal 654 11204

2000 1500 1000 500

0

0 nov dec jan feb maa apr mei jun

jul aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.26: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen snoekbaarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

64

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in de Ringvaart ter hoogte van het sluisstuwcomplex te Evergem in totaal 654 snoekbaarzen gevangen met een biomassa van ongeveer 11 kg. De evolutie van het aantal gevangen snoekbaarzen (figuur 3.26) toont aan dat tijdens het grootste deel van de bemonsteringsperiode, van november 2000 t.e.m. juni 2001, heel weinig snoekbaarzen gevangen werden (0 stuks in april tot 7 stuks in juni). Vanaf juli t.e.m. oktober 2001 zijn de vangsten veel hoger variërend van 41 stuks in juli tot 305 stuks in augustus. Het betreft hier nagenoeg allemaal juvenielen (0+). In augustus werden 305 snoekbaarzen gevangen die een biomassa van 1,9 kg vertegenwoordigen.

Tabel 3.17: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen snoekbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (N/24 u)

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 0 1 0 3 0 129 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 0 0 0 0 0 0 6 4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 16 2 0 1 0 0 0 4 3 4 0 0 0 0 0 0 0 1 26 0 0 1 0 0 0 0 15 16 0 0 0 0 0 1 0 1 111 425 0 3 0 0 0 943 4 27 11 2 0 52 0 89 0 1 155

sep 2 2 32 16 13 17 438 146

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.27: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen snoekbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.27) valt op dat de vangsten, die zoals reeds vermeld heel laag zijn van november t.e.m. juni, hoofdzakelijk beperkt zijn tot de 65

okt 5 5 6 5 498 77 96 84

gemiddelde CPUE (g/24 u)

doodlopende arm stroomafwaarts van de sluis (locatie C) (4 stuks / fuik / 24 u in juni). Vanaf juli neemt de gemiddelde CPUE toe. In augustus bedraagt de gemiddelde CPUE maximaal 26 stuks / fuik / 24 u op locatie D, in september 32 stuks / fuik / 24 u op locatie C en in oktober 5 tot 6 stuks / fuik / 24 u op alle locaties. De juvenielen (0+) vertonen geen uitgesproken voorkeur voor een locatie.

1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.28: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen snoekbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de biomassavangsten van snoekbaars (figuur 3.28) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten met dat verschil dat het kleine aantal snoekbaarzen gevangen in de doodlopende arm (locatie C) in december 2000 en juni 2001 grotere individuen betrof en dus meer biomassa vertegenwoordigen.

66

25

2

20

1 ,5

15

aantal

aantal

2 ,5

1

10 5

0 ,5

0 0 0

40

0

80 120 160 200 240 280 320 360 400

20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 lengte (mm)

le n g te (m m )

Figuur 3.29a & 3.29b: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen snoekbaarzen in de Ringvaart te Evergem respectievelijk in de periode november 2000 - april 2001 en in augustus 20001.

Omtrent de populatiesamenstelling van de gevangen snoekbaarzen in de periode november 2000 – april 2001 (figuur 3.29a) kan, gezien het beperkt aantal gegevens, geen uitspraak gedaan worden. Wanneer we echter de populatiesamenstelling van de gevangen snoekbaarzen in augustus bekijken (figuur 3.29b) dan zien we dat we te maken hebben met de 0+ jaarklasse. Een duidelijke piek is niet te onderscheiden gezien het brede lengtebereik van deze 0+ jaarklasse (65-120 mm). Het is mogelijk dat, naar analogie met de 0+ klasse blankvoorns en driedoornige stekelbaarzen, de Ringvaart een productief systeem is voor de snoekbaarzen waarbij de 0+ snoekbaarzen in de Ringvaart reeds na enkele maanden lengtes bereiken die kunnen variëren van 65 mm tot 120 mm !

3.2.3.5 Baars

Tabel 3.18: Aantal en biomassa van de gevangen baarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 1 Aantal Biomassa 19

dec 4 294

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 2 1 7 3 3 6 355 125 33 6 507 257 90 117 2785 1381

67

okt 131 3547

totaal 638 9034

4000

350

3500

300

3000

biomassa (g)

aantal

400

250 200 150 100 50

2500 2000 1500 1000 500

0

0 nov dec jan feb maa apr mei jun

jul aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.30: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen baarzen in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in de Ringvaart ter hoogte van het sluisstuwcomplex te Evergem in totaal 638 baarzen gevangen met een biomassa van ongeveer 9 kg. De evolutie van het aantal gevangen baarzen (figuur 3.30) toont aan, naar analogie met de vangstevolutie van de snoekbaarzen, dat tijdens het grootste deel van de bemonsteringsperiode, van november t.e.m. juli, heel weinig baarzen gevangen werden (0 stuks in januari tot 7 stuks in april). Vanaf augustus t.e.m. oktober zijn de vangsten veel hoger variërend van 125 stuks in september tot 355 stuks in augustus. Het betreft hier nagenoeg allemaal juvenielen (0+). In de periode november 2000 – juli 2001 werd, met uitzondering van de maand april, minder dan 0,5 kg gevangen. De hoogste biomassa werd gevangen in oktober (3,5 kg).

Tabel 3.19: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen baarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 0 0 0 0 0 0 3

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 1 49 4 0 2 0 14 4 3 0 2 0 0 0 0 0 30 0 7 52 0 0 0 0 0 0 0 0 6 46 0 4 1 75 0 13 10 392

68

sep 0 5 6 12 2 51 51 144

okt 1 9 6 7 10 294 158 141

gemiddelde CPUE (N/24 u)

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.31: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen baarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (g/24 u)

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.31) valt op dat de vangsten in augustus, september en oktober, van hoofdzakelijk juveniele baarzen (0+), gedaan werden op de locaties stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex (locaties B, C en D) en veel minder stroomopwaarts van dit complex (locatie A). Het grootste aantal baarzen / fuik / 24 u werd gevangen in augustus in het kanaal (locatie D) met name 49 stuks / fuik / 24 u.

500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

ma and locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.32: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen baarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

69

10

100

9

90

8

80

7

70

6

60

aantal

aantal

Wanneer we de biomassavangsten van baars (figuur 3.32) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we quasi hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten per locatie. Tijdens augustus werd in het kanaal (locatie D) de grootste biomassa gevangen met name 392 g / fuik / 24 u.

5 4

50 40

3

30

2

20

1

10

0

0 0

0

25 50 75 100 125 150 175 200 225

30

60

90 120 150 180 210 240 lengte (mm)

lengte (mm)

Figuur 3.33a & 3.33b: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen baarzen in de Ringvaart te Evergem respectievelijk in de periode november 2000 - april 2001 en in augustus 20001.

Omtrent de populatiesamenstelling van de gevangen baarzen in de periode november 2000 – april 2001 (figuur 3.33a) kan, gezien het beperkt aantal gegevens, geen uitspraak gedaan worden. Wanneer we echter de populatiesamenstelling van de gevangen baarzen in augustus bekijken (figuur 3.33b) dan zien we dat we te maken hebben met de 0+ jaarklasse (65-105 mm) waarbij een duidelijke piek te onderscheiden valt bij 80 mm. Het is mogelijk dat, naar analogie met de 0+ klasse blankvoorns, driedoornige stekelbaarzen en snoekbaarzen de Ringvaart een productief systeem is voor de baarzen waarbij de 0+ baarzen in de Ringvaart reeds na enkele maanden lengtes bereiken die kunnen variëren van 65 mm tot 105 mm.

3.2.3.6 Kolblei

Tabel 3.20: Aantal en biomassa van de gevangen kolbleiën in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001).

nov 13 Aantal Biomassa 735

dec 23 1934

jan 12 584

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 13 6 53 56 21 6 59 81 306 665 6459 7019 2160 276 2395 2288

70

okt 24 2323

totaal 367 27144

10.000

80

8.000 biomassa (g)

aantal

100

60 40 20

6.000 4.000 2.000

0 nov dec jan

feb maa apr mei jun

jul

0

aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.34: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen kolbleiën in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in totaal 367 kolbleiën gevangen met een totale biomassa van 27 kg. De evolutie van het aantal gevangen kolbleiën (figuur 3.34) vertoont een gelijkaardig verloop als bij blankvoorn (figuur 3.10). Een migratiepiek wordt bereikt in april en mei met respectievelijk 53 en 56 individuen. Een tweede piekperiode doet zich voor in augustus en september met respectievelijk 59 en 81 individuen veroorzaakt door de vangst van juveniele kolblei (0+). De evolutie van de biomassavangsten toont hetzelfde patroon met pieken in april (6,5 kg) en mei (7 kg), maar geen biomassapieken in augustus en september daar de 0+ jaarklasse weinig biomassa vertegenwoordigt.

Tabel 3.21: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen kolbleiën op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 0 1 2 0 10 133 69

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 0 1 1 0 1 3 2 1 1 0 0 0 0 2 5 1 0 2 4 1 1 1 1 1 1 0 0 2 2 1 0 6 1 1 0 7 2 34 12 6 68 157 78 6 49 49 0 0 22 237 706 140 12 87 165 26 105 195 39 106 20 0 0 217 72 8 12 701 89 114 26 251

71

sep 2 2 7 7 90 90 131 157

okt 2 2 0 1 143 170 0 65

gemiddelde CPUE (N/24 u)

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.35: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen kolbleiën op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (g/24 u)

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.35) valt op dat de vangsten van migrerende kolbleiën in april in het kanaal (locatie D – 6 stuks / fuik / 24 u) en in mei in de stuwgeul gedaan worden (locatie B - 5 stuks / fuik / 24 u). In augustus worden de juvenielen (0+) hoofdzakelijk in het kanaal (locatie D – 7 stuks / fuik / 24 u) gevangen en in september eveneens in het kanaal en in de doodlopende arm (locatie C) (7 stuks / fuik / 24 u).

1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.36: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen kolbleiën op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

72

Wanneer we de biomassavangsten van kolblei (figuur 3.36) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten, nl. met pieken in april in het kanaal (locatie D) en in mei in de stuwgeul (locatie B), de pieken in augustus en september zijn echter afgevlakt daar de juveniele kolbleiën (0+) minder biomassa vertegenwoordigen in vergelijking met de grotere migrerende kolbleiën in april en mei.

4,5 4 3,5

aantal

3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 0

16 32 48 64 80 96 112 128 144 160 176 192 208 224 240 256 272 288 304 Me lengte (mm)

Figuur 3.37: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen kolbleiën in de Ringvaart te Evergem in de periode november 2000 - april 2001.

Gezien het beperkt aantal gevangen kolbleiën kunnen we weinig zeggen omtrent de populatiesamenstelling.

3.2.3.7 Rietvoorn

Tabel 3.22: Aantal en biomassa van de gevangen rietvoorns in de Ringvaart te Evergem (november 2000 oktober 2001).

nov 15 Aantal Biomassa 1112

dec 18 927

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 4 12 4 83 122 26 21 11 15 184 892 161 7689 12798 2324 1744 654 745

73

okt 4 518

totaal 335 29749

14.000

120

12.000

100

10.000

biomassa (g)

aantal

140

80 60 40 20

8.000 6.000 4.000 2.000

0 nov dec jan

feb maa apr mei jun

0

jul aug sep okt

nov dec jan feb maa apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.38: Aantals- en biomassagegevens van de gevangen rietvoorns in de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In de periode november 2000 – oktober 2001 werden in totaal 335 rietvoorns gevangen met een totale biomassa van bijna 30 kg. De evolutie van het aantal gevangen rietvoorns (figuur 3.38) vertoont een gelijkaardig verloop als bij blankvoorn en kolblei, waarbij een migratiepiek wordt bereikt in april en mei met respectievelijk 83 en 122 individuen, met dat verschil echter dat in augustus en september geen piek van juvenielen (0+) werd vastgeld. De evolutie van de biomassavangsten is identiek aan de aantalsvangsten.

Tabel 3.23: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen rietvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 2 1 1 8 111 68 47

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 0 0 1 1 0 3 3 4 0 1 0 1 0 5 12 1 1 0 3 1 1 0 2 1 1 0 0 1 0 0 0 7 2 1 0 1 4 0 49 14 26 220 300 280 40 62 0 65 9 464 1270 40 75 38 174 34 59 0 170 33 100 0 0 32 19 9 6 589 282 100 5 32

74

sep 1 1 1 1 80 18 84 20

okt 1 0 1 0 49 0 150 4

gemiddelde CPUE (N/24 u)

14 12 10 8 6 4 2 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.39: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen rietvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.39) valt op dat de piekvangsten van migrerende rietvoorns in april zowel in het kanaal (locatie D - 7 stuks / fuik / 24 u) als in de stuwgeul (locatie B - 7 stuks / fuik / 24 u) worden gedaan. In mei bedraagt de gemiddelde CPUE in de stuwgeul (locatie B) 12 stuks / fuik / 24 u. Tijdens de rest van het jaar is de gemiddelde CPUE op de meeste locaties lager dan 2 stuks / fuik / 24 u.

gemiddelde CPUE (g/24 u)

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.40: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen rietvoorns op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

75

Wanneer we de biomassavangsten van rietvoorns (figuur 3.40) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we uiteraard hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten per locatie. In april wordt de hoogste gemiddelde CPUE-waarde genoteerd ter hoogte van het kanaal (locatie D – 589 g / fuik / 24 u) en in mei ter hoogte van de stuwgeul (locatie B - 1270 g / fuik / 24 u). Tijdens alle andere maanden van de bemonsteringsperiode is de gemiddelde CPUE lager dan 400 g / fuik / 24 u.

9 8 7

aantal

6 5 4 3 2 1 0 2

14

26

38

50

62

74

86

98 110 122 134 146 158 170 182 194 206 218 lengte (mm)

Figuur 3.41: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen rietvoorns in de Ringvaart te Evergem in de periode november 2000 - april 2001.

Wanneer we de populatiesamenstelling van de gevangen rietvoorns bekijken (figuur 3.41) zien we dat er weinig kleine rietvoorns (juvenielen) gevangen worden. De grotere rietvoorns bezitten lengtes die variëren van 16 cm tot 22 cm.

3.2.3.8 Giebel

Tabel 3.24: Aantal en biomassa van de gevangen giebels in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 12 Aantal Biomassa 4573

dec 11 3889

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 26 25 13 18 5 29 38 55 48 4986 6280 3433 2942 763 9304 12342 20531 18978

76

okt 12 4113

totaal 292 92133

10 0

2 2 .50 0

90

2 0 .0 0 0

80 17.50 0

biomassa (g)

aantal

70 60 50 40 30

15.0 0 0 12 .50 0 10 .0 0 0 7.50 0

20

5.0 0 0

10

2 .50 0 0

0 no v d ec jan feb maa ap r mei jun

jul

no v d ec jan feb maa ap r mei jun

aug s ep o kt

jul aug s ep o kt

m aand

m aand

Figuur 3.42: Aantal gevangen giebels in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 292 giebels met een biomassa van 92 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. Hiervan was er één exemplaar goudkleurig en ging het dus om een goudvis (Carassius auratus). Hij werd aangetroffen ter hoogte van de zwaaikom (locatie D). De giebel werd tijdens de ganse vangstcampagne gevangen. In januari, februari en juni t.e.m. september werden telkens meer dan 20 exemplaren (figuur 3.42). In augustus werd het grootste aantal giebels gevangen met name 55 individuen, de hoogste biomassa werd bijgevolg ook in augustus genoteerd (20,5 kg). In mei werden slechts 5 giebels gevangen die een biomassa kleiner dan 1 kg vertegenwoordigden.

Tabel 3.25: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen giebels op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 0 1 2 98 169 381 401

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul 0 0 0 0 0 1 2 1 0 0 0 0 0 0 2 2 0 2 0 1 0 1 2 4 2 4 4 2 3 0 1 2 0 0 0 0 0 128 377 156 0 0 59 12 73 17 668 614 0 235 0 11 0 55 541 1160 648 753 968 553 393 2 228 747

77

aug 0 5 1 3 0 1761 428 931

sep 0 3 4 3 5 1249 1640 948

okt 0 1 1 0 31 355 328 82

gemiddelde CPUE (N/24 u)

5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.43: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen giebels op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (g/24 u)

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.43) valt op dat de gemiddelde CPUE van november tot en met april het grootst is in het kanaal (locatie D). Vanaf mei tot en met oktober zijn de vangsten van giebel meer verspreid over de 4 locaties. In augustus is de gemiddelde CPUE het grootst in de stuwgeul (locatie B) met 5 stuks / fuik / 24 u.

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.44: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen giebels op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

78

Wanneer we de biomassavangsten van giebels (figuur 3.44) op hun beurt opdelen in 4 locaties merken we ook hier hetzelfde patroon als bij de aantalsvangsten per locatie. Van november tot en met april is de gemiddelde CPUE (g/24 u) het grootst in het kanaal (locatie D). Vanaf mei is de gemiddelde CPUE (g/24 u) meer verspreid over de 4 locaties. De hoogste gemiddelde CPUE werd in augustus in de stuwgeul (locatie B) gedaan met name 1761 g / fuik / 24 u.

6 5

aantal

4 3 2 1 0 0

25

50

75

100

125

150

175

200

225

250

275

300

325

lengte (mm)

Figuur 3.45: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen giebels in de Ringvaart te Evergem in de periode november 2000 - april 2001.

Omtrent de populatiesamenstelling kunnen we stellen dat er geen duidelijke jaarklassen te onderscheiden vallen (figuur 3.45). Over het algemeen werden vrij grote individuen gevangen, doch de lengteverdeling toont aan dat er zowel heel kleine (6 cm) als heel grote (32,5 cm) exemplaren aanwezig zijn in de Ringvaart.

3.2.3.9 Paling

Tabel 3.26: Aantal en biomassa van de gevangen palingen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 3 Aantal Biomassa 1250

dec 10 1482

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep okt totaal 1 1 25 25 33 19 53 53 35 258 785 340 6168 3869 9713 2517 13792 15930 11526 67373

79

100

20.000

90

18.000

80

16.000 biomassa (g)

aantal

70 60 50 40 30 20

14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000

10

2.000

0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

0

okt

maand

nov dec

jan

feb maa apr

mei

jun

jul

aug sep

okt

maand

Figuur 3.46: Aantal gevangen palingen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 258 palingen met een biomassa van 67 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. Paling werd vooral gevangen tijdens de periode april-oktober (figuur 3.46). In augustus en september werden piekvangsten gedaan van 53 stuks. Opvallend zijn de lage aantallen die werden gevangen tijdens de periode november t.e.m. maart. De hoogste biomassa werd tijdens de maanden augustus en september weggevangen, respectievelijk ongeveer 14 en 16 kg. In totaal werden 9 palingen gevangen met een biomassa van meer dan 1 kg. De twee zwaarste exemplaren wogen respectievelijk 1516 en 1574 g.

Tabel 3.27: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen palingen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 0 0 0 135 118 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 2 2 1 1 0 0 0 1 0 1 9 3 1 0 0 0 2 2 2 1 0 0 0 0 260 108 0 31 178 0 98 0 396 203 271 135 0 0 0 170 0 113 2750 430 69 0 0 0 327 265 341 76

80

aug 1 1 2 7 154 237 872 1589

sep 0 1 10 5 18 204 4295 939

okt 2 2 3 2 487 648 477 573

Gemiddelde CPUE (N/24 u)

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.47: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen palingen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Gemiddelde CPUE (g/24 u)

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.47) valt op dat de gemiddelde CPUE stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex (locatie A) en in de stuwgeul (locatie B) steeds kleiner is dan 2 stuks / fuik / 24 u. In juni en september werden in de doodlopende arm van het kanaal (locatie C) respectievelijk 9 en 10 stuks / fuik / 24 u gevangen en in het kanaal (locatie D) in augustus en september respectievelijk 7 en 5 stuks / fuik / 24 u.

5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.48: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen palingen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

81

De gemiddelde CPUE (g/24 u) is praktisch het ganse jaar door lager dan 500 g / fuik / 24 u (figuur 3.48). De gemiddelde CPUE was het hoogst in juni (2750 g / fuik / 24 u ) en september (4295 g / fuik / 24 u) ter hoogte van de doodlopende arm van het kanaal (locatie C).

7 6

aantal

5 4 3 2 1 0 0

50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 650 700 750 800 850 900 lengte (mm)

Figuur 3.49: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen palingen in de Ringvaart te Evergem in de periode november 2000 - april 2001.

Er werden te weinig palingen gevangen om een uitspraak te kunnen doen omtrent de populatiesamenstelling (figuur 3.49). De natuurlijke rekrutering is vermoedelijk slecht omdat optrekken van glasaal vanuit zee bemoeilijkt of verhinderd wordt door migratiebarrières (zeelsuizen van Terneuzen). Omtrent de optrek van glasaal kunnen we echter niets met zekerheid zeggen omdat de gebruikte schietfuiken niet efficiënt zijn (cfr. maaswijdte) voor glasaalvangst .

3.2.3.10 Tiendoornige stekelbaars

Tabel 3.28: Aantal en biomassa van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 4 Aantal 6 Biomassa

dec 13 14

jan 5 6

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 79 11 7 7 1 1 0 0 103 16 13 15 2 0 0 0

82

okt 1 1

totaal 129 176

10 0

10 0

90

90

80

80

biomassa (g)

aantal

70 60 50 40 30

70 60 50 40 30

20

20

10

10 0

0 no v d ec jan feb maa ap r mei jun

jul

no v d ec jan feb maa ap r

aug s ep o kt

mei jun

jul

aug s ep o kt

m aand

m aand

Figuur 3.50: Aantal gevangen tiendoornige stekelbaarzen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 129 tiendoornige stekelbaarzen met een biomassa van 176 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. De evolutie van het aantal en biomassa van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen (figuur 3.50) vertoont hetzelfde patroon als dat van de driedoornige stekelbaarzen (figuur 3.14). Het aantal gevangen tiendoornige stekelbaarzen was tijdens de periode november 2000 t.e.m. mei 2001 lager dan 15 stuks met uitzondering van de piekvangst in februari waarin 79 tiendoornige stekelbaarzen werden gevangen. In de periode juni 2001 t.e.m. oktober 2001 werden nog amper tiendoornige stekelbaarzen gevangen (0 tot 2 individuen). In augustus en september werden zelfs geen tiendoornige stekelbaarzen gevangen. De tiendoornige stekelbaarzen vertonen weinig variatie in lengte en bijgevolg ook in biomassa. De 79 gevangen tiendoornige stekelbaarzen in februari vertegenwoordigen een biomassa van 103 g.

Tabel 3.29: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u en g/24 u) van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Locatie A GEM. B CPUE C (N/24 u) D A GEM. B CPUE C (g/24 u) D

nov 0 1 0 0 0 1 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) dec jan feb maa apr mei jun jul aug 1 0 2 0 0 1 0 0 0 1 0 8 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 2 0 0 1 0 0 0 1 0 10 2 2 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 2 0 0 0 0 0 0

83

sep 0 0 0 0 0 0 0 0

okt 0 0 0 0 0 0 0 0

gemiddelde CPUE (N/24 u)

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.51: Gemiddelde CPUE-waarden (N/24 u) van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

gemiddelde CPUE (g/24 u)

Wanneer we de vangsten opdelen naar de 4 locaties (figuur 3.51) valt op dat de gemiddelde CPUE (N/24 u) op geen enkele locatie groter is dan 2 stuks / fuik / 24 u behalve in februari in de stuwgeul (locatie B) waar de gemiddelde CPUE 8 stuks / fuik / 24 u bedraagt. Dit is een rechtstreeks gevolg van de stroomopwaartse migratie in februari via de stuwgeul van deze soort zoals deze ook werd vastgesteld in februari in de stuwgeul voor de driedoornige stekelbaars.

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand locatie A

locatie B

locatie C

locatie D

Figuur 3.52: Gemiddelde CPUE-waarden (g/24 u) van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen op de verschillende locaties van de Ringvaart te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

84

De evolutie van de gevangen biomassa per locatie toont hetzelfde patroon als de evolutie van het aantal gevangen tiendoornige stekelbaarzen, de gemiddelde CPUE (g/24 u) bedraagt, met uitzondering in februari (10 g / fuik / 24 u) , in geen enkele maand meer dan 3 g / fuik / 24 u.

aantal

15 10 5 0 0

4

8

12

16

20

24

28

32

36

40

44

48

52

56

60

64

68

lengte (mm)

Figuur 3.53: Lengte-frequentie verdeling van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen in de Ringvaart te Evergem in de periode november 2000 - april 2001.

Wanneer we de populatieverdeling van de gevangen tiendoornige stekelbaarzen tussen november 2000 en april 2001 bekijken (figuur 3.53) merken we een normale verdeling op met een piek rond 56 mm. Er werd 1 exemplaar gevangen dat beduidend kleiner was met name 32 mm.

3.2.3.11 Pos

Tabel 3.30: Aantal en biomassa van de gevangen pos in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 2 Aantal Biomassa 44

dec 1 9

jan 1 26

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 2 1 5 4 1 0 1 7 7 7 117 66 9 0 17 465

85

okt 31 934

totaal 56 1701

1000

45

900

40

800

35

700

biomassa (g)

aantal

50

30 25 20 15

600 500 400 300

10

200

5

100 0

0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

nov dec

okt

jan

feb

maa apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand

maand

Figuur 3.54: Aantal gevangen pos in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 56 possen met een biomassa van 1,7 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. De vangstaantallen waren tijdens de ganse bemonsteringsperiode steeds lager dan 8 stuks, met uitzondering van de 31 possen die in oktober werden gevangen (figuur 3.54). De gevangen biomassa is het hele jaar door lager dan 120 g met uitzondering van september en oktober waarin respectievelijk 465 g en 934 g werd weggevangen.

3.2.3.12 Karper

Tabel 3.31: Aantal en biomassa van de gevangen karpers in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 1 Aantal Biomassa 1964

dec 1 5778

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 0 0 1 1 2 3 6 10 0 0 2250 1364 6690 8619 1677 2421

86

okt 4 8151

totaal 29 38914

10000

9

9000

8

8000

7

7000

biomassa (g)

aantal

10

6 5 4

6000 5000 4000

3

3000

2

2000

1

1000 0

0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

nov dec jan feb mrt apr mei jun

okt

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.55: Aantal gevangen karper in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 29 karpers met een biomassa van 39 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. In de periode november 2000 t.e.m. mei 2001 werden amper 4 karpers gevangen (figuur 3.55). 1 exemplaar, gevangen in december, had een biomassa van bijna 6 kg. In de periode juni 2001 t.e.m. oktober 2001 werden iets meer karpers gevangen. In september werden 10 karpers gevangen waaronder enkele juvenielen, dit komt ook tot uiting in de evolutie van de biomassa.

3.2.3.13 Vetje

Tabel 3.32: Aantal en biomassa van de gevangen vetjes in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 0 Aantal 0 Biomassa

dec 0 0

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 8 10 3 1 0 0 1 1 13 19 10 2 0 0 1 3

87

okt 0 0

totaal 24 47

10 9 8

biomassa (g)

aantal

7 6 5 4 3 2 1 0 nov

dec

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 nov dec

maand

jan

feb maa apr

mei

jun

jul

aug sep

okt

maand

Figuur 3.56: Aantal gevangen vetjes in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 24 vetjes met een biomassa van 47 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. De meeste vetjes en bijgevolg ook biomassa werden gevangen tijdens de maanden februari, maart en april met respectievelijk 8, 10 en 3 individuen (figuur 3.56). In de overige maanden werden nauwelijks nog vetjes gevangen.

3.2.3.14 Riviergrondel

Tabel 3.33: Aantal en biomassa van de gevangen riviergrondels in de Ringvaart ter hoogte van het sluisstuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 0 Aantal 0 Biomassa

dec 0 0

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 0 0 0 0 1 0 0 3 0 0 0 0 9 0 0 5

88

okt 14 23

totaal 18 36

25

20

20 biomassa (g)

aantal

25

15

10

5

15

10

5

0

0 nov dec jan

feb mrt apr mei jun

jul

aug sep okt

nov dec jan

maand

feb mrt apr mei jun

jul

aug sep okt

maand

Figuur 3.57: Aantal gevangen riviergrondels in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 18 riviergrondels met een biomassa van 36 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem. In de periode november 2000 t.e.m. augustus 2001 werden, met uitzondering van 1 exemplaar in juni, geen riviergrondels gevangen (figuur 3.57). In september werden 3 en in oktober 14 riviergrondels gevangen. De gevangen biomassa is dan ook het hoogst in oktober.

3.2.3.15 Blauwbandgrondel

Tabel 3.34: Aantal en biomassa van de gevangen blauwbandgrondels in de Ringvaart ter hoogte van het sluisstuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Aantal Biomassa

nov 0 0

dec 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 0 3 1 3 1 1 0 0 0 0 13 2 13 4 7 0 0 0

89

okt 2 13

totaal 11 52

15

4

12 biomassa (g)

aantal

5

3 2

1

9 6

3

0

0 nov dec jan

feb

mrt

apr mei jun

jul

aug sep okt

nov dec jan

maand

feb mrt apr mei jun

jul

aug sep okt

maand

Figuur 3.58: Aantal gevangen blauwbandgrondels in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 11 blauwbandgrondels met een biomassa van 52 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (figuur 3.58).

3.2.3.16 Zeelt

Tabel 3.35: Aantal en biomassa van de gevangen zeelten in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

nov 0 Aantal 0 Biomassa

dec 0 0

jan 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) feb maa apr mei jun jul aug sep 1 0 1 0 4 0 2 2 432 0 207 0 1159 0 616 557

90

okt 0 0

totaal 10 2971

1500

4

1200 biomassa (g)

aantal

5

3 2 1

900 600 300

0

0 nov dec jan

feb

mrt

apr mei jun

jul

aug sep okt

nov dec jan feb mrt apr mei jun

maand

jul aug sep okt

maand

Figuur 3.59: Aantal gevangen zeelten in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 10 zeelten met een biomassa van ongeveer 3 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (figuur 3.59).

3.2.3.17 Winde

Tabel 3.36: Aantal en biomassa van de gevangen windes in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

Aantal Biomassa

nov 0 0

dec 0 0

BEMONSTERINGSPERIODE (staalnameplaatsen F1 – F10) jan feb maa apr mei jun jul aug sep 0 0 0 3 0 0 3 1 0 0 0 0 558 0 0 1705 561 0

91

okt 2 2362

totaal 9 5186

3000

2,5

2500

2

2000

biomassa (g)

aantal

3

1,5 1 0,5

1500 1000 500

0

0 nov dec jan feb maa apr mei jun

jul

aug sep okt

nov dec

maand

jan

feb maa apr

mei

jun

jul

aug sep

okt

maand

Figuur 3.60: Aantal gevangen windes in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (november 2000 - oktober 2001).

In totaal werden er 9 windes met een biomassa van ongeveer 5,2 kg gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem (figuur 3.60).

3.2.3.18 Bittervoorn In totaal werden er 2 bittervoorns met een biomassa van 6 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

3.2.3.19 Alver In totaal werd er 1 alver met een biomassa van 33 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

3.2.3.20 Bermpje In totaal werd er 1 bermpje met een biomassa van 12 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

3.2.3.21 Regenboogforel In totaal werd er 1 regenboogforel met een biomassa van 275 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

92

3.2.3.22 Rivierprik In totaal werd er 1 rivierprik met een biomassa van 93 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

3.2.3.23 Zeeforel In totaal werd er 1 zeeforel met een biomassa van 68 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het RWZI.

3.2.3.24 Snoek In totaal werd er 1 snoek gevangen in de Ringvaart tijdens de proefvangsten die werden uitgevoerd in oktober 2000 (dit exemplaar werd niet gewogen).

3.2.3.25 Spiering In totaal werden er 2 spieringen met een biomassa van 163 g gevangen in de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex te Evergem.

93

3.3 Concentratiefuiken 3.3.1 Concentratiefuiken voor en in de sluis In de sluis (CF2) werd, met uitzondering van de maand maart, geen vis gevangen. In totaal werden over 3 vangstdagen in maart 3 blankvoorns en 1 driedoornige stekelbaars van het leiurus-type gevangen. Vóór de sluis (CF1) werden in totaal 80 vissen gevangen. De vangsten variëren van 12 in december tot 20 in februari (figuur 3.61). In januari werd geen vis gevangen. Er zijn geen gegevens voor de maanden mei en juni beschikbaar wegens herneming van de nachtelijke scheepvaart.

Biomassa CF1 & CF2

100

10000

90

9000

80

8000

70

7000

biomassa (g)

aantal

Aantalsevolutie CF1 & CF2

60 50 40 30

6000 5000 4000 3000

20

2000

10

1000

0

0 nov dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

nov dec jan

maand CF1

feb mrt

apr mei jun

maand

CF2

CF1

CF2

Figuur 3.61: Maandelijkse vangstevolutie en biomassagegevens van de vangsten in concentratiefuiken 1(voor de sluis) en 2 ( in de sluis) tussen november 2000 en april 2001. Tijdens de maanden mei en juni werden geen vangsten meer uitgevoerd wegens herneming van de nachtelijke scheepvaart.

De biomassa voor concentratiefuik 2 beperkt zich tot de 66 g in maart (figuur 3.61). Voor concentratiefuik 1 is, met uitzondering van januari, de biomassa voor de verschillende maanden gelijklopend. In geen enkele maand werd meer dan 800 g vis gevangen. Wegens herneming van nachtelijke scheepvaart in mei werden de vangsten voor en in de sluis op dat ogenblik noodgedwongen gestaakt. Hierdoor kan geen wekelijkse vangstevolutie worden voorgesteld voor concentratiefuik 1 en 2. Op onderstaande foto’s wordt de sluis afgebeeld met de situering van staalnameplaats CF1 voor de sluisdeur en een lege concentratiefuik.

94

Foto van de Westbekesluis met neergelaten sluisdeur en situering van staalnameplaats CF1 en een pas opgehaalde lege concentratiefuik.

3.2.2 Concentratiefuiken in de stuwgeul De vangstevolutie- en biomassagegevens die in onderstaande figuren a en b worden weergegeven betreffen enkel gegevens van de maandelijks geplaatste fuiken, telkens bekomen tijdens de eerste week van de maand. In concentratiefuik 3 (aan de rechteroever stroomafwaarts de stuw) schommelen de vangsten (november 2000 t.e.m. februari 2001) tussen 10 exemplaren in december en 17 exemplaren in november. In concentratiefuik 10 (aan de linkeroever stroomafwaarts de stuw) werden in januari 34 vissen gevangen en in februari een recordvangst van 474 vissen, voornamelijk driedoornige stekelbaarzen. Het is duidelijk dat in beide concentratiefuiken de vangsten vanaf maart toenemen en het grootst zijn in april en mei, met uitzondering van de piek in februari in concentratiefuik 10 veroorzaakt door de massale vangst van driedoornige stekelbaarzen. In april worden in concentratiefuik 3 en 10 respectievelijk 101 en 201 vissen gevangen en vervolgens in mei respectievelijk 227 en 113 vissen. De vangsten in de daaropvolgende periode (juni 2001 t.e.m. oktober 2001) zijn heel wat lager met uitzondering van 108 vissen (hoofdzakelijk 0+ juvenielen) die in augustus in concentratiefuik 10 werden gevangen.

95

Biomassa CF3 & CF10

500

25000

450

22500

400

20000

350

17500

biomassa (g)

aantal

Vangstevolutie CF3 & CF10

300 250 200 150

15000 12500 10000 7500

100

5000

50

2500

0

0 nov

jan

mrt

mei

jul

sep

nov

maand CF3

jan

mrt

mei

jul

sep

maand

CF10

CF3

CF10

Figuur 3.62: Maandelijkse vangstevolutie en biomassagegevens van de vangsten in concentratiefuiken 3 (aan de rechteroever stroomafwaarts de stuw) en 10 (aan de linkeroever stroomafwaarts de stuw) tussen november 2000 en oktober 2001.

De gevangen biomassa in de maandelijks geplaatste concentratiefuiken stroomafwaarts van de stuw volgt het patroon van het aantal gevangen vissen, doch in februari vertoont de biomassa geen piek (figuur 3.62). Dit is een logisch gevolg van het feit dat in februari in concentratiefuik 10 een groot aantal driedoornige stekelbaarzen gevangen werden die weinig biomassa vertegenwoordigen. In mei werd tijdens de vangstweek in concentratiefuik 3 iets meer dan 24 kg vis gevangen. Dat de talrijk gevangen vissen in augustus in concentratiefuik 10 hoofdzakelijk juvenielen (0+) betrof komt tot uiting in de beperktere biomassavertegenwoordiging in deze maand. Op onderstaande foto’s wordt de stuwgeul en de massale vangst (> 100 kg) in mei van hoofdzakelijk blankvoorn (staalnameplaats CF3) afgebeeld.

96

Foto van de stuwgeul met situering van staalnameplaatsen CF3 en CF10 en de massale vangst van hoofdzakelijk blankvoorn tijdens de paaimigratieperiode in mei.

3.3.3 Wekelijkse vangstevolutie tijdens de paaiperiode (maart – juni)

1400

30

1200 1000

25 20

800 600

15 10

400 200

5

0

temperatuur (°C)

aantal

Wekelijkse vangstevolutie concentratiefuik 3 & 10

0 10

11

13

14

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

week CF3

CF10

Figuur 3.63: Primaire Y-as: wekelijkse vangstaantallen in concentratiefuik 3 (aan de rechteroever stroomafwaarts de sluis) en 10 (aan de linkeroever stroomafwaarts de sluis) in de periode van maart tot juni 2001. Secundaire Y-as: watertemperatuur van de Ringvaart.

Om een gedetailleerd beeld te krijgen van het aantal optrekkende vissen in het stuwkanaal werden vanaf maart 2001 tot en met juni 2001 concentratiefuik 3 en 10 wekelijks uitgezet (figuur 3.63). Op deze manier kunnen we de evolutie van de paaimigratie beter volgen. Tussen week 10 (begin maart) en week 17 (einde april) worden noch in concentratiefuik 3, 97

noch in concentratiefuik 10 meer dan 200 vissen gevangen. Pas vanaf week 18 (begin mei) worden in concentratiefuik 3 meer dan 200 vissen gevangen. In de volgende week 19 worden 910 en 408 vissen gevangen respectievelijk in concentratiefuik 3 en 10. Tijdens week 20 (half mei) worden in beide fuiken de grootste vangsten gedaan, respectievelijk 943 en 1316 vissen. Deze migratiepiek valt duidelijk samen met de toename van de watertemperatuur van de Ringvaart. Tijdens week 17 bedroeg de watertemperatuur slechts 9,7 °C. De watertemperatuur stijgt van 12,7 °C in week 18, tot 13,4 °C in week 19 en 18,7 °C in week 20. Het verschil in watertemperatuur tussen week 17 en week 20 bedraagt maar liefst 9 °C. Opvallend is de enorme terugval in het aantal vangsten in de volgende week 21 (watertemperatuur gedaald met 1,5 °C), waarbij in beide fuiken respectievelijk slechts 32 en 31 vissen gevangen worden. Tijdens week 22 (eind mei) en weken 23 t.e.m. 26 (juni) worden telkens vangsten kleiner dan 50 vissen gedaan. In week 23 (begin juni) werd zelfs amper nog vis gevangen ( respectievelijk 5 en 1).

98

3.4 Merk- en hervangststudie Van de in totaal 17699 gevangen vissen (exclusief 246 driedoornige stekelbaarzen), afkomstig uit fuik 1 t.e.m. fuik 10, werden er 7971 gemerkt. Een overzicht van het aantal gemerkte dieren per soort is weergegeven in tabel 3.37. 4780 vissen kregen een vinknip, terwijl 3191 blankvoorns naast een vinknip ook een nummer werd opgenaaid. Het merendeel van de gemerkte vissen bestond uit blankvoorns. 3757 blankvoorns kregen enkel een vinknip. Verder kregen een aanzienlijk aantal brasems (455), giebels (111), kolbleiën (163) en rietvoorns (239) een vinknip. Van de overige vissoorten werden slechts een beperkt aantal vissen van een vinknip voorzien aangezien deze in veel kleinere aantallen werden gevangen of, gezien de grootte van de vis (cfr. drie- en tiendoornige stekelbaars), het niet mogelijk was deze vis van een knip te voorzien.

Tabel 3.37: Gedetailleerde vangst-en merkgegevens per soort voor fuik 1 t.e.m. 10 in de periode november 2000 t.e.m. oktober 2001. Vissoort

aantal 1 638 1 2 11990 11 893 1302 582 96 292 29 367 258 56 1 335 18 1 654 129 24 9 10 17699

Gewicht (g) 33 9034 12 6 591614 52 54656 2287 1152 274 92133 38914 27144 67373 1701 275 29749 36 93 11204 176 47 5186 2971 936122

vinknip 0 15 0 0 3757 5 455 0 0 0 111 3 163 0 12 0 239 0 0 14 0 0 1 3 2 4780

vinknip + nr. 0 0 0 0 3191 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3191

hervangsten 0 515 0 8 4 0 7 2 10 1 0 0 0 547

alver baars bermpje bittervoorn blankvoorn blauwbandgrondel brasem 3D (L) 3D (S) 3D (T) giebel karper kolblei paling pos regenboogforel rietvoorn riviergrondel rivierprik snoek* snoekbaars spiering** 10D vetje winde zeeforel* zeelt totaal totaal aantal 7971 gemerkt Legende: 3D = driedoornige stekelbaars, L = leiurustype, S = semiarmatustype, T = trachurustype, 10D = tiendoornige stekelbaars; ‘*’ = gevangen tijdens proefvangsten; ‘**’ = gevangen in concentratiefuiken 3 en 10; ‘-‘ = niet van toepassing Noot: van 246 driedoornige stekelbaarzen werd het type niet bepaald en werden bijgevolg ook niet opgenomen in deze tabel

99

3.4.1 Overzicht van de hervangsten In totaal werden 547 hervangsten gedaan. Er dient opgemerkt te worden dat bij de bespreking van de hervangsten ook de concentratiefuiken in acht worden genomen, gezien in deze fuiken eveneens hervangsten werden gerealiseerd. De hervangsten bestaan hoofdzakelijk uit blankvoorns met name 515 (94 %). De overige hervangsten zijn respectievelijk 8 brasems (1 %), 4 giebels (1%), 7 kolbleiën (1 %), 2 possen (< 1 %), 10 rietvoorns (2 %) en 1 snoekbaars (< 1 %). In tabel 3.38 en 3.39 en figuur 3.64 zijn per vangstplaats het aantal hervangsten weergegeven.

Tabel 3.38: Aantal hervangsten per vangstplaats, de soort, alsook het aantal vissen die ‘stroomopwaarts’ door het sluis-stuwcomplex zijn gemigreerd en hun herkomst worden weergegeven.

vangstplaats F1

aantal hervangsten 4

soort 4 BV

F2 5 5 BV totaal 9 9 BV Legende: BV = blankvoorn, “-“ = niet van toepassing

sluis-stuw stroomopwaarts gepasseerd 2 4 6

herkomst F5 en F7 F3+10, F7, F8 en F9 -

Tabel 3.39: Aantal hervangsten per vangstplaats, de soort, alsook het aantal vissen die ‘stroomafwaarts’ door het sluis-stuwcomplex zijn gemigreerd en hun herkomst worden weergegeven.

vangstplaats

sluis-stuw stroomafwaarts gepasseerd

aantal hervangsten

soort herkomst 32 BV, 1 RV en 1 F3 34 KB 0 118 BV, 2 KB en 1 RV CF3 121 1 F1 F10 16 14 BV en 2 RV 1 F1 81 BV, 1 BR en 2 CF10 84 RV 1 F1 F4 26 25 BV en 1 GI 1 F1 F5 34 32 BV en 2 RV 0 50 BV, 1 BR, 1 GI, F6 54 1 PO en 1 KB 1 F2 68 BV, 1 GI en 2 KB F7 71 3 2 uit F1 en 1 uit F2 50 BV, 3 BR, 1 GI, 1 KB, 1 PO en 1 F8 57 RV 0 33 BV, 2 BR en 1 F9 36 RV 1 F2 3 BV, 1 BR en 1 SB CF1 5 0 CF2 0 0 515 BV, 7 KB, 10 RV, 4 GI, 2 PO, 8 totaal 538 BR en 1 SB 9 Legende: BV = blankvoorn, RV = rietvoorn, KB = kolblei, GI = giebel, BR = brasem, SB = snoekbaar, PO = pos; “-“ = niet van toepassing

100

Uit deze gegevens blijkt dat de meeste hervangsten in concentratiefuik 3 en 10, respectievelijk 121 en 84 individuen, werden gedaan. Gezien de concentratiefuiken wekelijks gezet werden lijkt het logisch dat hier meer hervangsten werden gerealiseerd, doch nagenoeg alle hervangsten werden tijdens de migratieperiode in mei genoteerd. Dit wordt nogmaals geïllustreerd in figuur 3.64. In deze figuur werden het aantal hervangsten in fuik 3 en concentratiefuik 3 samengeteld, alsook de hervangsten afkomstig uit fuik 10 en concentratiefuik 10, daar deze respectievelijke fuiken op identieke plaatsen werden uitgezet. Wanneer de concentratiefuiken buiten beschouwing worden gelaten, worden in de fuiken 6, 7 en 8 de meeste hervangsten gedaan met respectievelijk 54, 71 en 57 individuen. In, de stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex gelegen, fuiken 1 en 2 werden respectievelijk slechts 4 en 5 hervangsten gedaan. In concentratiefuik 1, voor de sluisdeur, werden slechts 5 hervangsten en in concentratiefuik 2, in de sluis, geen hervangsten genoteerd.

aantal

180 160 140 120 100 80 60 40

CF2

CF1

F9

F8

F7

F6

F5

F4

F10+CF10

F3+CF3

F2

F1

20 0

vangstplaats

Figuur3.64: Aantal hervangsten per fuik (november 2000 - oktober 2001).

In figuur 3.65 wordt het percentage hervangsten weergegeven t.o.v. het totaal aantal gevangen vissen per fuik. Ook hier geldt bovenvermelde opmerking omtrent fuiken F3, F10, CF3 en CF10. Procentueel gezien worden in F3+CF3 het meeste hervangsten gedaan (6,86 %), vervolgens in F6 (3,41 %) en F10+CF10 (3,06 %). In fuiken F7, F8 en CF1 worden ook nog meer dan 2 % hervangsten gedaan. Het percentage hervangsten is het laagst in de stroomopwaarts van het sluis-stuwcomplex gelegen fuiken F1 en F2.

101

% hervangsten

9 8 7 6 5 4 3 2

CF2

CF1

F9

F8

F7

F6

F5

F4

F10+CF10

F3+CF3

F2

F1

1 0

vangstplaats

Figuur 3.65: Percentage hervangsten per fuik t.o.v. het totaal aantal gevangen vis per fuik.

3.4.2 Hervangstevolutie Om de evolutie van de hervangsten te bekijken werden clusters van fuiken gemaakt. De hervangsten in de fuiken gelegen in het kanaal (fuik 6 t.e.m. 9) werden samengeteld, evenals de hervangsten afkomstig uit de stuwgeul (fuik 3, 4, 5 en 10). Hetzelfde werd gedaan voor de concentratiefuiken. Concentratiefuik 3 en 10, in de stuwgeul, evenals concentratiefuik 1 en 2, respectievelijk vlak voor de sluisdeur en in de sluis, werden samengenomen. Om de evolutie van de hervangsten te relateren aan het aantal op dat ogenblik gemerkte vissen in de populatie berekenen we eveneens het percentage hervangen vissen t.a.v. het op dat ogenblik aanwezige aantal gemerkte dieren.

3.4.2.1 Hervangstevolutie in het kanaal Maandelijkse hervangstevolutie stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex (fuik 6+7+8+9) (figuur 3.66) De evolutie van het aantal hervangsten in het kanaal vertoont 2 piekperiodes, nl. een eerste piek in december met 41 hervangsten en een tweede in april met 49 hervangsten. Het aantal hervangsten in de tussenliggende maanden januari, februari en maart is vrij constant, respectievelijk 23, 26 en 25 hervangsten. Na de tweede piekperiode in april neemt het aantal hervangsten af. In september worden geen hervangsten meer gedaan. Het percentage hervangsten is ook in december (1,36 %) het hoogst, om vervolgens maandelijks af te nemen tot in maart (0,50 %). Een lichte stijging in het percentage hervangsten, analoog aan de stijging in aantal hervangsten, doet zich voor in april (0,70%). Vanaf mei t.e.m. oktober is het percentage hervangsten laag. 102

Maandelijkse hervangstevolutie ter hoogte van de sluis (concentratiefuik 1+2) (figuur 3.66) Het aantal hervangsten in deze fuiken is bijzonder laag. In concentratiefuik 2, in de sluis, werden géén hervangsten gedaan. De hervangsten in concentratiefuik 1, vlak voor de sluis, zijn beperkt tot 3 in maart en 2 in april. Het percentage hervangsten is bijgevolg ook bijzonder laag (0,06 % in maart). Hierbij mag wel niet uit het oog verloren worden dat geen gegevens beschikbaar zijn voor de periode mei tot oktober. Omwille van de herneming van de nachtelijke scheepvaart konden toen geen fuiken meer geplaatst worden.

3.4.2.2 Hervangstevolutie in de stuwgeul Maandelijkse hervangstevolutie in de stuwgeul (fuik 3+4+5+10) (figuur 3.67) Het aantal hervangsten in de stuwgeul vertoont een opvallende evolutie. De hervangsten in de maanden november tot maart zijn laag en fluctueren tussen 1 hervangst in november en januari en 5 hervangsten in december. Dit aantal neemt aanzienlijk toe in april om een piek te bereiken in mei met 53 hervangsten. In juni valt het aantal hervangsten terug tot 5. In de daaropvolgende maanden neemt het aantal hervangsten verder af. In oktober wordt amper nog 1 hervangst gedaan. Het percentage hervangsten vertoont gelijkenis met het aantal hervangsten. Dit percentage is laag in de maanden november (0,06 %) t.e.m. maart (0,06%) en bereikt anderzijds via april (0,41 %) in mei (0,62 %) een maximum. Vanaf juni (0,06 %) neemt het percentage af tot in oktober (0,01 %).

6

1,4

0,14

1,2

5

0,12

40

1

4

0,1

30

0,8

3

0,08

aantal

50

%

aantal

60

Maandelijkse hervangsten t.h.v. sluis (CF1+CF2)

0,6

20 10 0

0,4

2

0,2

1

0

0,04 0,02 0 nov jan mrt mei jul sep

maand

#

0,06

0

nov jan mrt mei jul sep

%

Maandelijkse hervangsten in het kanaal (F6+F7+F8+F9) stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex

maand

%

#

%

Figuur 3.66: Primaire Y-as: Maandelijkse evolutie van het aantal hervangsten respectievelijk in het kanaal stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex en t.h.v. de sluis van november t.e.m. oktober; Secundaire Y-as: Evolutie van het percentage hervangsten, berekend op basis van het, op dat tijdstip, totaal aantal gemerkte vissen.

103

Maandelijkse hervangsten in stuwgeul (F3+F4+F5+F10)

1,4

50

1,2

40

1

30

0,8

%

aantal

60

0,6

20

0,4

10

0,2

0

0 nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

maand #

%

Figuur 3.67: Primaire Y-as: Maandelijkse evolutie van het aantal hervangsten in de stuwgeul van november t.e.m. oktober; Secundaire Y-as: Evolutie van het percentage hervangsten, berekend op basis van het, op dat tijdstip, totaal aantal gemerkte vissen.

120

30

100

25

80

20

60

15

40

10

20

5

0

0 10

11

13

14

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

temperatuur (°C)

aantal

Wekelijkse evolutie hervangsten in de stuwgeul (CF3+CF10)

26

week

Figuur 3.68: Primaire Y-as: wekelijkse evolutie hervangsten van maart tot juni in de stuwgeul (CF3+CF10). Secundaire Y-as: wekelijkse evolutie van de watertemperatuur van de Ringvaart.

104

Wekelijkse hervangstevolutie in de stuwgeul (concentratiefuik 3+10) (figuur 3.68) In maart zijn de hervangsten nog steeds laag (max. 3 hervangsten begin maart). Pas vanaf week 14 (begin april) wordt een groter aantal hervangsten (22) gedaan. In de twee volgende weken worden helemaal geen hervangsten genoteerd. Pas vanaf week 18 (begin mei) worden opnieuw 22 hervangsten gedaan. Tijdens week 19 en week 20 worden het grootste aantal hervangsten gedaan, respectievelijk 88 en 103. Deze hervangstpiek valt samen met de stijging in watertemperatuur. De watertemperatuur stijgt van 12,7 °C in week 18, tot 13,4 °C in week 19 en 18,7 °C in week 20. Het verschil in watertemperatuur tussen week 17 en week 20 bedraagt maar liefst 9 °C. Vanaf week 21 worden amper nog hervangsten genoteerd met uitzondering van de 7 hervangsten in week 22.

3.4.3 Migratie doorheen het sluis-stuwcomplex Van de 547 hervangsten zijn er 15 blankvoorns die door het sluis-stuwcomplex gemigreerd zijn. 6 blankvoorns zijn stroomopwaarts getrokken. 2 blankvoorns werden teruggevangen tijdens de migratieperiode, respectievelijk begin april en begin mei. 9 blankvoorns migreerden stroomafwaarts, waarvan er 4 in de stuwgeul en 5 in het kanaal werden teruggevangen.

3.4.4 Mobiliteit en migratieroute van de gemerkte vissen Om een idee te krijgen omtrent de mobiliteit van de vissen in de Ringvaart werden de hervangsten buiten (november 2000 – maart 2001) en tijdens (april 2001- juni 2001) de migratieperiode met elkaar vergeleken, en dit respectievelijk in het kanaal en in de stuwgeul. In onderstaande figuren wordt het gemiddeld aantal hervangsten voor 10 fuikvangsten voorgesteld. Deze aantallen geven m.a.w. dus een beeld van hoeveel hervangsten er gemiddeld worden gedaan per 10 keer dat een fuik wordt uitgezet. In het kanaal is het verschil in aantal hervangsten dat genoteerd werd “buiten de migratieperiode” en “tijdens de migratieperiode” (figuur 3.69) minder uitgesproken dan in de stuwgeul, met uitzondering van staalnameplaats F6 in de doodlopende arm van het kanaal waar buiten de migratieperiode gemiddeld 40 hervangsten werden gedaan. Dit is ongeveer 4 maal zoveel als tijdens de migratieperiode (gemiddeld 11,7 hervangsten) in fuik 6. Het grootste aantal hervangsten werd in het kanaal genoteerd tijdens de migratieperiode in fuik 7 met gemiddeld 45 hervangsten. In concentratiefuik 1, vlak voor de sluis, worden buiten en tijdens de migratieperiode respectievelijk gemiddeld slechts 4,3 en 2,9 hervangsten gedaan. In fuik CF2, in de sluis worden geen hervangsten gedaan, zelfs niet tijdens de migratieperiode. In de stuwgeul zijn, zoals reeds vermeld, de verschillen in het aantal hervangsten “buiten de migratieperiode” en “tijdens de migratieperiode” (figuur 3.69) meer uitgesproken. Het gemiddeld aantal hervangsten tijdens de migratieperiode in de stuwgeul is voor de verschillende fuiken 6 tot 40 maal groter dan het gemiddeld aantal hervangsten buiten de migratieperiode. In fuik F3 worden tijdens de migratieperiode gemiddeld het meest hervangsten gedaan per 10 fuikvangstdagen met name 100 hervangsten, terwijl buiten de migratieperiode in deze fuik gemiddeld slechts 3,3 hervangsten worden genoteerd. 105

Uit deze resultaten blijkt dat de gemerkte vissen buiten de migratieperiode hoofdzakelijk in het kanaal worden teruggevangen en nauwelijks in de stuwgeul. Tijdens de migratieperiode worden in de stuwgeul het hoogste aantal hervangsten gedaan. Hieruit kan besloten worden dat de mobiliteit van de gemerkte vissen groter is tijdens de maanden april t.e.m. juni wat in relatie staat met de migratie van de vissen.

Gemiddeld aantal hervangsten in stuwgeul

120

120

100

100

80

80 aantal

aantal

Gemiddeld aantal hervangsten in kanaal

60

60

40

40

20

20

0

0 F6

F7

F8

F9

CF1

CF2

F5

vangstplaats

buiten migratieperiode

F4

F3

F10

vangstplaats

tijdens migratieperiode

buiten migratieperiode

tijdens migratieperiode

Figuur 3.69: Aantal hervangsten respectievelijk in het kanaal (F6+F7+F8+F9 en CF1+CF2) en in in de stuwgeul (F3+F4+F5+F10 en CF3+CF10) afkomstig uit alle fuiken buiten de migratieperiode (nov. 2000 t.e.m. mrt. 2001) en tijdens de migratieperiode (apr. 2001 t.e.m. jun. 2001).

Wanneer we het aantal hervangsten afkomstig van de meest stroomafwaarts gelegen staalnamepunten F8 en F9 bekijken bestaat de mogelijkheid om meer te weten te komen omtrent de mobiliteit van deze vissen en in het bijzonder omtrent de voorkeursmigratieroute (sluis of stuw ?) van deze vissen tijdens de migratieperiode. Het gemiddeld aantal hervangsten per 10 fuikvangsten in het kanaal afkomstig uit staalnamepunten F8+F9 (figuur 3.70) is, met uitzondering van F7 en CF1, groter buiten de migratieperiode (nov. t.e.m. mrt.) dan tijdens de migratieperiode (apr. t.e.m. jun.). In concentratiefuik 1 (CF1) voor de sluis en in concentratiefuik 2 (CF2) in de sluis werden geen hervangsten genoteerd, met uitzondering tijdens de migratieperiode in CF1 waarin gemiddeld 2,5 hervangsten werden gedaan. In de stuwgeul (figuur 3.70) is het gemiddeld aantal hervangsten per 10 fuikvangsten hoger tijdens de migratieperiode dan erbuiten. De gemiddelde vangsten zijn 3 tot 17 maal hoger tijdens de migratieperiode. In fuik F4 werden tijdens de migratieperiode met 17,5 hervangsten gemiddeld het meest hervangsten gedaan met name 17,5 hervangsten, terwijl in diezelfde fuik F4 buiten de migratieperiode geen hervangsten werden genoteerd.

106

De gemerkt vissen uitgezet t.h.v. F8 en F9 (= in het kanaal) zijn buiten de migratieperiode weinig mobiel en werden teruggevangen in het kanaal. Tijdens de migratieperiode zijn de vissen mobieler en worden voornamelijk in de stuwgeul teruggevangen. Deze resultaten tonen aan dat de stuwgeul de voorkeursmigratieroute van de vissen is tijdens de migratietrek.

Gemiddeld aantal hervangsten in stuwgeul afkomstig uit F8+F9

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

aantal

aantal

Gemiddeld aantal hervangsten in kanaal afkomstig uit F8+F9

F6

F7

F8

F9

CF1

CF2

F5

vangstplaats

buiten migratieperiode

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 F4

F3

F10

vangstplaats

tijdens migratieperiode

buiten migratieperiode

tijdens migratieperiode

Figuur 3.70: Aantal hervangsten in het kanaal (F6+F7+F8+F9 en CF1+CF2) en in de stuwgeul (F3+F4+F5+F10 en CF3+CF10) afkomstig uit F8+F9 buiten de migratieperiode (nov t.e.m. mrt) en tijdens de migratieperiode (apr t.e.m. jun).

107

3.5 Radiotelemetrie 3.5.1 Overzicht van de verzamelde gegevens Tussen 24 maart en 30 juni 2001 werden dagelijkse positiebepalingen uitgevoerd van 8 brasems, 1 winde en 1 blankvoorn. In de praktijk betekende dit dat alle vissen die uitgerust werden met een radiozender dagelijks opgespoord en gelokaliseerd werden zolang het signaal van de zender opgevangen kon worden. Vissen die vanuit de Ringvaart het kanaal GentTerneuzen opzwommen konden niet gedetecteerd omwille van de grote diepte van het kanaal (tot 12 m). Bij het testen van de geschikte zenders bleek immers dat de diepte van het water de beperkende factor is (zie tabel 2.3). Een overzicht van de inplantingsdata en de individuele studieperioden wordt weergegeven in tabel 3.40.

Tabel 3.40: Overzicht van de gevolgde periode van de 10 gezenderde vissen. In de tabel wordt naast de code van het dier (die ook een aanduiding voor het geslacht bevat (M/F)) ook de soort, herkomst, gewicht, de datum van inplanting, de datum tot wanneer activiteit van de vis kon gevolgd worden weergegeven. ‘X’ betekent dat het geslacht van de vis niet kon bepaald worden. Code dier

Vissoort

881 F 861 F 891 M 950 X 960 M 850 X 981 M 904 F 972 F 911 M

brasem brasem brasem blankvoorn brasem winde brasem brasem brasem brasem

Herkomst

Lengte (mm)

Gewicht (g)

Zender

Datum implant

Moervaart Jachthaven Fuik 5 Fuik 10 Jachthaven instituut RWZI Fuik 10 RWZI Eversteinbrug

380 425 336 272 318 294 354 300 347

984 1368 920 411 523 437 913 506 808

inwendig inwendig inwendig uitwendig inwendig inwendig inwendig inwendig inwendig inwendig

23/03/2001 23/03/2001 03/04/2001 03/04/2001 19/04/2001 25/04/2001 02/05/2001 03/05/2001 04/05/2001 04/05/2001

Signaal kwijt of vis dood 08/05/2001 09/05/2001 18/05/2001 18/05/2001 21/04/2001 28/04/2001 07/05/2001 05/05/2001 05/05/2001 05/05/2001

Met betrekking tot de dagelijkse positioneringen van de vissen geven we hierna een algemene beschrijving van de individuele mobiliteitscyclus van alle gevolgde vissen en wordt een overzicht gegeven van patronen die worden teruggevonden in de cycli. Hierbij dient opgemerkt te worden dat alle gezenderde vissen op één en dezelfde vaste plaats werden uitgezet, nl. halverwege tussen de Westbekesluis en de monding van de Ringvaart in het kanaal Gent-Terneuzen, meer bepaald op 2400 m stroomafwaarts van de stuw (figuur 3.71). Zo hadden de uitgezette vissen de keuze om ofwel stroomopwaarts, richting stuw, ofwel stroomafwaarts, richting kanaal Gent-Terneuzen te zwemmen.

108

De basisgegevens van de dagelijkse “tracking” (het opsporen en lokaliseren van vissen) worden weergegeven in de figuren 3.72 t.e.m. 3.75. De grafieken tonen de dagelijkse posities van de dieren t.o.v. referentiepunt 0: de stuw van het Westbekesluiscomplex (figuur 3.38). Alle posities stroomafwaarts van de stuw worden positief genoteerd. Aangezien geen enkele gezenderde vis, via het sluis-stuwcomplex, stroomopwaarts is gemigreerd zijn er geen negatieve waarden.

Bruggen Migratieknelpunten

rne uz en

7440 meter

Ka

na a

lG

en

t-T e

Jachthaven

Zwaaikom 2 Eversteinbrug

Stuwgeul

<

Stuw als referentiepunt 0 meter

Uitzetplaats gezenderde vissen 5460 meter

Zwaaikom 1 Ka na al

Ge nt -O os te nd e

2400 meter #

#

Ringvaart

Westbekesluis

ing cht i r oom Str

Figuur 3.71: Situering van het radio-telemetrie studiegebied met aanduiding van het referentiepunt, migratieknelpunten en plaats waar gezenderde vissen in het Noordervak van de Ringvaart werden uitgezet.

Van de 10 met radiozenders uitgeruste vissen, konden slechts 2 brasems (861 F en 881 F) worden gevolgd tot het einde van de onderzoeksperiode. Deze 2 vrouwtjes verplaatsten zich op dat ogenblik reeds geruime tijd niet meer zodat mag aangenomen worden dat ze dood waren. Hun zender bleef verder functioneren en was nog niet uitgedoofd bij het stopzetten van de onderzoeksperiode.

109

3.5.2 Mobiliteitscycli van de gezenderde vissen

dagelijkse positie (23/03-30/06): 881 F 30

1000

25

2000 20

3000 4000

15

5000

10

temperatuur (°C)

afstand van referentiepunt (m)

0

6000 5

7000 8000

0 82

92

102

112

122

132

142

152

162

172

dag

Figuur 3.72: Primaire Y-as: geregistreerde dagelijkse positie van het vrouwtje brasem 881 F uitgezet op 23 maart 2001. De afwezigheid van een ‘dot’ wijst op geen ontvangst. Secundaire Y-as: Dagelijkse evolutie van de watertemperatuur van de Ringvaart.

Het vrouwtje brasem 881 F, gevangen in de monding van de Moervaart ter hoogte van het koelwatereffluent van de Electrabel-centrale, bevindt zich de eerste dagen na de inplanting (23 maart) ter hoogte van de tweede zwaaikom waarna het zich op 30 maart 2272 m stroomafwaarts verplaatst tot aan de Eversteinbrug. De Eversteinbrug is gesitueerd vlak voor de plaats waar de Ringvaart in het kanaal Gent-Terneuzen uitmondt. Dit vrouwtje blijft hier een aantal dagen en zwemt vervolgens op 2 april terug stroomopwaarts. De volgende dag, 3 april, bevindt het dier zich reeds vlak voor de stuw (tot op 4 m van de stuw) en heeft zo 5456 m stroomopwaarts afgelegd in twee dagen. Deze stroomopwaartse migratie wordt duidelijk geïnitialiseerd door de stijging van de watertemperatuur met 2 °C van 9,7 °C (1 april) tot 11,7 °C (3 april). In de daaropvolgende dagen (t.e.m. 14 april) zwemt deze vis op en af in de stuwgeul maar werd niet meer vlak tegen de stuw gepositioneerd. Op 15 april zwemt de vis in 1 dag opnieuw naar het einde van de Ringvaart t.h.v. de Eversteinbrug en legt daarbij 5178 m stroomafwaarts af. Hier merken we een lichte daling van de watertemperatuur (- 0,6 °C). Brasem 881 F verblijft hier tot 23 april om vervolgens in twee dagen ongeveer 5340 m stroomopwaarts te zwemmen tot in de stuwgeul, op 260 m stroomafwaarts van de stuw. Deze stroomopwaartse migratie valt ook hier samen met een stijging van de watertemperatuur met 2,2 °C (23 april – 25 april). Het dier blijft in het eerst deel van de stuwgeul t.e.m. 5 mei waarin het herhaaldelijk vlak tegen de stuw werd gelokaliseerd (< 50 m op 3, 4 en 5 mei). Op 6 mei werd het vrouwtje iets meer stroomafwaarts in de geul aangetroffen om ’s anderendaags 110

tot op 150 m van de stuw te zwemmen. Hierna verandert het vrouwtje niet meer van positie tot het einde van de onderzoeksperiode en is het dus vermoedelijk gestorven rond 9 mei.

dagelijkse positie (23/03-30/06): 861 F 30

1000

25

2000 20

3000 4000

15

5000

10

6000

temperatuur (°C)

afstand van referentiepunt (m)

0

5

7000 8000

0 1

11

21

31

41

51

61

71

81

91

dag

Figuur 3.73: Primaire Y-as: geregistreerde dagelijkse positie van het vrouwtje brasem 861F uitgezet op 23 maart 2001. De afwezigheid van een ‘dot’ wijst op geen ontvangst. Secundaire Y-as: Dagelijkse evolutie van de watertemperatuur van de Ringvaart.

Het vrouwtje brasem 861 F werd in het jachthaventje gevangen. Dit jachthaventje is een doodlopende zijarm van het kanaal Gent-Terneuzen en reikt tot aan de hoofdingang van de papierfabriek van Langerbrugge (Stora). Deze zijarm kan onderverdeeld worden in twee stukken, het eerste deel van de jachthaven stroomafwaarts van de draaibrug (7440 m t.o.v. referentiepunt) wordt gebruikt voor het aanmeren van pleziervaartuigen, terwijl het tweede deel stroomopwaarts van de draaibrug vrij is van scheepvaart. Het water in deze zijarm is enkele graden warmer dan het kanaalwater. Dit temperatuursverschil wordt veroorzaakt door het warmere lozingswater afkomstig van de papierfabriek. Daags na uitzetting (23 maart) van brasem 861 F, halverwege de Ringvaart, wordt het dier gelokaliseerd t.h.v. de tweede zwaaikom waar het enkele dagen verblijft. Op 29 maart begeeft dit vrouwtje zich 2447 m stroomafwaarts tot voor (5447 m t.o.v. referentiepunt) de Eversteinbrug. De volgende dag bevindt het dier zich reeds in het jachthaventje (7436 m t.o.v. referentiepunt) en heeft bijgevolg 1989 m stroomafwaarts afgelegd, waarbij het via het kanaal Gent-Terneuzen het jachthaventje, zijn herkenbare “home-site” (verblijfplaats), opnieuw opzoekt. Dit laatste heeft te maken met het verschijnsel “homing”. “Homing-gedrag” wordt gedefinieerd als het terugkeren naar een eerder ingenomen verblijfplaats, in plaats van een andere gelijkaardige plaats op te zoeken (Harden Jones, 1968). Het dier verblijft vervolgens nog een dag in het jachthaventje waarna het t.e.m. 12 april niet meer kon gelokaliseerd worden. In deze periode is het dier vermoedelijk het kanaal Gent-Terneuzen opgezwommen. Op 13 april wordt het vrouwtje brasem 861 F dan opnieuw in het jachthaventje aangetroffen, meer bepaald ter hoogte van de draaibrug. Pas op 21 april begeeft het zich meer stroomafwaarts naar de ingang 111

van het jachthaventje, dit is ongeveer 7160 m stroomafwaarts van de stuw (referentiepunt) verwijderd. De daaropvolgende dagen zwemt het dier net voor de ingang van het jachthaventje, waarbij verplaatsingen genoteerd werden van 0 tot 70 m. Op 9 mei wordt het dier gelokaliseerd t.h.v. de aanzuigplaats van de elektriciteitscentrale van Electrabel. Nadien, t.e.m. het einde van de onderzoeksperiode (30 juni), wijzigt de locatie van het vrouwtje brasem 861 F niet meer zodat ook hier mag aangenomen worden dat het dier dood is. Aangezien de watertemperatuur t.h.v. de jachthaven verschillend is van de watertemperatuur in de Ringvaart (warmer water door de lozing van het zuiveringseffluent van de papierfabriek van Langerbrugge) kan geen uitspraak gedaan worden omtrent migratiepatronen in relatie tot de watertemperatuur.

dagelijkse positie (3/04-18/05): 891 M 25

1000 20

2000 3000

15

4000 10

5000 6000

temperatuur (°C)

afstand van referentiepunt (m)

0

5

7000 0

8000 1

11

21

31

41

dag

Figuur 3.74: Primaire Y-as: geregistreerde dagelijkse positie van het mannetje brasem 891M uitgezet op 3 april 2001. De afwezigheid van een ‘dot’ wijst op geen ontvangst. Secundaire Y-as: Dagelijkse evolutie van de watertemperatuur van de Ringvaart.

Het mannetje brasem 891 M, afkomstig uit fuik 5, wordt reeds daags na de uitzetting (3 april) niet meer gelokaliseerd. De daaropvolgende dag geldt hetzelfde. De vis is na de uitzetting vermoedelijk onmiddellijk stroomafwaarts het kanaal Gent-Terneuzen ingezwommen waar geen ontvangst van het signaal en bijgevolg geen lokalisatie meer mogelijk is. Op 6 april wordt brasem 891 M in het tweede deel van het jachthaventje aangetroffen (7506 m t.o.v. referentiepunt) en de daaropvolgende dag in het eerste deel van het jachthaventje (7356 m t.o.v. referentiepunt). Op 8 april kan het opnieuw niet meer gelokaliseerd worden. De vis is vermoedelijk opnieuw het kanaal Gent-Terneuzen ingezwommen, maar verschijnt ’s anderendaags terug in het jachthaventje waar het verblijft t.e.m. 17 mei. Op 18 mei kan het dier opnieuw niet meer gevonden worden en is vermoedelijk het kanaal opgezwommen. Dit mannetje werd in de resterende onderzoeksperiode (tot 30 juni) noch in het jachthaventje, noch in de Ringvaart teruggevonden. Ook hier wordt geen uitspraak gedaan omtrent de relatie 112

tussen migratiepatronen en watertemperatuur, gezien de op grafiek watertemperatuur die van de Ringvaart betreft en niet van de jachthaven.

uitgezette

dagelijkse positie (3/04-11/06): 950 X 25

500 20 1000 1500

15

2000 10

2500

temperatuur (°C)

afstand van referentiepunt (m)

0

3000 5 3500 0

4000 93

103

113

123

133

143

153

dag

Figuur 3.75: Primaire Y-as: geregistreerde dagelijkse positie van blankvoorn 950 X uitgezet op 3 april 2001. De afwezigheid van een ‘dot’ wijst op geen ontvangst. Secundaire Y-as: Dagelijkse evolutie van de watertemperatuur van de Ringvaart.

Blankvoorn 950 X, afkomstig uit fuik 10, gedraagt zich de eerste dagen na het aanbrengen van de radiozender (3 april) onrustig waarbij het dier de Ringvaart enkele malen op (op 4 april tot op 250 m van het referentiepunt) en af zwemt (op 7 april tot 3077 m van het referentiepunt). Deze blankvoorn blijkt tot rust te komen vanaf 16 april t.h.v. het uiteinde van de tweede zwaaikom (ongeveer 3110 m van het referentiepunt). Op 23 en 24 april wordt de vis iets minder ver in de tweede zwaaikom gelokaliseerd (2900 m van het referentiepunt) om vervolgens opnieuw t.e.m. 12 mei te vertoeven aan het uiteinde van de zwaaikom (3130 m van het referentiepunt). Vanaf 13 mei trekt de blankvoorn stroomopwaarts richting stuwgeul, welke het op 17 mei bereikt (650 m van het referentiepunt). Vanaf dit ogenblik worden geen veranderingen in de positie van het dier meer genoteerd zodat mag aangenomen worden dat het vermoedelijk gestorven is. Deze stroomopwaartse migratie werd voorafgegaan door een sterke stijging van de watertemperatuur met 6,8 °C vanaf 6 mei (12,5 °C) t.e.m. 13 mei (19,3 °C). Vanaf 11 juni was er geen ontvangst meer en bleek de zender uitgedoofd. Een aantal vissen verdwenen vrijwel onmiddellijk. Dit geldt voor de winde 850 X en de brasems 960 M, 904 F, 972 F en 911 M. 113

De winde werd op 25 april om 14u30 uitgezet. Om 18u30 is deze reeds 474 m stroomafwaarts gezwommen (2960 m van het referentiepunt). De daaropvolgende dag bevindt de winde zich 117 m stroomopwaarts t.o.v. de vorige positionering en heeft dus zijn stroomafwaartse migratie tijdelijk stopgezet. Op 27 april bevindt de winde zich voorbij de Eversteinbrug, daar waar de Ringvaart uitmondt in het kanaal Gent-Terneuzen. De derde dag na uitzetting, kan de winde al niet meer gelokaliseerd worden en is vermoedelijk het kanaal Gent-Terneuzen opgezwommen. Het brasem mannetje 960 M werd op 19 april uitgezet. De volgende dag bevindt dit dier zich reeds voorbij de Eversteinbrug vlakbij het kanaal Gent-Terneuzen (5525 m van het referentiepunt). Op 21 april is er geen ontvangst meer waarbij mag aangenomen worden dat het dier het kanaal Gent-Terneuzen is opgezwommen. De brasems 904 F, 972 F en 911 M werden op 3 en 4 mei met een radiozender uitgezet, waarop ze onmiddellijk stroomafwaarts zwemmen. De volgende dag bereiken de vissen het kanaal Gent-Terneuzen en kunnen bijgevolg niet meer gelokaliseerd worden. De brasem 981 M kon reeds op de vijfde dag na uitzetting niet meer gelokaliseerd worden. Het vermoeden bestaat dat hier mogelijk een defect in de zender is opgetreden of dat deze brasem zoals enkele andere gezenderde brasems het kanaal Gent-Terneuzen is opgezwommen.

114

4 Bespreking

4.1 Samenstelling van de visgemeenschap in de Ringvaart 4.1.1 Globale samenstelling Tijdens dit onderzoek naar de belemmering van vismigratie ter hoogte van het sluisstuwcomplex op de Ringvaart te Evergem werden in totaal 24 vissoorten en 1 rondbeksoort (rivierprik) gevangen. De belangrijkste en meest dominant aanwezige vissoort is de blankvoorn gevolgd door driedoornige stekelbaars en brasem. Deze 3 vissoorten vertegenwoordigen wat hun aantal betreft 83 % van de visgemeenschap in de Ringvaart. De blankvoorn maakt 66 % van de visgemeenschap van de Ringvaart uit. Ook uit andere onderzoeken in kanalen blijkt dat blankvoorn talrijk voorkomt in gekanaliseerde wateren met weinig habitatdiversiteit. In het Marchfeld kanaal bijvoorbeeld wordt de visgemeenschap gedomineerd door een vijftal soorten, waaronder blankvoorn, welke 75% vertegenwoordigen van de totale visstand (Ernegger et al., 1998). Ook in een gekanaliseerd en vervuild stuk van de Vltava rivier te Praag werd het visbestand gedomineerd door blankvoorn (Kubečka & Vostradovský, 1995). In een ander onderzoek in drie rivieren(stelsels) werden de effecten van omgevingsstress bestudeerd (dammen, pollutie, overbevissing, oeververanderingen en hydroelektrische centrales). Uit deze studie bleek dat de blankvoorn een echte generalist was en deze stress goed kon overwinnen. Een gebrek aan competitie met andere soorten vergemakkelijkte bovendien de kolonisatie van nieuwe habitats (Penczak & Kruk, 2000). Uit deze drie onderzoeken blijkt dat de blankvoorn een tolerante soort is die weinig eisen stelt aan zijn omgeving. Dit verklaart dan ook het talrijke voorkomen van blankvoorn (66 %) in de vervuilde (blankvoorn is immers redelijk goed bestand tegen watervervuiling (de Nie, 1996)) en structuurarme Ringvaart. Dat de Ringvaart een productief systeem is voor blankvoorn wordt nogmaals bevestigd door de rekrutering van een aanzienlijk aantal juveniele blankvoorntjes (0+ jaarklasse) in de zomer. Driedoornige stekelbaarzen vertegenwoordigen 12 % van de visgemeenschap in de Ringvaart. Er dient echter opgemerkt te worden dat de driedoornige stekelbaars niet gedurende het ganse jaar massaal vertegenwoordigd is. In februari werd in de stuwgeul een groot percentage stroomopwaarts migrerende driedoornige stekelbaarzen gevangen. Driedoornige stekelbaarzen kunnen onderverdeeld worden in verschillende populaties. Sommige dieren blijven altijd in zout water, andere populaties trekken ieder jaar van zee naar zoet water, weer andere vissen blijven altijd in zoet water. De verschillende populaties zijn uiterlijk herkenbaar aan het aantal beenplaten in de huid. Er bestaat echter een grote overlap. De drie types driedoornige stekelbaars die in de visgemeenschap van de Ringvaart onderscheiden werden betreffen het leiurus-, het semi-armatus- en het trachurus-type. Ook in Duitsland is de driedoornige stekelbaars een dominante vissoort en behoort er tot de zes meest voorkomende soorten (de Nie, 1996). Brasem vertegenwoordigt 5 % van de visgemeenschap van de Ringvaart. Het is bekend dat in België vrij veel brasem voorkomt in vijvers en kanalen en dat deze, in vergelijking met andere soorten, tolerant is voor watervervuiling. Deze studie bevestigt het talrijk voorkomen van 115

brasem in kanalen en meer bepaald in een kanaal met vervuild en troebel water. Water, zoals dat van de Ringvaart, dat teveel nutriënten bevat (sterk eutroof is) ‘verbrasemt’, daarom lijkt het of troebel water en brasem bij elkaar horen. De brasem is weliswaar een algemene vis in troebel water, maar groeit daar slecht en verkeert er vaak in slechte conditie. In troebel water zijn de overlevingskansen voor jonge brasems vaak beter, doordat de opgroeimogelijkheden voor hun belangrijkste natuurlijke vijand de snoek er ontbreken (de Nie, 1996). Uit de resultaten blijkt dat het merendeel van de gevangen brasems in de Ringvaart uit juvenielen bestaat (< 10 mm) en er weinig grote brasems werden gevangen. Opvallend, doch niet onverwacht, is de afwezigheid van snoek (met uitzondering van 1 exemplaar) in de Ringvaart. Deze soort heeft immers voorkeur voor water met een gevarieerde begroeiing van oeverplanten en onderwaterplanten waarvan in de Ringvaart geen sprake is. Juveniele brasem wordt bijgevolg niet gepredeerd door snoek in de Ringvaart. Dit betekent niet dat er helemaal geen predatiedruk is voor juvenielen aangezien snoekbaars en baars wel deel uitmaken van de soortengemeenschap in de Ringvaart. Naast blankvoorn, driedoornige stekelbaars en brasem zijn ook snoekbaars, baars, kolblei, rietvoorn, giebel, kolblei, pos, tiendoornige stekelbaars en paling algemeen aanwezig in de visgemeenschap van de Ringvaart. Soorten die minder frequent maar toch nog in behoorlijke aantallen gevangen werden betreffen blauwbandgrondel (exoot), karper, vetje en zeelt. Tijdens de visbestandsopname in juni 1996 uitgevoerd door het Instituut van Bosbouw en Wildbeheer op de vlakbij gelegen Moervaart (mondt eveneens uit in het kanaal GentTerneuzen) werden al deze soorten eveneens gevangen met uitzondering van blauwbandgrondel, snoekbaars en tiendoornige stekelbaars (Van Thuyne et al., 1997). In de Ringvaart werden ook enkele uitzonderlijke en éénmalige vangsten gedaan. Zo werd in december een rivierprik gevangen in de doodlopende arm naast de sluis. In maart werden 2 spieringen gevangen in de stuwgeul en in mei vingen we tijdens een proefvangst t.h.v. het R.W.Z.I. Evergem een zeeforel. De gevangen rivierprik en spieringen zijn anadrome vissoorten. Deze soorten trekken vanuit zee estuaria en rivieren op om te paaien. Rivierprikken zijn echter zeer gevoelig voor organische vervuiling, evenals spieringen en zeeforellen. Bijkomende reden voor de eenmalige vangsten zijn de migratieknelpunten die de voortplantingsmigraties van deze anadrome vissen verhinderen (Vandelannoote et al, 1998). De rivierprik en spieringen zijn soorten die vermoedelijk eerder toevallig door het zeesluizencomplex van Terneuzen uit de Westerschelde het kanaal Gent-Terneuzen zijn opgezwommen. Voor de vangst van de zeeforel hebben we geen goede verklaring, aangezien het een smolt betrof die normaalgezien stroomafwaarts trekt naar zee. In het bovenstroomgebied van de Ringvaart zijn echter geen voortplantingsplaatsen van zeeforel bekend. Eén of enkele exemplaren vingen we ook nog van een aantal meer algemene soorten . Dit geldt o.a. voor bermpje dat klein tot middelgroot stromend water verkiest, alver die gevoelig is voor troebel water maar vooral voor chemische verontreiniging en gebrek aan optrekmogelijkheden, bittervoorn die grote zoetwatermosselen nodig heeft voor zijn voortplanting (en die in de Ringvaart niet voorkomen door een te hoge vervuilingsgraad) en riviergrondel die in de literatuur beschreven wordt als vrij resistent tegen organische vervuiling. Ook de regenboogforel (exoot) die we vingen kan beschouwd worden als een toevallige passant, vermoedelijk ontsnapt uit een visvijver of afkomstig van een uitzetting. In dit onderzoek werden de verschillende staalnameplaatsen (F1 t.e.m. F10) onderverdeeld in 4 locaties (A t.e.m. D). Elke locatie heeft één of meerdere kenmerken waardoor deze 116

onderling verschillen en bijgevolg beschouwd kunnen worden als verschillende biotopen. Ondanks deze verschillen is de blankvoorn de uitgesproken dominante soort in elk van de 4 locaties. De visgemeenschappen in locatie A (het kanaal stroomopwaarts van het sluisstuwcomplex) en locatie D (het kanaal stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex) zijn een weerspiegeling van visgemeenschap in de Ringvaart met blankvoorn (overheersende soort), driedoornige stekelbaars en brasem als meest voorkomende soorten. Ook locatie B (in de stuwgeul) en locatie C (achter de kaaimuur in de doodlopende zijarm van het kanaal stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex) weerspiegelen de visgemeenschap van de Ringvaart, doch in locatie B (in de stuwgeul) werd in verhouding met de andere locaties meer driedoornige stekelbaars gevangen te verklaren door stroomopwaartse migratie via de stuwgeul van deze vissoort. In locatie C (doodlopende arm van het kanaal) wordt in vergelijking met de andere 3 locaties iets minder driedoornige stekelbaars gevangen, maar iets meer snoekbaars en paling. Wanneer we naar het aantal vissoorten kijken merken we dat in locatie B (de stuwgeul) het grootste aantal vissoorten (22) werd gevangen. In locatie C (doodlopende arm van het kanaal) werden slechts 13 vissoorten gevangen. De talrijke vertegenwoordiging van een beperkt aantal vissoorten is karakteristiek voor soortgemeenschappen van extreme biotopen (Wolter & Vilcinskas, 1997). De Ringvaart is een structuurarm, vegetatieloos, vervuild en druk bevaard kanaal. Brasem, maar vooral blankvoorn zijn abundant aanwezig in de soortengemeenschap van de Ringvaart. De aanzienlijke aanwezigheid van driedoornige stekelbaars in de Ringvaart wordt hoofdzakelijk bepaald door migrerende individuen tijdens een welbepaalde periode van het jaar (feb.). In de Ringvaart ter hoogte van het sluis-stuwcomplex vertegenwoordigt de blankvoornpopulatie (63 %) uiteraard de grootste biomassa. De tweede meest gevangen soort, de driedoornige stekelbaars (< 1 %), vertegenwoordigt weinig biomassa. Daarentegen vertegenwoordigt de giebel met zijn sterk gedrongen lichaam 10 % van de gevangen biomassa in de Ringvaart, paling 7 %, brasem 6 %, karper 4 %, rietvoorn en kolblei 3 % en snoekbaars en baars 1 %.

4.1.2 Evolutie van de vangsten Zoals vermeld werden in totaal 24 vissoorten en 1 rondbeksoort (rivierprik) gevangen. In januari werd het kleinste (11) aantal soorten gevangen en in april het grootste (18) aantal. Een verklaring van deze aantallen is dat ’s winters de vissen minder mobiel zijn en uitwijken naar dieper en warmer water zoals het kanaal Gent-Terneuzen terwijl in april, zoals algemeen gekend, veel vissoorten een paaigerichte stroomopwaartse migratietocht ondernemen. Bij de opdeling van onze staalnamepunten in locaties blijkt ook dat in de stuwgeul, die zoals de resultaten tonen de voorkeursmigratieroute van de vissen is (zie bespreking migratie), het grootste aantal vissoorten wordt gevangen (22). Wanneer we de gemiddelde maandelijkse vangsten per fuik per 24 u (CPUE) bekijken merken we grotere vangsten in december, februari, april, mei, augustus en september. Bij de opdeling van de gemiddelde vangsten per fuik per 24 u in locaties zien we dat de piekvangst in december voornamelijk afkomstig is van een (éénmalige) piekvangst van blankvoorn in locatie C (achter de kaaimuur in de doodlopende arm van het kanaal stroomafwaarts van het sluis-stuwcomplex). Ter hoogte van locatie C werd fuik F6 tijdens de decembervangstcampagne zoals steeds 2 maal uitgezet, enkel tijdens de eerste fuikvangst werd veel 117

blankvoorn (466 exemplaren op 13/12/2000) gevangen wat er op wijst dat een school werd gevangen. Blankvoorn vormt gedurende de winterrust immers scholen als gevolg van convergentie van individuen op (zoek naar) een geschikte plaats (Dumont, 1982). De CPUE-piek in februari in de Ringvaart is afkomstig van de massale vangst van stroomopwaarts migrerende driedoornige stekelbaarzen (1124 individuen) in de stuwgeul (locatie B). De pieken in april en mei zijn eveneens te wijten aan de massale stroomopwaartse paaimigratie, dit keer voornamelijk van blankvoorn. In april zijn de gemiddelde maandelijkse vangsten per fuik per 24 u groot zowel in het kanaal (locatie D) als in de stuwgeul (locatie B). Dit zijn blankvoorns die vermoedelijk tijdens hun migratietrek vanuit of via het kanaal GentTerneuzen de Ringvaart inzwemmen. In mei bevinden de meeste blankvoorns zich in de stuwgeul (locatie B) wat de grote gemiddelde maandelijkse vangsten per fuik per 24 u in mei verklaart. In augustus en september zijn de piekvangsten het gevolg van de aanwezigheid van grote aantallen juvenielen (0+ jaarklasse), voornamelijk blankvoorn, snoekbaars en baars.

4.2 Migratiepatronen Bij de bespreking van de evolutie van de vangsten (4.1.2) werd reeds gesteld dat er duidelijk stroomopwaartse migratie van vissen waarneembaar is. Deze stroomopwaartse migratie komt tot uiting in de piekvangsten van driedoornige stekelbaars in februari en van blankvoorn en in mindere mate kolblei en rietvoorn in april en mei. De onderverdeling in locaties toont aan dat de piekvangsten afkomstig zijn uit de stuwgeul (locatie B). De vangsten in de stuwgeul zijn t.e.m. februari vrij laag, met uitzondering van het grote aantal driedoornige stekelbaarzen in februari in concentratiefuik 10 aan de linkeroever van de stuwgeul. De anadrome populaties van driedoornige stekelbaarzen (trachurustype) ondernemen immers in het voorjaar een migratietocht vanuit zee. Kanalen spelen daarbij een belangrijke rol bij de landinwaartse lentemigratie van het trachurus-populaties. Waar het trachurustype vroeger de natuurlijke waterlopen gebruikte, maakt het nu wegens de toenemende watervervuiling en de onoverbrugbare stuwen ook gebruik van kanalen om verder het land binnen te dringen zoals ook paling en bot dat doen (Janssens, 1984). Ook de migrerende populaties van de driedoornige stekelbaars in die heel hun leven in zoetwater verblijven (het semi-armatustype) vat in dezelfde periode zijn stroomopwaartse migratie aan. Driedoornige stekelbaarzen van de leiurusstam zijn meer resident en vertonen normaal minder migratiegedrag. Een analyse van de driedoorn-populatie die we in Ringvaart aantroffen toont aan dat de drie types driedoornige stekelbaars (trachurus, semi-armatus en leiurus) maximaal vertegenwoordigd zijn in februari. Van het trachurustype worden in februari 54 stuks gevangen. Deze stam levert bijgevolg de kleinste bijdrage tot de migratiepiek die we in februari vaststelden. Een verklaring waarom we deze anadrome trekvorm van de driedoornige stekelbaars slechts in geringe aantallen vingen, moet vermoedelijk gezocht worden in het feit dat er tussen de Ringvaart en de zee geen open verbinding bestaat waarbij slechts geringe aantallen door de zeesluis in Terneuzen geraken om vervolgens het kanaal Gent-Terneuzen en de Ringvaart op te zwemmen. Het kan hier echter ook gaan om van zee geïsoleerde, migrerende zoetwaterpopulaties van het trachurus-type. Van de steeds in het zoet water verblijvende leiurus- en semi-armatustype worden respectievelijk 569 en 286 stuks gevangen. Onze resultaten tonen in ieder geval aan dat naast semi-armatus-populaties, waarvan zowel residente als migrerende populaties gekend zijn (Wootton, 1976), ook leiurus-populaties belangrijke zoetwatermigraties ondernemen in de Ringvaart. 118

Ook “residente” vissoorten zoals blankvoorn en brasem worden bij gebrek aan voldoende paaiplaatsen gedwongen zich te verplaatsen naar geschikte paaigronden (Riemersma et al, 1991). In april en mei wordt in de Ringvaart massale migratie waargenomen van blankvoorn. Tijdens de maandelijkse vangstcampagnes werden respectievelijk 1931 en 1427 blankvoorns gevangen. In april werden de blankvoorns gevangen zowel in het kanaal (locatie D) als in de stuwgeul (locatie B) terwijl ze in mei enkel massaal in de stuwgeul (locatie B) werden aangetroffen. Door vanaf de maand maart, wekelijks concentratiefuiken uit te zetten konden we de migratiegolven van de vissen nauwgezet in kaart brengen. De resultaten van deze wekelijkse fuikvangsten tonen aan dat een migratiepiek bereikt wordt die zich min of meer uitspreidt over week 19 (1247 blankvoorns in concentratiefuik CF3+CF10) en week 20 (2180 blankvoorns in concentratiefuik CF3+CF10), dit is tot en met midden mei. Hierna vallen de vangsten opnieuw zeer sterk terug. De piek in de vangsten is enkel te verklaren door grote aantallen migrerende paairijpe blankvoorns die het stuwkanaal opzwemmen. Dat het om paairijpe dieren ging kon vastgesteld worden door middel van het afstrijken van de vissen (vrouwtjes met eitjes en mannetjes met hom) alsook door de massa eitjes die werden afgezet op onze fuiken. Na de paaiperiode verlaten de afgepaaide (uitgeputte) vissen de stuwgeul wat blijkt uit de spectaculaire terugval in aantal vangsten in week 21 en de daaropvolgende weken. Onze resultaten bevestigen dus het bestaan van een massale seizoenale migratie van blankvoorn in de Ringvaart, zoals reeds gemeld werd door Goldspink (1977), Bouvet et al. (1985), L’Abée-Lund & Völlestad (1985 en 1987) en Kestemont et al. (1999). De migratie doorgaans beschouwd als paaimigratie (L’Abée-Lund en Völlestad, 1987; Völlestad en L’Abée-Lund, 1987), kan onderverdeeld worden in twee periodes: een pré-paaimigratie van begin februari tot einde maart, beperkt tot intense verplaatsingen van blankvoorn naar de binnenwateren, en een stroomopwaartse paaimigratie in april en mei (Kestemont et al., 1999). De bevindingen van Kestemont et al. (1999) bevestigen de rol van de binnenwateren als paaigebieden voor limnofiele soorten. De bijdrage van binnenwateren tot de reproductie en recrutering van vispopulaties in grote rivieren werd gerapporteerd door Bouvet et al. (1985); Holland en Huston (1985); Copp (1990); Bengen et al. (1992). Zulke uitwisselingen tussen de binnenwateren en de hoofdstroom van grote rivieren staan bekend als voordelig voor visproductie (Kieckhäfer, 1977; Sheaffer en Nickum, 1986; Scott en Nielsen, 1989). Ons onderzoek toont aan dat niet enkel rivieren maar ook kanaalsystemen zoals de Ringvaart belangrijk zijn voor massale migraties van vissen, reproductie en uitwisseling met binnenwateren. Ook via de vangst-merk-hervangststudie kon de massale migratie van blankvoorn aangetoond worden. In mei werden in de stuwgeul in concentratiefuiken CF3 en CF10 een zeer groot aantal hervangsten gerealiseerd. Deze recordvangst werd voorafgegaan en bijgevolg aangekondigd door het toegenomen aantal hervangsten in april zowel in het kanaal als in de stuwgeul. Deze resultaten tonen aan dat de stroomopwaartse migratietrek reeds in april op gang kwam. Het groter aantal hervangsten in het kanaal in april kan verklaard worden door vissen die afkomstig zijn uit meer stroomafwaarts gelegen stukken van het kanaal of zelfs afkomstig zijn vanuit het kanaal Gent-Terneuzen. Het is immers heel aannemelijk dat een aantal vissen nadat ze gemerkt werden tijdens de wintermaanden stroomafwaarts zijn gemigreerd tot zelfs terug in het kanaal Gent-Terneuzen, waar vermoedelijk een groot deel van de vissen overwinteren in dieper warmer water, om vervolgens bij het begin van de migratieperiode het kanaal opnieuw op te zwemmen. De massale hervangsten van gemerkte dieren in mei in concentratiefuiken CF3 en CF10 kan enkel verklaard worden door de massale stroomopwaartse migratie, waarbij de attractiviteit van de stuwgeul een belangrijke rol speelt (zie verder). 119

In onze radiotelemetrie studie kregen enkele grotere vissen een zender ingeplant zodat deze dagelijks gelokaliseerd en gepositioneerd konden worden met als doel een gedetailleerd beeld te verkrijgen van hun migratiepatronen. Deze studie had echter minder succes dan verhoopt gezien het niet evident was om voldoende grote vissen met het vereiste lichaamsgewicht te vangen voor het aanbrengen van de vrij grote radiozenders. Bovendien ging het merendeel van de gezenderde vissen snel verloren doordat ze reeds na enkele dagen het kanaal GentTerneuzen opzwommen waar, door de grote diepte, geen ontvangst mogelijk was. Van 4 vissen konden migratiepatronen vastgelegd worden. De enige gezenderde blankvoorn 950 gedraagt zich de eerste dagen na het aanbrengen van de zender onrustig, met kleine dagelijkse verplaatsingen. Daarna vestigt de blankvoorn zich achterin de tweede zwaaikom, waar de vis zich een vrij lange periode ophoudt zonder opspoorbare zwembewegingen. Op 13 mei start de blankvoorn een stroomopwaartse paaimigratie. Op 17 mei bereikt het dier de stuwgeul waar het vermoedelijk paait en vervolgens sterft. Op 15 mei werden in de concentratiefuiken recordvangsten genoteerd waarbij de blankvoorns massaal hun eitjes hadden afgezet op de fuiken. Deze vaststelling bevestigt onze hypothese omtrent het paaien van blankvoorn 950 op 17 mei. Een andere gezenderde vis, het vrouwtje brasem 881 F, onderneemt enkele dagen na het inplanten van de radiozender een duidelijke stroomopwaartse migratie richting stuwgeul (zie kaart 1). In de stuwgeul aangekomen stellen we duidelijke pogingen vast om een doorgang te zoeken ter hoogte van de stuw, waarbij het dier gedurende enkele uren heen en weer zwemt enkele meters voor de stuw. Dit vrouwtje brasem 881 F dient haar migratietrek noodgedwongen stop te zetten gezien zij niet in staat is om de stuw te passeren. De stuw vormt duidelijk een barrière. Het vrouwtje verlaat vervolgens de stuwgeul en zwemt terug stroomafwaarts tot aan de Eversteinbrug vanwaar het dier haar oorspronkelijke migratietrek had gestart. Brasem 881 F onderneemt vervolgens een tweede migratietrek stroomopwaarts en bereikt daarbij opnieuw de stuwgeul in 2 dagen. Na herhaalde vruchteloze pogingen om de stuw te passeren heeft dit vrouwtje vermoedelijk haar eitjes in de stuwgeul afgezet en is waarschijnlijk één of enkele dagen erna gestorven. Ook Coeck et al. (2000) stelden in hun studie naar herintroductie en herstel van kopvoornpopulaties meermaals vast dat gezenderde vissen kort na de voortplantingsperiode een ongewone stabiliteit vertoonden, hoewel de zender nog lange tijd bleef functioneren, zodat kon besloten worden dat het dier dood was. Twee brasems ondernamen na het inplanten van de radiozender en het uitzetten van de dieren halverwege de sluis van Evergem en de monding van de Ringvaart een stroomafwaartse migratie. Na een kort verblijf in de ringvaart bereikt het vrouwtje brasem 861 F via het kanaal Gent-Terneuzen haar “home site” (vertrouwde leefomgeving) in het jachthaventje waar we het dier vingen. Dat brasems een sterk “homing instinct” hebben en naar hun ouderlijke school terugkeren wanneer ze elders werden uitgezet werd reeds aangetoond door Goldspink (1978) en Caffrey et al. (1995). Een gelijkaardig stroomafwaartse migratie werd vastgesteld bij het mannetje brasem 891 M dat we vingen in een van onze fuiken in de stuwgeul. Dit dier dat vermoedelijk reeds aan zijn stroomopwaartse migratie bezig was, zwom nadat we het loslieten halverwege de sluis en de monding van de Ringvaart, onmiddellijk stroomafwaarts richting het Kanaal Gent-Terneuzen, waar het zich enkele dagen later ook in het jachthaventje vestigde. Geen van beide dieren vertoonde later nog een stroomopwaartse paaimigratie. Ondanks het feit dat we slechts weinig dieren met een zender konden uitrusten komt migratiegedrag van de gezenderde blankvoorn en brasems vrij goed overeen met de patronen die we op populatieniveau waarnemen aan de hand van de fuikvangsten. De gezenderde blankvoorn trekt synchroon met de massale trek van blankvoorn de Ringvaart op tot in de 120

stuwgeul. Deze stroomopwaartse migratiegolf omvat vermoedelijk een groot deel van de blankvoornpopulatie die in de Ringvaart stroomafwaarts van de stuw van Evergem aanwezig is, maar ongetwijfeld wordt ook een groot aantal blankvoorns uit het kanaal Gent-Terneuzen aangetrokken door het permanente debiet uit de Ringvaart om via deze weg stroomopwaarts een geschikte paaiplaats te gaan zoeken. Bij de brasempopulatie wordt een minder grootschalige stroomopwaartse migratie vastgesteld. We vangen in de paaiperiode immers geen grote aantallen grote paairijpe brasems in de fuiken. Mogelijk neemt slechts een kleine proportie van de brasems aan de stroomopwaartse paaimigratie deel, hetgeen overeenstemt met de waarneming van zowel een gezenderd dier dat inderdaad een mooie stroomopwaartse migratie vertoont, alsook 2 gezenderde exemplaren die terug naar hun home-site trekken in het Kanaal Gent-Terneuzen en daarna geen gerichte stroomopwaartse paaitrek vertonen. Ook de overige brasems waarmee we alle contact verloren kort na het aanbrengen van de radiozenders behoren vermoedelijk tot deze groep. Deze veronderstelling wordt ook nogmaals bevestigd door het feit dat in de Ringvaart op geen enkel moment grote aantallen van deze grotere brasems gevangen werden. Anderzijds weten we natuurlijk niet of er in het Kanaal Gent-Terneuzen wel grotere aantallen van deze meerjarige brasems aanwezig zijn.

Voorkeursmigratieroute ? Dat er vismigratie waarneembaar is op de Ringvaart staat vast en werd uitvoerig besproken onder punt 4.2 (migratiepatronen). Onze resultaten tonen ook duidelijk de aanwezigheid van een “voorkeursroute” voor de stroomopwaarts migrerende vissen in de Ringvaart aan. Praktisch alle stroomopwaarts trekkende vissen zwemmen in het voorjaar resoluut de stuwgeul op. De massale vangst van stroomopwaarts migrerende driedoornige stekelbaars en blankvoorn in de stuwgeul zijn hiervoor het duidelijkste bewijs, dit in tegenstelling tot de zeer lage vangsten voor de sluis waar geen migratiepieken vastgesteld werden. De resultaten van de hervangsten van vissen die gevangen, gemerkt en opnieuw uitgezet werden ter hoogte van fuik 8 en 9 (meest stroomafgelegen vangstplaatsen) tonen aan dat de vissen buiten de migratieperiode (november t.e.m. maart) voornamelijk in het kanaal vertoeven. De stuwgeul vertegenwoordigt immers een minder optimaal habitat dan het kanaal omwille van de onaangenamere levensomstandigheden door de sterkere stroming. Anderzijds vormt het kanaal zelf dan weer een minder geschikt paaibiotoop door de afwezigheid van hogere waterplanten, de steile verharde, vegetatieloze oevers en de turbulentie door de golfslag van schepen, waardoor de vissen een stroomopwaartse paaimigratie starten. Hierbij oefent de stuwgeul dus een enorme aantrekkingskracht uit op deze vissen. De hervangsten ter hoogte van de concentratiefuiken 1 (voor de sluis) en 2 (in de sluis) zijn immers miniem. Ook de 2 stroomopwaarts trekkende vissen die uitgerust waren met een radiozender (blankvoorn 950 en brasem 881 F) kozen de migratieroute van de stuwgeul. Dit wijst opnieuw op de rol van deze stuwgeul als lokstroom, met een voor de migrerende vissen onweerstaanbare attractiviteit. Dat de vissen niet door de sluis aangetrokken worden en dus de route van de stuwgeul kiezen, is te verklaren door de constante en sterkere waterstroom van de stuwgeul die blijkbaar een veel grotere attractiviteit heeft dan het periodieke debiet uit de sluis, dat vrij komt bij het lichten van de schepen. De optrekkende vissen zwemmen vervolgens tot zo dicht bij de stuw als hun zwemcapacitet toelaat (tot op de plaats waar de waterbeweging te groot wordt = migratielimietlijn). Op deze plaats zullen ze naar een doorgang zoeken door met de kop op de stroom heen en weer te zwemmen (rheotaxis). Wanneer ze uitgeput zijn zullen ze zich vervolgens met de stroom mee uit deze zone laten afvoeren (Riemersma et al., 1991). 121

Passeerbaarheid van het sluis-stuwcomplex ? Tijdens de volledige onderzoeksperiode november 2000 t.e.m. juni 2001 werden 547 hervangsten gedaan waarvan er 15 doorheen het sluis-stuwcomplex (= kunstwerk) migreerden. 9 blankvoorns passeerden het kunstwerk in stroomafwaartse richting en 6 blankvoorns in stroomopwaartse richting. Dit toont de bijzonder geringe migratiemogelijkheden doorheen het sluis-stuwcomplex aan. Stuw: Wanneer beneden de stuw stroomsnelheden optreden die de limiet van de zwemcapaciteit van de vis overtreffen dan zal de vis in dat geval het kunstwerk tot op een zekere afstand kunnen naderen, tot deze door te grote stroomsnelheden niet meer verder kan en dan op deze hoogte gaat zoeken naar een uitweg. De vis zal ondanks zoekpogingen niet verder stroomopwaarts kunnen trekken (Riemersma et al., 1991). De zone waarin de vis zoekt naar een uitweg heeft in de literatuur verschillende benamingen; “zone of search”, “the line of penetration”, “the zone of approach”, “the force front of accumulation” en “the line of maximum velocities” (Riemersma et al., 1991). Dat de 6 blankvoorns, die het kunstwerk stroomopwaarts passeerden, de stuw gebruikten voor stroomopwaartse migratie lijkt uitgesloten. De recordvangsten in de meest stroomopwaarts gelegen staalnamepunten in de stuwgeul (CF3 en CF10) tijdens de maand mei zijn immers enkel te verklaren door de grote aantallen migrerende paairijpe blankvoorns die het stuwkanaal opzwemmen maar de stuw als een barrière ervaren, waardoor aggregaties van vermoedelijk vele duizenden blankvoorns voor de stuw ontstonden. Een ophoping van zoveel vissen op een dergelijke plaats wijst erop dat de migratie van de populatie op die plaats geblokkeerd wordt. Zulke aggregaties van grote aantallen vis in specifieke gebieden op welbepaalde tijdstippen van het jaar werden tevens genoteerd door Duncan & Kubecka (1996) en Lucas et al. (1998 b). In hun onderzoek naar de seizoenale dynamieken van visdensiteiten ter hoogte van een migratiebarrière in de gereguleerde Morava-rivier vonden Jurajda et al. (1998) dat de 4 meest dominante soorten (blankvoorn, kopvoorn, grondel en alver) de neiging hadden om samen te troepen voor de visweer of stuwdam (waterkering) in april tot mei, niettegenstaande er seizoenale variaties genoteerd werden tussen verschillende jaren. Seizoenale patronen van blankvoornaccumulatie t.h.v. de barrière waren de meest consistente van alle gevangen soorten (Jurajda et al., 1998). Daarnaast blijkt uit berekeningen van het Waterbouwkundig Laboratorium (AWZ, 1997) dat bij normaal debiet door de stuw de stroomsnelheid onder de stuw 4,8 m/s bedraagt. Adulte anadrome salmoniden kunnen bij burst-speed zwemmen snelheden bereiken van 4 tot 8 m/s (regenboogforel) (Northcote, 1998). Voor kleinere vissen en cypriniden die niet over de zwemcapaciteiten van salmoniden beschikken is een stroomsnelheid van 4,8 m/s echter een onoverkoombare drempel waardoor het weinig waarschijnlijk lijkt dat de stuw passeerbaar is in stroomopwaartse richting. Exacte getallen over de sprintcapaciteiten van de meeste cyprinide vissen zijn echter niet bekend. Wel is bekend dat de kruiszwemsnelheden (“sustained activity level”) snel afnemen met de lengte van de vis. Volgens Blaxter (1969) situeert de maximale kruissnelheid van het overgrote deel van de vissoorten zich tussen 2 en 3 L/s, waarbij L de lengte van de vis is. De maximale kruissneheid van een grotere blankvoorn van 25 cm zou dan slechts 50 tot 75 cm/s bedragen.

122

Van de 9 blankvoorns die het sluis-stuwcomplex in stroomafwaartse richting passeerden is het heel aannemelijk dat er zich een aantal vissen passief met de stroming lieten meevoeren. Of deze vissen onder de stuw door zijn gezwommen of via de sluis in het stroomafwaartse pand zijn geraakt kon in het kader van dit onderzoek niet aangetoond worden. Beide stroomafwaartse migratieroutes zijn immers theoretisch perfect mogelijk. Wanneer we echter aannemen dat vissen bij een stroomafwaartse trek ook de hoofdstroom volgen, is het eerder aannemelijk dat ze via de stuw in het stroomafwaartse pand zijn terecht gekomen. Een onderzoek van de stroomafwaartse trek is praktisch slechts haalbaar wanneer de stuw uitgerust is met een visdoorgang. Wanneer dan een aantal vissen voor de paaimigratie uitgerust worden met een radiozender en wanneer deze dieren door de visdoorgang stroomopwaarts migreren, dan zouden naderhand bij de stroomafwaartse migratie van deze vissen hun migratieroute kunnen nagegaan worden. Sluis: In de sluis werd gedurende de periode november t.e.m. april, enkel tijdens de maand maart een klein aantal (4) vissen gevangen. Uit deze vangstgegevens kan besloten worden dat er inderdaad een beperkt aantal vissen zijn die tot in en misschien zelfs door de sluis migreren. Vóór de sluis werden tijdens diezelfde periode 80 vissen gevangen. Dit zijn zeer lage aantallen in vergelijking met de vangsten die werden gerealiseerd in de concentratiefuiken in de stuwgeul. De 6 stroomopwaarts gemigreerde blankvoorns hebben dit vermoedelijk toch via de sluis gedaan gezien het door de hoge stroomsnelheden voor deze vissen normaal gezien onmogelijk is om onder de stuw door naar het hogere pand te zwemmen (zie hoger). Ook zijn mogelijk een aantal blankvoorns de sluis in stroomafwaartse richting gepasseerd. Dat sluizen inderdaad door een beperkt aantal vissen gebruikt kunnen worden voor stroomopwaartse migratie blijkt ook uit de vangst van een kleiner aantal (96) driedoornige stekelbaarzen van het trachurus-type en uit de vangst van 2 spieringen en 1 rivierprik. Deze vissen zijn vermoedelijk vanuit de Westerschelde door de zeesluis van Terneuzen gemigreerd en zijn vervolgens via het Kanaal Gent-Terneuzen en de Ringvaart tot aan de stuw in Evergem gezwommen, waar ze niet meer verder konden. Gezien het zeer beperkt aantal vissen dat in een dergelijke situatie (sluis met daarnaast een stuw) door een sluis kan migreren, biedt een sluis op een rivier of een kanaal onvoldoende migratiemogelijkheden voor de instandhouding van trekkende vispopulaties.

123

5. Besluit

Uit de resultaten van de bevissingen die gedurende 12 maanden werden uitgevoerd rond het sluis-stuw complex van de Ringvaart in Evergem mogen we besluiten dat, ondanks de nog aanwezige verontreiniging in het water, er door het saneringsprogramma van de voorbije jaren zich toch reeds een omvangrijke visgemeenschap kan handhaven in de Ringvaart. In totaal werden 24 vissoorten en 1 rondbeksoort aangetroffen. Van een aantal algemene soorten zoals blankvoorn, driedoornige stekelbaars en brasem en in iets mindere mate paling, kolblei, giebel, maar ook van rietvoorn, baars, snoekbaars, tiendoornige stekelbaars, pos en vetje werden reeds vrij stabiele populaties vastgesteld. Daarnaast werden nog kleine aantallen zeelt, karper en blauwbandgrondel gevangen. Eén of hooguit enkele vangsten betroffen rivierprik, spiering, zeeforel, alver, bermpje, riviergrondel, bittervoorn, winde, snoek en regenboogforel. Ons onderzoek toont daarnaast in de eerste plaats aan dat niet enkel in rivieren belangrijke vismigraties voorkomen, maar ook in sommige kanaalsystemen zoals de Ringvaart belangrijke migraties van vissen vastgesteld worden die in relatie staan met de voortplanting van verschillende soorten en met de uitwisseling met binnenwateren. De aggregaties en migratiepieken van hoofdzakelijk driedoornige stekelbaars (februari) en blankvoorn (mei), maar ook van rietvoorn en kolblei (eveneens in mei), in de stuwgeul tonen, naast het bestaan van een massale trek, ook aan dat de migrerende vissen de stuwgeul boven de sluis verkiezen als migratieroute. De stuwgeul heeft door zijn constante en sterkere waterstroom een lokkende werking op de migrerende vissen. Deze lokstroom zorgt er voor dat stroomopwaarts migrerende vissen massaal de stuwgeul inzwemmen in plaats van ter hoogte van de sluisdeur naar een toegang te zoeken. De drie verschillende onderzoeks strategieën die we gebruikten (fuikvangsten, merkexperimenten en radiotelemetrie) tonen duidelijk aan dat de stuw van Evergem voor stroomopwaarts migrerende vissen een nietpasseerbare barrière vormt die de uitwisseling met binnenwateren onmogelijk maakt. Tijdens de 12 maanden waarover het onderzoek liep werd slechts een stroomopwaartse migratie van amper 6 blankvoorns vastgesteld, die naar alle waarschijnlijkheid door de sluis zijn gemigreerd. Er kan bijgevolg besloten worden dat de migratiemogelijkheden voor stroomopwaarts trekkende vissen ter hoogte van het sluis-stuwcomplex van Evergem uitermate beperkt zijn. Een bijkomende verklaring van deze geringe passeermogelijkheden van het sluis-stuwcomplex is dat de massaal stroomopwaarts migrerende vissen zich niet naar de naar de nog enigszins passeerbare sluis begeven, maar zich door de lokstroom laten leiden tot voor de stuw, waarvan bekend is dat deze een niet passeerbare hindernis vormt. Stroomafwaarts lijkt het sluis-stuw complex van Evergem op het eerste zicht beter passeerbaar, al hebben we op basis van het uitgevoerde onderzoek hierover minder harde bewijzen. Ondanks het veel kleiner aantal stroomopwaarts gemerkte dieren, werden toch 9 blankvoorns teruggevangen die van het stroomopwaarts pand naar het stroomafwaarts pand waren gezwommen. Dat die aantallen klein zijn heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat er amper vissen zijn stroomopwaarts kunnen migreren en er dus bijgevolg ook amper vissen zijn die een stroomafwaartse migratie (bv. na het afzetten van de eieren) door het sluis-stuw complex zullen ondernemen. In principe zou passieve stroomafwaarste migratie zowel door de sluis als onder de stuw tot de mogelijkheden kunnen behoren. Volgens literatuurgegevens echter zouden vissen ook voor hun stoomafwaartse migratie in het overgrote deel gebruik maken van de hoofdstroom, hetgeen voor het sluis-stuwcomplex van Evergem in principe 124

inhoudt dat de meest voor de hand liggende stroomafwaartse migratieroute langs de stuw en de stuwgeul zou liggen. Om een goede migratie van vispopulaties uit het stroomafwaarts pand van de Ringvaart in Evergen en uit het kanaal Gent-Terneuzen met de stroomopwaartse binnenwateren mogelijk te maken en bijgevolg optimale reproductie- en uitwisselingsmogelijkheden te voorzien, zouden in principe best de barrière-effecten van het kunstwerk (sluis-stuw complex) zoveel mogelijk opgeheven moeten worden. Aangezien de stroomopwaartse migratie van vissen bijna uitsluitend via de ‘lokkende’ stuwgeul gebeurt, heeft het geen zin een visdoorgang aan te leggen ter hoogte van de geplande tweede sluis, die langs de kant van de dode arm naast de bestaande sluis voorzien wordt. De eventuele aanleg van een visdoorgang dient volgens het huidige concept van sluis en stuw te gebeuren ter hoogte van de stuw. De ontdubbeling van de sluis zal ons inziens aan deze visie niets veranderen. Nochtans zijn er misschien nog een aantal ander technische oplossingsmogelijkheden die eveneens onderzocht zouden kunnen worden. Zo zou kunnen bekeken worden of er een mogelijkheid bestaat om bij of naast de sluis een visdoorgang (vistrap of nevengeul) te voorzien, waarbij het permanente debiet van het kanaal door de visdoorgang gaat (eventueel gedeeltelijk door de visdoorgang en gedeeltelijk aan de stroomafwaartse toegang van de visdoorgang toegevoegd). Theoretisch zou ook onderzocht kunnen worden of het mogelijk is om het permanente debiet van het kanaal dat nu over de stuw gaat naar de stroomafwaartse toegang van de sluis te brengen om zo de attractiviteit van de sluis te vergogen en vervolgens de sluis als een soort van vislift te laten werken. Een knelpunt bij een dergelijk systeem wordt mogelijk gevormd door een groter schadepercentage aan de omvangrijke aggregaties van vissen tijdens het paaiseizoen door de schroeven van schepen. Daarnaast blijft het probleem bestaan van de lokkende werking van de stuwgeul wanneer door een te hoge waterstand stroomopwaarts van sluis en stuw tijdens migratieperiodes toch nog een aanzienlijk debiet wordt afgevoerd over de stuw en door de stuwgeul. Wanneer geopteerd wordt voor de aanleg van een visdoorgang ter hoogte van de stuw kan ook nagegaan worden of het hydraulisch haalbaar is om de stuwgeul zelf als nevengeul kan in te richten en zo het waterpeil in het stroomafwaartse stuwpand geleidelijk te verhogen (bv. door de ruwheid van de geul te verhogen of het aanbrengen van lage V-vormige drempels) en dan een kleine by-pass te voorzien ter hoogte van de stuw zelf om de stuwwerking niet in het gedrang te brengen. Tot slot kan uit de resultaten van dit onderzoek nog volgende aanbeveling gedaan worden in het algemeen kader van het herstel van migratiemogelijkheden voor vissen in het stroomgebied van de Bovenschelde. Voorlopig bestaat het grootste gedeelte van de aanwezige visgemeenschap uit eerder residente soorten. Echte anadrome soorten (rivierprik, spiering, zeeforel, driedoornige stekelbaarzen van het trachurus-type) werden nauwelijks aangetroffen en ook de kathadrome soorten (palingen) waren niet in grote aantallen vertegenwoordigd in de Ringvaart. Dit is ook logisch gezien de toegang tot zee (zeesluis in Terneuzen) momenteel niet in een migratiefaciliteit voorziet voor landinwaarts trekkende vissen. Enkel toevallige passanten zullen door de zeesluis landinwaarts migreren zoals we dit ook konden vaststellen voor de migratie van vissen door de sluis van Evergem. Voorlopig bestaan er in Nederland echter geen plannen om een migratiefaciliteit voor vissen te voorzien bij de zeesluis in Terneuzen. Door de waterverontreiniging die nog te hoog is komen ook nog geen echte populaties voor van kleinere migratoren zoals bv. winde en snoek in de Ringvaart en in het 125

kanaal Gent-Terneuzen. Voorlopig bestaat het vismigratieknelpunt van het sluis-stuw complex van Evergem dan ook nog maar enkel uit een barrière voor de landinwaartse migratie van een aantal residente soorten die als natuurlijke reflex in stromend water meer geschikte paaiplaatsen zoeken stroomopwaarts. Zonder te willen afdoen aan het belang van migratiemogelijkheden van deze residente soorten in functie van een groter reproductief succes en de uitwisseling met binnenwateren, lijkt het ons in eerste instantie uitermate opportuun om te onderzoeken of de landinwaarste migratie van vissen naar het stroomgebied van de Bovenschelde niet meer gebaat is bij het voorzien van een toegang aan de andere zijde van de Ringvaart, met name ter hoogte van de sluis van Merelbeke. Op deze locatie staat het stroomgebied van de Bovenschelde immers via de Zeeschelde en Westerschelde in open verbinding met het mariene milieu. Onderzoek zou hier moeten uitwijzen of in de eerste plaats grote migratoren, maar daarnaast ook kleine migratoren en meer residente soorten op populatieniveau niet meer gebaat zijn met het oplossen van dit migratieknelpunt en indien ja, waar deze migratiefaciliteit zich juist zou moeten situeren.

126

REFERENTIES Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), afdeling Bovenschelde – locatie Gent (1997). Ringvaart Noordervak. Tweede sluis te Evergem. Startnota. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), Afdeling Bovenschelde – locatie Gent. Gent. 41 p. Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), afdeling Bovenschelde (1999). Jaarboek 1999. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Leefmilieu en Infrastructuur (LIN), Administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), Afdeling Bovenschelde. Anon. (1985). Cursus vissoorten. Organisatie ter verbetering van de binnenvisserij (OVB), Nieuweghein. Anon. (1992). Description of NRA tracking studies. Tracking techniques and fish counter technology. Research and development Note 33. National Rivers Authority, Bristol. 66 p. Bagenal, T.B. (1979). EIFAC fishing gear intercalibration experiments. EIFAC technical paper no. 34. FAO, Rome. 87 p. Baras, E. & Philippart, J.C. (1989). Application du radio-pistage à l'étude éco-éthologique du barbeau fluviatile (Barbus barbus): problèmes, stratégies et premiers résultats. Cahiers d’Ethologie appliquée, 9: 467-494. Benelux Economische Unie (1996). Beschikking van het Comité van Ministers van de Benelux Economische Unie inzake de vrije migratie van vissoorten in de hydrografische stroomgebieden van de Beneluxlanden. M (96) 5. Bengen, D.G., Belaud, A. & Lim, P. (1992). Structure et typologie ichtyenne de trois bras morts de la Garonne. Annls Limnol. 28 : 35-56. Blaxter, J.H.S. (1969). Swimming speeds of fish. FAO Fish. Rep., 62(1): 69-100. Bouvet, Y., Pattee E. & Meggouh F. (1985). The contribution of backwaters to the ecology of fish populations in large rivers. Prelimanary results on fish migrations within a side arm and from the side arm to the main channel of the Rhône. Verh. Internat. Verein. Limnol. 22: 2576-2580. Bruylants, B., Vandelannoote, A. & Verheyen, R.F. (1986b). The movement pattern and density distribution of perch, Perca fluviatilis L., in a channelized lowland river. Aquaculture and fisheries management, 17: 49-57. Chisnall, B.L. & West, D.W. (1996). Design and trials of a large fine-meshed fyke net for eel capture, and factors affecting size distribution of catches. New Zealand Journal of Marine and Freshwater Research, 30: 355-364. Coeck, J., Colazzo, S., Meire, P. & Verheyen, R.F. (2000). Herintroductie en herstel van kopvoornpopulaties (Leuciscus cephalus) in het Vlaamse Gewest. Wetenschappelijke 127

opvolging van lopende projecten en onderzoek naar de habitatbinding in laaglandrivieren. Rapport IN 2000.15. 163 p. Copp, G.H. (1990). Recognition of cohorts and growth of larval and juvenile roach, Rutilus rutilus (L.), using size-class ordination of developmental stepps. J. Fish Biol. 36: 803-819. Caffrey, J.M., Conneely, J.J. & Connolly, B. (1996). Radio telemetric determination of bream (Abramis brama L.) movements in Irish canals. In: E. Baras & J.C. Philippart (eds.) Underwater Biotelemetry. Proceedings of the 1st Conference and Workshop on Fish Telemetry in Europe. pp. 59-65, 4-6 April 1995, Liege, Belgium. de Nie, H.W. (1996). Atlas van de Nederlandse zoetwatervissen. Stichting atlas versrpreiding Nederlandse zoetwatervissen, Doetinchem. Dumont, M.J. (1982). Vooronderzoek naar landschapsecologische relaties. Trek van waterdieren. Rijksinstituut voor onderzoek in de bos- en landschapsbouw “De Dorschkamp”, Wageningen. Rapport nr. 322. Duncan, A. & Kubecka, J. (1996). Patchiness in longitudinal fish distribution of a river as revealed by continuous hydroacoustic survey. ICES J. Mar. Sci., 53: 161-165. Ernegger, T., Grubinger, H., Vitek, E., Csekits, C., Eitzinger, J., Gaviria, S., Kotek, D., Krisa, H., Nachtnebel, H.P., Pritz, B., Sabbas, T., Schmutz, S., Schreiner, P., Stephan, U., Unfer, G., Wychera, U. & Neudorfer, W. (1998). A natural stream created by human engineering: investigations on the succession of the Marchfeld canal in Austria. Regulated Rivers: Research and Management, 14: 119-139. Goldspink, C.R. (1977). The return of marked roach (Rutilus rutilus L.) to spawning grounds in Tjeukemeer, The Netherlands. J. Fish Biol. 11: 599-603. Goldspink, C.R. (1978). A note on the dispersion pattern of marked bream Abramis Brama released into Tjeukemeer, The Netherlands. J. Fish Biol. 13: 493-497. Harden Jones, F.R. (1968). Fish migration. Londen. Harvey, B.C. & Nakamoto, R.J. (1999). Diel and seasonal movements by adult Sacramento pikeminnow (Ptychocheilus grandis) in the Eel River, northwestern California. Ecology of Freshwater Fish, 8: 209-215. Holland, L.E. & Hudson, M.L. (1985). Distribution and food habits of young-of-the-year fishes in a backwater lake of the upper Mississippi River. J. Freshwater. Ecol. 3: 81-92. Janssens, L. (1984). Verspreiding van de verschillende typen driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus L., 1758) in de bovenlopen van het Kleine Netebekken. Eindverhandeling tot het behalen van de graad van Landbouwkundig Ingenieur, Katholieke Universiteit Leuven. 107 p. Jurajda, P., Hohausová, E. & Gelnar, M. (1998). Seasonal dynamics of fish abundance below a migration barrier in the lower regulated River Morava. Folia Zool. – 47(3): 215-223. 128

Kestemont, P., Rinchard, J., Feys, V. & Fostier, A. (1999). Spawning migrations, sexual maturity and sex steroid levels in female roach Rutilus rutilus from the river Meuse. Aquatic.sci.61 (1999) 111-121. Kieckhäfer, H. (1977). Die gegenwärtigen Fischereigrundlagen der Binnenfischerei und Möglichkeiten einer gesteuerten Nutzung in Altrhein und Baggerseen. Der Fischwirt 27: 4144. Kjelson, M.A. (1977). Estimating the size of juvenile fish populations in souteastern coastalplain estuaries. In: Assessing the effects of power-plant-induced mortality on fish populations. Van Winkle (ed.). p.71-90. Kubečka, J. & Vostradovský, J. (1995). Effects of dams, regulation and pollution on fish stocks in the Vltava river in Prague. Regulated Rivers: Research and Management, 10, 93-98. L’Abée-Lund, J.H. & Völlestad, L.A. (1985). Homing precision of roach, Rutilus rutilus in Lake Arungen, Norway. Environ. Biol. Fish. 13: 235-239. L’Abée-Lund, J.H. & Völlestad, L.A. (1987). Feeding migration of roach, Rutilus rutilus in Lake Arungen, Norway. J. Fish Biol. 30: 349-355. Lager, K.F. (1978). Capture, sampling and examination of fishes. In: Methods for assessment of fish production in fresh waters. Blackwell Scientific Publications, Oxford. p.7-47. Lefrançois, C., Claireaux, G. & Odion, M. (1999). Impact of 'Tag weight/Fish weight' ratio on fish energetic expenditure. In: The third conference on fish telemetry in Europe: book of abstracts. Arnold, G.P. (ed). University of East Anglia, Norwich. p. 19. Lucas, M.C., Thom, T.J., Duncan, A. & Slavik, O. (1998). Coarse fish migration occurrence, causes and implications. Research and Development Technical Paper W152. Environment Agency, Bristol. 161 p. Lucas, M.C., Mercer, T., Batley, E. et al., (1998b). Spatio-temporal variations in the distribution and abundance of fish in the Yorkshire Ouse system. Sci. Total Environ., 210/211: 437-455. Martinelli, T.L., Hansel, H.C. & Shively, R.S. (1998). Growth and physiological responses to surgical and gastric radio transmitter inplantation techniques in subyearling chinook salmon (Oncorhynchus tshawytscha). In: Advances in invertebrates and fish telemetry: proceedings of the second conference on fish telemetry in Europe, held in La Rochelle, France, 5-9 April 1997. Lagardère, J.-P., Bégout Anras, M.-L. & Claireaux, G. (eds.). Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. p.321-334. Monden, S., De Charleroy D., Denayer, B. & Van Thuyne, G. (1998). Het visbestand op de Ringvaart rond Gent. Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.R.98.062. 34 p. Nédélec, C. & Prado, J. (1990). Definition and classification of fishing gear categories. FAO fisheries technical paper no. 222 rev. 1. FAO, Rome. 92 p.

129

Northcote, T.G. (1998). Migratory behaviour of fish and its significance to movement through riverine fish passage facilities. p.3-18. In: Fish migration and fish bypasses. Jungwirth, M., Schmutz, S. & Weiss, S. Fishing News Books, Cambridge. 438 p. Ovidio, M. (1999). Cycle annuel d'activité de la truite commune (Salmo trutta L.) adulte: étude par radio-pistage dans un cours d'eau de l'Ardenne belge. Bulletin français de la pêche et de la pisciculture 352, 01-18. Penczak, T. & Kruk, A. (2000). Threatened obligatory riverine fishes in human-modified Polish rivers. Ecology of Freshwater Fish, 9: 109-117. Peter, A. (1998). Interruption of the river continuum by barriers and the consequences for migratory fish. In: Fish migration and fish bypasses. Jungwirth, M., Schmutz, S. en Weiss, S. Fishing News Books. University Press, Cambridge. p. 99-112. Priede, I.G. (1992). Wildlife telemetry: an introduction. In: Wildlife telemetry. Remote monitoring and tracking of animals. Priede, I.G. & Swift, S.M. (eds.). 708 p. Raat, A.J.P. (1994). Aspecten van vismigratie in zoetwater in Nederland. In: Vismigratie, visgeleiding en vispassages in Nederland. Raat, A.J.P. (ed.) Organisatie ter verbetering van de binnenvisserij, Nieuwegein. p. 11-22. Riemersma, P. & Quak, J. (1991). Vismigratie en de aanleg van visoptrek-voorzieningen. Deelrapport 2 van de literatuurstudie Vispassages. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. OVB-onderzoeksrapport Sa/OVB 1991-1, mei 1991, 103 p. Schulz, U. & Berg, R. (1987). The migration of ultrasonic-tagged bream, Abramis brama (L.), in lake Constance (Bodensee-Untersee). Journal of Fish Biology, 31: 409-414. Scott, M.T. & Nielsen, L.A. (1989). Young fish distribution in backwaters and main-channel of the Kanawha River, West Virginia. The Fish. Soc. British Isles: 21-27. Sheaffer, W.A. & Nickum J.N. (1986). Backwater areas as nursery habitats for fishes in Pool 13 of the upper Mississippi River. Hydrobiologia 136: 131- 140. Sisak, M.M. & Lotimer, J.S. (1998). Frequency choice for radio telemetry: the HF vs. VHF conundrum. In: Advances in invertebrates and fish telemetry: proceedings of the second conference on fish telemetry in Europe, held in La Rochelle, France, 5-9 April 1997. Lagardère, J.-P., Bégout Anras, M.-L. & Claireaux, G. (eds.). Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. p.53-59. Vandelannoote, A.R.M. (1987). Bijdrage tot de ecologie van drie vissoorten, de driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus), de tiendoornige stekelbaars (Pungitius pungitius) en het bermpje (Noemacheilus barbatula) in het bekken van de kleine Nete. Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor in de Wetenschappen, Universitaire Instelling Antwerpen. 140 p. Vandelannoote, A., Yseboodt, R., Bruylants, B., Verheyen, R., Coeck, J., Belpaire, C., Van Thuyne, G., Denaeyer, B., Beyens, J., Maes, J. & Vandenabeele, P. (1998). Atlas van de Vlaamse beek- en riviervissen. WEL v.z.w., Antwerpen. 303 p. 130

van der Land, M.A. (1993). Biologische monitoring zoete rijkswateren: desk study biomassabepaling visstand; bemonstering met fuiken, kor en kuil. RIVO Rapport C016/93, 34 p. Van Thuyne, G., Belpaire, C., Guns, M. & Denayer, B. (1995). Monitoring van de vispopulaties en visvleeskwaliteit op het Boudewijnkanaal. Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.R.95.31. 87 p. Van Thuyne, G., Belpaire, C. & Samsoen, L. (1997). Visbestandsopname op de Moervaart, Oost-Vlaanderen (juni 1996). December 1997, IBW.Wb.V.IR.97.40. Vlietinck, K. (1998). Studie van de visgemeenschap in de Boven-Zeeschelde aan de hand van fuiken. Eindverhandeling tot het behalen van de graad van bio-ingenieur, K.U. Leuven. 91 p. Völlestad, L.A. & L’Abée-Lund, J.H. (1987). Reproductive biology of stream-spawning roach, Rutilus rutilus. Environ. Biol. Fish. 18: 219-227. Wolter, C. & Vilcinskas, A. (1997). Characterization of the typical fish community of inland waterways of the North-Eastern Lowlands in Germany. Regulated Rivers: Research and Management, 13: 335-343. Wootton, R.J. (1976). The biology of sticklebacks. Academic press, London, New York, San Francisco. 387 p. Wootton, R.J. (1984). A functional biology of sticklebacks. Croom Helm, London. 265 p. Wootton, R.J. (1992). Fish ecology. Chapman an Hall, New York. 212 p.

131

Bijlagen Bijlage 1: Data van staalname op plaatsen F1 t.e.m. F5.

Staalnameplaats Monstername

november-00

december-00

januari-01

februari-01

maart-01

april-01

mei-01

juni-01

juli-01 augustus-01

september-01

oktober-01

F1

F2

F3

F4

F5

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

21-11

1290

21-11

1290

22-11

1155

22-11

1375

22-11

1185

23-11

1475

23-11

1455

24-11

1405

24-11

1420

24-11

1440

12-12

1305*

12-12

1320*

13-12

1395

13-12

1405

13-12

1405

14-12

1320

14-12

1305

15-12

1165

15-12

1185

15-12

1245

15-12

1555

15-12

1550

-

-

-

-

-

-

9-1

1245

9-1

1250

10-1

1285

10-1

1290

10-1

1290

11-1

**

11-1

1435

12-1

1420

12-1

1440

12-1

1430

6-2

1585

6-2

1520

8-2

1215

8-2

1280

8-2

1290

7-2

1100

7-2

1165

15-2

1310

15-2

1350

15-2

1345

6-3

1260

6-3

1300

7-3

1285

7-3

1340

7-3

1325

8-3

1430

8-3

1425

9-3

1210

9-3

1325

9-3

1315

4-4

1450

4-4

1450

3-4

1155

3-4

1280

3-4

1270

6-4

1395

6-4

1395

5-4

1195

5-4

1205

5-4

1185

2-5

1330

2-5

1330

1-5

1215

1-5

1230

1-5

1235

4-5

1220

4-5

1220

3-5

1210

3-5

1695

3-5

1560

6-6

1410

6-6

1410

5-6

1200

5-6

1200

5-6

1210

7-6

1425

7-6

1425

8-6

1305

8-6

1365

8-6

1345

5-7

1130

5-7

1130

3-7

1410

3-7

1510

3-7

1620

6-7

1410

6-7

1410

4-7

1440

4-7

1440

4-7

1260

9-8

1325

9-8

1320

7-8

1140

7-8

1145

7-8

1210

10-8

1285

10-8

1280

8-8

1415

8-8

1470

8-8

1460

6-9

1465

6-9

1455

4-9

1290

4-9

1140

4-9

1260

7-9

1470

7-9

1470

5-9

1440

5-9

1365

5-9

1240

9-10

1385

9-10

1200

11-10

1350

11-10

1355

11-10

1320

10-10

1525

10-10

1530

16-10

1250

16-10

1315

16-10

1330

132

Bijlage 1: (vervolg) Data van staalname op plaatsen F6 t.e.m. F10

Staalnameplaats Monstername

november-00

december-00

januari-01

februari-01

maart-01

april-01

mei-01

juni-01

juli-01

augustus-01

september-01

oktober-01

F6

F7

F8

F9

F10

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

22-11

1170

21-11

1165

21-11

1250

23-11

1310

-

-

24-11

1440

23-11

1300

23-11

1155

24-11

1220

-

-

-

-

-

-

24-11

1280

-

-

-

-

13-12

1495

12-12

1190

12-12

1175

12-12

1085

-

-

15-12

1380

14-12

1145

14-12

1140

14-12

1145

-

-

10-1

1290

9-1

1145

9-1

1130

9-1

1120

12-1

1300

12-1

1340

11-1

1434

11-1

1410

11-1

1420

-

-

6-2

1245

8-2

1295

6-2

1265

6-2

1320

8-2

1285

7-2

1045

15-2

1380

7-2

1045

7-2

1045

15-2

1315

7-3

1405

6-3

1295

6-3

1305

6-3

1315

7-3

1350

9-3

1380

8-3

1285

8-3

1325

8-3

1340

9-3

1305

3-4

1155

4-4

1405

4-4

1080

4-4

1390

3-4

1145

5-4

1335

6-4

1400

6-4

1300

6-4

1300

5-4

1210

1-5

1225

2-5

1405

2-5

1115

2-5

1310

1-5

1225

3-5

1680

4-5

1185

4-5

1150

4-5

1085

3-5

1290

5-6

1210

6-6

1320

6-6

1320

6-6

1320

5-6

1200

8-6

1335

7-6

1470

7-6

1480

7-6

1500

8-6

1305

3-7

1620

5-7

1530

5-7

1500

5-7

1500

3-7

1600

4-7

1435

6-7

1320

6-7

1320

6-7

1320

4-7

1440

7-8

1130

9-8

1430

9-8

1500

9-8

1495

7-8

1125

8-8

1560

10-8

1345

10-8

1350

10-8

1355

8-8

1555

4-9

1140

6-9

1365

6-9

1440

6-9

1430

4-9

1260

5-9

1550

7-9

1410

7-9

1430

7-9

1420

5-9

1440

11-10

1320

9-10

1200

9-10

1250

9-10

1250

11-10

1260

16-10

1260

10-10

1440

10-10

1440

10-10

1445

16-10

1260

- geen fuik geplaatst * fuik deels stukgevaren ** fuik volledig stukgevaren

133

Bijlage 2: Data van staalname van concentratiefuiken op plaatsen CF1-CF2-CF3 en CF10 Staalnameplaats Monstername

CF1

Staalnameplaats Monstername

CF2

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

november-00

26-11

925

26-11

930

december-00

17-12

900

17-12

januari-01

14-1

865

februari-01

11-2

maart-01

april-01

CF3

CF10

dag

tijd (min.)

dag

tijd (min.)

18-3

780

18-3

775

895

28-3

1205

28-3

1225

14-1

865

2-4

1525

2-4

1530

930

11-2

950

18-4

1185

18-4

1155

11-3

720

11-3

720

24-4

1215

24-4

1215

18-3

840

18-3

835

8-5

1395

8-5

1725

25-3

880

25-3

875

15-5

1440

15-5

1710

1-4

835

1-4

830

22-5

1710

22-5

1740

8-4

780

8-4

780

29-5

1350

29-5

1350

15-4

870

15-4

870

19-6

1320

19-6

1320

22-4

880

22-4

880

26-6

1320

26-6

1320

maart-01

april-01

mei-01

juni-01

Bijlage 3: Procentueel aandeel van elke soort in hervangsten.

Procentueel aandeel soorten in hervangsten

BR RV 2% 2%

KB 1%

BV 93%

134

GI 1% REST 1%

135