Onderzoek naar het effect van en de cliëntsatisfactie over reïncarnatietherapie
Studies on the effectiveness and client satisfaction in reincarnationtherapy (with a summary in English)
Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht op gezag van de Rector, prof. dr. I.Maso ingevolge het besluit van het College van Hoogleraren in het openbaar te verdedigen op 11 april 2006 des voormiddags te 10.30 uur door
Ronald van der Maesen geboren op 2 oktober 1932 te Amsterdam.
promotoren: prof. dr. I. Maso Universiteit voor Humanistiek en prof. dr. J.T.V.M. de Jong
Vrije Universiteit en Boston University School of Medicine beoordelingscommissie: prof. dr. D.J. Bierman Universiteit Utrecht prof. dr. A. Lange Universiteit van Amsterdam prof. dr. R.W.J. Meester Vrije Universiteit prof. dr. J.van Mens-Verhulst Universiteit voor Humanistiek prof. dr. M.A.J. Romme (emeritus) Rijksuniversiteit Limburg, University of Central England
Inhoudsopgave
pagina
Voorwoord Verantwoording Hoofdstuk 1 Psychotherapie: een overzicht 1.1 Inleiding 1.2 Begripsomschrijving 1.3 Psychotherapeutische stromingen 1.3.1 Psychoanalyse 1.3.2 Cliëntgerichte (rogeriaanse) psychotherapie 1.3.3 Gedragstherapie 1.3.4 Cognitieve therapie 1.3.5 Cognitieve gedragstherapie 1.3.6 Directieve therapie 1.3.7 Relatie- en gezinstherapie 1.3.8 Andere vormen van psychotherapie 1.3.9 Transpersoonlijke psychologie 1.4 Therapiekeus 1.5 Gemeenschappelijke factoren in de psychotherapie 1.5.1 Overeenkomsten in de psychotherapie 1.5.2 Gemeenschappelijke werkzame factoren 1.5.3 Effectiviteit van psychotherapie 1.5.4 Jongste ontwikkeling in de psychotherapie Hoofdstuk 2 Reïncarnatietherapie: een introductie 2.1 Inleiding 2.2 Definities 2.2.1 Traumatische ervaringen 2.2.2 Thema’s 2.3 Geschiedenis 2.4 Eerder onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie 2.5 Procedure in reïncarnatietherapie 2.5.1 Intakegesprek 2.5.2 MEL-brug en inductie 2.6 Cliënten en contra-indicaties 2.7 Herinneringen aan “vorige levens” in de spreekkamer 2.8 Vergelijking met andere vormen van psychotherapie 2.8.1 Algemeen 2.8.2 Visie op trauma en dissociatie 2.8.3 Vergelijking met gedragstherapie 2.8.4 Vergelijking met cognitieve en cognitieve gedragstherapie 2.8.5 Vergelijking met hypnotisch technieken 2.8.6 Vergelijking met EMDR 2.9 Specifieke factoren in model en praktische methodieken 2.9.1 Gevolgtrekkingen uit model en toepassing 2.9.2 Professionals over specifieke factoren 2.9.3 Ervaringen van cliënten met “vorige levens” 2.9.4 Transpersoonlijke belevingen
Hoofdstuk 3 Methodologische overwegingen 3.1 Inleiding 3.2 Therapeuten 3.2.1 Bekwaamheid en ervaring 3.2.2 Waarden 3.2.3 Reïncarnatietherapeuten in het onderzoek 3.3 Cliënten 3.4 Aspecten van onderzoek 3.4.1 Typen onderzoek 3.4.2 Onderzoekspopulatie 3.4.3 Onderzoeks- en therapie-uitval 3.4.4 Onderzoeksdesign en randomisatie 3.4.5 Statistische significantie 3.4.6 Zelfbeoordelingvragenlijsten 3.4.7 Interviews Hoofdstuk 4 Reïncarnatietherapie in Suriname 4.1 Inleiding 4.2 Suriname en geestelijke gezondheidszorg 4.3 Doelstelling en vraagstelling 4.4 Methoden van onderzoek 4.4.1 Onderzoeksprotocol 4.4.2 Onderzoeksdesign 4.4.3 Meetinstrumenten 4.4.4 Statistische en klinische toetsing 4.5 Resultaten 4.5.1 Aanmelding therapeuten 4.5.2 Aanmelding proefpersonen 4.5.3 Onderzoeksverloop 4.5.4 Scores op de SCL-90 4.5.5 Scores op de effectvraag 4.5.6 Oordeel van de therapeut over het therapieresultaat 4.5.7 Satisfactiemeting 4.5.8 Cliëntvignetten 4.6 Discussie 4.7 Opleiding van en hulpverlening door paraprofessionals 4.7.1 Kosten van opleiding van paraprofessionele hulpverleners 4.7.2 Kosten van paraprofessionele hulpverlening 4.8 Samenvatting Hoofdstuk 5 Reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders 5.1 Inleiding 5.2 Stemmen, hallucinaties en schizofrenie 5.2.1 Stemmenhoren 5.2.2 Hallucinaties 5.2.3 Schizofrenie 5.2.4 Verklaringsmodellen voor schizofrenie 5.2.5 Behandeling van schizofrenie en stemmenhoren 5.3 Methoden van onderzoek 5.3.1 Inleiding 5.3.2 Onderzoeksdeelnemers 5.3.3 Vraagstelling in het onderzoek 5.3.4 Onderzoeksstrategie 5.3.5 Strategie evaluatieonderzoek 5.3.6 Meetinstrumenten 5.4 Resultaten effectonderzoek 5.4.1 Werving van therapeuten en proefpersonen
5.5
5.6 5.7 5.8
5.4.2 Demografische gegevens 5.4.3 Onderzoeksverloop proefpersonen 5.4.4 Groepsscores op de SCL-90 5.4.5 Statistische significantie 5.4.6 Klinische significantie 5.4.7 Psychiatrische patiënten 5.4.8 Oordeel van derden over het therapieresultaat Ervaringen van proefpersonen met hun stemmen 5.5.1 Inleiding 5.5.2 Meetinstrumenten 5.5.3 Resultaten van de studie over het verschijnsel stemmen Discussie Conclusies studie over het verschijnsel stemmen Samenvatting
Hoofdstuk 6 Reïncarnatietherapie en haar bijdrage aan de geestelijke gezondheidszorg 6.1 Inleiding 6.2 Werkzaamheid 6.2.1 Onderzoek in Suriname 6.2.2 Onderzoek stemmenhoren 6.2.3 Overige onderzoeken 6.2.4 Conclusies over de werkzaamheid 6.3 Specifieke factoren 6.3.1 Algemeen 6.3.2 Specifieke factoren in reïncarnatietherapie 6.3.3 Professionals over specifieke factoren 6.3.4 Ervaringen van cliënten met “vorige levens” 6.3.5 Transpersoonlijke belevingen 6.4 Vergelijking van uitkomsten 6.4.1 Inleiding 6.4.2 Effectmeting in diverse vormen van psychotherapie 6.5 Waarde voor de cliënt in de gezondheidszorg 6.5 Slotconclusies Literatuurlijst Bijlage A Satisfactieonderzoek: Cliënten over reïncarnatietherapie A.1 A.2
Inleiding Methoden van onderzoek A.2.1 Werving van therapeuten A.2.2 Werving van proefpersonen A.2.3 Doelstellingen A.2.4 Meetinstrumenten A3 Resultaten A.3.1 Aanmelding proefpersonen A.3.2 Hulpvraag A.3.3 Onderzoeksverloop A.3.4 Vragenlijsten fase 1 A.3.5 Vergelijking met ex-cliënten van de RIAGG A.3.6 Vragenlijsten fase 2 A.3.7 Resultaatvergelijking naar werkgebied A.4 Discussie A.5 Samenvatting
Bijlage B Onderzoek reïncarnatietherapie bij patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette B.1 Inleiding B.2 Syndroom van Gilles de la Tourette B.2.1 Geschiedenis B.2.2 Oorzaak en ontstaan B.2.3 Kernsymptomen B.2.4 Comorbide verschijnselen B.2.5 Behandeling B.3 Methoden van onderzoek B.3.1 Werving van therapeuten B.3.2 Werving van proefpersonen B.3.3 Onderzoeksprotocol B.3.4 Onderzoeksdesign B.3.5 Meetinstrumenten B.4 Resultaten B.4.1 Aanmelding van proefpersonen B.4.2 Onderzoeksverloop B.4.3 Scores op de Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB) B.4.4 Scores op de GTS symptoomlijst B.4.5 Oordeel van de cliënt over het therapieresultaat B.4.6 Oordeel van een belangrijke ander B.4.7 Scores op de satisfactielijst B.4.8 Interviews B.4.9 Follow-up onderzoek B.5 Discussie B.6 Samenvatting Summary in English Personalia
Voorwoord Na het beëindigen van een vijfendertig jarige carrière als verzekeringsconsulent in 1988 ben ik mij gaan verdiepen in alternatieve geneeswijzen als mogelijkheid van hulpverlening voor mensen met psychische problemen. Mijn belangstelling daarvoor houdt verband met het feit dat ik in mijn leven veel mensen ben tegengekomen die minder tevreden of zelfs teleurgesteld zijn over de hulp die hen in de reguliere geestelijke gezondheidszorg is geboden. Tijdens mijn zoektocht in het “alternatieve” veld kwam ik op het spoor van een therapievorm met een zeer alternatieve naam en wel reïncarnatietherapie. Alhoewel ik in die fase van mijn leven geen enkele affiniteit had met de reïncarnatiegedachte werd ik geprikkeld door deze “geuzennaam” en door hetgeen door beoefenaren ervan over de mogelijkheden van die therapie werd beweerd. Sindsdien heb ik mij beziggehouden met de vraag welk belang deze alternatieve therapie heeft voor mensen met gezondheidsproblemen in het bijzonder en welke waarde de therapie zou kunnen hebben voor de geestelijke gezondheidszorg in het algemeen. Het belang van een therapievorm wordt vooral bepaald door het effect van de behandeling en dus lag de keus voor effectstudies voor de hand. Die keus werd gestimuleerd door mijn ervaringen tijdens een introductieweekend van de School voor Reïncarnatietherapie Nederland (SRN). Een voor mij nieuw en fascinerend aspect van die ervaring was de plaats die de spirituele of transpersoonlijke dimensie van de mens in het therapeutisch model van reïncarnatietherapie wordt toegekend. Dat komt onder meer tot uiting bij de aannamen die ten grondslag liggen aan de methode van opsporen van de oorzaken van psychische, psychosomatische en chronisch fysieke klachten en het behandelen van daarmee verbonden traumatische ervaringen. Ik besloot mij te bekwamen in het doen van onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie, waarbij niet de vraag naar de waarheid van het bestaan van reïncarnatie het onderwerp van studie was, maar de instrumentele waarde van een behandelmethode die de spirituele of transpersoonlijke dimensie van hulpvragers een prominente plaats toekent. Teneinde meer inzicht te krijgen in de methoden die in reïncarnatietherapie worden gebruikt heb ik in de periode 1989-1991 deelgenomen aan een tweejarige therapeutopleiding in deze behandelmethode. Hierdoor en door een in die periode verrichte studie naar de satisfactie van 400 ex-cliënten over deze therapie en naar het door hen ervaren effect ervan kreeg ik een indruk van de mogelijkheden die deze therapie biedt. Maar ook van de ervaringen van cliënten met het betrekken van de spirituele of transpersoonlijke dimensie in de benadering van problemen en klachten. Daarnaast ging mijn belangstelling uit naar de relatie van genoemde dimensie met het concept psyche, zoals dat in de geestelijke gezondheidszorg wordt opgevat. Een goede manier om daaraan vorm te geven en mij te bekwamen in het verrichten van onderzoek naar de werkzaamheid van de therapie was een studie klinische psychologie, die ik tot de propedeuse volgde aan de Open Universiteit en voor het doctoraalgedeelte aan de Universiteit van Amsterdam. In november 1995 ben ik afgestudeerd aan de vakgroep klinische psychologie op een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette. Dit onderzoek is mijn tweede onderzoek naar het effect van de therapie. Ik vervolgde mijn weg van onderzoek met een studie naar de mogelijkheden van reïncarnatietherapie voor de behandeling van patiënten die stemmen horen uit niet waarneembare bron, ook aangeduid als auditieve hallucinaties, het derde door mij verrichte onderzoek. In 1998 heb ik mij voor enige tijd in Suriname gevestigd om aldaar door opleiding reïncarnatietherapie te helpen ontwikkelen. Mijn belangstelling voor Suriname en haar samenleving bestaat sinds 1963, het jaar waarin ik het Emancipatiefeest ter herdenking van de afschaffing van de slavernij, honderd jaar daarvoor, mocht meemaken. Sindsdien heb ik, verspreid over veertig jaar, in totaal acht jaar in Suriname gewoond en gewerkt, sinds 1998 als opleider van reïncarnatietherapeuten. Eveneens in 1998 werd samen met een collega een begin gemaakt met het schrijven van een handboek over de therapie (Van der Maesen & Bontenbal, 2002). Dit handboek is uitgegeven door De Tijdstroom en heeft zijn weg gevonden in kringen van reguliere en niet-reguliere gezondheidswerkers. Vervolgens deed ik een studie naar het effect van de therapie in Suriname. Proefpersonen in dit onderzoek waren cliënten van in 1998 aldaar opgeleide reïncarnatietherapeuten. Dit onderzoek is het vierde door mij verrichte onderzoek.
1
Sinds 14 jaar houd ik mij voornamelijk als onderzoeker bezig met reïncarnatietherapie, een therapievorm die de transpersoonlijke dimensie een plaats geeft in de behandeling van psychische en aanverwante problemen. De resultaten van die onderzoeken zijn bijeengebracht in dit proefschrift. Deze resultaten zijn van dien aard dat ze de aandacht verdienen van hulpverleners als mogelijkheid tot uitbreiding van hun behandelinstrumentarium én van hulpvragers voor het laten behandelen van hun psychische en chronisch fysieke problemen. Zij maken sinds 1984, het jaar waarin door Ten Dam de eerste training voor reïncarnatietherapeuten werd georganiseerd, in toenemende mate gebruik van deze mogelijkheid. In de reguliere gezondheidszorg wordt inmiddels eveneens aandacht besteed aan deze therapievorm door een groep psychiaters en psychotherapeuten. Zij geven er blijk van behoefte te hebben aan uitbreiding van het therapeutisch arsenaal met een therapiemodel waarin een transpersoonlijke dimensie van hun patiënten een plaats krijgt. De gelegenheid om met reïncarnatietherapie kennis te maken werd hen geboden door de auteurs van eerdergenoemd handboek, die in 2003 voor hen een training in de theorie en praktijk van deze therapie organiseerden. Ik dank degenen die mij hebben bijgestaan met raad en daad. Dat geldt in de eerste plaats voor de beide promotoren en hun staf, die met veel geduld en onmisbare aanwijzingen mij hebben geholpen dit project tot een goed einde te brengen. Een speciaal woord van dank gaat uit naar mijn echtgenote, die mij in staat stelde opleidingen en onderzoek in Suriname te doen en op Curaçao in alle rust aan dit proefschrift te werken. Ook dank ik de NVRT, de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten, voor de financiële hulp en haar leden/therapeuten die bereid waren te participeren in de onderzoeken. Hetzelfde geldt voor mijn familieleden en vrienden die financieel bijsprongen om het onderzoek in Suriname mogelijk te maken. Ook dank ik Rob Bontenbal, met wie ik in verband met het verwoorden van het model en de uitgangspunten van de therapie én het samenstellen van het handboek reizen heb gemaakt naar Suriname, Curaçao, Spanje en Frankrijk. Last but not least dank ik mijn ouders, die mij de fysieke en de mentale kracht hebben meegegeven om dit werk tot op de huidige dag te doen. Utrecht, 1 januari 2006 Ronald van der Maesen
2
Verantwoording In dit proefschrift worden de resultaten van veertien jaar onderzoek naar het effect van en de satisfactie over reïncarnatietherapie gepresenteerd. Het accent van deze presentatie ligt bij de evaluatieonderzoeken die zijn gedaan in Suriname onder cliënten van reïncarnatietherapeuten aldaar (2001-2003) en in Nederland onder cliënten die hinder ondervinden van het horen van stemmen (1995-1999). De resultaten van twee eerdere onderzoeken, een satisfactieonderzoek onder 400 ex-cliënten reïncarnatietherapie en een evaluatieonderzoek onder een kleine groep patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette, zijn in respectievelijk bijlage A en bijlage B in dit proefschrift beschreven. In tegenstelling tot de twee eerder genoemde onderzoeken is bij de in de bijlagen beschreven onderzoeken geen statistische toets gebruikt. Voor de effectmeting in deze onderzoeken is uitsluitend afgegaan op de ervaringen en mededelingen van de betreffende poefpersonen. De resultaten daarvan waren van dien aard dat er voldoende aanleiding was mijn onderzoekspad te vervolgen. Dat heeft geleid tot de twee onderzoeken die als hoofdonderwerpen in dit proefschrift worden gepresenteerd: een onderzoek onder cliënten van reïncarnatietherapeuten in Suriname (hoofdstuk 4) en een onderzoek bij stemmenhoorders in Nederland (hoofdstuk 5). Vraagstelling Bij het schrijven van dit proefschrift om te komen tot een promotie in de humanistiek is uitgegaan van de veronderstelling dat het in de afgelopen jaren verrichte onderzoekswerk en het verslag daarover een bijdrage kunnen leveren tot de wetenschap die zich bezig houdt met theorievorming en praktijkvoering in de geestelijke gezondheidszorg. Van een bijdrage aan de wetenschap kan sprake zijn als gehandeld wordt volgens wat De Groot (1970, p.1 e.v.) noemt een empirische cyclus, een proces van achtereenvolgens waarnemen, veronderstellen, voorspellen, toetsen, en tenslotte evalueren. In een empirische cyclus tracht de onderzoeker kennis te verwerven omtrent een bepaalde, door de wetenschap in kwestie bestreken sector van de werkelijkheid of van de wereld. Hij streeft ernaar de verschijnselen die zich in zijn sector door ervaringsprocessen aan hem voordoen, systematisch te beschrijven, te ordenen, te registreren, te begrijpen en te verklaren (De Groot, 1970, p. 19). Het in de afgelopen jaren door mij verrichte onderzoekswerk is gebaseerd op mijn belangstelling én wetenschappelijke nieuwsgierigheid, opgewekt door de meldingen van ervaringen van een honderdtal therapeuten in eigen land, alsmede op getuigenissen over succesvolle behandelingen met reïncarnatietherapie elders in de wereld. Van die getuigenissen wordt een aantal in hoofdstuk 2 weergegeven. Een en ander heeft geleid tot het beschrijven en naar vermogen systematisch ordenen, toetsen en evalueren van onderzoeksgegevens met betrekking tot de werking van reïncarnatietherapie. Dat is bij deze therapie van belang omdat hier sprake is van een in de geestelijke gezondheidszorg nog vrijwel onbekende vorm van psychotherapie. De maatschappelijke belangstelling daarentegen groeit, mede door publicaties over het onderwerp in dag-, week- en maandbladen én door televisieprogramma’s zoals Wie was ik? (KRO, 2005). Voor aandacht en bekendheid van een vrij nieuwe therapievorm is een evaluatie van haar effecten een vereiste. Met het doen van de hier gepresenteerde onderzoeken en met het beschrijven van de uitkomsten ervan wordt dan ook beoogd meer duidelijkheid te krijgen over de werkzaamheid van de therapie en zicht te krijgen op het oordeel daarover van degenen die de therapie hebben ondergaan. De belangrijkste vraag in dit proefschrift heeft dan ook betrekking op de werkzaamheid van en de satisfactie over een nieuwe vorm van psychotherapie en wel reïncarnatietherapie. Zoals wordt uiteengezet in hoofdstuk 1 wordt aangenomen dat met name gemeenschappelijke factoren verantwoordelijk zijn voor de werkzaamheid van psychotherapie én dat elke vorm van psychotherapie haar identiteit ontleent aan haar theoretisch model en de praktische toepassing daarvan. In reïncarnatietherapie zijn die gemeenschappelijke factoren eveneens aanwezig, maar is, zoals in hoofdstuk 2 zal blijken, ook sprake van specifieke technieken die mede haar bestaan rechtvaardigen. Op grond van het voorgaande kunnen derhalve als onderzoeksvragen in dit proefschrift worden verwoord:
3
1. heeft reïncarnatietherapie een aantoonbaar effect in de behandeling van mensen met psychische, psychosomatische en chronisch fysieke problemen? 2. is in reïncarnatietherapie sprake van specifieke technieken? In dit proefschrift wordt ook aandacht besteed aan enkele additionele vragen. In het onderzoek in Suriname is informatie verzameld over de kosten die verband houden met het opleiden van paraprofessionele hulpverleners en over de kosten van de door hen verleende hulp. Bij het onderzoek stemmenhoren is informatie verzameld over allerlei aspecten van de stemmen, als bijdrage aan de bestaande kennis over stemmen en daarmee verbandhoudende verschijnselen. Beoordelingscriteria Voor het beoordelen en vaststellen van behandeleffecten op basis van objectieve criteria zijn valide en betrouwbare methoden ontwikkeld. Uit dat arsenaal is bij de hier gepresenteerde onderzoeken geput. Zo is in het onderzoek bij mensen die worden gehinderd door stemmen (auditieve hallucinaties) en in het onderzoek bij cliënten in Suriname gekozen voor een onderzoeksdesign dat statistische toetsing mogelijk en verantwoord maakt. Die toetsingen zijn gedaan met de Mann-Whitney test, geschikt voor het vergelijken van de scores van een experimentele groep en een controlegroep. De bij de onderzoeken gebruikte procedure is beschreven in hoofdstuk 3. Voorts is ruime aandacht besteed aan het oordeel van de cliënt over de ondergane behandeling en aan de gegevens verzameld door externe beoordelaars in pretherapeutische en posttherapeutische interviews. De vraag of de behandeling afwijkt van de in de gezondheidszorg gebruikelijke wijzen van behandelen ligt besloten in de aanduiding reïncarnatietherapie en de daarin veronderstelde aanwezigheid van een spirituele of transpersoonlijke dimensie bij mensen. Een beschouwing over het begrip transpersoonlijk en over transpersoonlijke psychologie wordt gegeven in hoofdstuk 1 (§ 1.3.9). Daar zal worden ingegaan op de groeiende belangstelling van de gezondheidszorg in Nederland en elders voor transpersoonlijke aspecten van de mens en op de reeds enkele jaren functionerende Vereniging voor Transpersoonlijke Psychiatrie. Leden van die vereniging zijn psychiaters en psychotherapeuten die het transpersoonlijke gebied van de mens willen verkennen op zoek naar uitbreiding van de mogelijkheden van hun hulpverlening. De vraag of mensen naast een psyche ook een transpersoonlijk aspect zoals een ziel hebben is geen klinische maar een religieusfilosofische vraag. Die vraag wordt in dit proefschrift dan ook niet gesteld, noch beantwoord. Wel van belang is de vraag of die veronderstelde transpersoonlijke dimensie een klinische relevantie heeft en als zodanig aandacht verdient bij de hulpverlening, met name bij mensen die de “ziel” beschouwen als een wezenlijk aspect van hun menszijn of die de aanwezigheid ervan niet uitsluiten. Complementaire en alternatieve geneeswijzen Reïncarnatietherapie wordt door haar beoefenaren beschouwd als een non-conventionele behandelmethode en kan worden geplaatst in de categorie therapieën die in het Engelse taalgebied wordt aangeduid met de term complementary and alternative medicine (CAM). Onder de CAM kunnen worden begrepen al die geneeswijzen die niet worden gerekend tot de reguliere geneeswijzen, zoals deze worden onderwezen in de erkende opleidingen en worden beoefend door aldaar opgeleide medici en therapeuten. De World Health Organization (WHO, 2003) legt een verband tussen Traditional Medicine en Complementary or Alternative Medicine: ‘traditional medicine refers to health practices, approaches, knowledge and beliefs incorporating plant, animal and mineral based medicine, spiritual therapies, manual techniques and exercises, applied singularly or in combination to treat, diagnose and prevent illnesses or maintain well-being. Countries in Africa, Asia and Latin America use traditional medicine to help meet some of their primary health care needs. In Africa, up to 80% of the population uses traditional medicine for primary healthcare. In Europe, North America and other industrialized regions, over 50% of the population have used complementary or alternative medicine at least once. In these countries, adaptations of traditional medicine are termed Complementary or Alternative (CAM).’
4
Eisenberg, Davis, Ettner et al. (1998) deden onderzoek naar de trend in het gebruik van alternatieve therapieën in de Verenigde Staten van Noord-Amerika in de periode 1990 tot 1997: ‘a 1990 national survey of alternative medicine prevalence, costs and patterns of use demonstrated that alternative medicine has a substantial presence in the USA health care system. Data from a survey in 1994 and a public opinion poll in 1997 confirmed the extensive use of alternative medical therapies in the United States. In conclusion, our survey confirms that alternative medicine use and expenditures have increased dramatically from 1990 to 1997’ (p. 1575).
Deze toename dient volgens Eisenberg et al. te worden toegeschreven aan ‘an increase in the proportion of the population seeking alternative therapies, rather than increased visits per patient’ (p. 1569). In de afgelopen jaren is onderzoek gedaan naar de omvang en het aandeel van CAM-hulp binnen de gezondheidszorg in Nederland en naar vragen die betrekking hebben op de gebruikers van deze hulp, alsmede naar de reden waarom zij die hulp zoeken. Deze onderzoeken leiden tot de volgende conclusies: 1. er is in Nederland een toenemende vraag naar CAM-hulp. Becker, De Hart & Mens (1997) melden dat in 1994 niet minder dan 16% van de ondervraagden gebruikmaakte van de diensten van alternatieve genezers en dat 77% het goed vond dat zij er waren. De verwachting is dat het aandeel van de alternatieve gezondheidszorg in de komende jaren verder zal groeien. Dit is, zoals hiervoor is aangegeven, niet een exclusief Nederlands fenomeen en krijgt wereldwijd aandacht, onder meer van de WHO. Het belang dat de WHO hecht aan verdere verspreiding van CAM blijkt onder meer uit een door deze organisatie ontwikkeld Strategy for Traditional Medicine for 2003 – 2005 met als doelstelling ‘to help countries develop national policies on the evaluation and regulation of CAM and create a stronger evidence base on the safety, potency and quality of CAM products and practices’ (Smolkin, 2005). In hun studie naar de relatie tussen mental disorders en the use of complementary and alternative medicine concludeerden Unützer, Klap, Sturm et al. (2000, p.1851) dat 16,5% van de respondenten in de daaraan voorafgaande twaalf maanden van CAM gebruik heeft gemaakt. Van deze respondenten was bij ruim 21% sprake van een mental disorder. 2. op de vraag wie gebruikmaken van CAM heeft Astin (1998) een antwoord geformuleerd: ‘users tend to be better educated and to hold a philosophical orientation toward health that can be described as holistic (i.e: they believe in the importance of body, mind and spirit in health). They are more likely to have had some type of transformational experience that has changed their worldview in some significant way, and they tend to be classified in a value subculture as cultural creatives. Users of alternative healthcare are also more likely to report poorer health status than nonusers’ (p. 1552).
Russinova, Wewiorsky & Cash (2002) onderzochten het gebruik van CAM door mensen met ernstige geestelijke stoornissen. Een van hun conclusies was dat ‘alternative practices appear to benefit not only individuals diagnosed with the predominantly studied conditions of anxiety and depression but also persons with the most severe psychiatric disorder’ (p. 1603). 3. een andere vraag is waarom een groeiend aantal mensen gebruikmaakt van CAM-hulp. Volgens Scotton, Chinen & Batista (1996) is ’70% to 80% of the American public so dissatisfied with the limited scientific model of current medical practice that they have used alternative healing practices within the last year’. Ook Konefal (2002) maakt melding van ‘the rapid growth of complementary or alternative medicine’. Die snelle groei geldt niet alleen de gebruiker maar ook de aanbieder: Unützer et al. (2000) melden: ‘medical schools having developed courses in complementary and alternative medicine, insurers have started to cover many treatments previously considered alternative (i.e.: chiropractic and acupuncture) and prominent hospitals have started centres for alternative, complementary or integrative medicine’ (p. 1852). Ook Eisenberg et al. (1998) wijzen op deze ontwikkeling: ‘an increasing number of US insurers and managed care organizations now offer alternative
5
medicine programs and benefits. The majority of US medical schools now offer courses on alternative medicine’ (p. 1569). Astin gaat ook in op de vraag waarom mensen gebruikmaken van CAM en doet dat op basis van drie hypotheses: a. users will report less satisfaction with conventional medicine; b. users demonstrate a greater desire to exercise personal control over health-related matters; c. users subscribe to a holistic philosophical orientation to health. Astins conclusie is: ‘along with being more educated and reported poorer health status, the majority of alternative medicine users appear to be doing so not so much as result of being dissatisfied with conventional medicine but largely because they find these healthcare alternatives to be more congruent with their own values, believes and philosophical orientation toward health and life’ (p. 1548). Ook Lietaer (1991, p. 27) wijst op het belang van congruentie met betrekking tot de beleving van de cliënt en op de wenselijkheid tot onvoorwaardelijke aanvaarding daarvan. De hier geschetste ontwikkeling van CAM wordt onder meer toegeschreven aan de groeiende belangstelling voor spirituele en transpersoonlijke zaken, aan de bij de CAM-hulpverlening vaak veronderstelde congruentie met de belevingswereld van de hulpvrager, alsmede aan de toenemende behoefte van mensen aan een meer ‘holistic philosophical orientation to health’ (Astin, 1998). Aan die behoefte menen reïncarnatietherapeuten tegemoet te komen. In die therapievorm wordt uitgegaan van een mensbeeld met een transpersoonlijke of spirituele dimensie, naast een mentale, emotionele en lichamelijke dimensie en een relatie van deze vier dimensies met zowel de fysieke als de psychische gezondheid. De transpersoonlijke dimensie, met de “ziel” als onvergankelijk aspect, zou dan toegang bieden tot inzicht in de zin en betekenis van leven en gezondheid. Het mede betrekken van een transpersoonlijke dimensie, alsmede van ervaringen met een transpersoonlijk karakter, wordt in kringen van reïncarnatietherapeuten gezien als een voorwaarde voor het adequaat behandelen van gezondheidsproblemen. Maar ook als een goede manier om aan te sluiten bij de belevingswereld van mensen die dergelijke belevingen en ervaringen hebben gehad. In hoofdstuk 2 wordt dieper ingegaan op reïncarnatietherapie en op het daarin ontwikkelde holografisch model. Geloof en gezondheid In het verslag van een onderzoek van Dekker, De Hart en Peters (1997) wordt door hen als een opmerkelijk gegeven vermeld ‘dat slechts een derde van de ondervraagden zegt niet in een leven na de dood te geloven, een percentage dat in 1979 nog 40 was. Als aan mensen concreet wordt gevraagd wat voor hen het geloof in een leven na de dood inhoudt, dan zijn de meest gegeven antwoorden: de hemel (25%), het voortbestaan van geest of ziel (ruim 20%) en reïncarnatie of een latere terugkeer op aarde als mens (25%)’ (pp.19,20). Bijna de helft van de Nederlandse bevolking van zestien jaar en ouder geeft in genoemd onderzoek aan te geloven in een leven na de dood, terwijl 22% het niet zeker weet maar de mogelijkheid niet uitsluit (Dekker et al., 1997, p. 139). Geloven in een leven na dit leven, waarbij datgene dat na het overlijden overblijft gewoonlijk als “ziel” wordt aangeduid, leidt vaak tot de aanname van een verband van die ziel met de zin en betekenis van het bestaan. Voor veel gelovigen is de ziel de essentie van het bestaan. Voor hen wordt de kwaliteit van het bestaan in hoge mate bepaald door persoonlijke ontwikkeling of groei, in het bijzonder de ontwikkeling van de transpersoonlijke dimensie. Die ontwikkeling vindt plaats in samenhang en zomogelijk in harmonie met andere aspecten of dimensies van de persoonlijkheid, zoals de mentale of verstandelijke dimensie, de emotionele dimensie en de fysieke dimensie, het lichaam. Ontwikkeling van de persoonlijkheid heeft derhalve voor tal van mensen een transpersoonlijke of spirituele component. Stagnatie van de ontwikkeling door gezondheidsproblemen heeft dat eveneens. Aandacht geven aan die component ligt voor die mensen dan ook voor de hand bij het aanpakken en behandelen van deze problemen. Hierin kan een verklaring liggen voor de opkomst van en belangstelling voor een aantal alternatieve therapieën: er is vraag naar aandacht voor andere dimensies dan alleen de cognitieve, emotionele en fysieke dimensie. Die aandacht wordt ook gevraagd omdat in de beleving van mensen die in een ziel geloven die ziel het enige is dat uiteindelijk van de
6
persoonlijkheid resteert en een onsterfelijk karakter heeft. Daaraan voorbij gaan betekent voor hen het voorbijgaan aan de essentie van de mens. Onder de mensen die in een ziel geloven bevinden zich mensen die niet alleen geloven in een postexistentie ervan maar ook in een pré-existentie van de ziel. De veronderstelling van een préexistentie van de ziel houdt de gemoederen al eeuwen bezig en kreeg bijzondere aandacht van Origenes, een kerkvader uit de tweede eeuw na Christus. Het vóórbestaan van de ziel, in samenhang met het nabestaan ervan, alsmede het leven van meerdere aardse levens wordt wel aangeduid met de term reïncarnatie. Voor mensen die daarin geloven én daarover hebben nagedacht, is de “inkleuring” van zin en betekenis van het bestaan ondenkbaar zonder aandacht voor de zogenoemde zielsontwikkeling en aanvaarding van het huidige “zijn” als een som of product van hetgeen daaraan is voorafgegaan. De som of het product derhalve van meerdere of vele levens. Degenen die geloven in reïncarnatie kunnen zich vaak goed voorstellen dat in die “vorige levens” iets misgegaan kan zijn, zoals het ervaren van een traumatische gebeurtenis en van sterven onder traumatiserende omstandigheden. Desalniettemin zijn zij vaak verbaasd als zij met een actueel psychisch of psychosomatisch probleem in therapie komen en, teruggaande in de tijd, terechtkomen in een dergelijke ervaring. Dat is ook het geval als het gaat om een chronisch fysiek probleem of bij de “ontdekking” dat er een relatie bestaat tussen een oude traumatische ervaring en de actuele problematiek. Het is voor hen bevredigend als het bewerken van die oude traumatische ervaring leidt tot het verminderen of verdwijnen van de huidige problemen. Het kan gepaard gaan met inzicht in de zin en betekenis van hun problemen en, dank zij de vermindering ervan, leiden tot meer gelegenheid om te werken aan een zinvol en menswaardig leven. Het teruggaan in de tijd en het schijnbaar terechtkomen in een ander dan het huidige bestaan heeft enkele behandelaars gebracht tot documentatie ervan (zie hoofdstuk 2, paragraaf 2.7). Het heeft tevens de aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een therapiemodel waarin wordt verondersteld dat mensen bij de behandeling van actuele problemen baat hebben bij het teruggaan in de tijd, eventueel naar een zogenoemd vorig leven. In reïncarnatietherapie wordt de persoonlijkheid beschouwd als een samengaan van vier dimensies, benoemd als mentaal (M), emotioneel (E), lichamelijk (L) en spiritueel (S). Op deze dimensies, aangeduid met het acroniem MELS, wordt dieper ingegaan in het therapiemodel, beschreven in hoofdstuk 2. Inhoud van het proefschrift Voorafgaand aan de verslagen van de evaluatieonderzoeken wordt in hoofdstuk 1 een overzicht gegeven van de meest gangbare vormen van psychotherapie. Dat is hier van belang omdat reïncarnatietherapie wordt gepresenteerd als een vorm van psychotherapie en een rol in dat veld ambieert. Een verkenning van dit veld is ook nuttig om na te gaan welke opvattingen er bestaan over de werkzame factoren in psychotherapie en zicht te krijgen op de overeenkomsten en verschillen tussen reïncarnatietherapie en andere vormen van therapie. In hoofdstuk 2 wordt reïncarnatietherapie geïntroduceerd en wordt aandacht besteed aan haar theoretisch model en de praktische toepassing ervan. Ook de geschiedenis en enkele definities van de therapie krijgen daarin een plaats. In een van deze definities worden traumatische ervaringen en thema’s genoemd als voorname aandachtsgebieden in de behandeling van cliënten: beide onderwerpen worden in dat hoofdstuk belicht. Vervolgens wordt ingegaan op eerder onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie én op verslagen van enkele psychiaters en psychotherapeuten over cliënten die vaak tot hun eigen verbazing terecht kwamen in een ervaring die niet in dit leven plaats gevonden kon hebben. Ook wordt een vergelijking gemaakt tussen reïncarnatietherapie en andere vormen van psychotherapie, zoals ter zake van de visie op trauma en dissociatie. Het hoofdstuk wordt besloten met een korte verhandeling over specifieke en non-specifieke factoren in psychotherapie in het algemeen en specifieke factoren in reïncarnatietherapie in het bijzonder. In hoofdstuk 3 worden enkele gemeenschappelijke methodologische factoren in de hier gepresenteerde onderzoeken genoemd en toegelicht. Dat is gedaan om een herhaling van dezelfde onderwerpen bij de inleidingen van de onderzoeksverslagen te vermijden. Gemeenschappelijk zijn onder andere het onderzoeksdesign in de evaluatieonderzoeken en de gerandomiseerde toewijzing van proefpersonen aan twee condities, een experimentele en een
7
controleconditie. In hoofdstuk 3 wordt tevens aandacht besteed aan onderwerpen als de populatieomvang, statistische en klinische significantie, alsmede aan het onderscheid tussen therapie- en onderzoeksuitvallers. De in de onderzoeken gebruikte klachtenlijst Symptom Check List SCL-90 en haar waarde bij effectonderzoek van therapieën worden behandeld, terwijl ook op enkele facetten van zelfbeoordelingvragenlijsten wordt ingegaan. In het eerste door mij verrichte onderzoek (1992-1993), beschreven in bijlage A, wordt geïnformeerd naar de tevredenheid van ex-cliënten (N = 402), die reïncarnatietherapie hebben ondergaan. Voor dat onderzoek stond model een door het Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid (NcGv) gepubliceerd onderzoek Cliënten over de RIAGG (Kooi & Donker, 1991). Daarin werden de doelstellingen van het onderzoek aangeduid met de trefwoorden kwaliteitsmeting, instrumentontwikkeling en landelijke implementatie. Het in dit proefschrift beschreven Satisfactieonderzoek richtte zich op het oordeel van cliënten over de behandeling, over de kwaliteit van de therapie en over het resultaat. Tevens werd ingegaan op de vraag of cliënten een verband leggen tussen hun ervaringen in therapie en de mate waarin hun klachten zijn verminderd. Het tweede onderzoek, verricht in de jaren 1993 en 1994 en beschreven in bijlage B, was gericht op patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette, een usually lifelong syndrom (APA, 1994) met motorische en vocale tics als meest bekende symptomen en obsessief compulsief gedrag als vaak voorkomend comorbide verschijnsel. Dit onderzoek is gedaan met een kleine populatie (N = 27) en had als voornaamste doelstelling na te gaan of reïncarnatietherapie, met een op een eventuele psychische component in het syndroom gerichte aanpak, effect zou hebben op de frequentie en andere aspecten van tics, alsmede op de comorbide verschijnselen. Het derde onderzoek, verricht in de jaren 1996 en 1997 en beschreven in hoofdstuk 5, had eveneens een specifieke stoornis als onderzoeksvariabele en wel het horen van stemmen (auditieve hallucinaties). Onder de 54 voor dit onderzoek aangemelde cliënten bevond zich een verhoudingsgewijs groot aantal ambulante psychiatrische patiënten. Evenals in het onderzoek onder patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette is hier sprake van een moeilijk behandelbare stoornis. In 1998 is een groep van vijfentwintig mensen in Suriname opgeleid tot reïncarnatietherapeut. En deel van hen (5) was werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg. Nadat deze paraprofessionals enkele jaren hadden gepraktiseerd is hen gevraagd als therapeut deel te nemen aan een evaluatieonderzoek onder cliënten die zich in de loop van het jaar 2002 bij hen voor hulp zouden aanmelden. Elf therapeuten, zes interviewers en 75 cliënten participeerden in het onderzoek, dat werd begeleid door een neuropsycholoog, docente aan de Anton de Komuniversiteit in Paramaribo. In hoofdstuk 4 wordt verslag gedaan van dit onderzoek in Suriname. Het zesde en laatste hoofdstuk is gewijd aan een terugblik op de beschreven onderzoeken en het formuleren van antwoorden op de centrale vragen in dit proefschrift. In dat hoofdstuk wordt ingegaan op de vraag of de resultaten van de evaluatieonderzoeken en de wijze waarop die tot stand zijn gekomen aannemelijk maken dat reïncarnatietherapie waarde heeft voor de gezondheidszorg in het algemeen en voor hulpvragers in het bijzonder. Het gaat dan over een benadering die wordt gekenmerkt door de veronderstelling dat mensen een transpersoonlijke of spirituele dimensie hebben en dat het betrekken van deze dimensie in de hulpverlening een toegevoegde waarde heeft in de behandeling van mensen met psychische, psychosomatische en chronisch fysieke klachten. Gezien de opbouw van dit proefschrift, met verslagen van afzonderlijke onderzoeken, is gekozen voor samenvattingen bij elk onderzoeksverslag. De in hoofdstuk 6 verwoorde eindconclusies kunnen worden beschouwd als een samenvatting van de bij de onderscheiden onderzoeken getrokken conclusies. De verslagen van de onderzoeken zijn overgenomen overeenkomstig de oorspronkelijke presentatie, met verwijzingen naar tot dat moment relevante literatuur. Die literatuur is na hoofdstuk 6 in een verzamellijst opgenomen. Het proefschrift wordt besloten met een summary in de Engelse taal.
8
HOOFDSTUK 1 Psychotherapie: een overzicht 1.1
Inleiding
In dit hoofdstuk worden de meest gangbare vormen van psychotherapie kort beschreven. Deze vormen worden toegepast en beoefend in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland. De beschrijving van deze vormen is bedoeld als verkenning van het terrein waarop de bij de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT) aangesloten therapeuten een plaats willen verwerven. Voor de verwerving van die plaats is nodig dat meer bekend wordt over de mogelijkheden van de therapievorm en van haar waarde voor de gezondheidszorg. Die plaatsverwerving is mede afhankelijk van de acceptatie van professionele beoefenaars in dat gebied. De kans op acceptatie neemt toe door het doen en publiceren van valide en betrouwbaar onderzoek. Desalniettemin zal de acceptatie van een therapievorm die een relatie tussen actuele gezondheidsproblemen en traumatische gebeurtenissen in zogenoemde vorige levens niet uitsluit een proces zijn dat veel tijd vergt. Die tijd is nodig omdat zowel het therapiemodel als de keus van de therapienaam verwijzen naar een in de westerse wereld niet algemeen aanvaarde filosofie (reïncarnatie). Zoals in hoofdstuk 2 zal blijken wordt in reïncarnatietherapie uitgegaan van een mensbeeld dat niet overeenkomt met het gangbare beeld in de gezondheidszorg. Hetgeen niet wil zeggen dat het in reïncarnatietherapie gehanteerde mensbeeld onjuist of verwerpelijk is, zeker niet als de met dat mensbeeld samenhangende benadering van gezondheidsproblemen profijtelijk en bevredigend blijkt te zijn voor hulpzoekenden. In dat geval is er gerede aanleiding de therapievorm niet op haar naam maar op haar merites te beoordelen, in het belang van mensen met psychische en aanverwante problemen. Een overzicht van de therapeutische stromingen biedt de mogelijkheid bestaande therapievormen te vergelijken en na te gaan wat daaraan door reïncarnatietherapie kan worden toegevoegd. Van een dergelijke toevoeging lijkt onder meer sprake te zijn bij de behandeling van disfunctionele cognities, die zowel in de cognitieve therapie als in reïncarnatietherapie aandacht krijgen en een functie hebben bij het opsporen van de kern van een trauma. Bedoelde vergelijkingen worden gemaakt in hoofdstuk 2, gewijd aan reïncarnatietherapie. 1.2
Begripsomschrijving
De term psychotherapie wordt gebruikt als overkoepelende term voor diverse vormen van (nietsomatische en niet-medicamenteuze) behandeling van patiënten met psychische moeilijkheden (Coëlho, 1997). Psychotherapie wordt ook omschreven als een vorm van behandeling die is ingesteld op het analyseren van verdedigingsmechanismen en het blootleggen van het dynamisch verdrongen materiaal in het onbewuste (Gabbard, 1994, p. 90). Volgens Dijkhuis (1994, p. 88) kan psychotherapie, in navolging van de Commissie Verhagen, als volgt worden gedefinieerd: Psychotherapie is het op wetenschappelijk verantwoorde wijze behandelen door een deskundige, die daarvoor is opgeleid, van patiënten in die zin, dat zij hulp behoeven voor psychische moeilijkheden, conflicten of stoornissen door middel van het op methodische wijze vestigen, structureren en hanteren van een relatie, teneinde die psychische moeilijkheden, conflicten of stoornissen op te heffen of te verminderen.
Deze definitie komt overeen met de in 1973 geformuleerde definitie van de Commissie De Vreeze en wordt tot op heden in licht gewijzigde vorm gehanteerd door de Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (De Haas, 2003, p. 53). Enkele aspecten genoemd in bovenstaande definitie verdienen bijzondere aandacht. Zo kan men zich afvragen wat moet worden verstaan onder wetenschappelijk verantwoord. Decuypere (1999, p.8) gaat in op wetenschappelijkheid en wetenschappelijke kennis en omschrijft die als kennis die
9
methodisch wordt verworven, systematisch wordt geordend en kritisch wordt getoetst. Er bestaat volgens Decuypere niet zoiets als een wetenschappelijk onderwerp. Het is enkel de methode van onderzoek die maakt of iets wetenschappelijk is of niet. Vermeldenswaardig is ook dat de in de definitie bedoelde wetenschappelijk verantwoorde methoden hun ontstaan te danken hebben aan onwetenschappelijke benaderingen. Bij hun beschrijving van een formele analogie komen Van Dyck, Van der Velden & Emmelkamp (1991) tot de conclusie dat de formele overeenkomsten in diverse vormen van psychotherapie niet toevallig of oppervlakkig zijn: ‘zij brengen aan het licht dat de tegenwoordige “academische” of (quasi) wetenschappelijke psychotherapiemethoden grotendeels gebruikmaken van dezelfde veranderingsprocessen als hun onwetenschappelijke voorgangers en tegenhangers’ (p.57). Volgens de definitie van de Commissie Verhagen moet er sprake zijn van een deskundige die daarvoor is opgeleid. De Wet BIG geeft een omschrijving van het deskundigheidsgebied van de psychotherapeut. Daartoe worden gerekend ‘het onderzoeken en het volgens bij Algemene Maatregel van Bestuur aan te wijzen methoden beïnvloeden van stemmingen, gedragingen en houdingen van een persoon met een psychische stoornis, afwijking of klacht, teneinde deze te doen verdwijnen of verminderen’ (De Haas, 2003, p. 56). Kortmann (1996) gaat in op een ander aspect van bovenomschreven definitie: ‘volgens deze omschrijving ligt de kern van het psychotherapeutisch proces in het op systematische wijze vestigen, structureren en hanteren van een relatie. Om zo'n relatie aan te kunnen gaan, moet de therapeut over voldoende empathie voor zijn cliënt beschikken, ofwel over voldoende vermogen om zich in zijn cliënt in te leven. Voor dit laatste moet de therapeut vertrouwd zijn met de cultuur van de cliënt’ (p. 167). Behalve vertrouwd zijn met de cultuur moet de therapeut ook interactief zijn en aandacht besteden aan de belevingswereld van de cliënt. Takens (2002) zegt daarover: ‘een van de belangrijkste taken voor de therapeut in het begin van een psychotherapeutisch proces is dat hij zich toegang zal moeten proberen te verschaffen tot de leefwereld van de cliënt. Voor de cliënt zal omgekeerd gelden dat deze bereid moet zijn zich voor de (invloed van de) therapeut open te stellen; met andere woorden: de cliënt dient de therapeut toegang te verschaffen tot zijn persoonlijke wereld. Ik heb dit de twee aspecten van therapeutische toegankelijkheid genoemd’ (pp. 460, 461). Een recente definitie van psychotherapie is die van de Werkgroep Integratieve Psychotherapie: het op deskundige wijze doelbewust toepassen van klinische methoden en attitudes die gebaseerd zijn op algemeen aanvaarde psychologische principes met als doel mensen bij te staan in het veranderen van hun gedrag, cognities, emoties en/of persoonlijkheidskenmerken in de richting die door betrokkenen wenselijk wordt geacht (De Haas, 2003, p. 56).
In deze definitie ligt het accent op verandering van gedrag, cognities en persoonlijkheidskenmerken in de door de patiënt gewenste richting. Wel kan men zich afvragen of de patiënt zelf in staat is een richting te kiezen die voor zijn welbevinden de meest wenselijke is. Die richting zal in eerste aanleg worden bepaald door de wens de klachten te doen verdwijnen of verminderen, ook al levert dat geen inzicht in de herkomst van de klachten op. De patiënt wordt niet geacht deskundig te zijn op het gebied van de psyche. Dat is wat hij mag verwachten van een deskundige, die dank zij zijn deskundigheid richtingbepalend is bij de keus van de therapie. Van Dantzig (2002) gaat in op de aard van de populatie die hulp zoekt in de geestelijke gezondheidszorg, alsmede op de taak van de gezondheidszorg: ‘in grote lijnen valt de populatie die hulp zoekt in de geestelijke gezondheidszorg in twee delen uiteen. De ene is de zware psychiatrie, in het algemeen gezegd de zorg voor psychotici en anderen die door hun stoornis maatschappelijk uit de boot vallen. Dat is de klassieke taak van de geestelijke gezondheidszorg, die twee aspecten heeft: de ene is het slechten van de maatschappelijke onrust die door deze patiënten wordt veroorzaakt; de tweede is de verzorging en de genezing van deze patiënten. Aan deze klassieke taak is, sinds de invoering van de AWBZ-financiering in 1968 een taak toegevoegd: de zorg voor wat ik zou willen noemen de gewone mensen, mensen die zichzelf algemeen maatschappelijk kunnen handhaven, aan wie van buiten niets te merken is, maar die psychisch lijden en door hun omgeving daarbij niet geholpen kunnen worden. Kortom de mensen met wat tot voor kort
10
genoemd werd neurotische klachten, of die verwikkeld zijn in neurotische relaties. De hulpverlening aan deze categorie is te onderscheiden in poliklinische steun en begeleiding, en psychotherapie – naast natuurlijk medicatie. Voordat de psychotherapie een volksvoorziening werd, werden niet-kapitaalkrachtige mensen poliklinisch geholpen; na de invoering van de AWBZ-financiering bleek dat er in die groep een groot aantal patiënten was voor wie psychotherapie noodzakelijk was’ (p. 559).
1.3 Psychotherapeutische stromingen In deze paragraaf worden de meest bekende richtingen en stromingen binnen de psychotherapie beschreven. Bij die stromingen kan onderscheid worden gemaakt tussen symptoom- of klachtgerichte psychotherapie enerzijds en persoonsgerichte psychotherapie anderzijds (Van Kalmthout & Van der Staak, 1994, p. 382). Als symptoom- of klachtgericht worden aangemerkt gedragstherapie, directieve therapie en farmacotherapie, terwijl tot de persoonsgerichte typen psychotherapie kunnen worden gerekend psychoanalyse en client centered of rogeriaanse therapie (De Haas, 1994, p.104). Een ander onderscheid, en wel tussen expressieve en ondersteunende psychotherapie, wordt gemaakt door Gabbard (1994): ‘bij expressieve psychotherapie gaat het zowel om de verwerving van inzicht, gedefinieerd als het vermogen om in jezelf de onbewuste betekenis en herkomst van symptomen en gedrag te begrijpen, als om conflictoplossing. Van oplossing van een conflict is sprake als de aard van de afweer en de onderliggende wens of verlangen worden begrepen en van die wens geheel of gedeeltelijk afstand wordt gedaan zodat de afweer niet langer nodig is. Ondersteunende therapie is vooral geïndiceerd voor patiënten met ernstige egozwakte. Hierbij kan de therapeut fungeren als een ondersteunend ego dat de patiënt helpt meer accuraat met de werkelijkheid om te gaan en te anticiperen op de consequenties van zijn eigen handelingen’ (p. 93).
In de volgende paragrafen wordt ingegaan op de in psychotherapie toegepaste en in opleidingen klinische psychologie in Nederland onderwezen therapeutische stromingen, te weten: • psychoanalyse, inzichtgevende en steunende psychoanalytische therapie; • cliëntgerichte of rogeriaanse psychotherapie; • klassieke en cognitieve gedragstherapie, waartoe varianten als directieve therapie, systeemrelatie- en systeemgezinstherapie gerekend kunnen worden. Vervolgens worden enkele andere veelal nieuwe interventietechnieken summier beschreven. 1.3.1 Psychoanalyse De psychodynamische of psychoanalytische benadering gaat terug op het werk van Freud (Nolen & Koerselman, 2000, p. 194). Zijn terminologie en zijn fundamentele denkbeelden hebben de moderne manieren van denken over menselijke gevoelens en gedragingen doordrongen; ‘zelfs critici die vinden dat psychoanalyse als therapie, en ook als theorie van de geest, noodlottige gebreken vertoont zullen zichzelf erop betrappen dat ze gebruikmaken van freudiaanse categorieën als repressie en narcisme, dat ze veelbetekenend reageren op de diepere betekenis van vergissingen, of dat ze hun toevlucht zoeken bij het Oedipuscomplex ter verklaring van spanningen binnen het gezin’ (Gay, 1991, p. 7). Het begrip psychoanalyse wordt in twee betekenissen gebruikt: • als behandelmethode die door Freud werd ontdekt en die door hem verder is ontwikkeld; • als theorie die menselijk beleven en gedrag in gezondheid en ziekte moet verklaren en die tevens de behandeling rechtvaardigt. De theorie is gecompliceerd en heeft in de loop van de tijd grote veranderingen doorgemaakt. Alle psychotherapieën die berusten op de psychoanalytische theorie worden psychoanalytisch genoemd, ook al zijn deze therapieën verschillend van de psychoanalyse in engere zin (Thiel, 1991, p. 71). Er is, aldus Thiel, ‘een brede variatie binnen de groep van psychoanalytische therapieën, met aan het ene uiteinde de klassieke psychoanalyse en aan de andere kant de korte therapie van tien tot vijftien zittingen. Binnen dit spectrum bestaan er grote verschillen en wel
11
• • •
• • •
de methodiek: bij de klassieke psychoanalyse ligt de patiënt en blijft de analyticus buiten zijn gezichtsveld; bij de korter durende therapieën zitten therapeut en patiënt vis à vis; de frequentie varieert van vijf maal per week bij de klassieke analyse tot eens per twee weken bij sommige korte therapieën; de doelstelling van de behandeling is bij de psychoanalyse de structurele verandering van de persoon; bij kortere therapieën gaat het meer om het verdwijnen van de klachten en symptomen en indien mogelijk het oplossen van de belangrijkste problemen en conflicten van de patiënt; de duur van de behandeling varieert van enkele jaren bij de psychoanalyse tot een aantal weken bij de korte therapie; de focus en de verhouding tussen overdracht en actualiteit: in de psychoanalyse gaat het in principe over alles en er is dus geen beperkende focus. Dit hangt samen met de vrije associatie: proberen alles te zeggen dat in gedachten, gevoel of fantasie invalt; regressie naar vroegkinderlijke conflicten komt vooral tot stand bij de psychoanalyse; bij de korter durende therapieën wordt dit in ieder geval niet aangemoedigd.
De klassieke psychoanalytische psychotherapie heeft een procesmatig karakter (Thiel, 1991, p. 72). Een belangrijke doelstelling in de psychoanalyse is onderzoek naar en analyse van de betekenis van onbewuste verschijnselen. Daarbij wordt het conflictmodel gehanteerd: het conflict tussen intrapsychische wensen en het verbod daarop. Volgens Treurniet (1994) is ‘psychoanalyse dus gedrag gezien als conflictoplossing, als compromisvorming’ (p. 1). Thiel (1991) beschrijft enkele bijzondere aspecten die zich manifesteren in het psychoanalytisch proces. Een daarvan is overdracht: ‘in de psychoanalytische therapieën wordt de overdracht en de interpretatie ervan gebruikt als belangrijk vehikel van de behandeling. Het zijn de enige therapievormen waarin de overdracht systematisch wordt gebruikt. Dit gaat het meest op voor de psychoanalyse, waar de oorspronkelijke neurose wordt omgezet in een zogenaamde overdrachtsneurose. De neurose wordt dan geheel beleefd en geuit in relatie tot de analyticus. Deze overdrachtsneurose wordt vervolgens in het analytisch proces door interpretatie opgelost’ (p. 72). Bij tegenoverdracht, een ander (soms optredend) verschijnsel in het psychoanalytisch proces, gaat het om onbewuste impulsen die opkomen bij de therapeut. Deze verschijnselen kunnen samenhangen met diens verleden. Dit kan met zich meebrengen dat problemen van de patiënt niet voldoende worden herkend. Een ander bekend verschijnsel in alle psychotherapieën is weerstand. Die kan optreden door het zich aandienen van pijnlijke, schaamtevolle belevingen, of bij het optreden van gevoelens van overdracht. Een belangrijk begrip in de psychoanalyse is duiding. Thiel (1991) schrijft hierover: ‘het doel van de behandeling is door het verkrijgen van inzicht in ontstaan en samenhang van problemen en conflicten een oplossing voor de problemen te vinden. Het meest kenmerkende instrument voor het bereiken van inzicht is de duiding. Duiding of interpretatie is de centrale, meest kenmerkende interventie bij de psychoanalytische therapieën. Duiding verschaft inzicht, laat de betekenis zien van beleving en gedrag’ (p. 74).
Binnen het terrein van de korte psychoanalytische therapieën zijn er stromingen die soms genoemd worden naar de instelling waar een en ander tot stand kwam, soms naar een pionierauteur. STAPP, het acroniem van Short Term Anxiety Provoking Psychotherapy, is bekend geworden door Sifreos. Ook Malan ontwikkelde een kortdurende therapievorm. De meest actieve vorm van korte analytische therapie wordt beschreven door Dananloo, terwijl Luborsky zich een aparte positie verwierf door het schrijven van een draaiboek voor psychoanalytische psychotherapieën (Thiel, 1991, pp. 75, 76). De invloed van de psychoanalyse op nagenoeg alle vormen van psychotherapie is groot, zo niet bepalend voor de ontwikkeling ervan. Ook de meeste pioniers van de gezinstherapie waren van oorsprong psychoanalytici (Nevejan, 1994, p. 225). Maar het gaat volgens Servan-Schreiber (2003) niet goed met de psychoanalyse: ‘de psychoanalyse verliest terrein. Na haar overheersende rol in de psychiatrie gedurende dertig jaar brokkelt haar gezag af, zowel bij het
12
publiek als bij de specialisten, omdat zij er zich niet voldoende op heeft toegelegd haar effectiviteit aan te tonen’ (p. 16). 1.3.2 Cliëntgerichte (rogeriaanse) psychotherapie De client centered of cliëntgerichte psychotherapie is voortgekomen uit het werk van Carl Rogers, die ernaar streefde om schoolvorming en dogmatisme tegen de gaan. Diversiteit en divergentie worden gezien als een logisch gevolg van de rogeriaanse basisfilosofie om op persoonlijke, ervaringsgerichte wijze de eigen weg te zoeken. In de rogeriaanse psychotherapie zijn de centrale thema’s: groeibevorderende condities, persoonlijke vrijheid en drang tot zelfactualisering. Doel van de therapie is minder dat er een speciaal probleem wordt opgelost dan dat de therapeut de cliënt helpt zich zodanig te ontwikkelen dat hij het actuele probleem én komende problemen meer geïntegreerd weet te verwerken. Om tot een dergelijke probleemoplossende attitude te komen, is het nodig dat de cliënt wordt bevrijd van groeibelemmerende factoren, dat hij meer de emotionele dan de intellectuele aspecten van zijn situatie ontdekt en dat de aandacht niet op het verleden wordt gericht maar veeleer op de actuele situatie van de cliënt (Dijkhuis, 1994, p. 98). Cliëntgerichte therapie heeft zich ontwikkeld van het volgen van de cliënt binnen zijn eigen referentiekader (niet-directief) naar een benadering die de therapeut toestaat inbreng te hebben vanuit zijn eigen referentiekader, maar wel steeds terugkerend naar het belevingsspoor van de cliënt. Leijssen & Adriaensen (2003) gaan in op de evolutie die cliëntgerichte therapie heeft doorgemaakt: ‘cliëntgerichte therapie is ondertussen geëvolueerd naar een experiëntiële procesgerichte stroming, waarin de therapeut op geleide van processignalen van de cliënt een breed gamma van taakgerichte interventies kan aanwenden. Hedendaagse cliëntgerichte therapeuten werken flexibel met bijdragen uit verschillende substromingen, naar gelang het cliëntproces daartoe uitnodigt en een specifieke stijl aansluit bij de persoonlijkheid van de therapeut’ (p. 26). Rogers innovatieve ideeën over cliëntgecentreerde psychotherapie worden volgens Dijkhuis (1994, p. 97, 98) getypeerd als de verwerping van twee vooronderstellingen, namelijk (1) dat de therapeut het meest competent zou zijn om uit te maken wat de doelstellingen van de cliënt zouden moeten zijn, en (2) dat de therapeut alleen de technieken kent om deze doelstellingen te realiseren. Van Rogers cliëntgecentreerde therapie wordt wel beweerd dat de meerwaarde ten opzichte van andere richtingen is gelegen in haar menselijke kwaliteiten, tegenover de natuurwetenschappelijke, theoretische en professionalistische accenten van anderen (Van Kalmthout, 1994b, p. 87). Leijssen & Adriaensen (2003, pp. 124, 125) onderscheiden een aantal stromingen binnen de cliëntgerichte oriëntatie in psychotherapie: 1 de orthodoxe stroming, die het dichtst bij de basisprincipes van de cliëntgerichte benadering van Rogers is gebleven. Laatstgenoemde geloofde sterk in de inherente groeikracht van elk menselijk wezen en beklemtoonde de therapeutische grondhoudingen, zoals empathie, aanvaarding en echtheid, als noodzakelijke en voldoende voorwaarden om tot optimale ontplooiing te komen; 2 de ervaringsgerichte of experiëntiële therapie die zich situeert rond Gendlin en ruimte biedt voor inzichten en werkprocedures uit andere oriëntaties, voor zover deze de ontvouwing van het zelfexploratieproces in de cliënt vooruit kunnen helpen. Een voornamelijk door Gendlin ontworpen methode is focusing, dat een omschrijving van meerdere interventievormen (microprocessen) omvat; 3 vanuit het theoretisch denkkader van de cognitieve leerpsychologie heeft een groep rond Rice getracht het therapeutisch proces te beschrijven en te definiëren als een proces van informatieverwerking. Daarbij fungeert de therapeut als surrogaat informatieverwerker en als iemand die belevingsaspecten tracht op te roepen die de cliënt nog niet (ten volle) op cognitief niveau heeft verwerkt; 4 de didactisch-gestructureerde aanpak bij trauma, ontstaan uit het werk van Truax en Carkhuff.
13
1.3.3 Gedragstherapie De oorsprong van gedragstherapie ligt in het begin van de twintigste eeuw toen de experimentele psychologie tot ontwikkeling kwam. Met name Watson heeft bevindingen van Pavlov opgenomen in een theoretisch systeem dat onder de naam behaviorisme de geschiedenis is ingegaan. Hij beschouwde de klassieke conditionering als de kern van alle leren van zowel normaal als abnormaal gedag. Volgens Kraaimaat (1991, p. 81) bestaat er niet zoiets als de gedragstherapie. Eerder is er sprake van tamelijk verschillende behandelingsmethoden die bij uiteenlopende klachten, problemen en vormen van psychopathologie worden toegepast. Afhankelijk van het indelingsprincipe kunnen in de huidige gedragstherapie tussen de 65 en 150 verschillende methoden van behandeling worden onderscheiden. Het verbindende element wordt gevormd door het theoretisch kader dat eraan ten grondslag ligt. Gedragstherapeuten gaan ervan uit dat zij door expliciet gebruik te maken van diverse vormen van leren, effectief gedragsveranderingen kunnen bewerkstelligen bij hun cliënten. Actuele klachten of problemen van de cliënt worden centraal gesteld. Therapeut en cliënt gaan samen na welke factoren hierop van invloed zijn. Orlemans (1994) beschrijft wat in gedragstherapie wordt verstaan onder gedrag: ‘de complexe interactie tussen een organisme en zijn omgeving, waarin allerlei functies een rol spelen, zoals waarnemen, onthouden, voorstellen, denken, streven, voelen en handelen. Gedrag is een betekenisvolle reactie op een betekenisvolle situatie’ (p. 146). Abnormaal gedrag wordt daarin beschouwd als de resultante van erfelijke factoren of van processen in het biologisch substraat, van vroegere leerprocessen (gewoontes, ervaringen) of van recente conditioneringen. Belangrijke begrippen in de leertheorieën zijn de klassieke en instrumentele of operante conditionering. Eelen (1992) noemt klassieke conditionering een vorm van associatief leren: ‘het organisme wordt geconfronteerd met een verband tussen (minstens twee) prikkels, waaruit een gedragsverandering resulteert (p. 26). Eelen meldt: ‘bij klassieke conditionering gaat het wezenlijk om het leren van verbanden tussen prikkels waardoor prikkels een nieuwe betekenis verwerven. Op die wijze leren mens en dier de samenhang tussen gebeurtenissen in hun leefwereld en kunnen ze hier op gepaste wijze op reageren. In het instrumentele of operante leren gaat het eveneens om het leren van verbanden, zodat het ook een vorm van associatief leren genoemd kan worden. Maar nu gaat het om het leren van een verband tussen wat het organisme doet en wat er als consequentie, als resultaat (outcome) op volgt’ (p. 63). In de literatuur over gedragstherapie worden twee basale procedures beschreven en wel systematische desensitisatie en flooding. In beide gevallen wordt door blootstelling (exposure) de angstwekkende stimulus aangeboden. Bij systematische desensitisatie wordt begonnen met een toestand van ontspanning. Als de angst bij de aanbieding van de stimulus de ontspanning dreigt te overheersen wordt de aanbieding gestopt. De stimulus wordt gedoseerd aangeboden bijvoorbeeld door de nabijheid ervan tot de cliënt geleidelijk op te voeren. Bij flooding gebeurt de aanbieding ineens en langdurig en wel tot de angst vermindert (Orlemans, 1994, p. 186), terwijl er bij exposure sprake is van een systematische en herhaalde confrontatie met relevante angstoproepende stimuli (Van Hout, 2003, p. 6). Volgens Van Hout kunnen de stimuli zowel interne cues zijn, zoals lichamelijke sensaties als hartkloppingen of trillen, als externe welomschreven objecten, dieren of situaties, al naar gelang de focus van de angst. De blootstelling kan in vivo plaatsvinden, met levensechte stimuli, of in vitro met verbeelde, imaginaire stimuli’ (p. 6). Kraaimaat schreef in 1991: ‘op dit moment is gedragstherapie in de ambulante zorg de vorm van psychotherapie die het meest wordt toegepast. Deze ontwikkeling kan voor een belangrijk deel worden toegeschreven aan het feit dat de gedragstherapie tegemoet kon komen aan de vraag naar relatief kortdurende vormen van psychotherapie die bij een breed spectrum van problematiek toepasbaar zijn. Het valt te verwachten dat zeker bij het belangrijker worden van de kwaliteit van de zorg en de aandacht voor kosten en effectiviteit deze positie gehandhaafd zal blijven’ (p. 93).
14
Heden ten dage zijn mengvormen van gedrags- en cognitieve therapie bij de behandeling van bepaalde stoornissen populair (zie hieronder: cognitieve gedragstherapie). Dat is bijvoorbeeld het geval bij de behandeling van depressieve stoornissen. Over het gedragstherapeutische gedeelte schrijven Moleman, Bruijn, Emmelkamp et al. (1996): ‘de gedragsbenadering is gebaseerd op de veronderstelling dat depressieve symptomen resulteren uit een tekort aan bekrachtiging voor constructief en plezierig gedrag, en dat de depressie zal afnemen als de bekrachtiging voor dergelijk gedrag toeneemt. Gedragstherapeutische programma’s bevatten de volgende strategieën: (a) het stimuleren van het ondernemen van plezierige activiteiten en (b) sociale vaardigheidstraining’ (pp. 75, 76). 1.3.4 Cognitieve therapie Cognitieve therapie is, volgens Albersnagel & Boelens (1991, p. 97), een verzamelnaam voor een aantal vanaf de jaren zestig sterk opgekomen vormen van psychotherapie, die alle uitgaan van het idee dat psychische problemen of stoornissen in essentie cognitief zijn. Ontstaan of voortduren van deze problemen of stoornissen zijn cognitief gemedieerd en zij zouden ook het beste langs cognitieve weg kunnen worden verholpen. De als cognitief geafficheerde therapievormen verschillen onderling sterk, zowel qua werkwijze als qua aandachtsgebied. Men maakt onderscheid tussen een tiental cognitieve therapieën, verdeeld over drie stromingen: cognitieve herstructurering, vaardigheidstherapieën en probleemoplossende therapieën. Onder de eerste categorie vallen de rationeel emotieve therapie van Ellis, de cognitieve therapie van Beck en de zelfinstructietraining van Meichenbaum. In cognitieve therapie wordt uitgegaan van het idee dat de manier waarop iemand zijn ervaringen structureert en interpreteert bepalend zal zijn voor zijn stemming en zijn gedrag. De kern van de therapie is dan ook gelegen in het veranderen van de manier waarop de cliënt zaken opvat en conceptualiseert (Reber, 1998, p. 124). In de therapie wordt volgens een vast schema gewerkt en worden situaties besproken en verbonden met automatische of disfunctionele gedachten, ook bekend als catastrofale cognities (Emmelkamp & Van Balkom, 1996, p. 104). Nolen & Koerselman (2000) gaan ook in op diverse aspecten van cognitieve therapie en op de daarin voorkomende disfunctionele cognities en de behandeling ervan: ‘het zijn gedachten, die door de situatie worden opgeroepen en gepaard gaan met negatieve mentale en lichamelijke gewaarwordingen. Vervolgens wordt systematisch nagegaan welke “denkfouten” bij zo’n automatische gedachte aan de orde zijn. Deze worden dan gecorrigeerd en de patiënt krijgt huiswerk om die correctie in vergelijkbare situaties toe te passen. Vervolgens wordt er “verdieping” aangebracht doordat de automatische gedachten in verband worden gebracht met algemene overtuigingen van de patiënt die bevorderend zijn voor zijn probleem. Tenslotte wordt een relatie gelegd met basisopvattingen die de patiënt over zichzelf heeft. Er wordt nagegaan welke gebeurtenissen in de ontwikkeling van de patiënt aan die negatieve “kerngedachten” hebben bijgedragen’ (p. 198).
Arntz (1991) beschrijft het therapietraject als volgt: ‘in de eerste fase zal de therapeut zich een beeld vormen van de problemen van de cliënt, deze problemen zodanig herformuleren dat het aandeel van achterliggende opvattingen van de cliënt centraal komt te staan, en een samenwerkingsverbond (therapeut en cliënt vormen als het ware een team van onderzoekers) met de cliënt proberen te sluiten. Vervolgens wordt overgegaan op het zaaien van twijfel in de voor de cliënt vanzelfsprekend geworden gedachtegang en worden alternatieve gedachtegangen opgebouwd. Ten slotte worden de fundamentele veronderstellingen, die aan de gedachtegang van de cliënt ten grondslag liggen, opgespoord, op hun houdbaarheid bekeken en indien gewenst worden nieuwe veronderstellingen geformuleerd die beter voldoen. Een belangrijk principe in dit veranderingsproces is het blootleggen van strijdigheden in de onderliggende redenering van de cliënt. Daarnaast wordt gezocht naar alternatieve gedachtegangen die deze strijdigheden niet bevatten’ (p. 255). Moleman et al. (1996, p. 75) geven enkele voorbeelden van veel voorkomende denkfouten bij depressieve patiënten:
15
•
selectieve abstractie: in de veelheid aan ervaringen alleen waarde hechten aan negatieve ervaringen; • overgeneralisatie: vergaande conclusies trekken op grond van een incident, bijvoorbeeld als je een fout maakt denken: ‘ik kan niets’; • personalisatie: het zich verantwoordelijk voelen voor zaken waar men niets mee te maken heeft, bijvoorbeeld: ‘het is mijn schuld dat mijn man een buitenechtelijke relatie heeft’; • dichotoom denken: alleen in extremen kunnen denken, bijvoorbeeld: ‘als iets niet perfect is, heeft het geen enkele waarde’. Bögels & Arntz (1996) gaan in op de aan cognitieve therapie ten grondslag liggende theorie: ‘in de cognitieve therapie wordt als centraal doel gezien de verandering van onderliggende schema’s, informatieverwerkende structuren die aanleiding geven tot eenzijdige interpretaties en daarop gebaseerde slecht aangepaste emoties en gedragingen. Daarbij is er in toenemende mate belangstelling voor technieken die de historische wortels van deze schema’s proberen te veranderen’ (p. 245). Bij depressieve stoornissen is cognitieve therapie ook een populaire interventiemethode. Van Dyck & Spinhoven (1991) tekenen in dit verband aan: ‘depressieve patiënten die met antidepressiva werden behandeld bleken in cognitief opzicht even goed vooruit te gaan als patiënten die met cognitieve therapie werden behandeld’ (p. 62). 1.3.5 Cognitieve gedragstherapie Een mengvorm van gedragstherapie en cognitieve therapie is cognitieve gedragstherapie. De leertheoretische en de cognitief psychologische benadering hebben elkaar sterk beïnvloed. Bij de behandeling uit zich dat in een gecombineerde toepassing van deze principes als cognitieve gedragstherapie. Deze gecombineerde therapievorm mag zich verheugen in een groeiende populariteit. Verslagen van onderzoek in de psychotherapie handelen in toenemende mate over deze vorm van psychotherapie. Een voorbeeld daarvan is te vinden bij Rombouts & Scholing (2003) die berichten over de toepassing van cognitieve gedragstherapie, farmacotherapie en een combinatie van beide, hetgeen voor zeventig procent van de patiënten redelijk tot goed werkt, maar: ‘tenminste dertig procent van de patiënten heeft bij deze behandelingen onvoldoende baat, moet langdurig worden doorbehandeld of krijgt opnieuw klachten’ (pp. 192, 193). Moleman et al. (1996) verwijzen naar een door de afdeling Klinische Psychologie van de Rijksuniversiteit Groningen ontwikkeld behandelprotocol voor patiënten met een depressieve stoornis, waarin gedragstherapie en cognitieve therapie geïntegreerd zijn. ‘In de eerste acht zittingen ligt de nadruk op het veranderen van gedrag, zoals apathie, verlaagd activiteitenniveau en terugtrekken uit sociale contacten. In de laatste acht zittingen ligt het accent op het veranderen van cognities’ (p. 77). Ook bij angststoornissen wordt gebruik gemaakt van de mengvorm: ‘het is belangrijk de behandeling met exposure in vivo te continueren totdat de cognities ook in gunstige zin veranderd zijn’ (Emmelkamp & Van Balkom, 1996, p. 104). 1.3.6 Directieve therapie Van Dyck (1994) beschrijft directieve therapie als ‘één van de pogingen om uit de talloze opties en fragmentaire kenniselementen die therapeuten van vandaag ter beschikking staan een keuze te maken. Op geleide van een aantal principes wordt getracht een antwoord te bieden aan de hulpvragen zoals die zich onder meer op spreekuren van psychiatrische poliklinieken en sociaal psychiatrische afdelingen voordoen. Kenmerkend voor deze stroming zijn de aandacht voor algemene therapiefactoren en een eclectische en waar mogelijk integrerende opstelling’(p. 329). Kenmerken van directieve therapie zijn onder meer: • de therapeut geeft de cliënt aanwijzingen of directieven; • het aantal zittingen wordt beperkt gehouden; • cliënt en therapeut werken aan concrete, welomschreven doelen; • de therapeut plaatst de problemen van de cliënt in een zo gunstig mogelijke context; • de therapeut baseert zijn aanpak op pragmatische overwegingen: wat werkt bij dit probleem bij deze cliënt? (Van Dyck, Van der Hart, Van der Velden et al., 1980, p. 17).
16
Aan deze uitgangspunten zijn in een later stadium nog enkele toegevoegd: • in directieve therapie, die gericht is op actie, wordt optimaal gebruik gemaakt van de zogenaamde non-specifieke therapiefactoren; • de benadering is eclectisch; • ze is in de eerste plaats bestemd voor “gewone mensen” en wel voor mensen met klachten (Van Dyck, 1994, p. 330). 1.3.7 Relatie- en gezinstherapie Relatie- en gezinstherapie worden onder anderen beschreven door Nevejan (1994) en door Lange (1994). Lange noemt een aantal stromingen. Een ervan is de psychoanalytisch georiënteerde benadering, waarin transacties tussen gezinsleden worden beschouwd als projecties uit het verleden. De therapie is gericht op het in gezamenlijke gesprekken verwerken van traumata uit het verleden en kan bijvoorbeeld betrekking hebben op de relatie tussen één der gezinsleden en een overleden ouder. Veel aandacht wordt besteed aan verschijnselen van overdracht tussen de gezinsleden en de therapeut. Een andere stroming, de structurele gezinstherapie, beschouwt expliciet het gezin of het systeem als eenheid van behandeling. In deze stroming wordt uitgegaan van “pathogene” structuren binnen gezinnen. Gezinnen met een overdaad aan wederzijdse betrokkenheid (kluwen) of juist met een tekort aan betrokkenheid (los zand) worden beschouwd als pathogeen, als leidend tot disfunctioneren van de kinderen. De aandacht wordt daarbij vooral gericht op delinquentie, eetstoornissen en psychosomatische stoornissen. Een andere stroming is de communicatietheoretische stroming. Daarin wordt een aantal creatieve grondleggers van de gezinstherapie gebundeld. Hun bijdragen zijn vooral gericht op het blootleggen van wetmatigheden in de manier waarop mensen met elkaar omgaan. De leertheoretische gezinstherapie, die zich vanaf het begin van de jaren zeventig ontwikkelde, trok vooral psychologen aan. Evenals de op het individu gerichte gedragstherapeuten zien zij psychiatrische symptomen als uitvloeisels van systematische bekrachtiging van niet-adequate responsen. Hun belangrijkste doelstelling is dan ook het analyseren van dergelijke bekrachtigingpatronen en het helpen van patiënten bij het komen tot een wederzijdse relatie waarin beide “partijen” evenwichtig “beloond” worden. Minder wijdverbreid maar niet zonder invloed is de experiëntiële gezinstherapie. Op gesprekken tussen gezinsleden passen de beoefenaren van deze therapie de principes toe van de individuele gestalttherapie, met de nadruk op hier en nu, awareness en voor jezelf opkomen. Laat in de jaren zeventig begon de Italiaanse of Milanese school invloed uit te oefenen onder de titel cybernetische of systeemtheoretische gezinstherapie. Deze stroming gaat weer terug naar de basis van de systeemtheorie met de opvatting dat een gezin waarin individuele pathologie voorkomt, meestal is te kenschetsen door homeostatische kenmerken en dat de symptoomdrager vaak een functie heeft als afleiding van de problemen tussen de ouders. Het gezin kan daarbij worden opgevat als systeem: ‘we kunnen het zien als een communicatief systeem, als hiërarchisch systeem, als affectief systeem en dergelijke’ schrijft Lange (1994). Hij is van mening dat tussen sommige stromingen ruime overlap bestaat: ‘elke indeling ervan heeft dan ook een arbitraire kant. Er valt echter wel degelijk enige ordening aan te brengen’ (p. 50). Die ordening wordt door de auteur aangebracht door het gebruik van dimensies, zoals • heden versus verleden, zoals in de psychoanalytische gezinstherapie gebruikelijk is; • gedrag versus ervaring, in nagenoeg alle stromingen terug te vinden; • direct versus indirect, waarbij in de communicatietheoretische stroming de indirecte benadering populair is; • congruent versus paradoxaal, waarbij in de cybernetische en communicatie theoretische benadering paradoxaal kan worden gewerkt, bijvoorbeeld met een opdracht van de therapeut aan de cliënt om niet te veranderen (Lange, 1994, pp. 50, 51). 1.3.8 Andere vormen van psychotherapie .
17
Er zijn nog andere vormen van psychotherapie die soms uitdoven omdat ze weinig lijken toe te voegen aan het bestaande interventie-instrumentarium, of die zich juist ontwikkelen op grond van de empirie (Van Dyck et al., 1991, p.112). Enkele voorbeelden van therapievormen die tot de laatste categorie kunnen worden gerekend worden hieronder belicht. A. Hypnotherapie Volgens Van Dyck et al (1991, p.112) kan hypnotherapie worden gerekend tot de categorie van therapievormen die zich ontwikkelen op grond van de empirie. Wel wijzen deze auteurs erop dat hypnose op zich geen therapie is, maar wel in het kader van een psychotherapeutische behandeling kan worden gebruikt, zoals voor symptoomverlichting door middel van hypnotische suggesties en als adjunct bij andere therapeutische benaderingen. Zij noemen drie categorieën van strategieën met hypnose en wel: 1. symptoomverandering als er sprake is van hinderlijke klachten als angst en pijn, of als deze klachten niet te vermijden zijn, zoals bij verbandwisseling bij patiënten met brandwonden; 2. egoversterking of motivatievergroting, een strategie die onder andere wel gebruikt wordt om gevoelens van demoralisering of ontmoediging te bestrijden en hoop op verbetering te stimuleren en daardoor ook de inzet om verdere vooruitgang te boeken; 3. exploratie, onder andere om patiënten via leeftijdsregressie traumatische gebeurtenissen te laten herbeleven, of als een symptoomgerichte aanpak niet voldoende resultaat heeft opgeleverd en de explorerende benadering tot nieuwe gezichtspunten leidt (pp.116 e.v.). Een van de toepassingen van hypnose wordt beschreven door Van Moffaert, Hoogduin, Visser et al. (1996) en wel bij conversiestoornissen: ‘bij behandeling met hypnose zijn er grofweg twee strategieën. De eerste is erop gericht om via directe en indirecte suggesties de klacht te verlichten. Bij de tweede strategie wordt ernaar gestreefd de traumatische gebeurtenis die leidde tot de conversieklacht te herbeleven. Hierbij wordt ervan uitgegaan dat de toestand van dissociatie die opgetreden is tijdens de traumatische ervaring aanleiding is geweest tot het ontstaan van de conversieklacht. Bij conversiestoornis gaat het om indrukwekkende klachten met betrekking tot willekeurige spieren of zintuigen die niet verklaard kunnen worden door een neurologische of andere medische aandoening’ (pp. 151, 153).
B. Experiëntiële en interpersoonlijke psychotherapie De experiëntiële psychotherapie is een vorm van psychotherapie waarin taal, het belangrijkste middel dat een cliënt gebruikt om in zijn therapie vooruit te komen, een belangrijke rol speelt. De taal van de cliënt als een instrument, waarin wordt geprobeerd verandering te bewerkstelligen in en via de beleving. Depestele (2003) beschrijft de gang van zaken in deze therapievorm als volgt: ‘de cliënt bevindt zich in een probleemsituatie. Deze situatie doet hem iets of betekent iets voor hem, en op de een of andere manier voelt hij dit bij zichzelf. In de therapie probeert hij vooruit te komen door deze beleving uit te spreken. De belangrijkste bondgenoot van de beleving is de eigen taal van de cliënt. De woorden en de zinnen die hij voor zijn beleving vormt, komen er het dichtste bij. De beste manier voor hem om te weten wat hij voelt, is om dit gevoel zo goed mogelijk te vatten in woorden. Dan kan de beleving ook in beweging komen. Ook voor de therapeut is de taal of de tekst van de cliënt de belangrijkste weg om te begrijpen wat er in hem omgaat’ (p. 385).
Bij de behandeling van depressieve stoornissen noemen Moleman et al. (1996, p. 75) een voor de behandeling van depressies succesvolle interpersoonlijke therapie. Ook voor persoonlijkheidsstoornissen is een dergelijke therapie ontwikkeld, met het oogmerk de patiënt meer adaptieve vormen van omgaan met interpersoonlijke interacties bij te brengen. Deze behandeling gaat uit van de veronderstelling dat de persoonlijkheidspathologie vooral te maken heeft met, of zelfs veroorzaakt wordt door problemen die de patiënt in interpersoonlijke
18
contacten heeft. Focus van de therapie zijn zowel de relatie tussen de therapeut en de patiënt als de relatie die de patiënt met anderen heeft (Bögels & Arntz, 1996, p. 245). C. Psychotherapie via internet Een nieuwe loot aan de stam van de psychotherapie is behandeling via het internet, onder anderen beschreven door Lange, Van de Ven, Schrieken et al. (2003): ‘het internet biedt nieuwe mogelijkheden, zoals geprotocolleerde interventie programma’s, waarbij een behandelaar contact heeft met de cliënt zonder dat ze elkaar zien. De behandelaar reageert op de input van de cliënt en vice versa. Dat is de achtergrond van het laagdrempelige interapy programma, dat is ontwikkeld voor de behandeling van poststraumatische stressklachten’ (p. 121). Lange et al. melden significante effecten van de behandeling met betrekking tot onder andere burnoutproblemen. Onder burn-out verstaan zij: ‘werkgerelateerde chronische stress, die al geruime tijd heeft geleid tot fysieke symptomen (zoals spierpijn, rugpijn, duizeligheid, maagdarmklachten, gespannen spierstelsel), emotionele symptomen (zoals prikkelbaarheid, cynisme, afgestompt zijn, somberheid) en cognitieve en gedragssymptomen (inefficiëntie, geheugenverlies, concentratieproblemen, slaapproblemen)’ (p. 122). Ook Storm, Engi en Poulos (2003) wijzen op de mogelijkheid van het gebruik van het internet: ‘de laatste jaren is het gebruik van internet explosief gegroeid. Sommige psychologen en hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg maken tegenwoordig gebruik van het internet om klinische adviezen te geven aan mensen die niet in staat of bereid zijn tot direct contact met de therapeut’ (p. 303). D. Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) Een eveneens vrij nieuwe therapievorm, voor het eerst beschreven in 1989 door Francine Shapiro, is Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR). Bij de behandeling van trauma’s in posttraumatische stressstoornis, is EMDR, naast flooding, een van de behandelvormen ‘receiving the most empirical support so far’ (Rogers, Silver, Goss et al., 1999). In EMDR is traumagerelateerde problematiek het centrale aandachtsgebied. Daarbij spelen de elementen van een traumatische ervaring, zoals emoties, lichaamsgevoelens en disfunctionele cognities, een belangrijke rol. De Jongh & Ten Broeke (2003) maken enkele vergelijkingen tussen EMDR en andere vormen van psychotherapie: 1. de EMDR-procedure bevat veel elementen die ook in andere vormen van psychotherapie zijn terug te vinden. Het meest opvallende verschil is echter dat bij EMDR de cliënt wordt verzocht met de ogen de vingers van de therapeut te volgen. De laatste jaren wordt steeds meer duidelijk dat gelijkwaardige therapeutische resultaten kunnen worden behaald als gebruik wordt gemaakt van andere EMDR-varianten, waarbij sprake is van een combinatie van zowel intern gerichte aandacht (belevingen) als extern gerichte aandacht (afleidende stimulus). Een in Nederland veel gebruikte vorm van externe stimulatie is de auditieve variant. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een audiospeler met een compact diskette die speciale geluiden (klikjes) bevat. Deze worden door middel van een koptelefoon, afwisselend links en rechts, aan de cliënt aangeboden. Het voorgaande maakt duidelijk dat een verklaring voor de effecten niet alleen in de oogbewegingen moet worden gezocht; 2. het basisprotocol van EMDR gaat uit van een concrete traumatische herinnering en bestaat uit een aantal fasen met een vaststaande volgorde (De Jongh & Ten Broeke, 2003, p. 21). Een aantal onderdelen van de EMDR-procedure is ook in andere therapeutische modellen terug te vinden, waaronder diagnostiek, het opbouwen van een therapeutische relatie, het identificeren van disfunctionele en functionele cognities en blootstelling aan de herinnering van de traumatische gebeurtenis. EMDR onderscheidt zich echter in conceptueel opzicht op essentiële punten van andere behandelingen, zoals cognitieve gedragstherapie. Een belangrijk verschil is het perspectief van waaruit naar de traumatische gebeurtenis wordt gekeken. Zo wordt bij imaginaire exposure uitdrukkelijk geprobeerd de cliënt te laten komen tot herbeleving van het trauma. De cliënt wordt door de therapeut geholpen terug te gaan in de tijd en de gebeurtenis, zoals in een film, gedetailleerd te beschrijven en vervolgens opnieuw te beleven. Het opnieuw
19
beleven wordt net zolang herhaald totdat de daaraan gerelateerde spanning geheel is afgenomen. Bij EMDR daarentegen ligt bij aanvang van de procedure het perspectief in het “hier en nu”. De cliënt wordt in eerste instantie gevraagd de gebeurtenis als in een film te beschrijven en deze stil te zetten op het moment dat door de cliënt nog steeds als het “naarst” wordt ervaren; 3. bij de behandeling van specifieke angsten of fobieën wordt in EMDR volgens De Jongh & Ten Broeke (2003, p.137) onderscheid gemaakt tussen fobieën met een traumatische ontstaansgeschiedenis (traumatic phobias) en fobieën zonder traumatische achtergrond. Een voorbeeld van deze laatste categorie is, volgens genoemde auteurs, de spinfobie. Weinig mensen met spinnenangst hebben een herinnering aan een hele nare situatie met een spin, waarbij zij zich extreem hulpeloos voelden. Mensen met een spinfobie geven vaak aan dat hun angst is ontstaan omdat andere mensen in de omgeving er angstig op reageerden, omdat zij er een keer erg van schrokken of omdat zij een spin gewoon ‘een eng, vies of walgelijk beest’ vinden. Men spreekt in dat kader wel van prepared fears. Het heeft er dan alle schijn van dat de fobische reacties min of meer voorbereid aanwezig zijn in de hardware van de persoon. Bekende voorbeelden van dit type fobie, naast spinnenfobie, zijn slangenfobie, watervrees en hoogtevrees. Bij de door De Jongh & Ten Broeke (2003) genoemde contra-indicaties wordt vermeld dat EMDR in beginsel niet is geïndiceerd bij een fobie zonder een duidelijke conditionerende ervaring die aan het ontstaan ervan ten grondslag ligt; 4. bij EMDR moet sprake zijn van een gebeurtenis die cliënt zich herinnert en die hij gedetailleerd kan beschrijven. Dat geldt voor traumagerelateerde problematiek die op basis van bestaande, levende herinneringen kan worden beschreven. In hoofdstuk 2, paragraaf 2.8.6 komt EMDR opnieuw ter sprake. In die paragraaf wordt EMDR vergeleken met reïncarnatietherapie. In beide therapievormen staat traumabehandeling centraal, hetgeen een vergelijking interessant maakt. 1.3.9 Transpersoonlijke psychologie In de Verantwoording in dit proefschrift werd de term transpersoonlijk geïntroduceerd in het kader van een veronderstelde vierde persoonlijkheidsdimensie: de spirituele of transpersoonlijke dimensie. Hierna wordt ingegaan op het begrip transpersoonlijk en op een daarop gefundeerde vrij nieuwe stroming in de psychologie en psychiatrie: de transpersoonlijke psychologie. A Transpersoonlijk Het geven van een definitie voor het begrip transpersoonlijk is niet eenvoudig. Volgens Boorstein (2000. p. 410) zijn in de literatuur meer dan tweehonderd definities te vinden. Een ervan is van Grof & Bancman (1990) die onder transpersoonlijk verstaan: ‘het schier onmetelijke gebied, dat omvat het perinatale niveau (de periode onmiddellijk vóór en na de geboorte), de geboorte zelf, het niveau van de dood en het wedergeboorteproces: alle ervaringen die de biografische ervaringen te boven gaan’ (p. 13). Transpersoonlijk overstijgt de persoonlijkheid zoals die gewoonlijk wordt opgevat, met een geest en een lichaam, of met een mentaal, emotioneel en lichamelijk aspect. Tot het transpersoonlijke gebied worden onder meer gerekend (het geloof in) een onsterfelijke ziel, buitenzintuiglijke ervaringen, zoals de zogenoemde bijna-doodervaringen (BDE), postmortale communicatie en helderziendheid, alsmede ervaringen in zogeheten vorige levens. Dat dit gebied in toenemende mate aandacht krijgt van de wetenschap en van de geestelijke gezondheidszorg blijkt onder meer uit publicaties van Wade (1998), die verslag doet van een studie naar de overeenkomsten tussen post-death awareness in past-life regressiontherapy en BDE, en van diverse auteurs over dit laatste fenomeen, zoals Ring, Flynn, Moody, Atwater, Morse en anderen. Ring (1984) doceerde BDE als keuzevak op een universiteit in de Verenigde Staten. Flynn (1989) verwijst naar een Gallup onderzoek in 1982, waarin werd geschat dat in de Verenigde Staten meer dan acht miljoen mensen een BDE moeten hebben gehad. B Transpersoonlijke psychologie Een stroming in de geestelijke gezondheidszorg die wel wordt aangeduid als de fourth force (Baldwin, 1991, Hanegraaff, 1996) wijkt in haar benadering af van de gebruikelijke benadering
20
in gangbare vormen van psychotherapie. Dat komt reeds tot uiting in het gebruik van de term transpersoonlijk. Baldwin (1994, p.19) noemt transpersoonlijke psychologie de vierde macht na psychoanalyse, gedragstherapie en humanistische psychologie. Hanegraaff (1996) gaat eveneens in op dit onderwerp en citeert Anthony Sutich: ‘transpersonal (or “fourth force”) psychology is the title of an emerging force in the psychology field by a group of psychologists and professional men and women from other fields who are interested in those ultimate human capacities and potentialities that have no systematic place in positivistic or behaviorist theory (“first force”), classical psychoanalytic theory (“second force”), or humanistic psychology (“third force”). (p. 50). Hanegraaff geeft een opsomming van de aandachtsgebieden waar de sterk in opkomst geraakte ‘transpersonal psychology (“forth force”)’ zich specifiek mee bezighoudt, waaronder ‘species-wide meta-needs, ultimate values, unitive consciousness, peakexperiences, ectasy, mystical experiences’. Transpersoonlijke psychologie verschilt van de hedendaagse psychologie door een ruimere interpretatie en waardering van het begrip psyche, waarin ook de persoonlijkheid overstijgende ervaringen tot het belevings- en behandeldomein worden gerekend. Boorstein (2000) beschrijft zijn eigen ervaringen met transpersoonlijke psychotherapie: ‘to enter into the realm of the transpersonal involves a specific worldview that then offers certain very hopeful and positive directions’ (p.410). In de Verenigde Staten worden opmerkelijke vorderingen gemaakt bij de introductie van het transpersoonlijke niveau in de wijze van behandelen van patiënten. Zo bestaat er al geruime tijd een Amerikaans tijdschrift Journal of Transpersonal Psychology. In Nederland heeft de transpersoonlijk dimensie van de mens inmiddels ook aandacht gekregen van de reguliere geestelijke gezondheidszorg en wel van een groep psychiaters en psychotherapeuten, verenigd in wat voorheen Het Gezelschap voor Parapsychiatrie werd genoemd. In hoofdstuk 5 wordt in het verslag van het onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders melding gemaakt van het oordeel van een externe beoordelaar/psychiater en van haar lezing voor een groep psychiaters, onder auspiciën van genoemd gezelschap. De naam van het gezelschap is inmiddels omgedoopt tot Vereniging voor Transpersoonlijke Psychiatrie. De vereniging presenteert zich als ‘de Nederlandstalige tak van een wereldwijde beweging binnen de psychiatrie die zich inzet voor de acceptatie van de spirituele dimensie in de mens.’ De doelstelling van de vereniging wordt als volgt geformuleerd: ‘transpersoonlijke psychiatrie is gegroeid vanuit de transpersoonlijke psychologie, die midden jaren 1960 ontstond als een zijtak van de humanistische psychologie met de bedoeling om op een wetenschappelijke manier onderwerpen te benaderen die traditioneel behoren tot het domein van religie en spiritualiteit. Tijdens hun ontwikkeling komen mensen voor grote levensvragen te staan en kunnen zij in moeilijkheden geraken en psychiatrische hulp nodig hebben. Meer en meer groeit het besef dat de mens niet alleen op biopsychosociaal niveau functioneert maar ook een spirituele dimensie heeft, waarmee psychiaters stilaan rekening houden. Bovendien vragen veel patiënten in toenemende mate naar een behandeling waarbij aandacht wordt geschonken aan transcendente visies en levensbeschouwelijke zaken’.
1.4 Therapiekeus In vorige paragrafen is ingegaan op een aantal vormen van psychotherapie maar nog niet op de vraag hoe de therapiekeus tot stand komt. Het meeste onderzoek naar indicatiestelling en predictoren van succes is gedaan bij psychodynamische en experiëntiële vormen van psychotherapie. Gebleken is dat patiëntenkenmerken het resultaat van de behandeling aanmerkelijk beter voorspellen dan therapeutkenmerken. De psychische gezondheid van de patiënt blijkt de beste voorspeller te zijn: hoe “gezonder” de patiënt aan het begin van de behandeling is, des te meer zal hij van een psychodynamische of experiëntiële therapie profiteren. Psychiatrische patiënten en patiënten bij wie een antisociale persoonlijkheidsstoornis werd vastgesteld blijken weinig baat bij deze vormen van therapie te hebben (Van Dyck et al., 1991, p. 65). Hoe komt een behandelaar tot een beslissing bij zijn keuze uit meerdere vormen van psychotherapie? Van Dyck et al. (1991) schrijven daarover:
21
‘in de geneeskunde heeft een diagnose doorgaans consequenties voor de te volgen therapie. In de psychiatrie en de psychotherapie is dit veel minder vaak het geval. De bepaling van het soort behandeling die een patiënt zal krijgen geschiedt maar zelden op grond van de vastgestelde stoornis(sen). De therapieschool waartoe de intaker of behandelaar behoort, de min of meer toevallige beschikbaarheid van therapeuten en zekere vooroordelen lijken vaak een belangrijker rol te spelen’ (p. 66).
Bij hun beschrijving van de typen behandelingen bij angststoornissen laten Emmelkamp et al. (1996) zich in dezelfde geest uit: ‘in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg blijken andere overwegingen om een bepaalde behandeling te geven dan die gebaseerd zijn op researchuitkomsten vaak een doorslaggevende rol te spelen. Vaak wordt de behandeling voornamelijk bepaald door de voorkeur van de behandelaar. Psychologen zullen doorgaans patiënten behandelen met cognitieve of gedragstherapie en psychiaters met psychofarmaca. De beslissing om een patiënt met een angststoornis te behandelen met psychofarmaca, cognitieve of gedragstherapie of een combinatie van deze behandelingen zou op andere gronden genomen dienen te worden dan op grond van een toevallige voorkeur van een behandelaar. Naast de resultaten uit onderzoek zou de voorkeur van de patiënt hierbij een belangrijke rol mogen spelen’ (p. 121).
1.5 Gemeenschappelijke factoren in de psychotherapie 1.5.1 Overeenkomsten in de psychotherapie In het wereldberoemde boek van Lewis Caroll Alice in Wonderland waren alle dieren nat geworden in het meer van tranen dat Alice had geschreid. Dodo organiseerde een hardloopwedstrijd. De deelnemers werden her en der langs een parcours geplaatst. Ze mochten beginnen met rennen wanneer ze daar zin in hadden en ze mochten ook stoppen wanneer ze dat wilden. Na een half uur was iedereen weer droog en riep de Dodo dat de race was afgelopen. Maar wie had er nu gewonnen? De Dodo dacht daar lang over na en sprak toen: ‘Everybody has won, and all must have prizes’. De psycholoog Rosenzweig plaatste het oordeel van de Dodo uit Alice in Wonderland boven een artikel dat hij in 1936 publiceerde. Hierin betoogde hij dat alle vormen van psychotherapie vermoedelijk evenveel opleveren omdat het effect te danken is aan factoren die de therapieën met elkaar gemeen hebben. Deze gedachte werd later uitgewerkt in het boek Persuasion and Healing van Jerome Frank, waarvan de eerst versie in 1961 verscheen (Nanninga, 2003). Ook Hunsley & Giulio (2002) verwijzen naar Rosenzweig: ‘he was the first to use the Dodo bird verdict to describe the hypothesized equivalence of psychotherapies. Rosenzweigs article is noteworthy for at least two reasons: (1) it was the first time a case was made for psychotherapy equivalence based on what is now known as the “common factors” argument (i.e., factors in the structure and process of treatment that are present in most or all therapies) and (2) the argument for equivalence was made without reference to any supporting data. The Dodo bird verdict lay dormant for many years when Luborsky, Singer and Luborsky (1975) concluded, based on a review of comparative treatment research, that there was no evidence of differential treatment effect. In subsequent reviews, Luborsky and colleagues reiterated this position and provided evidence suggesting that any differential treatment effects may be due to biases in results introduced by the researcher's theoretical orientation (i.e., allegiance to one of the tested therapies, which may result in the preferred treatment being delivered in a more sophisticated and informed manner)’.
In 2002 publiceerden Luborsky, Rosenthal, Diguer et al. een artikel met de kop: The Dodo Bird verdict is alive and well – mostly. De auteurs doen verslag van een studie van zeventien metaanalyses met vergelijkingen van gangbare behandelwijzen met elkaar en concluderen: ‘these meta-analyses yielded a mean uncorrected absolute effect size for Cohen’s d of .20, which is
22
small and nonsignificant’. Een jaar later schreven dezelfde auteurs over de verschillen in outcome tussen vormen van psychotherapie: ’before we examined our large scale review of types of active treatments with each other, we had expected that the field had become so sophisticated that we would find some types of treatments that were significantly better than others in their outcomes. We generally did not find this. Although there was in fact a range of results, some occasional types of psychotherapies were better than others in some studies but the mean level of difference between treatments tended to be small and non significant’ (Luborsky et al. 2003, p. 458). Voor Luborsky geldt het Dodo-bird verdict onverkort. Dat is niet het geval voor Hunsley & Giulio (2002) die een aantal meta-analyses van effectstudies in psychotherapie bestudeerden: ‘we conclude that there is overwhelming evidence that the Dodo bird verdict is incorrect’. In § 6.4 komt dit onderwerp in een vergelijking van effectiviteit van psychotherapievormen nogmaals aan de orde. Van de diverse vormen van psychotherapie kan worden gesteld dat deze meer overeenkomsten dan verschillen vertonen. De verschillen hebben vooral te maken met een eigen theoretisch kader. Volgens Van Kalmthout & Van der Staak (1994, p. 374) ontlenen de diverse vormen van psychotherapie hun identiteit aan dat theoretisch referentiekader en de praktische methodieken. Zij vatten enkele overeenkomsten in psychotherapie als volgt samen: ‘de (psychotherapeutische) behandelwijze wordt gekenmerkt door het feit dat de psychotherapeut en de cliënt op gezette tijden met elkaar praten over de problemen van deze laatste. In tegenstelling tot andere soorten gesprekken gaat het in principe dus over één van de beide gesprekspartners, vinden de gesprekken plaats op een vaste plek en een vast uur en is ook de tijdsduur per gesprek doorgaans vastgelegd. Het moge dan zo zijn dat verschillende therapeuten vanuit verschillende achtergronden of theorieën praten en dat de problemen van de cliënten zeer verschillend zijn, deze structuur komt steeds terug. In deze visie heeft deze structuur op zichzelf al een bepaalde genezende werking omdat er een soort vrijplaats door gecreëerd wordt waarin mensen de gelegenheid wordt geboden zich, onder leiding van een expert, bezig te houden met en stil te staan bij problemen die hen kwellen. Deze structurele kenmerken beschrijven dan ook belangrijke overeenkomsten van alle verschillende vormen van psychotherapie en zijn kenmerkend voor haar identiteit’ (p. 374).
1.5.2 Gemeenschappelijke werkzame factoren Vanaf het begin van de ontwikkeling van psychotherapie zijn vragen over de werkzaamheid gesteld. Volgens Verhaeghe (2004) is veel research gedaan in de psychotherapie, zowel naar de vraag welke therapieën effectief zijn (effectonderzoek), als naar de vraag wat de werkzame factoren zijn (procesonderzoek). Inzake het effectonderzoek wijzen ongeveer alle onderzoeksresultaten in dezelfde richting: alle onderzochte vormen van psychotherapie zijn effectief, zowel in vergelijking met een niet-behandelde controlegroep als in vergelijking met een placebogroep (Bergin & Garfield, 1994). Ook Van Dyck (1994) gaat in op de werkzaamheid van psychotherapie: ‘terwijl het aantal psychotherapiescholen voortdurend toenam, werd in de jaren zestig en zeventig de gedachtegang over het belang van gemeenschappelijke therapiefactoren verder uitgewerkt door verschillende auteurs, waarvan Frank wellicht de belangrijkste is. Ongeveer gelijkluidende meningen werden verdedigd door Strupp, Ehrenwald, Torrey en Marmor. De hierbij gebruikte argumenten kunnen in een tweetal punten worden samengevat: a. een formele analogie: ondanks verschillen in rationale hebben de diverse vormen van psychotherapie belangrijke structurele procedurele overeenkomsten. Deze formele overeenkomsten hebben ze niet alleen met elkaar gemeen, maar ook met diverse onwetenschappelijke genezingsmethoden, zoals gebedsgenezing of sjamanistische praktijken. Deze overeenkomsten zijn niet toevallig of oppervlakkig, maar brengen aan het licht dat de tegenwoordige “academische” of (quasi) wetenschappelijke psychotherapiemethoden grotendeels gebruikmaken van dezelfde veranderingsprocessen als hun onwetenschappelijke voorgangers en tegenhangers; b. resultaatonderzoek: het tweede argument volgt uit gegevens van vergelijkend effectonder-
23
zoek met betrekking tot verschillende soorten psychotherapie. Als de resultaten van diverse psychotherapievormen vergeleken worden, dan ontstaat als algemeen beeld dat er weinig verschillen zijn. Dit maakt het aannemelijk dat de eventuele gunstige werking van psychotherapie moet worden toegeschreven aan datgene wat de diverse scholen gemeenschappelijk hebben en niet aan de specifieke factoren waardoor de betreffende theorieën zich onderscheiden’ (pp. 330, 331). Van Kalmthout & Van der Staak (1994) komen tot een met het voorgaande overeenkomende conclusie: ‘de bevindingen van wetenschappelijk onderzoek en de ontwikkeling van een pragmatische praktijk bevestigen in toenemende mate de feitelijke werkzaamheid van processen die gemeenschappelijk zijn bij alle vormen van psychotherapie. Gemeenschappelijk zijn onder meer de therapeutische relatie, het ervaringgericht leren en de gemeenschappelijke doelstellingen’ (pp. 376,377). Verhaeghe (2004) is van mening dat onderzoek ondertussen min of meer een consensus heeft opgeleverd, zowel wat betreft de aard van die gemeenschappelijke factoren als hun relatief belang. Hij wijst op de daarin door Miller, Duncan & Hubble (1997) aangebrachte ordening: 1. cliënt- en extratherapeutische factoren en dus factoren die weinig tot niets te maken hebben met de eigenlijke therapie op zich; deze verklaren tot 40% van de effectiviteit van elke behandeling. 2. de therapeutische relatie tussen patiënt en behandelaar bepaalt de effectiviteit voor 30%. 3. 15% van het therapeutisch effect wordt verklaard door het klassieke placebo-effect. 4. de toepassing van een specifiek therapeutisch model met de bijbehorende specifieke technieken bepaalt de effectiviteit eveneens voor slechts 15%. Leijssen (2000) noemt Frank als degene die de aandacht vestigde op de aspecifieke factoren die sindsdien brede empirische ondersteuning gekregen hebben. Zij somt enkele structurele kenmerken op waaraan volgens haar succesvolle en dus werkzame therapie moet voldoen: - aanwezigheid van een setting die genezingbevorderend werkt; - een persoonlijke relatie tussen diegene die “lijdt” en de “genezer”; - een overtuigende theorie; - een praktische procedure. Uit de hier gepresenteerde citaten moge blijken dat er brede consensus is over de vraag wat bepalend is voor de werkzaamheid van de diverse vormen van psychotherapie. Het antwoord op die vraag komt overeen met de conclusies van Van Kalmthout & Van der Staak (1994) en wel dat gemeenschappelijke, non-specifieke factoren een belangrijke zo niet doorslaggevende rol spelen in de praktijk van de psychotherapie: ‘als één ding in het onderzoek van de laatste jaren duidelijk is geworden dan is het wel dat psychotherapie niet werkzaam is via specifieke technieken, maar eerder via de zogeheten non-specifieke factoren. De meest werkzame nonspecifieke factor is de kwaliteit van de therapeutische relatie’ (p.379). Ook wordt duidelijk dat bij iedere psychotherapeutische benadering vooral aandacht zou moeten uitgaan naar de effectiviteit ervan en minder naar het volgens Seligman & Wampold (1997) ‘heilloos zoeken’ naar specifieke werkzame factoren. 1.5.3
Effectiviteit van psychotherapie
Er bestaan meer dan tweehonderd en vijftig soorten psychotherapie. Hoewel de theorieën en technieken sterk uiteenlopen blijken ze volgens Nanninga (2003) meestal even effectief te zijn. Naar die effectiviteit is in de loop der jaren veel onderzoek gedaan. ‘Based on hundreds of randomized controlled trials over the past 40 years, the clear indication is that psychotherapy is generally effective in alleviating the distress and dysfunction associated with a wide range of aversive psychological conditions’ (Hunsley & Giulio, 2002). De vraag wat de efficacy of werkzaamheid veroorzaakt en in hoeverre specifieke of non-specifieke factoren daarbij een rol spelen is in de voorgaande paragraaf aan de orde geweest. Cools (2004) meent dat de verdiensten van psychotherapie moeten worden gerelativeerd, maar zeker niet geminimaliseerd. Wel heeft de psychotherapie te maken met kritiek, zoals op de vermeende lage ziektelast van de patiënten die onder behandeling komen: langdurende
24
psychotherapie zou alleen worden gegeven aan patiënten bij wie de therapeut het idee heeft dat de therapie goed aanslaat, de zogenoemde YAVIS-patiënten (young, attractive, verbal, intelligent and successful). Buschbach & Verheul (2003) vragen zich af of intensieve zorg als langdurige psychotherapie wel noodzakelijk is voor deze “ideale” patiënten: is er bij hen sprake van lijdensdruk?’ Hunsley & Giulio (2002) maken bij onderzoek naar de effecten van psychotherapie onderscheid tussen typen vergelijkingen in therapieresultaat: ‘one must distinguish between treatment outcome studies and comparative treatment studies. Treatment outcome studies are experiments in which the impact of a treatment is compared with a control condition in which no services are provided (typically a wait-list control group). In contrast, comparative treatment studies are experiments in which the differential impact of at least two treatments are compared, and a no-treatment control group may or may not be included’. Comparative treatment studies zijn vaak het onderwerp van studie in meta-analyses van de effectiviteit van psychotherapie. Een aantal van die analyses wordt in hoofdstuk 6 genoemd. Een belangrijke aspect bij het onderzoek naar de effectiviteit van psychotherapie is de te volgen methodiek. Howard, Krause, Caburnay et al. (2001) menen dat ‘effectiveness surveys of treated patients seem to be the most relevant basis for the documentation of the effectiveness. Randomized clinical-trial methodology simply is not applicable to these effectiveness studies’ (pp.865-866). De auteurs noemen enkele argumenten ter ondersteuning van hun hier geciteerde mening. Zij stellen vast dat ‘the results from a Consumer Reports (CR) Survey indicated that psychotherapy has proven to be quite effective and that long-term therapy has been more effective than shorter-term therapy’ (p. 865). Het CR survey bevatte vragen over de effectiviteit van de aan het publiek in de Verenigde Staten van Noord-Amerika aangeboden psychotherapeutische interventies. De vaststelling dat ‘the vast majority of the patients in treatment felt that they had benefited from their psychotherapy so far’ (p. 872) bracht Howard et al. (2001) tot de bevinding dat ‘psychotherapy has proven to be quite effective’. Zij concluderen: ‘obviously, the CR survey findings are not conclusive in and of themselves – the results of single studies rarely are. However these results can be fortified (or challenged) using findings and conclusions from other studies. Indeed, this must be the way that empirically based knowledge advances’(p. 873). Volgens Cools (2004) wordt de effectiviteit van psychotherapie vaak vergeleken met die van medicatie, waarbij deze laatste meestal als hoger wordt ingeschat. Ook voor psychofarmaca blijkt de effectiviteit beperkt: 62% voor depressie en 60% voor schizofrenie. Psychofarmaca blijken dus ongeveer even effectief als psychotherapie die ruwweg ook in twee derde van de gevallen succesvol is. Uit recente effectstudies van psychotherapie blijkt dat niet het theoretisch referentiekader, noch de gestandaardiseerde behandelingsprocedures de effectiviteit bepalen, maar wel de persoonlijke kenmerken van patiënt en therapeut die aan de basis liggen van de goede werkrelatie. Dus geen geprotocolleerde psychotherapie voor een psychische stoornis, maar wel een gepersonaliseerde psychotherapie. Het is merkwaardig hoe men zowel vanuit de biomedische als vanuit de psychologische invalshoek komt tot een pleidooi om behandelingen meer af te stemmen op de persoon. In hoofdstuk 6, paragraaf 6.4 wordt de effectiviteit van diverse vormen van psychotherapie vergeleken met de effectiviteit van reïncarnatietherapie op basis van de uitkomsten van de in dit proefschrift gepresenteerde onderzoeken. 1.5.4
Jongste ontwikkelingen in de psychotherapie
Een bijzonder aspect in de ontwikkeling van psychotherapie is de aandacht voor evidence-based psychotherapy en empirically supported treatments (EST): there is probably no issue currently as contentious in the field of mental health treatment as that of the advocacy and use of manualguided, empirically supported treatments (ESTs) (Messer, 2002). Ook Hunsley & Giulio (2002) gaan in op evidence-based therapies en op EST: ‘a substantial body of research over the past two decades has led to the current focus on evidence-based practice in psychotherapy and, also, to one particular version of evidence-
25
based practice known as empirically supported treatments (ESTs). Although acknowledging the importance of general therapeutic skills in establishing and maintaining a supportive and collaborative therapeutic environment, the assumptions at the core of evidence-based treatment are that (1) a specific set of techniques and therapeutic skills may be necessary for the optimal treatment of a given condition and (2) research focused on specific treatments for specific conditions is necessary to determine which treatment or treatments may be most effective’.
In zijn slotbeschouwing over evidence-based psychotherapy en EST’s concludeert Messer (2002): ‘in terms of clinical practice, the medical model on which ESTs are based says “seek the best treatment for your condition”, whereas the contextual (common factors) model advises: “seek a good therapist who uses an approach you find compatible.” In summary, at the present time the most responsible mode of psychotherapy practice for many disorders is to pay special attention to the nuances and quality of the therapist-patient relationship while employing either an EST or another bona fide treatment’. Strupp (2001) heeft kritiek op de EST ontwikkeling: ‘EST movement based on a medical model that assumes that a psychotherapeutic treatment can be conceptualized independent of the human relationship in which it takes place. Psychotherapy and psychoanalysis are, however, treatments only in a metaphorical sense and are more akin to educational processes than medical treatments. Every therapeutic dyad is unique, and research that treats therapy as a standardized, disembodied entity will not contribute to our understanding’.
26
HOOFDSTUK 2 Reïncarnatietherapie: een introductie 2.1 Inleiding De aanduiding reïncarnatietherapie verwijst naar een therapiemodel waarin de beoefenaren zich baseren op de veronderstelling dat actuele gezondheidsproblemen, zowel psychische als chronisch fysieke problemen, veroorzaakt kunnen worden door oude traumatische ervaringen en dat die ervaringen kunnen stammen uit een “vorig leven”. Mensen zouden derhalve meerdere levens hebben en reïncarneren. Voor die veronderstelling bestaat geen rationele grond. Mede daarom is reïncarnatie, met name in onze westerse samenleving, een omstreden begrip, hetgeen zijn weerslag heeft op de aanvaarding van het therapiemodel dat reïncarnatie in haar naam voert. Een deel van de mensen dat zich met deze therapie bezig houdt geeft de voorkeur aan de aanduiding regressietherapie, soms in de veronderstelling dat daardoor de weerstand tegen reïncarnatie wordt omzeild. Ook in de Engelstalige definities zijn voor de therapie meerdere aanduidingen te vinden, zoals regression therapy, reincarnation therapy en past life therapy. In § 2.2 worden enkele definities vermeld. In de definitie van Van der Maesen & Bontenbal (2002) worden als hoofdonderwerpen genoemd: traumatische ervaringen en levensthema’s. Deze onderwerpen komen eveneens in § 2.2 aan de orde. De geschiedenis van het ontstaan en de ontwikkeling van reïncarnatietherapie wordt beschreven in § 2.3, terwijl in § 2.4 aandacht wordt besteed aan eerder onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie, zowel in Nederland als elders. In § 2.5 wordt ingegaan op de gangbare procedure in reïncarnatietherapie, met een intakegesprek en een aantal daaropvolgende therapeutische consulten of sessies, terwijl in § 2.6 een korte beschouwing wordt gewijd aan cliënten en contra-indicaties voor reïncarnatietherapie, alsmede aan twee speciale groepen van cliënten, te weten kinderen en psychiatrische patiënten. Dat er overeenkomsten bestaan tussen reïncarnatietherapie en andere, meer bekende vormen van psychotherapie is niet zo verwonderlijk, omdat reïncarnatietherapie, zoals veel therapiemodellen, is ontstaan in de spreekkamers van psychiaters en psychotherapeuten. Enkelen van hen beschrijven hun ervaringen met cliënten die na een regressie-instructie indrukken en beelden krijgen die lijken te verwijzen naar gebeurtenissen en ervaringen uit zogenoemde vorige levens, zoals een sterfervaring. Dat onderwerp krijgt aandacht in § 2.7. In hoofdstuk 1 is ingegaan op diverse vormen van psychotherapie. In dit hoofdstuk wordt reïncarnatietherapie belicht. Dat biedt de gelegenheid een beschouwing te wijden aan de overeenkomsten én de verschillen tussen reïncarnatietherapie enerzijds en enkele vormen van psychotherapie anderzijds. Die vergelijking wordt gemaakt in § 2.8. Met name de verschillen zijn van belang omdat deze inzicht kunnen geven in eventuele specifieke factoren in reïncarnatietherapie, een van de centrale vragen in dit proefschrift. Voor een beschrijving van het therapiemodel, alsmede de uitgangspunten bij de behandeling van cliënten wordt verwezen naar het Handboek Reïncarnatietherapie (Van der Maesen & Bontenbal, 2002). 2.2 Definities Er is een aantal definities van reïncarnatietherapie in omloop. Cladder (1983) definieert deze therapie als ‘een vorm van psychotherapie die gebruikmaakt van regressie naar of fantasieën over eerdere levens. Fantasieën over het verleden worden daarbij bewerkt alsof het over een mogelijke historische werkelijkheid gaat’ (p.172). Met deze omschrijving wordt geen antwoord gegeven op de vraag wat onder reïncarnatietherapie moet worden verstaan, maar wordt alleen ingegaan op (een van) de methoden waarvan gebruik wordt gemaakt. Bovendien wordt de indruk gewekt dat het in de therapie alleen gaat om regressie naar zogenoemde vorige levens. Het teruggaan in de tijd kan ook betrekking hebben op dit leven, zoals de jeugd, de geboorte en de prenatale fase. Lucas (1993) geeft de voorkeur aan de naam regression therapy en omschrijft de therapie als: ‘regression therapy, the matrix of past-lifework, did not emerge intact and complete. It is an intricate tapestry, still in the process of being woven, with many threads of theory and
27
practice. Some of these are ancient, dating back to the Greek dream incubation centres and to the Greek and Egyptian mystery schools. In modern times, trips into the forbidden unconscious have replaced the dream schools’ (p.3). Dethlefsen (1987) gebruikt de aanduiding reïncarnatietherapie en geeft als omschrijving: ‘reincarnation therapy is a hard route to purification. In repeated incarnations we see no source of comfort but rather a challenge to develop toward completeness and thus become free. We must say “yes” to this early existence as long as it is necessary for our path of development’ (p. 2). Uit de door de School voor Reïncarnatietherapie Nederland onderwezen theorie en praktijk van reïncarnatietherapie en uit eigen waarneming kan de volgende definitie worden geformuleerd: Reïncarnatietherapie is een vorm van psychotherapie die wordt aangeboden aan mensen met chronische psychische en fysieke klachten en problemen, met het doel deze te doen verminderen of te doen verdwijnen door het opsporen en laten herbeleven van traumatische ervaringen, ook als deze in een zogenoemd vorig leven lijken te hebben plaatsgevonden, en door het onderkennen en neutraliseren van daarmee verbonden levensthema’s. Het in deze definitie genoemde begrip psychotherapie is behandeld in hoofdstuk 1. Hierna wordt ingegaan op enkele andere in deze definitie voorkomende begrippen, zoals traumatische ervaringen en levensthema’s. 2.2.1 Traumatische ervaringen Trauma’s en traumatische ervaringen zijn veel bestudeerde en vaak gedefinieerde begrippen in de psychopathologie. Van Dijk (1996) stelt: ‘Friedman en Jaranson volgen in hun omschrijving van trauma de DSM-IV classificatie op de voet. Trauma verwijst volgens hen naar het feit dat een individu gebeurtenissen heeft meegemaakt waarbij sprake is van een (dreiging met) aantasting van de fysieke integriteit van hemzelf of anderen dan wel van dood of doodsdreiging’ (p. 25). De Jongh & Ten Broeke (2003) zijn van mening dat een trauma ontstaat ‘doordat op basis van een ontwrichtende ervaring een conclusie wordt getrokken met sterke negatieve consequenties voor de manier waarop de persoon zichzelf waarneemt’ (p.125). In reïncarnatietherapie staan traumatische ervaringen centraal in de behandeling van cliënten. Onder een ervaring wordt in die therapie verstaan ‘een gebeurtenis die in het bewustzijn van een persoonlijkheid een indruk achterlaat die wordt verwerkt op mentaal, emotioneel, lichamelijk en spiritueel niveau en die een persoonsspecifieke interpretatie en betekenis krijgt’ (Van der Maesen & Bontenbal, 2002, p.100). Deze auteurs definiëren een traumatische ervaring als ‘een gebeurtenis die door haar ingrijpende karakter niet op alle genoemde niveaus (mentaal, emotioneel, lichamelijk en spiritueel) kan worden verwerkt als gevolg van dissociatie van het bewustzijn of gedeelte daarvan’ (ibid.,p.100). Vandereycken, Hoogduin & Emmelkamp (2000) gaan in op de relatie tussen trauma en dissociatie: ‘over het algemeen wordt aangenomen dat pathologische dissociatie een reactie is op overweldigende, traumatische omstandigheden. Bij dieren is in omstandigheden waarin vluchten of vechten is uitgesloten ook freezing als defensiemechanisme gedocumenteerd. Verondersteld wordt dat dissociatieve reacties bij mensen een analogie zijn van de dierlijke freezing reactie’ (Nijenhuis, Spinhoven, Vanderlinden et al., 1998, p.63). Voor de ontwikkeling van een therapeutisch model voor de behandeling van traumata in reïncarnatietherapie heeft het werk van Van der Hart (1991, 1999) en Van der Hart & Boon (1996) als inspiratiebron gefungeerd (Van der Maesen & Bontenbal, 2002, p. 135). Van der Hart (1991) maakt onderscheid tussen twee typen trauma’s, beschreven door Terr (1991): ‘traumatic exposure may take the form of single, short-term event (e.g. rape, assault, severe beating) and can be referred to as Type I trauma. Traumatic events can also involve repeated or prolonged exposure (e.g. chronic victimization such as child sexual abuse, battering); this is referred to as Type II trauma. Research suggests that this latter form of exposure tends to have greater impact on the individual’s functioning’ (pp. 10 & 20). Deze typering van traumatische gebeurtenissen kent haar pendant in reïncarnatietherapie als incidentele (Type I) en chronische traumatisering
28
(Type II). Van incidentele traumatisering is sprake in gevallen van een eenmalige ingrijpende gebeurtenis of de verwachting dat deze zal gebeuren. Een voorbeeld van een dergelijke traumatische gebeurtenis is een ongeval in de betekenis van een plotseling van buitenaf op het lichaam inwerkend geweld dat een blijvend lichamelijk of psychisch letsel veroorzaakt of de dood tengevolge heeft. Van chronische traumatisering is sprake in omstandigheden van langdurige psychische of fysieke vernedering, geweld of onderdrukking. Ellis (1999) schrijft over chronische traumatisering: ‘ze doen zich met name voor in gevangenschap, wanneer het slachtoffer geen kans heeft om eraan te ontsnappen. In gevangenissen en concentratiekampen, maar ook binnen religieuze sektes en in gezinnen kan een situatie van gevangenschap en traumatisering bestaan.’ Ook oorlogen en geweldscycli zoals in het Grote Meren gebied in Afrika of chronische mensenrechtenschendingen zoals in het Midden-Oosten kunnen leiden tot chronische traumatisering. Gezondheidsproblemen in het huidige leven kunnen te maken hebben met en beïnvloed worden door vroegere traumatiserende gebeurtenissen. In reïncarnatietherapie wordt dan gesproken van nawerkingen van die gebeurtenissen, waarbij niet alleen aandacht wordt besteed aan slachtoffertrauma’s maar ook aan dadertrauma’s. Ook het daderschap kan leiden tot schuld, schaamte en wroeging, met name als wordt teruggekeken op het voorbije leven. Zo heeft de praktijk van de therapie geleid tot het beschrijven van vier traumatypen, te weten slachtoffertrauma’s incidenteel en chronisch, en dadertrauma’s. incidenteel en chronisch (Bontenbal, 2002. p. 149 e.v.). Slachtoffertrauma’s kunnen vervolgens worden onderverdeeld in traumatiserende ervaringen tijdens het eigen leven of als sterfervaring. alsmede ervaringen waarbij een ander, vaak een dierbare, iets wordt aangedaan. Als daarbij machteloos moet worden toegekeken kan een zogenaamde toeschouwertrauma ontstaan. Zoals hier eerder is geschreven: het gaat om nawerkingen van traumatische gebeurtenissen. De indeling van genoemde nawerkingen is schematisch weergegeven in Figuur 2.1 met als hoofdcategorieën incidentele en chronische traumatisering. Figuur 2.1. Indeling van nawerkingen van traumatische ervaringen in reïncarnatietherapie ________________________________________________________________________
nawerking door
incidentele traumatisering
slachtoffer
actief
passief
chronische traumatisering
dader/medeplichtige
actief
passief
slachtoffer
actief
passief
dader/medeplichtige
actief
passief
Toelichting Incidentele traumatisering: Slachtoffer actief: incidentele eigen ervaring zoals ongeval, geweld e.d. tijdens het leven of als sterfervaring Slachtoffer passief: getuige zijn van incidentele ervaring van anderen (veelal dierbaren) als machteloze toeschouwer Dader actief: incidentele eigen daad (moord, verkrachting) of als medeplichtige waarbij fysieke en/of psychische schade aan anderen wordt toegebracht
29
Dader passief: toekijkend/niet ingrijpend bij incidentele daad waarbij fysieke en/of psychische schade aan anderen wordt toegebracht Chronische traumatisering Slachtoffer actief: langdurige eigen ervaring, zoals chronisch misbruik, mishandeling, hongersnood, uitputting, ondergaan van marteling Slachtoffer passief: getuige zijn van langdurige ervaring van anderen (veelal dierbaren) als machteloze toeschouwer Dader actief: langdurig eigen handelen of als medeplichtige (zoals chronisch misbruik, treiteren, martelen) waarbij fysieke en/of psychische schade aan anderen wordt toegebracht Dader passief: toekijkend/niet ingrijpend bij reeks of langdurig handelen waarbij fysieke en/of psychische schade aan anderen wordt toegebracht
Bij slachtoffertrauma’s, zowel in geval van incidentele als in geval van chronische traumatisering, getoond in Figuur 2.1, zal het slachtoffer zich vaak of voortdurend afvragen: ‘waarom is dit mij overkomen?’ Bij dadertrauma’s, waarbij de pleger en de medeplichtige actief hebben deelgenomen aan de traumatisering van anderen, zal dadertraumatisering kunnen ontstaan met de vraag: ‘wat heb ik gedáán?’ Bij passief daderschap, dat kan ontstaan bij het toekijken bij de traumatisering van anderen zonder gebruik te maken van de mogelijkheid om in te grijpen, past de vraag: ‘waarom heb ik níéts gedaan?’ Er worden in reïncarnatietherapie nog andere vormen van nawerking genoemd. Daartoe worden gerekend spiritueel of transpersoonlijk georiënteerde nawerkingen. Voorbeelden daarvan zijn te vinden bij Bontenbal (2002, p.298 e.v.). In het kader van dit proefschrift kan slechts een summier overzicht worden gegeven van hetgeen bekend en beschreven is over trauma’s en dissociatie en wordt volstaan met een verwijzing naar de hierboven genoemde auteurs. Wel is het van belang om in het kader van trauma en dissociatie te wijzen op het onderscheid dat wordt gemaakt tussen psychoforme of psychische dissociatie en somatoforme of lichamelijke dissociatie. In beide gevallen gaat het om een mentale verstoring. Somatoforme of lichamelijke dissociatie is ‘een vorm van partiële dissociatie die zich uit in lichamelijke, medisch niet begrepen symptomen’ (Nijenhuis et al., 1998). In § 2.8 komen trauma’s en de benhandeling ervan opnieuw ter sprake in de beschouwing over de overeenkomsten en verschillen tussen reïncarnatietherapie en andere vormen van psychotherapie. In de vorige alinea’s is ingegaan op trauma en dissociatie als aspecten van traumatische ervaringen die een voorname rol spelen bij de behandeling van patiënten in de geestelijke gezondheidszorg. Maar niet alleen traumatische ervaringen zijn onderwerp van behandeling in reïncarnatietherapie. Ook wordt in die therapievorm aandacht besteed aan de hieronder beschreven thema’s. 2.2.2 Thema’s In reïncarnatietherapie wordt uitgegaan van de veronderstelling dat mensen door het leven gaan met een thema. Een thema wordt opgevat als een aandachtspunt dat voor de betreffende persoon steeds terugkeert in gebeurtenissen en ervaringen. Het is als een taak in dit leven die te maken kan hebben met het leren omgaan met jezelf en met anderen, met materie, met talenten en vaardigheden, met psychische of fysieke problemen, met macht enzovoort. Een dergelijk thema zou door levens heen herkenbaar zijn en zich weerspiegelen in de ervaringen die verband houden met het thema. Het neutraliseren van het thema, volgens de definitie van reïncarnatietherapie een aspect van de behandeling, kan gezien worden als een proces van herkenning, aanvaarding en integratie, waardoor het ophoudt een thema te zijn. Al in het intakegesprek en wel in het gedeelte van de biografische analyse, tracht de therapeut het thema van zijn cliënt op te sporen. Bontenbal (2002, p. 162) geeft enkele voorbeelden van wat een thematisch gerichte biografische analyse kan opleveren. Het thema, vaak herkenbaar in een door de cliënt gehanteerd postulaat (een beperkende overtuiging), vormt de rode draad die ervaringen in opeenvolgende “vorige levens” aan elkaar rijgt, waardoor een ketting of complex van (onverwerkte) ervaringen ontstaat. Zodra de therapeut dat thema op het spoor is gekomen heeft hij in feite toegang tot alle ervaringen van de ketting, die het probleem die reikwijdte heeft gegeven. Zodra de cliënt het thema herkent als deel uitmakend van zijn leven en
30
levensgeschiedenis kunnen therapeut en cliënt op weg om het thema te neutraliseren. Bontenbal (2002) beschrijft wat in het holografische model van reïncarnatietherapie onder het neutraliseren van thema’s wordt verstaan: ‘het thema werkt of fungeert als de verbinding tussen traumatische ervaringen in opeenvolgende “vorige levens”. Het onderkennen van die verbinding tezamen met het herbeleven van de traumatische ervaringen leidt tot het neutraliseren van het thema’ (p. 136). 2.3 Geschiedenis Reïncarnatietherapie is geboren in de spreekkamers van psychiaters en psychotherapeuten. Gezien het bijzondere karakter van hun ervaringen wordt hieraan een afzonderlijke paragraaf gewijd (§ 2.7). Sindsdien is de therapie en de geschiedenis ervan in een aantal handboeken beschreven (Ten Dam, 1989, Lucas, 1993, Baldwin, 1994, Van der Maesen & Bontenbal, 2002). In het onder redactie van Lucas samengestelde handboek, waaraan een aantal psychiaters en psychotherapeuten hun medewerking verleende, wordt uitgegaan van de gedachte dat het hedendaagse regressiewerk stoelt op Freuds innovatieve idee dat genezende kracht geput kan worden uit het bewust maken van het onbewuste. Maar het duurde tot de vijftiger jaren voordat, aanvankelijk met LSD en later met behulp van muziek en ademtechnieken, therapeutisch werk werd gedaan met geboorte-ervaringen (Grof & Bancman, 1990). In de zestiger jaren kwamen daar prenatale ervaringen bij. In deze fase maakte de Engelse psychiater Kelsey (1973) melding van ervaringen met zogenoemde vorige levens van zijn patiënten in zijn therapeutisch werk. In 1978 verschenen vier boeken over reïncarnatie en reïncarnatietherapie (Wambach, Fiore, Netherton en Dethlefsen) die tezamen de stoot hebben gegeven tot de ontwikkeling van deze therapievorm. In de afgelopen decennia werden in Noord-Amerika, Nederland, Brazilië, Israël en Suriname verenigingen voor reïncarnatietherapeuten opgericht. Sinds 1980 kent men in de USA de Association for Past-Life Research and Therapies (APRT), omgedoopt tot International Association for Regression Research and Therapies (IARRT), en The International Board for Regression Therapy (IBRT). In Nederland bestaat sinds 1989 een omstreeks 150 leden tellende beroepsvereniging, de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT), alsmede enkele opleidingen tot reïncarnatietherapeut, zoals Tasso Opleidingen, Atma, School voor Reïncarnatietherapie Nederland (SRN). Ook wordt de therapie in modules (Trance Art, e.a.) en in trainingen onderwezen, onder meer aan professionals in de geestelijke gezondheidszorg . In de Verenigde Staten ontwikkelde regression therapy or past life therapy zich ook binnen de reguliere praktijken in de geestelijke gezondheidszorg. Yapko (1994, pp.167,168) legde aan ruim 1.000 op basis van een willekeurige steekproef geselecteerde Noordamerikaanse psychotherapeuten enige vragen voor, waaronder de vraag: ‘hypnosis can be useful to recover accurate memories of past lives’. Van de 869 respondenten was 28% het hiermee eens. Vanuit Nederland worden in Duitsland, Zwitserland, de Verenigde Staten van NoordAmerika, Israël, Suriname en op Curaçao workshops en opleidingen reïncarnatietherapie verzorgd. In deze landen bestaat ook bij mensen die werkzaam zijn in de gezondheidszorg belangstelling voor deelname. Vanuit Nederland (o.a. Ten Dam) wordt eveneens bijgedragen aan de organisatie van wereldcongressen over reïncarnatietherapie. Het tweede congres zal in maart 2006 in India worden gehouden. 2.4 Eerder onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie De in dit proefschrift beschreven, in de periode 1991 tot 2003 verrichte onderzoeken zijn niet de eerste evaluatieonderzoeken in reïncarnatietherapie. Eerder is in Nederland onderzoek gedaan naar de effecten van deze therapie door Cladder (1983), die een aantal mensen met angstfobieën liet behandelen door doctoraalstudenten psychologie. Cladder verbaast zich erover dat de groeiende belangstelling voor reïncarnatie als levensbeschouwing al niet eerder heeft geleid tot systematisch onderzoek naar de mogelijkheden en beperkingen van reïncarnatiefantasieën: ‘het lijkt bijna alsof er onder de serieuze psychotherapeuten een zekere angst bestaat om onwetenschappelijk of onkritisch gevonden te worden als men zich met dergelijke belevingen serieus bezighoudt’(p. 175).
31
Over de onderzochte fobici schrijft Cladder: ‘gezien hun behandelingsgeschiedenissen en hun testscores konden deze fobici beschouwd worden als moeilijke patiënten. Tachtig procent had zonder succes eerder psychotherapie gehad en sommigen waren voor hun klachten opgenomen geweest in psychiatrische inrichtingen’(p. 177). Cladder meldt: ‘van de dertig patiënten voltooiden 20 de therapie binnen 22 sessies met minstens enig resultaat (66%), en 16 van hen waren echt sterk verbeterd’ (p. 177). Cladder vergelijkt de scores vóór en ná de behandeling van twee groepen: een groep van fobici met wie “alleen in dit leven” is gewerkt, én een groep “ook eerdere levens”. Als meetinstrumenten werden gebruikt: een BAP schaaltje om het stemmingsverloop te kunnen volgen, de Fear Survey Schedule (FSS-3) van Wolpe en Lang, alsmede de klachtenlijst van Derogatis (SCL-90). De belangrijkste testscores worden getoond in een uit Cladders verslag overgenomen tabel (p. 178). Tabel Cladder. Het effect van de voltooide behandelingen volgens de belangrijkste testscores ___________________________________________________________ Alleen in dit leven (N = 6) SCL-90 FSS-3 BAP
M1 185 168 20
D -65 -28 +8.0
p< .01 .001 .001
D/Sd 1.00 0.65 1.33
Ook eerdere levens (N = 14) M1 D p< D/Sd SCL-90 224 -82 .001 1.26 FSS-3 171 -40 .001 0.93 BAP 19 +7.5 .001 1.25 ____________________________________________________________ M1: aanvangsgemiddelde; D: verandering; p = p-waarde: overschrijdingskans van de toetsing D/Sd: verbetering gedeeld door de standaarddeviatie van de voormeting
Cladder concludeert: ‘we zien dus dat beide groepen een zeer significante verbetering vertoonden na de therapie op de totaalscore van de klachtenlijst, op de totaalscore van de vreeslijst en op de stemmingsmaat. Verder is de verbetering weergegeven in termen van de verbetering gedeeld door de standaarddeviatie van de voormeting (D/Sd)’ (p. 178). Geen significant verschil werd gevonden tussen de beide groepen “alleen in dit leven” en “ook vorige levens”. Cladder formuleert zijn conclusies als volgt: ‘reïncarnatietherapie als vorm van psychotherapie hoort duidelijk thuis in een uitgebreider pakket psychotherapeutische vaardigheden’ en adviseert: ‘ook voor die collega’s die reïncarnatietherapie beschouwen als een vorm van symboolconfrontatie, lijkt het de moeite waard zich te verdiepen in de betreffende literatuur’ (p. 180). Buiten Nederland is eveneens onderzoek gedaan, beschreven door Ten Dam (1997). Hij noemt onderzoek van Peres en meldt daarover: ‘in Brazilië onderzocht Ney Peres de resultaten van de eerste pogingen daar tot reïncarnatietherapie. Er waren 43 patiënten in het Braziliaanse onderzoek: 35 kwamen in een zogenoemd vorig leven, acht niet. Dertien behandelingen waren succesvol na gemiddeld zeventien sessies, drie behandelingen werden zonder resultaat beëindigd na gemiddeld zes sessies, elf patiënten braken de behandeling af na gemiddeld drie sessies, dertien waren nog in behandeling tijdens het onderzoek’ (p. 312). Ten Dam (1997) vermeldt ook onderzoek van Denning die de resultaten analyseerde van acht therapeuten met ongeveer duizend patiënten tussen 1985 en 1992. Velen zochten regressietherapie nadat ze andere therapieën vruchteloos hadden geprobeerd. Het resultaat werd vastgesteld vlak na de therapie, na zes maanden, na een jaar, na twee jaar en tenslotte na vijf jaar. Van de duizend patiënten konden ongeveer 450 na vijf jaar nog worden teruggevonden. De score “symptomen volledig verdwenen” nam door de jaren heen toe, terwijl de andere positieve scores enigszins omlaag gingen. Denning concludeerde dat na vijf jaar 24% van de mensen rapporteerde dat hun symptomen volledig verdwenen waren; 23% rapporteerde dramatische verbetering, 17%
32
aanmerkelijke verbeteringen en 36% geen verbeteringen’ (p. 313). Tenslotte noemt Ten Dam een in Nederland verricht onderzoek: ‘in 1994 publiceerde Van der Maesen een ander omvangrijk onderzoek. Hij onderzocht de resultaten van reïncarnatietherapie met ruim vierhonderd patiënten van 32 therapeuten. Zes maanden na het einde van elke therapie, rapporteerde meer dan vijftig procent dat hun problemen geheel of grotendeels waren verdwenen’ (p. 313). Dit laatste door Ten Dam beschreven onderzoek is het in bijlage A van dit proefschrift gepresenteerde satisfactieonderzoek. 2.5 Procedure in reïncarnatietherapie Een behandeling in reïncarnatietherapie omvat een reeks therapeutische consulten. Tijdens deze consulten staat het via herbeleven verwerken van onverwerkte ervaringen centraal. De behandelconsulten worden voorafgegaan door een intakegesprek. Er vindt een afsluitend consult plaats met een evaluatie van het totale therapeutisch proces. 2.5.1 Intakegesprek Het intakegesprek is bedoeld om het therapeutisch proces voor te bereiden. Het is vaak de eerste persoonlijke kennismaking van de cliënt met de therapeut en wordt gekenmerkt door de volgende doelen: • vaststellen of reïncarnatietherapie in het concrete geval de meest geschikte therapievorm is, uitgaande van de grenzen van de therapeut, van de cliënt en zijn probleem en van de therapievorm zelf; • goed afstemmen op de cliënt: belangrijk daarbij is het vaststellen hoe de cliënt denkt en ervaart (rationeel, emotioneel, lichamelijk en spiritueel), hoe zijn levensvisie en levensbeschouwing is en hoe hij informatie verwerkt en ook weer reproduceert (representatiesystemen); • specificeren van symptomen voor een eerste indruk van de bewuste en onbewuste mentale, emotionele en/of lichamelijk inhouden van die symptomen; de aanwezigheid van onbewuste inhouden kan soms worden vastgesteld door postulaten, maar ook door non-verbale reacties op bepaalde woorden of bij bepaalde beelden. In die gevallen wordt gesproken van een lading: het woord of beeld is “beladen” zonder bewuste kennis ervan door de cliënt; • opvragen van essentiële levenservaringen in de te onderscheiden levensfasen om zo inzage te krijgen in het thematisch karakter van de symptomen (het thematiseren van de biografie); • opvragen van eventuele complicaties die het therapeutisch proces zouden kunnen beïnvloeden. Voorbeelden van dergelijke complicaties zijn: gecompliceerde bevallingen, lichamelijke restricties en disfuncties, seksueel misbruik, psychiatrische stoornissen, verslavingen en operaties; • vaststellen van de door de cliënt gewenste toestand na afloop van de therapie. Daarbij is het belangrijk dat er een gewenste toestand wordt geformuleerd voor zowel symptomen als voor thema’s; • opstellen van een behandelplan door de therapeut. Als het afstemmen van de therapeut en het verstrekken van informatie tijdens het intakegesprek bevredigend zijn geweest en contra-indicaties afwezig blijken te zijn, zal de behandeling worden vervolgd met het tweede consult (eerste behandelconsult), waarbij de focus op traumabehandeling komt te liggen. Traumabehandeling in de vorm van het bevrijdend herbeleven van de onverwerkte ervaring verloopt in principe volgens een vast stappenplan: 1. het voorgesprek: het scheppen van de voorwaarden om traumabehandeling effectief te laten plaatsvinden; 2. de inductie: door het samenvoegen van mentale (M), emotionele (E) en lichamelijke (L) signalen of symptomen en dus door het “bouwen” van de MEL-brug (zie hierna) wordt cliënt geholpen bij het contact maken met de vaak onbewuste ervaring die samenhangt met genoemde MEL-aspecten;
33
3. het verankeren: regelmatig zijn de eerste indrukken die opkomen bij de inductie nog enigszins vaag of verwarrend. Met behulp van specifieke vragen en instructies wordt in eerste instantie toegewerkt naar een zo sterk mogelijke associatie met de opgekomen ervaring; 4. het herbeleven van de ervaring en wel zodanig dat de dissociatie die bij die ervaring heeft geleid tot haar traumatisch karakter is opgeheven en deze ervaring nu wel geassocieerd kan worden herbeleefd en verwerkt; 5. het controleren of de behandelde ervaring onderdeel is geworden van het totaal van levenservaringen, hetgeen een voorwaarde is voor het op termijn verdwijnen van symptomen en het neutraliseren van levensthema’s. De controle gebeurt in geval van de aanwezigheid van een postulaat aan het begin van een therapieproces door het laten herhalen van de betreffende woorden, om na te gaan of die woorden voor cliënt nog dezelfde betekenis en lading hebben; 6. het afronden van het consult, onder meer door een nagesprek, waarbij de therapeut zorgvuldig controleert wat de cliënt wel en niet heeft verwerkt en of hij in verband met zijn ervaringen in het consult in staat is direct daarna weer aan het maatschappelijk verkeer deel te nemen. Tevens zullen in het nagesprek nieuwe afspraken worden gemaakt. In reïncarnatietherapie zijn behandelconsulten van twee tot drie uur gebruikelijk. Die tijd is meestal nodig om een traumatische ervaring meerdere malen door te werken om via herbeleving tot definitieve acceptatie en verwerking van de opgeroepen ervaringen te komen. 2.5.2 Mel-brug en inductie Het voert te ver op deze plaats de behandelmethoden van slachtoffer- en dadertrauma’s te beschrijven. Daarvoor wordt verwezen naar de in § 2.3 genoemde handboeken. Wel is een aspect in de therapieprocedure hier vermeldenswaardig, omdat daarmee via een trancetoestand een voor de therapie specifieke inductie wordt gegeven die in veel gevallen toereikend blijkt te zijn om een relevante traumatische ervaring op te sporen. Een dergelijke ervaring heeft gewoonlijk een mentale (M), een emotionele (E) en een lichamelijke (L) component. Die drie componenten leveren het acroniem MEL op. Het opsporen van de MEL-componenten stelt de therapeut in staat een zogenoemde MEL-brug te bouwen. Bontenbal (2002) omschrijft het proces als volgt: ‘de cliënt heeft zich zo geïnstalleerd dat de traumabehandeling kan beginnen. De eerstvolgende stap daartoe is het induceren: het contact maken met een trauma, een onverwerkte ervaring. De MEL-brug is de inductiemethode bij uitstek in deze vorm van therapie’(p. 174). Het bouwen van de MEL-brug verloopt volgens een vast stramien: - om de relevante traumatische ervaring te bereiken kiest de therapeut een ingang: dat kan een mentale (M), emotionele (E) of lichamelijke (L) ingang zijn; - hij helpt de cliënt de twee nog ontbrekende bij die ervaring behorende componenten van de M + E + L, op te sporen; - als er sprake is van een mentale ingang, vaak een postulaat (beperkende overtuiging) of een beeld, wordt door het laten herhalen van het betreffende woord of zin de daarmee verbonden emotie opgeroepen, opgevraagd en versterkt; vervolgens wordt aan de cliënt gevraagd op welke plek in zijn lichaam de genoemde emotie het sterkst voelbaar is. Cliënten ervaren bijna altijd een verband tussen een emotie en een plek in het lichaam die met de betreffende emotie verbonden is, hetgeen een indicatie is voor een ervaring waarmee zowel emoties als lichaamsgevoelens zijn verbonden. Aldus wordt de MEL-brug geconstrueerd; - de therapeut controleert of de emotionele en lichamelijke sensaties sterk genoeg ervaren worden. Als dat het geval is kan cliënt via een inductie naar de ervaring worden geleid waarmee de drie elementen (M, E, L) van de brug zijn verbonden. In dit stadium is een zodanige mate van trance opgewekt dat cliënt gewoonlijk voldoende in zichzelf is gekeerd om een relevante ervaringen te kunnen bereiken. Dan kan de herbeleving van de ervaring beginnen. Op de werking van de MEL-brug als methode om oude ervaringen op te sporen wordt ook ingegaan in § 2.8.4, alwaar reïncarnatietherapie wordt vergeleken met cognitieve therapie en cognitieve gedragstherapie.
34
2.6 Cliënten en contra-indicaties De bestudering van de literatuur over patiënten in psychotherapie kan leiden tot de indruk dat slechts weinigen geschikt zijn voor de reguliere vormen van behandeling. Zo is Schagen (1983) van mening dat patiënten eigenlijk ook opgeleid zouden moeten worden: ‘voordat iemand ertoe overgaat voor bepaalde moeilijkheden psychotherapeutische hulp te zoeken, moet hij geleerd hebben dat voor dat soort zaken er zoiets als psychotherapie bestaat. Een tweede, voortgezette opleiding, is de voorbereiding op de therapie, een les hoe men zich in therapie het beste kan gedragen’ (p.23). In reïncarnatietherapie worden dergelijke “eisen” niet gesteld, al kent ook deze therapie indicaties en contra-indicaties, vaak ook geldig voor andere vormen va psychotherapie. De belangrijkste contra-indicaties zijn: - gebrek aan motivatie om via therapie problemen en klachten op te lossen (bijvoorbeeld: gestuurd zijn door familie of vrienden); - geen enkele (positieve) verbinding voelen met de filosofie die aan het model ten grondslag ligt en waarvan een spirituele of transpersoonlijke dimensie deel uitmaakt; - elk symptoom terugvoeren tot fysiologische storingen en biologische processen en de invloed daarop van een psychische component a-priori uitsluiten; - niet of nauwelijks aanspreekbaar zijn door een verstandelijke handicap, door zwakbegaafdheid, door een waanstoornis of verkerend in een toestand van psychose; het gaat hier om mensen die door genoemde omstandigheden niet in staat zijn inzicht te verwerven. Bij inzicht kan worden gedacht aan het vermogen om in jezelf de onbewuste betekenis van symptomen en gedrag te begrijpen (Gabbard, 1994). Op enkele bijzondere categorieën van patiënten, zoals kinderen met problemen en psychiatrische patiënten wordt hieronder ingegaan. Kinderen Reïncarnatietherapie met jonge kinderen op basisonderwijsleeftijd heeft zich ontwikkeld tot een specialiteit, mede door de speciale vaardigheden en specifieke afstemming die van de therapeut worden gevraagd bij het werken met deze kinderen. Beschrijvingen daarvan zijn te vinden in het onlangs verschenen boekje ‘Soms ben ik mijn zon even kwijt’ (Bontenbal, Carolus, Wolters et al, 2004). Als getuige van reïncarnatietherapie met haar vijfjarig zoontje beschrijft Bowman (1997) het verloop van de behandeling van een kind met een hysterische angst voor harde geluiden. In therapie herbeleeft het kind een leven als soldaat in de Amerikaanse Burgeroorlog, met bulderende kanonnen en geweervuur, alsmede zijn sterven onder die omstandigheden. Die herbeleving en het doorwerken van alle facetten van de traumatische oorlogservaring van de soldaat heeft de hysterische angst van het kind in therapie doen verdwijnen. Van der Maesen & Bontenbal (2002) wijzen erop dat het raadzaam is, met name bij kinderen met gedragsproblemen, ook de ouders, eerst afzonderlijk en vervolgens individueel in elkaars aanwezigheid, te interviewen. Het is niet ondenkbaar dat hun gedrag, hun soms hooggestemde verwachtingen of juist afbrekende kritiek, of de kwaliteit van hun relatie en interactie (mede) verantwoordelijk zijn voor het aan het kind toegeschreven probleem, respectievelijk voor de instandhouding ervan. Het gevolg van het helder krijgen van een dergelijke (mede) veroorzakende factor kan zijn dat therapie met één of simultaan met beide ouders prioriteit dient te krijgen. Psychiatrische patiënten Eerder in deze paragraaf werden bij de contra-indicaties voor reïncarnatietherapie genoemd: niet of nauwelijks aanspreekbare mensen, patiënten met waanstoornissen en degenen die in een toestand van psychose verkeren. Dit is het domein van de psychiatrie en van de psychiatrische patiënten, waarvan een deel medicatie krijgt. Voor een aantal patiënten is medicatie, ondanks de bijwerkingen ervan, reden om tevreden te zijn over het positieve effect dat de medicijnen op hun dagelijks leven heeft. Anderzijds moet worden vastgesteld dat voor een deel van de psychiatrische patiënten medicatie nauwelijks soelaas biedt. Zo wordt over schizofrene patiënten met auditieve hallucinaties gerapporteerd dat bij ongeveer veertig procent van hen medicatie geen invloed heeft op de stemmen (De Jong, 1997, p.146). Hier is de vraag aan de orde of de
35
behandeling die vooral is gericht op de bestrijding van de symptomen kan worden uitgebreid met psychotherapeutische behandeling gericht op verdere verbetering van de kwaliteit van leven en, op de lange duur, tot oorzaakvinding en oorzaakopheffing. Voor een deel van de psychiatrische patiënten geldt dat zij veelal niet aanspreekbaar zijn en dan ook niet in staat zijn belangrijke verbeteringen in de kwaliteit van hun leven uit enige vorm van psychotherapie te halen. Dit in tegenstelling tot een deel van zowel ambulante als intramuraal verpleegde psychiatrische patiënten die wel aanspreekbaar zijn, zoals psychotische patiënten in hun “goede periodes” tussen psychoses in. Uit de therapiepraktijk en uit onderzoek (zie hoofdstuk 5) is gebleken dat de hier bedoelde aanspreekbare psychiatrische patiënten tot op zekere hoogte kunnen profiteren van een behandelmethode die in eerste aanleg steunend en structurerend is. De ondersteuning heeft als doel versterking van het ego en het zelfbeeld, alsmede het terugkrijgen van vertrouwen in zichzelf en de wereld. De behandeling is dan in eerste instantie gericht op het herwinnen van enige stabiliteit in het dagelijks leven en op symptoomreductie. Of na een bij psychiatrische patiënten gewoonlijk langdurige steunende en structurerende behandeling overgegaan kan worden op traumabehandeling moet van geval tot geval worden beoordeeld, bij voorkeur door de behandelende medicus en psychotherapeut gezamenlijk. In de hier bedoelde gevallen van psychiatrische stoornissen zullen in beginsel alleen behandelcontracten van lange duur tot positieve resultaten kunnen leiden. Het is van belang dat de voor behandeling aangemelde psychiatrische patiënt vóór het begin ervan hiervan op de hoogte wordt gebracht en op basis van zijn of haar persoonlijke motivatie kiest voor een gewoonlijk langdurige behandeling. 2.7
Herinneringen aan “vorige levens” in de spreekkamer
Reïncarnatietherapie is als een toevallige of serendipische ontdekking, een begrip dat is ontleend aan het sprookje van de koning van Serendip (een oude Perzische benaming van Sri Lanka) en zijn verbannen zonen, beschreven door Maso (1997, p. 97). Zoals veel vormen van psychotherapie is reïncarnatietherapie ontstaan in de spreekkamers van psychiaters en psychotherapeuten. ‘Het hele idee dat regressie bij mensen kan optreden tot aan het punt waarop ze zich vorige levens herinneren, is toevallig opgekomen. Toen psychotherapeuten gebruik begonnen te maken van hypnose om hun patiënten verdrongen herinneringen uit hun kindertijd boven water te helpen brengen, of zelfs met het veranderen van hun rook- of eetgewoonten, kwamen ze tot de ontdekking dat mensen soms naar een veel eerdere tijd terugsprongen dan iemand verwacht had’ (Neiman & Goldman, 1994, p.97). Aan deze opmerkelijke gebeurtenissen in de spreekkamers en het verslag ervan door enkele professionals in de geestelijke gezondheidszorg dankt reïncarnatietherapie haar ontstaan en ontwikkeling. Voor zover bekend en gedocumenteerd stamt teruggaan in de tijd in de gezondheidszorg uit de negentiende eeuw. Volgens Ten Dam (1983) werd leeftijdsregressie vermoedelijk in 1887 door Colavida in Spanje ontdekt. Zes jaar later herontdekte Albert de Rochas de leeftijdsregressie toen hij in Parijs met magnetisering en hypnose experimenteerde. In het werk van De Rochas doemde al snel vorige levens op. Hij is de grote pionier op dit gebied. Zijn boek Les vies successives (1911) is het eerste boek op dit terrein’ (p. 139). Sommige psychiaters en psychotherapeuten, met name degenen die de kritiek en soms de hoon van vakgenoten trotseren, brengen sedert de jaren zeventig verslag uit van bij hun cliënten opkomende ervaringen die de huidige levenservaringen overstijgen. Spontaan opgekomen fantasieën over ervaringen die niet in dit leven plaatsgevonden kunnen hebben, zoals een sterfervaring, brengen de therapeut in de positie die hem noodzaakt een keuze te maken. Niet iedereen kiest ervoor met dit “oud materiaal” aan de slag te gaan, onder andere ter voorkoming van de commotie die dit in het eigen vakgebied kan veroorzaken. Neiman & Goldman (1994) gaan hierop in: ‘de toenemende belangstelling voor reïncarnatie in westerse culturen heeft ook geleid tot een groeiende interesse in regressies naar vorige levens onder hypnose, waarbij proefpersonen in een toestand van ontspanning worden gebracht, waarin herinneringen aan vorige levens spontaan opkomen. Terwijl de kritiek op het werk van Stevenson grotendeels
36
gematigd is geweest, leidt dit soort onderzoek vaak tot stormen van verontwaardiging in wetenschappelijke kringen’ (p. 97). Stevenson is een van de weinige wetenschappers die zich heeft beziggehouden met het verifiëren van het bestaan van reïncarnatie. In een van zijn boeken (Reïncarnatie: twintig gevallen van vermoedelijke wedergeboorte, 1981) beschrijft hij zijn onderzoek naar de beweringen van jonge kinderen die menen eerder te hebben geleefd en die over die levens onverwachte en vaak accurate bijzonderheden kunnen vertellen. In Bewijzen voor reïncarnatie (2000) gaat hij in op moedervlekken, geboorteafwijkingen en littekens als onderbouwing van de door hem genoemde “waarschijnlijkheid” van eerdere levens. Stevenson (1981, p. 85) beschrijft ruim veertig gevallen waarbij de aanwezigheid van moedervlekken bij jonge kinderen wordt geconstateerd op lichaamsplekken die volgens getuigen of lijkschouwingrapporten vrij nauwkeurig overeenkomen met fatale verwondingen van overleden personen. In eenendertig gevallen is er sprake van gewelddadige handelingen; in vier gevallen van overlijden na een chirurgische ingreep. Stevenson heeft twee boeken geschreven over een ander fenomeen dat door hem eveneens als aanwijzing voor reïncarnatie wordt genoemd en wel xenoglossie, het gebruik van een vreemde taal door iemand die deze nooit heeft bestudeerd of daarmee in aanraking is geweest: Xenoglossy en Unlearned language: new study in xenoglossy. MacGregor (1978) besteedt ook aandacht aan de door Stevenson genoemde geboorteafwijkingen en littekens: ‘his methods also include the examination of birthmarks and deformities. For there is a common suggestion that violent death, for instance by a bullet wound, may result in a birthmark in the next incarnation at the site of the wound inflicted in the previous life’(p. 39). Cladder (1983) noemt Stevenson de ‘volgens velen de beste’ die onderzoek deed naar reïncarnatie, met name ‘naar de juistheid van herinneringen van kinderen in culturen waar men in reïncarnatie gelooft, en waarbij geen gebruik van hypnose wordt gemaakt. Hij deed onderzoek in Alaska, Turkije, India, Shri Lanka en Libanon. Hij kwam na jaren zeer gedegen onderzoek tot de conclusie dat zijn gegevens het bestaan van eerdere levens waarschijnlijk maken, maar niet bewijzen’ (p. 174). Over geloof in reïncarnatie schrijft Cladder (1983): ‘het geloof in reïncarnatie is over de hele wereld de meest verbreide opvatting over een hiernamaals’(p. 174). MacGregor (1978) schrijft over geloof in reïncarnatie: ‘of all ideas in the history of religion, none is more universal in its appeal than is that of reincarnation. It appears both in very primitive forms of religion and in highly developed ones’ (p. 1). Een van de behandelaars die rapporteerde over zijn spreekkamerervaringen met vorige levens van zijn cliënten is de in § 2.3 reeds genoemde Engelse psychiater Kelsey (1973). Zijn naam komt ook voor in Drie jaar ervaring met reïncarnatietherapie (Cladder, 1983): ‘hij merkte dat sommigen van zijn patiënten bij hypnotische regressies naar de tijd waarin het probleem ontstond, beelden kregen die niet uit hun huidige leven leken te komen. Het vermoeden dat er sprake zou kunnen zijn van eerdere levens werd hem bevestigd door zijn mediamiek begaafde vrouw Joan Grant, die in staat was de beelden te verifiëren’ (p.173). Hoe die verificatie plaatsvond wordt door de auteur niet vermeld. Cladder (1983) noemt meer therapeuten die met zogenoemde vorige-levensherinneringen in hun spreekkamer in aanraking kwamen. Daaronder bevinden zich de Amerikaanse therapeuten Fiore en Edelstien en de Duitse psycholoog Dethlefsen. De Amerikaanse psychiater Grof, opgeleid in de freudiaanse psychoanalyse en systeemtherapie, experimenteerde met LSD op de psychiatrische afdeling van de medische faculteit te Praag en later in de Verenigde Staten van Noord Amerika. Grof & Bancman (1990) schrijven: ‘gewapend met dit nieuwe werktuig zou de psychoanalyse veel directer en sneller in het onderbewuste kunnen doordringen, het psychoanalytisch proces zou worden versneld of geïntensiveerd. Zo begon een project waarbij wij met meer dan vijftig patiënten herhaaldelijk LSD-sessies in therapeutisch verband hielden. In het begin bleven wij nog binnen het raamwerk van de freudiaanse analytische theorie. Al spoedig echter toonde de wijze waarop zich de sessies ontwikkelden aan dat ook de theorie het gebeuren in deze sessies niet meer kon verklaren. Mijn dagelijkse observaties van LSD-sessies en mijn eigen psychedelische ervaringen maakten mij duidelijk dat hoewel niet verkeerd, het biografische model van Freud niet volledig was maar slechts de oppervlakte van de psyche beroerde. Deze spontane ervaringen dwongen mij ertoe de theorie uit te breiden en er tenminste twee nieuwe dimensies aan toe te voegen: zowel het
37
perinatale niveau, dat de periode onmiddellijk voor en na de geboorte, de geboorte zelf, het niveau van de dood en het wedergeboorteproces behelst, als het schier onmetelijke gebied, dat wij tegenwoordig transpersoonlijk noemen’ (p. 13).
Moody (1989) meldt dat hij in zijn psychiatrische praktijk af en toe werd verrast door cliënten die psychisch normaal functioneren en die ‘raadselachtige episodes beschreven gedurende welke ze teruggevoerd schenen te worden door tijd en ruimte’ (p.13). De Amerikaanse psychiater Weiss (1997) heeft in zijn praktijkkamer zijn scepsis jegens de reïncarnatiefilosofie laten varen. Hij schrijft dat hij sinds de eerste ervaring van een “vorig leven” van een van zijn patiënten meer dan duizend individuele patiënten heeft teruggevoerd in hun vorige levens. ‘Vanwege mijn scepsis en streng wetenschappelijke opleiding vond ik het moeilijk om het idee van een vroeger bestaan te aanvaarden. Week na week herinnerde C (patiënte van Weiss) zich meer voorgaande levens. Haar symptomen verdwenen. Ze was genezen zonder het gebruik van medicamenten. Samen hadden we de genezende kracht van reïncarnatietherapie ontdekt’(p. 27). Weiss’ eerste boek (1988, pp. 9, 10), met een uitgebreide gevalsbeschrijving van patiënte C, is tot zijn eigen verrassing een internationale bestseller geworden. Er zijn ruim twee miljoen exemplaren gedrukt en het boek is in meer dan twintig talen vertaald. Ook Dethlefsen (1987) kwam in zijn praktijk patiënten tegen van wie hij de frustraties of problemen alleen maar kon oplossen en ontraadselen door hen onder hypnose in vorige incarnaties door te laten dringen. ‘Door de herbeleving van deze wedergeboorten kunnen traumata, angsten en onbegrijpelijke neigingen en gedrag worden genezen’. De psychotherapeut Edelstien heeft zijn scepsis jegens reïncarnatie niet afgelegd, maar bekent zeer verbaasd te zijn over het in zijn praktijk optredende fenomeen van zogenoemde vorigelevenservaringen én van de resultaten die de behandeling ervan kan opleveren. Hij beschrijft de affectbrug, die veel gelijkenis vertoont met de E van emotie in de in reïncarnatietherapie gebruikte en in § 2.4 beschreven MEL-brug: ‘zo verbijsterend als de vroege jeugdherinneringen al kunnen zijn, nog verbijsterender zijn de gevallen waarin de affectbrug terugvoert naar een “vorig bestaan”. Dit klinkt zo bizar voor de meeste mensen, dat ik zou aarzelen het te vermelden, ware het niet dat therapeuten die met de affectbrug werken van tijd tot tijd deze reactie zullen oproepen en erop voorbereid dienen te zijn er iets mee te doen. Hoewel ik niet in reïncarnatie geloof en mijn cliënten dat al snel vertel als het onderwerp ter sprake komt, behandel ik “ervaringen uit een vorig leven” met respect. De aan het licht komende droominhouden zullen vaak nog meer bizar blijken dan deze ervaringen, maar ze schijnen allebei van grote psychologische betekenis te zijn en ze dienen geen van beide achteloos terzijde te worden geschoven. Dergelijke ervaringen leiden om voor mij onverklaarbare redenen bijna altijd tot snelle verbetering’ (Edelstien, 1984, p. 66).
Naast de psychiaters die in hun consulten op het spoor komen van de mogelijkheid van herinneringen en traumatische ervaringen uit “vorige levens” en er vervolgens wel of niet mee aan de slag gaan, zijn er ook psychiaters die wel in reïncarnatie geloven maar niets zien in de bewerking van ervaringen uit die levens. Schulz (1999) is daarvan een voorbeeld. Zij beschrijft ervaringen van een van haar patiënten die door haar worden beschouwd als behorend bij een “vorig leven”. Zij is echter van mening dat ‘there is nothing you can do about what happened in the eighteenth century. What can you do about a past life? You can reframe it, like any other memory, in terms of what importance or relevance it has in your life, but you can’t cut it out or remove it’ (p.154). 2.8 Vergelijking met andere vormen van psychotherapie 2.8.1 Algemeen Reïncarnatietherapie vertoont zowel in haar theoretisch model als in de praktische toepassing ervan overeenkomsten én verschillen met andere vormen van psychotherapie. Een van de overeenkomsten met gangbare vormen van psychotherapie is het in reïncarnatietherapie veronderstelde verband tussen problemen in het hier en nu met ervaringen in het verleden. Het
38
wordt in de therapie van essentieel belang geacht om terug te gaan naar díe ervaring die, zoals Bögels & Arntz (1996) dat noemen, er de bewijzen voor heeft geleverd. Dat is het geval met de behandeling van postulaten of beperkende overtuigingen, aan de hand waarvan in reïncarnatietherapie een traumatische ervaring wordt opgespoord en herbeleefd, om aldus te komen tot integratie van de ervaring. Een zelfde doelstelling wordt beschreven door Van der Hart (1991): ’integratie van de ervaring in de persoonlijkheid betekent dat het verhaal een plaats in de levensgeschiedenis van de cliënt heeft gekregen’ (p. 146). Een andere overeenkomst is het gebruik van één van de emoties angst, verdriet of woede als ingang en inductie om toegang te krijgen tot een relevante traumatische ervaring. Met name de E van emotie in de in reïncarnatietherapie bij de inductie gebruikte MEL-brug (zie § 2.5) vertoont overeenkomsten met de in § 2.7 reeds genoemde en door de hypnotherapeut Edelstien (1984, p. 66) beschreven affectbrug. Edelstien gebruikt de brug als inductie voor het opsporen en vervolgens herbeleven van een voor de problematiek van de cliënt relevante traumatische ervaring. Datzelfde gebeurt in reïncarnatietherapie, als een van de mogelijke ingangen naast postulaten (mentale ingang) en lichaamsgevoelens, zoals pijn (fysieke ingang). Voor het vergelijken van reïncarnatietherapie met andere vormen van psychotherapie wordt eerst ingegaan op de algemeen heersende visie op trauma en dissociatie. Vervolgens wordt een aantal overeenkomsten en verschillen met enkele gangbare vormen van psychotherapie genoemd, zoals de gedragstherapie, de cognitieve gedragstherapie, hypnosetechnieken en het in populariteit stijgende EMDR. 2.8.2 Visie op trauma en dissociatie Eerder in dit hoofdstuk (§ 2.2.1) is reeds gemeld dat voor de ontwikkeling van een therapeutisch model voor de behandeling van traumata in reïncarnatietherapie het werk van Van der Hart (1991, 1999) en Van der Hart & Boon (1996) als inspiratiebronnen hebben gefungeerd. Genoemd is het onderscheid dat Van der Hart maakt in trauma Type I en Type II en de pendant daarvan in reïncarnatietherapie als respectievelijk incidentele en chronische traumatisering, weergegeven in Figuur 1 (§ 2.2.1). De visie op trauma en dissociatie in reïncarnatietherapie vertoont overeenkomsten met hetgeen daarover in de vakliteratuur, zoals in het Handboek Psychopathologie (Vandereycken, et al. (2000) is te vinden. Van een dergelijke overeenkomst is bijvoorbeeld sprake in de beschrijving van de behandeling van traumatische herinneringen en de doelstelling ervan, waarover Van der Hart & Boon (1996) schrijven: ‘het doel van deze bij tijden stormachtige fase is de gedissocieerde traumatische herinnering te transformeren tot gewone, narratieve herinneringen. Om dit doel te bereiken, moet de therapeut de patiënt begeleiden tijdens kortdurende intensieve episodes waarin de gedissocieerde aspecten van de traumatische herinnering worden opgeroepen, doorleefd en bij elkaar gevoegd. Gevolg hiervan is dat de patiënt zich gaat realiseren wat hem/haar is overkomen en aangedaan en door wie’ (p. 135). De therapeutische benadering van trauma en dissociatie in reïncarnatietherapie richt zich op het opsporen en opnieuw beleven van een traumatische ervaring door het opheffen van de dissociatie, mede verantwoordelijk voor het ontstaan van een trauma. Er zijn derhalve overeenkomsten met de therapeutische doelen in de gezondheidszorg. Er is echter een belangrijke afwijking van de gangbare theorieën, die gericht zijn op de mens in zijn huidig bestaan en die niet, zoals in reïncarnatietherapie, uitgaan van een vierde dimensie in de menselijke persoonlijkheid. In die therapievorm wordt rekening gehouden met de mogelijkheid van prepersoonlijke ervaringen: ervaringen die zouden zijn opgedaan nog vóór de huidige persoonlijkheid aan dit leven is begonnen. Met name het werken in dit “achterland’ van elk individu biedt volgens reïncarnatietherapeuten aan cliënten de kans om inzicht te krijgen in het waarom van een hem overkomen traumatische ervaring, alsmede een betere mogelijkheid voor de oplossing van actuele problemen. Het ontbreken van een dergelijk achterland in de reguliere gezondheidszorg kan duidelijk worden gemaakt aan de hand van een voorbeeld van Van der Hart (1999) over een patiënt van de Franse neuroloog en psychiater Jean Charcot (1825-1893). De omstandigheden rond de patiënt van Charcot worden door Van der Hart als volgt beschreven:
39
‘een belangrijk voorbeeld van Charcot betrof zijn patiënt LeLog die aan een verkeersongeval een verlamming aan beide benen had overgehouden. Hoewel deze man korte tijd bewusteloos was geweest, werden er geen aanwijzingen gevonden dat de verlamming het gevolg was van een lichamelijke beschadiging. Na verloop van tijd kon LeLog vertellen wat hij tijdens het ongeval ervaren had en waarover hij nog steeds droomde. Hij zou door een paard dat een wagen trok tegen de grond zijn gegooid en vervolgens zou de wagen over hem heen zijn gereden. Dat laatste moet echter fantasie zijn geweest: vlak voordat Lelog bewusteloos raakte moet hij ervan overtuigd zijn geweest dat hem dit zou overkomen’ (p. 159).
Met het verhaal over zijn droom, door Van der Hart getypeerd als fantasie, kwam Lelog wellicht terecht in zijn achterland, waarop de behandeling niet was afgestemd. In reïncarnatietherapie wordt aangenomen dat deze fantasie betekenisvol is voor de cliënt als mogelijke verwijzing naar een eerdere niet expliciet herinnerde ervaring. 2.8.3 Vergelijking met gedragstherapie Zoals is geschreven in § 1.3.3 bestaat er niet zoiets als “de” gedragstherapie (Kraaimaat, 1991, p. 81) maar is eerder sprake van een groot scala van behandelmethoden, met een schatting uiteenlopend van 65 tot 150 verschillende methoden en een theoretische kader als verbindend element. Een vergelijking met de behandelmethoden in gedragstherapie is derhalve niet eenvoudig te maken. Wel kunnen de in de alledaagse praktijk toegepaste uitgangspunten worden vergeleken. In § 1.3.3 is gesteld dat gedragstherapeuten ervan uitgaan dat zij door expliciet gebruik te maken van diverse vormen van leren, effectief gedragsveranderingen kunnen bewerkstelligen bij hun cliënten. Actuele klachten of problemen van de cliënt worden centraal gesteld. Therapeut en cliënt gaan samen na welke omstandigheden en factoren hierop van invloed zijn. In genoemde paragraaf werd Orlemans (1994) geciteerd over gedrag waaronder hij verstaat ‘de complexe interactie tussen een organisme en zijn omgeving, waarin allerlei functies een rol spelen, zoals waarnemen, onthouden, voorstellen, denken, streven, voelen en handelen. Gedrag is een betekenisvolle reactie op een betekenisvolle situatie’ (p. 146). Abnormaal gedrag wordt daarin beschouwd als de resultante van erfelijke factoren of van processen in het biologisch substraat, van vroegere leerprocessen (gewoontes, ervaringen) of van recente conditioneringen. In reïncarnatietherapie wordt gedrag eveneens beschouwd als het resultaat van een interactie tussen opvoeding, omgeving en genetische factoren, maar kan gedrag tevens worden beïnvloed door hetgeen aan onafgemaakte ervaringen uit zogenoemde vorige levens of in dit leven vanaf de conceptie is toegevoegd. Die toevoeging wordt wel aangeduid met de term zielsenergie. Deze bevat, volgens reïncarnatietherapeuten, de reeds gerealiseerde ontwikkeling door vele levens heen, maar ook de ballast van onafgewerkte ervaringen, alsmede het zogenoemde karma: de taken waaraan nog moet worden gewerkt. Het gaat in reïncarnatietherapie niet om het bewerkstelligen van gedragsverandering op zich maar om het opsporen en laten herbeleven van die ervaringen (in dit of in “vorige levens”) die leiden tot het disfunctioneel of abnormaal gedrag in het heden. In een vergelijking met gedragstherapie is ook aandacht voor exposure als interventietechniek op zijn plaats. Foa, Dancu, Hembree et al. (1999) stellen: ‘in exposure therapy, clients relive memories of the traumatic event (i.e. imaginal exposure) and confront situations that are avoided because they trigger distressing memories and thoughts’ (p. 194). Ook in reïncarnatietherapie is sprake van het herbeleven van herinneringen van een traumatische ervaring, enerzijds omdat deze door cliënten kunnen worden vermeden als triggers voor distressing memories and thoughts, anderzijds omdat de betreffende ervaring door een dissociatie aan het begin ervan niet geassocieerd kon worden beleefd. Zo ontstaat een onafgewerkte ervaring met de kans op nawerking ervan in het huidige leven. Niet geassocieerd beleefd wordt dan beschouwd als een verbroken samenwerking van het bewustzijn (mentaal) en de bij de ervaring horende emoties én lichaamsgevoelens, als gevolg van dissociatie. De verbroken samenwerking kan optreden in geval van schrik of een schokkende gebeurtenis, of als een vlucht voor het niet willen zien, beleven en ervaren van een levensbedreigende of beangstigende gebeurtenis. Exposure in gedragstherapie wordt door Orlemans (1994) en Van Hout (2003) beschreven als een gedragstherapeutische procedure waarbij de patiënt wordt gemotiveerd om systematische en
40
herhaalde confrontatie met relevante angstoproepende stimuli aan te gaan. De stimuli kunnen zowel interne cues zijn, zoals lichamelijke sensaties als hartkloppingen of trillen, als externe welomschreven objecten, dieren of situaties, al naar gelang de focus van de angst. De blootstelling kan in vivo plaatsvinden, met levensechte stimuli, of in vitro met verbeelde, imaginaire stimuli. Reïncarnatietherapie vertoont overeenkomsten met exposure in vitro en dus met verbeelde imaginaire stimuli, die bij cliënten zelf opkomen. Zij kunnen hun traumatische ervaringen herbeleven alsof deze werkelijk zijn gebeurd. Cladder (1983) schrijft daarover: ‘patiënten blijken zeer goed in staat te zijn om zelf met traumatische beelden te komen, beter – want persoonlijk relevanter – dan de therapeut kan verzinnen vanuit een theoretisch kader. Dit maakt het gebruik van eerdere levens een belangrijk decor voor gedragshypnotherapeuten om mee te werken’ (p. 180). De in gedragstherapie genoemde interne cues, zoals lichamelijke sensaties, worden in reïncarnatietherapie opgevat als aspecten van een traumatische ervaring en als vormen van nawerking van een dergelijke ervaring. De betreffende sensaties zijn verbonden met die ervaring en kunnen als brug worden gebruikt om de ervaring op te zoeken. De stimuli, zowel intern als extern, worden niet alleen opgezocht omdat ze gedrag beïnvloeden maar ook omdat ze volgens de theorie van zowel reïncarnatietherapie als (cognitieve) gedragstherapie onafgemaakte ervaringen betreffen die de cliënt zijn overkomen maar die niet goed zijn verwerkt en geïntegreerd. 2.8.4 Vergelijking met cognitieve en cognitieve gedragstherapie Ook in cognitieve therapie en cognitieve gedragstherapie zijn overeenkomsten met reïncarnatietherapie aanwijsbaar. Albersnagel & Boelens (1991, p. 97) werden in § 1.3.4 geciteerd met hun definitie van cognitieve therapie: ‘cognitieve therapie is een verzamelnaam van een aantal vanaf de jaren zestig sterk opgekomen vormen van psychotherapie.’ Foa et al. (1999) zijn van mening dat cognitieve gedragstherapie ‘among psychosocial therapies for post-traumatic stress disorder the most extensively and rigorously studied treatment’ is. Ook hier is het maken van een vergelijking met “de” cognitieve therapie vanwege haar diversiteit niet goed mogelijk. Wel kan iets worden gezegd over verschillen in uitgangspunten tussen de vergeleken therapievormen, uitgaande van hetgeen Arntz (1991) schrijft: ‘in de eerste fase zal de therapeut zich een beeld vormen van de problemen van de cliënt, deze problemen zodanig herformuleren dat het aandeel van achterliggende opvattingen van de cliënt centraal komt te staan, en een samenwerkingsverbond met de cliënt proberen te sluiten. Vervolgens wordt overgegaan op het zaaien van twijfel in de voor de cliënt vanzelfsprekend geworden gedachtegang en worden alternatieve gedachtegangen opgebouwd. Ten slotte worden de fundamentele veronderstellingen, die aan de gedachtegang van de cliënt ten grondslag liggen, opgespoord, op hun houdbaarheid bekeken en indien gewenst worden nieuwe veronderstellingen geformuleerd die beter voldoen. Een belangrijk principe in dit veranderingsproces is het blootleggen van strijdigheden in de onderliggende redenering van de cliënt. Daarnaast wordt gezocht naar alternatieve gedachtegangen die deze strijdigheden niet bevatten’ (p. 255). In deze beschouwing wordt niet ingegaan op de herkomst van de “onderliggende redenering” van de cliënt. In reïncarnatietherapie wordt ervan uitgegaan dat deze onderliggende redenering en de daarmee verbonden beperkende overtuiging of disfunctionele cognitie in directe relatie staan met een levensbedreigende en soms fatale gebeurtenis: de laatste gedachte die is opgekomen voordat de bij traumatische ervaringen veel voorkomende dissociatie is opgetreden. Die gedachte is door de dissociatie niet meer verbonden met de ervaring en manifesteert zich nu in situaties die zich bij de cliënt voordoen als vergelijkbaar of overeenkomend met (de dreiging van) de niet bewust bekende traumatische ervaring in het verleden. Voorbeelden zijn te vinden in irrationele angsten, zoals niet tot een actuele gebeurtenis herleidbare watervrees, hoogtevrees of claustrofobie. De cliënt weet niet (is zich niet bewust) waar de betreffende angst vandaan komt maar ervaart wel angst en (vaak) lichaamsgevoelens. In reïncarnatietherapie wordt dit verschijnsel gezien als een teken van een nimmer opgeheven dissociatie, ontstaan bij de oorspronkelijke traumatische gebeurtenis. Het behandelen van de disfunctionele cognitie is volgens reïncarnatietherapeuten niet een autonome behandeling maar geschiedt bij voorkeur in samenhang met de aan de cognitie
41
verbonden emotie en lichaamservaring. Een voorbeeld hiervan is iemand die door het leven gaat met de overtuiging dat kleine ruimtes gevaar opleveren (‘daar ga ik van m’n leven niet in’). Hij of zij wordt door het veelvuldig herhalen van deze woorden gebracht bij een daarmee verbonden emotie (gewoonlijk angst). Vervolgens wordt gevraagd waar in het lichaam die emotie het sterkst voelbaar is (bijvoorbeeld: keel: ‘het is alsof ik stik’). Op deze wijze wordt in reïncarnatietherapie de MEL-brug, behandeld in § 2.4, geconstrueerd en kunnen de gezamenlijke ervaringscomponenten (M = ik ga daar niet in, E = angst en L = m’n keel: ik stik) worden gebruikt in de inductie om te gaan naar een ervaring waarin deze componenten aanwezig waren. Het veranderingsproces is dan niet, zoals in cognitieve therapie, ‘het blootleggen van strijdigheden in de onderliggende redenering’ maar het blootleggen en herbeleven van de omstandigheden waarin de redenering tot stand is gekomen, respectievelijk van de ervaring die aanleiding gaf tot deze redenering. In de cognitieve gedragstherapie wordt eveneens getracht cliënt te begeleiden bij het opsporen van het probleemveroorzakende trauma. Zo wordt bij imaginaire exposure geprobeerd de cliënt te laten komen tot herbeleving van het trauma. De cliënt wordt door de therapeut geholpen terug te gaan in de tijd en de gebeurtenis, zoals in een film, gedetailleerd te beschrijven en vervolgens opnieuw te beleven. Het opnieuw beleven wordt net zolang herhaald totdat de daaraan gerelateerde spanning geheel is afgenomen. Een verschil in benadering tussen cognitieve gedragstherapie en reïncarnatietherapie is dat in laatstgenoemde therapie niet alleen wordt gestreefd naar het afnemen van de spanning, maar ook naar het doorwerken van de opgetreden lichaamsgevoelens (pijn). Aan het einde van de behandeling wordt nagegaan of de disfunctionele cognitie inmiddels is ontkracht, hetgeen gebeurt door te controleren of de cognitie nog emotionele ladingen of fysieke kenmerken bevat. Zowel in reïncarnatietherapie als in de cognitieve en in de cognitieve gedragstherapie wordt de cliënt begeleid tot in de kern van diens traumatische ervaring, overeenkomend met hetgeen Van der Hart & Boon (1996) de pathogene kern van een traumatische herinnering noemen, door hen omschreven als ‘de elementen die de fobie voor de traumatische herinnering en bijbehorend vermijdingsgedrag oproepen’ (p. 133). Wat in reïncarnatietherapie een postulaat of beperkende overtuiging wordt genoemd kent men in cognitieve therapie als disfunctionele gedachte en in EMDR als een disfunctionele cognitie. Bögels & Arntz (1996) wijzen op het werken met cognities dat symptoombehandeling overstijgt: ‘een belangrijke hypothese is dat vroeg gevormde, disfunctionele schema’s het meest effectief veranderd kunnen worden door terug te gaan naar de herinneringen aan ervaringen in het verleden die ten grondslag liggen aan deze (disfunctionele) schema’s. Dit geldt in ieder geval voor sterk negatieve of traumatische ervaringen. Dergelijke ervaringen kunnen zo doorslaggevend zijn geweest voor de vorming van een schema, dat verandering van het schema niet mogelijk is zonder herevaluatie van de oorspronkelijke gebeurtenissen die er de “bewijzen” voor hebben gegeven’ (p. 259). Het door Bögels & Arntz geschetste ‘teruggaan naar de herinneringen aan ervaringen in het verleden’ gebeurt ook in reïncarnatietherapie. In die therapievorm wordt echter “verleden” aanzienlijk ruimer geïnterpreteerd, ook al is nog geen aanvaardbare verklaring gevonden voor de overdracht van die “herinneringen” naar het huidige leven. 2.8.5 Vergelijking met hypnotische technieken Zoals in § 1.3.8 reeds is aangegeven is hypnose op zich geen therapie, maar kan het wel in het kader van een psychotherapeutische behandeling worden gebruikt. Dat gebeurt onder andere voor symptoomverlichting door middel van hypnotische suggesties en als adjunct bij andere therapeutische benaderingen. Hypnotische technieken worden gepresenteerd als een methode om de zelfcontrole en vooral een gevoel van veiligheid te bevorderen. Daarmee wordt een basis gelegd van waaruit de klachten verder kunnen worden aangepakt (Korsen, 1996, p. 237). Korsen meent dat ‘migranten hierin niet wezenlijk verschillen van patiënten uit de westerse cultuur; het enige verschil is dat de therapeut zich iets meer aanpast aan hun belevingswereld en aan hun verklaringen voor de klachten dan bij patiënten uit de westerse cultuur (p. 237). Reïncarnatietherapeuten menen een belangrijk deel van de cliëntsatisfactie over de behandeling te danken te hebben aan het zo
42
volledig mogelijk meegaan in de belevingswereld van de cliënt, ook bij mensen in de westerse cultuur. Korsen (1996) beschrijft een techniek die overeenkomsten vertoont met hetgeen in reïncarnatietherapie gebeurt, en wel substitutie: ‘een hypnotische techniek waarmee de therapeut de patiënt helpt de traumatische herinneringen te veranderen, zodat de beleving als neutraal kan worden ervaren. De negatieve gevoelens worden losgekoppeld van de traumatische herinnering. Wanneer het een neutraal verhaal is geworden kan het worden opgeborgen. Of, zoals veel patiënten zeggen: het is nu zover dat ik het kan vergeten’ (p. 240). In reïncarnatietherapie is dit “vergeten” een consequentie van het ophouden en wegblijven van de nawerkingen van de oude traumatische ervaring. 2.8.6 Vergelijking met EMDR Overeenkomsten tussen EMDR en reïncarnatietherapie zijn te vinden in hun beider beginprocedures. In beide therapievormen worden de elementen emotie, de plaats van die emotie in het lichaam, alsmede de disfunctionele cognitie opgevraagd en samengevoegd. In EMDR wordt dat gedaan om een zo groot mogelijke spanning op te bouwen. In reïncarnatietherapie wordt de samenvoeging gebruikt als inductie om terug te gaan in de tijd naar een gebeurtenis waarbij deze zelfde elementen optraden. Bij de door De Jongh & Ten Broeke (2003) genoemde contra-indicaties wordt vermeld dat EMDR in beginsel niet is geïndiceerd bij een fobie zonder een duidelijke conditionerende ervaring die aan het ontstaan ervan ten grondslag ligt. Die beperking kent reïncarnatietherapie niet; daarin wordt uitgegaan van de veronderstelling dat aan fobieën altijd een conditionerende ervaring ten grondslag ligt. Zo kan volgens de theorie en de beoefenaren van deze therapie een spinfobie zijn ontstaan door een gruwelijke ervaring in de vroege jeugd of door een noodlottige ervaring in een zogenoemd vorig leven. Hetzelfde geldt voor watervrees, als gevolg van een verdrinkingsdood, en hoogtevrees, na een dodelijke val van grote hoogte. Bij EMDR moet sprake zijn van een gebeurtenis die cliënt zich herinnert en die hij gedetailleerd kan beschrijven. Dat geldt voor traumagerelateerde problematiek die op basis van bestaande, levende herinneringen kan worden beschreven. Hierin ligt een kenmerkend verschil met reïncarnatietherapie. Daarin wordt uitgegaan van de bestaande problematiek ongeacht bewuste herinnering daaraan. Dat geldt voor traumatische ervaringen in de vroege jeugd, tijdens de geboorte, in de prenatale fase en in omstandigheden dat mensen (tijdelijk) niet over hun verstandelijke vermogens beschikken, zoals bij bewusteloosheid, coma, slaap en dergelijke. Het geldt ook voor al die problemen en klachten waarbij het verband met een traumatische gebeurtenis niet vaststaat of nauwelijks te identificeren valt. Gedacht kan worden aan irrationele angsten, onzekerheidsgevoelens, relatieproblemen, eetstoornissen, seksuele problemen, depressies en andere problemen zonder aanwijsbaar causaal verband met een aan cliënt bekende of door cliënt herinnerde gebeurtenis. Zoals hiervoor is gemeld is EMDR niet geïndiceerd bij problemen met het type fobie dat aanwezig lijkt te zijn in wat De Jongh & Ten Broeke (2003) de hardware noemen. Voorbeelden van deze prepaired fears zijn spinfobie, slangfobie, watervrees en hoogtevrees. In reïncarnatietherapie worden deze fobieën als behandelbare problemen beschouwd. De therapeut laat de mogelijkheid van het ontstaan van de fobie in een ver verleden (zoals in een “vorig leven”) open. Indien de cliënt op basis van de ervaringselementen mentaal, emotioneel en lichamelijk (MEL) komt op een “oude” ervaring, kan die ervaring worden bewerkt. De hardware lijkt dan vergelijkbaar met wat in reïncarnatietherapie “ziel” wordt genoemd. Er zijn nog twee belangrijke verschillen tussen EMDR en andere gangbare vormen van psychotherapie enerzijds en reïncarnatietherapie anderzijds. 1. in reïncarnatietherapie wordt de cliënt ondersteund bij het vinden van een antwoord op de vraag waarom hem een traumatische ervaring is overkomen. Inzicht in het waarom en de betekenis ervan voor de betrokkene wordt van grote waarde geacht voor diens acceptatie van deze ervaringen en het begrijpen van het verband ermee met thans aanwezige psychische en fysieke gezondheidsproblemen. Noch het Handboek EMDR (De Jongh & Ten Broeke 2003), noch het Handboek Psychopathologie (Vandereycken et al., 2000) maken melding van het
43
belang van dat inzicht. In reïncarnatietherapie wordt het zoeken naar de zin en betekenis van ingrijpende ervaringen van essentieel belang geacht voor het herstelproces. Het is als een onderzoek “achter” het trauma, tenminste even belangrijk voor de cliënt als het opruimen van de restanten van onverwerkte ervaringen. Het “achterland” is voor cliënten en therapeuten in reïncarnatietherapie schijnbaar onbegrensd. Cliënt bepaalt zelf hoe ver terug hij wil gaan. Door de “verkenning” van dit achterland kan blijken dat het herbeleefde trauma in verband staat met en gerelateerd is aan nog oudere traumata. Zonder inzicht in de zin en betekenis van een aan de cliënt overkomen traumatische ervaring, is volgens de theorie van reïncarnatietherapie de verwerking ervan zelden volledig en blijft de kans op nawerking in welke vorm dan ook bestaan. 2. in EMDR, waar de aandacht uitgaat naar post traumatische stress ten gevolge van ingrijpende gebeurtenissen, alsmede in andere vormen van psychotherapie met aandacht voor traumata in het algemeen, is gewoonlijk sprake van slachtoffertrauma’s en traumata door het meemaken en waarnemen van ervaringen van anderen. In reïncarnatietherapie wordt daarnaast aandacht besteed aan zogenaamde dadertrauma’s. In § 2.2.1 is in een schema weergegeven welke vormen van traumata daarin aandacht krijgen. Met hetgeen in deze paragraaf is aangegeven als overeenkomsten en verschillen tussen reïncarnatietherapie enerzijds en enkele gangbare vormen van psychotherapie anderzijds is getracht een vergelijking tussen beide te maken. De overeenkomsten zijn talrijk: de verschillen eveneens. Overeenkomsten zijn te vinden in de in § 1.5 genoemde Gemeenschappelijke factoren in alle vormen van psychotherapie, en dus ook in reïncarnatietherapie. Zonder twijfel speelt daarin de therapeutische relatie net als in andere vormen van psychotherapie een cruciale rol. Er wordt extra ruimte vrijgemaakt voor het opbouwen van een therapeutische relatie, hetgeen onder andere blijkt uit de lengte van de behandelconsulten, variërend van twee tot drie uur. In langdurende sessies is veel tijd en gelegenheid om aandacht te besteden aan de problemen van de cliënt alsmede aan het zo grondig mogelijk doorwerken van traumatische ervaringen. Verschillen met andere vormen van psychotherapie moeten worden gezocht in het theoretisch model en de praktische toepassing daarvan. Daaraan ontleent een therapievorm haar identiteit (Van Kalmthout & Van der Staak, 1994). Of er sprake is van een eigen identiteit wordt in de volgende paragraaf nagegaan in een beschouwing over specifieke factoren. 2.9 Specifieke factoren in model en praktische methodieken Zoals eerder is gesteld ontlenen de verschillende therapierichtingen hun identiteit aan hun theoretisch referentiekader en hun praktische methodieken. Het gaat derhalve om het model en de toepassing ervan. Voor een beoordeling van dat model én voor de praktische toepassing ervan in reïncarnatietherapie staan de volgende bronnen ter beschikking: * de verslagen van degenen die therapie hebben ondergaan, de proefpersonen in de onderzoeken derhalve. In vragenlijsten over de therapie, in sessieverslagen en in interviews met externe beoordelaars hebben zij hun ervaringen weergegeven; * de therapeuten en externe beoordelaars (interviewers) in hun verslagen en rapporten; * de literatuur over reïncarnatietherapie, beschreven in dit hoofdstuk; * de antwoorden op vragen in een enquête onder een aantal professionals in de geestelijke gezondheidszorg: psychiaters en psychotherapeuten die hebben deelgenomen aan een training reïncarnatietherapie en veelal de therapie aan den lijve hebben ervaren. 2.9.1 Gevolgtrekkingen uit model en toepassing ervan Uit hetgeen door proefpersonen, therapeuten en externe beoordelaars is gemeld en beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 én in de bijlagen A en B, alsmede uit hetgeen daarover in de literatuur is aangetroffen, kunnen enkele gevolgtrekkingen over model en toepassing worden gemaakt. De toevoeging daaraan door de professionals wordt in de volgende paragraaf beschreven. Uitgaande van de reeds beschreven overeenkomsten en verschillen met andere vormen van psychotherapie kan van reïncarnatietherapie worden vastgesteld dat die therapievorm haar
44
identiteit ontleent aan een voor die vorm specifiek model en de toepassing daarvan. Het specifieke theoretisch kader van reïncarnatietherapie omvat: - de aanname van de aanwezigheid van een transpersoonlijke dimensie, waarin een reïncarnerende ziel een voorname plaats inneemt; - het uitgangspunt van een mogelijke relatie tussen actuele problemen en traumatische gebeurtenissen in een persoonlijk of prepersoonlijk verleden; - de beschrijving van de wijze waarop toegang wordt verkregen tot traumatische gebeurtenissen uit het verleden door toepassing van de MEL-brug, beschreven in § 2.5; - de beschrijving van de wijze waarop de gevonden traumatische ervaringen worden behandeld met als doel deze door herbeleving te laten integreren in de huidige persoonlijkheid. Op basis van dit model, door Bontenbal (2002) beschreven als het holografische model van reïncarnatietherapie, zijn behandeltechnieken ontwikkeld en in de loop der jaren verfijnd. Enkele van deze technieken zijn: - de techniek om oude traumatische ervaringen in dit leven of in een zogenoemd vorig leven te bereiken door het gebruik van de MEL-brug; gebaseerd op de gedachte dat elke ervaring tenminste een mentale (M), emotionele (E) en lichamelijke (L) component heeft en dat samenvoeging van deze componenten bruikbaar is bij de inductie om terug te gaan in de tijd, op zoek naar een traumatische ervaring met gelijke componenten; - de techniek om de gevonden en voor de componenten van de MEL-brug relevante traumatische ervaringen te laten herbeleven, uitgaande van de veronderstelling dat deze ervaringen, gewoonlijk door optredende dissociatie, niet zijn afgemaakt en verantwoordelijk zijn voor de nawerkingen in het heden; - de methode van het doorwerken van zogenaamde prenatale ervaringen die volgens het model zouden zijn opgedaan door het ongeboren kind. Op grond van die aanname wordt een onderscheid én een splitsing gemaakt in de “ervaringen” van het ongeboren kind, de zogenoemde kindertape, en die van de moeder, de zogenoemde moedertape; - de aandacht voor dadertrauma’s, naast slachtoffertrauma’s, en het daarin gemaakte onderscheid tussen actief en passief slachtoffer- en daderschap; - de aandacht voor (levens)thema’s en het neutraliseren daarvan. De vraag of de in reïncarnatietherapie specifieke technieken verantwoordelijk zijn voor de onderzochte werkzaamheid is onzeker en zonder procesonderzoek niet aantoonbaar. Dat veel cliënten in reïncarnatietherapie een minder succesvol verleden hebben in de geestelijke gezondheidszorg (in Cladders onderzoek 80%) en dan toch baat hebben bij deze alternatieve benadering, kan ook te maken hebben met wat zich in hoofden of harten van mensen afspeelt. Wat zich daarin afspeelt kan op grond van een goede afstemming niet worden genegeerd en is wellicht bruikbaar bij het op gang brengen van het verander- of genezingsproces. 2.9.2
Professionals over specifieke factoren
Na afloop van een 24-daagse training reïncarnatietherapie voor professionals in de gezondheidszorg (psychiaters en psychotherapeuten), in de periode tussen oktober 2003 en maart 2005, zijn hen enkele enquêtevragen voorgelegd. De resultaten van die enquête zijn gepubliceerd in Bulletin (augustus 2005) van de NVRT. Een vraag in de enquête had betrekking op door hen onderscheiden specifieke behandelfactoren in de therapie. De antwoorden van de participanten aan de training op deze vraag zijn van belang omdat zij deel hebben uitgemaakt van de eerste groep professionele hulpverleners in de gezondheidszorg die zich gedurende anderhalf jaar hebben verdiept in reïncarnatietherapie en die therapie in een aantal gevallen zelf hebben ondergaan. De vraag luidde: hebt u specifieke werkzame factoren in reïncarnatietherapie ontdekt (in andere u bekende psychotherapievormen niet of niet in dezelfde mate aanwezig)? Twee geënquêteerden gaven aan dat het voor hen nog te vroeg is om de vraag te beantwoorden. De overige reacties waren: • de MELS-combinatie is specifiek voor reïncarnatietherapie; • specifiek zijn de intake, meer nadruk op conceptie e.d. alsmede de MEL-brug;
45
• • •
• • • •
de kracht van het werken met vorige levens is een essentiële factor; in andere aanpakken kan dat gedeelte van de belevingswereld hoogstens indirect en door bewerkingsprocessen in het hier en nu aan de orde komen; specifiek is mijns inziens het splitsen van ouder- en kindtapes rond conceptie, tijdens de zwangerschap en rond de bevalling. Elke levensgebied kan benaderd worden. Elke vorm van psychotherapie kan toegepast worden binnen het raamwerk van reïncarnatietherapie; het doorleven en verwoorden van de oudertapes is een voorbeeld van specificiteit. De ophaalkettingen, het afpellen: het gebeurt zo mooi systematisch in deze therapie. De anamnese die al begint met de conceptie en ook zo nauwkeurig de tapes van de ouders/grootouders verwoordt; het belang van het doorwerken van traumatiserende ervaringen ook in eventuele vorige levens; de therapie biedt veel meer zicht op trauma en nawerking daarvan; voor mij is de MELS-benadering een soort eye-opener. Tegelijk, zo kun je zeggen, ben je bezig op meer dan één niveau of laag in de persoonlijkheid, een laag die dieper en verder gaat dan b.v. in gedragstherapie e.d.; de MELS, thematiek opvragen, het belang van postulaten, van prenataal en perinataal, van de “tapes” alsmede het belang van lichaamsbeleving.
Het doen van effectonderzoek en het vermelden van indrukken van een aantal professionals in de gezondheidszorg leveren wel aanwijzingen op over specifieke technieken, maar geven geen uitsluitsel over specifieke werkzame factoren. Omdat de aandacht in psychotherapie in de eerste plaats dient uit te gaan naar de cliënt/patiënt en diens problemen wordt hieronder ingegaan op de door cliënten gerapporteerde ervaringen met traumatische ervaringen in “vorige levens”, die door een deel van de proefpersonen in de beschreven onderzoeken zouden zijn beleefd. De vraag is niet of deze belevingen berusten op waargebeurde ervaringen. De vraag is wel of deze herbelevingen hebben bijgedragen tot wijziging van hun klachtenpatroon en vermindering van hun problemen, de belangrijkste reden voor hen om in therapie te gaan. 2.9.3 Ervaringen van cliënten met “vorige levens” In het satisfactieonderzoek (bijlage A) is gevraagd naar de ideeën van een groot aantal excliënten (N = 327) over de relatie tussen actuele gezondheidsproblemen en de door hen in sessies ervaren traumatische gebeurtenissen, ook als deze in een ver verleden lijken te zijn opgetreden. Drie vragen in dat onderzoek hadden daarop betrekking. De eerste van deze drie vragen luidde: Zijn er tijdens de sessies reïncarnatietherapie bij u herinneringen aan of beelden van ervaringen opgekomen die naar uw oordeel wijzen op een of meer vorige levens van uzelf? Van de 327 proefpersonen meenden 182 (57%) dat dit het geval was en twijfelden 60 (18%) maar sloten de mogelijkheid niet uit. Aan deze beide groepen zijn nog twee vragen voorgelegd. De eerste van deze vragen luidde: Is er naar uw oordeel een verband tussen deze opgekomen herinneringen of beelden en uw huidige klachten of problemen? 205 Proefpersonen (79%) meenden dat dit verband er was. Vijftien (6%) gaven aan: ‘neen, die hebben daar niets mee te maken’. De laatste vraag betrof eventuele herinneringen aan “vorige levens” en informeerde naar de mogelijke relatie tussen bedoelde ervaringen en beelden tijdens de behandeling enerzijds en het resultaat van de therapie anderzijds: Is er naar uw mening een verband tussen de tijdens de sessies opgekomen herinneringen en/of beelden van vorige levens van uzelf en het resultaat van de behandeling reïncarnatietherapie? Als antwoord op deze vraag hebben 226 proefpersonen (87%) aangegeven dat zij een dergelijk verband aannemen en derhalve veronderstellen dat het resultaat van de behandeling te maken heeft met het herbeleven van een of meer “vorige levenservaringen”.
46
De antwoorden van een meerderheid van de proefpersonen op de hierboven weergegeven vragen zouden de indruk kunnen wekken dat mensen die voor reïncarnatietherapie kiezen met het (her)beleven van gebeurtenissen uit “vorige levens” gekregen hebben waarvoor zij zijn gekomen en hun satisfactie daaraan ontlenen. Die veronderstelling gaat uit van de gedachte dat mensen die deze therapievorm kiezen weten wat zij daarin kunnen verwachten. Dat is echter zelden het geval. Ook mensen die in reïncarnatie geloven, 40% van alle proefpersonen in de hier gepresenteerde onderzoeken, hebben geen enkel idee wat het is om terug te gaan in de tijd of geven soms blijk van hun weerstand of angst om dat te doen. Bij hen bestaat vaak twijfel en aarzeling over hetgeen hen te wachten staat als zij de confrontatie moeten aangaan met oude, onafgewerkte ervaringen. 2.9.4 Transpersoonlijke belevingen Het meeste cruciale tevens meest omstreden aspect van reïncarnatietherapie is het bij specifieke factoren genoemde punt: de ruime interpretatie van het menselijk verleden inclusief zogenoemde vorige levens én de aandacht voor en behandeling van transpersoonlijke belevingen en ervaringen. In reïncarnatietherapie wordt uitgegaan van de mogelijkheid dat mensen meerdere levens hebben en dus reïncarneren. In reïncarnatie is een hoofdrol toebedeeld aan wat de menselijke “ziel” wordt genoemd. Wie met reïncarnatietherapie aan de slag wil, als therapeut of als cliënt, zal de aanwezigheid van een “ziel” moeten aanvaarden, of de mogelijkheid daartoe moeten openhouden. Volgens Dekker, De Hart en Peeters (1997, p.20) wordt in Nederland, een land met zestien miljoen zielen, de aanwezigheid van een onsterfelijke “ziel” door 22% van de inwoners van zestien jaar en ouder niet uitgesloten en is 45% overtuigd van de aanwezigheid ervan. Een kwart van hen (11%) gelooft in reïncarnatie. Ook de bevindingen van Becker, De Hart & Mens (1997, p. 133) ondersteunen deze uitkomsten. In de categorie van degenen die geloven in een “onsterfelijke ziel” bevinden zich de mensen die gezondheid in een transpersoonlijk kader plaatsen. Gedacht kan worden aan degenen die hun toevlucht nemen tot gebed als er problemen ontstaan, ook in geval van gezondheidsproblemen, en soms bereid zijn daarvoor verre reizen te maken (Lourdes, Fatima). Of aan mensen die God verantwoordelijk houden voor dergelijke problemen, of die hun problemen wijten aan niet zintuiglijk waarneembare bronnen, zoals het horen van stemmen van geesten of overledenen. En tenslotte een groeiend aantal mensen dat rekening houdt met de mogelijkheid van het bestaan van een relatie tussen hun problemen en ervaringen uit een ver verleden. Het is dan zaak in een goede afstemming op de belevingwereld van deze cliënten met hen aan de slag te gaan. Dat vraagt van de hulpverlener soms een hoge mate van tolerantie, met name als de belevingswereld van zijn cliënt haaks staat op die van hemzelf. Van belang is dan te leren omgaan met “magisch denken” als ‘een vorm van denken die wordt gedomineerd door een subjectieve, emotioneel geladen ervaring en niet door de objectieve kenmerken van de externe realiteit’ (Breeuwsma, 1993, p. 222).
47
48
HOOFDSTUK 3 Methodologische overwegingen
3.1 Inleiding De in dit proefschrift beschreven evaluatieonderzoeken hebben een aantal gemeenschappelijke kenmerken. Er is in alle onderzoeken één afhankelijke variabele, namelijk (het effect van) reïncarnatietherapie. Ook zijn in alle onderzoeken reïncarnatietherapeuten de behandelaars. In de in hoofdstuk 4 en hoofdstuk 5 beschreven evaluatieonderzoeken is gekozen voor een gerandomiseerd gecontroleerd tweegroepsdesign met voor- en nametingen en is gebruik gemaakt van de SCL-90, de Symptom Check List (Arrindell & Ettema, 1986, 2003). Deze vragenlijst is beschreven in § 3.4.6. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de gemeenschappelijke kenmerken, zodat in de hoofdstukken waarin de onderzoeken worden gepresenteerd kan worden volstaan met een verwijzing naar de tekst van dit hoofdstuk. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan de hoofdrolspelers in het therapeutisch proces, de therapeut en de cliënt, en aan enkele aspecten van de toegepaste onderzoeksdesigns. Vervolgens worden de statistische en klinische significantie alsmede het onderzoeksuitval belicht. Ook wordt ingegaan op enkele facetten van de klachtenlijst SCL-90. Gezien de rol van interviewers en externe beoordelaars in de in de hoofdstukken 4 en 5 beschreven onderzoeken krijgt het interview eveneens aandacht. 3.2 Therapeuten De in Nederland en in Suriname verrichte en in dit proefschrift beschreven onderzoeken zijn uitgevoerd in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT) en gedeeltelijk door deze vereniging gefinancierd. De redenen voor de NVRT om medewerking te verlenen aan het doen van onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie is drieërlei: 1. in haar streven naar maatschappelijke erkenning is evaluatieonderzoek naar het effect van de therapie en de publicatie ervan van belang voor het ontwikkelen van vertrouwen in de therapie in kringen van hulpvragers en hulpverleners; 2. het is een middel voor de registratie van ervaring en kennis over de door beroepsleden van de NVRT behandelde problemen, klachten en stoornissen en de daarbij bereikte resultaten; 3. het biedt cliënten die voor de vergoeding van therapeutische hulp doorgaans afhankelijk zijn van verzekeraars, een betere kans op financiële compensatie van die hulp, hetgeen in Nederland problematisch is als het gaat om alternatieve geneeswijzen. Op de NVRT en op de therapeuten die participeerden in de hier gepresenteerde onderzoeken wordt in een volgende subparagraaf nader ingegaan. 3.2.1 Bekwaamheid en ervaring Net zo oud als psychotherapie zelf is de vraag wie geschikt is psychotherapie te bedrijven, welke opleiding daarbij is vereist en welke bekwaamheden mogen worden verwacht om als competent gekwalificeerd te worden. In de in dit proefschrift beschreven onderzoeken is die vraag actueel omdat de therapie meestal wordt verricht door niet-academisch opgeleiden. Orlinsky & Howard (1986) geven een globale aanduiding van wat ter zake van de vakbekwaamheid van therapeuten wordt vereist: ‘it is plausible to assume that a minimum level of nonpossessive warmth and empathy is important, since an exceedingly exploitative, rejecting, and insensitive therapist is likely to benefit no one’ (p. 294). Matarazzo (1984) veronderstelt dat: ‘warmth, empathy and perhaps other relationship variables (a) are important in determining patient response to therapy and (b) can be taught to both lay and professional personnel’ (p.
49
906). Truax & Mitchell (1971) geven een overzicht van onderzoek naar de interpersonele vaardigheden van de therapeut in relatie tot proces en effect van psychotherapie. Een van hun conclusies is: ‘basically, the personality of the therapist is more important than his techniques. Conversely, however, techniques that are specific to certain kinds of patients and psychotherapy goals can be quite potent in the hands of a therapist who is inherently helpful, and who offers high levels of empathic understanding, warmth, genuineness, potency, immediacy, and who can confront his clients in a constructive manner’ (citaat in Dijkhuis, 1994, p. 121). Ouborg & Emmelkamp (1986) gaan in op het opleidingsniveau van de therapeut: ‘een algemene aanname is dat psychotherapie alleen verricht kan worden door hooggekwalificeerde therapeuten. Onderzoek toonde echter aan dat huisvrouwen na één jaar training als psychotherapeut niet minder effectief waren dan de gemiddelde professionele therapeut’ (p. 21). Engler (1991) wijst in dit verband op Rogers: ‘he believed that meaningful therapy is not confined to the professional therapists office. Any relation can be therapeutic when it has the necessary and sufficient condition’ (p. 356). Van der Linden (1994) gaat ook in op de professionaliteit van de therapeut: ‘zo zijn studies verricht naar het verschil in therapeutische prestaties van professionele en niet-professionele therapeuten. In een literatuuroverzicht komt Durlak tot de conclusie dat paraprofessionals hetzelfde presteren als de professionals waarmee zij vergeleken zijn. Deze conclusies zijn echter aangevochten. Onderzoeksresultaten suggereren dat geen enkele groep therapeuten, professioneel of niet, een monopolie heeft op het behalen van positieve resultaten en dat het onduidelijk is welke therapeutische variabelen verantwoordelijk zijn voor therapeutische verandering’ (p. 5). In de hier beschreven onderzoeken is op een enkele uitzondering na (een psychiater in het onderzoek in Suriname) reïncarnatietherapie toegepast door paraprofessionele hulpverleners, die daarvoor een training hebben gehad in een niet-regulier instituut of school. Zij hebben het diploma reïncarnatietherapeut gekregen op grond van een theoretisch examen en een praktijk examen met een cliënt, waarin zij toonden voldoende bekend te zijn met de theorie én de toepassing van het therapeutisch model. Bij die examens werd tevens gelet op de vaardigheid van het omgaan met het therapiemodel, op de therapeutische attitude en op het vermogen om af te stemmen op de cliënt. 3.2.2 Waarden In de effectonderzoeken die in dit proefschrift worden gepresenteerd spelen cliënten een hoofdrol. Zij kwamen met een hulpvraag en meldden zich bij een reïncarnatietherapeut. In diens intakegesprek komt de vraag of de cliënt gelooft in reïncarnatie zelden ter sprake. Voor zover daar in onderzoeken naar gevraagd is, is dat vaak niet het geval. Een groot deel van de cliënten heeft daar niet of nauwelijks over nagedacht. Zij hebben vaak andere therapieën geprobeerd, zijn door anderen attent gemaakt op de bijzondere spirituele benadering én de resultaten van de therapie, en zijn soms ten einde raad, met reïncarnatietherapie als laatste strohalm. Bij de therapeuten mag een bewuste houding ten aanzien van de existentiële vraag over het al dan niet bestaan van reïncarnatie worden verwacht. Om die reden wordt hier ingegaan op waarden. Waarden, wel omschreven als ‘de centrale maatstaven met behulp waarvan men het eigen gedrag en dat van anderen beoordeelt’ (Becker, 1979, p. 228) kunnen in reïncarnatietherapie onderwerp van discussie zijn als de vraag wordt gesteld of geloof van de therapeut in reïncarnatie en in “vorige-levensherinneringen” een voorwaarde is voor een succesvolle uitkomst van de therapie. In § 2.7 zijn enkele voorbeelden genoemd van professionals in de gezondheidszorg bij wie cliënten na een regressie-instructie terechtkwamen in een ervaring die niet in dit leven kon hebben plaatsgevonden. Een van hen (Weiss, 1997) heeft sindsdien zijn scepsis jegens de reïncarnatiefilosofie laten varen en ‘samen met mijn cliënt de genezende kracht van reïncarnatie ontdekt’ (p. 27). Een ander (Edelstien, 1884) schrijft: ‘hoewel ik niet in reïncarnatie geloof en mijn cliënten dat al snel vertel als het onderwerp ter sprake komt, behandel ik “ervaringen uit een vorig leven” met respect. Dergelijke ervaringen leiden om voor mij onverklaarbare redenen bijna altijd tot snelle verbetering’ (p. 66). Holmes (1996) stelt dat een bepaalde mate van overeenkomst in waarden in de patiënt therapeutrelatie bevorderlijk is voor de effectiviteit van de therapie. Hij noemt als essentiële
50
component van psychotherapietechniek: ‘the suspension of judgement and the creation of an atmosphere of acceptance. A balance has to be struck between facilitating a trusting relationship, by letting the patient know that he/she and the therapist share certain values’ (pp. 259, 268, 269). Baldwin (1991) is van mening dat geloof in reïncarnatie voor de therapeut geen voorwaarde is om reïncarnatietherapie te doen: ‘belief in past lives or reincarnation is not necessary for the process of past life therapy to work; it is not required of either the client or the therapist’ (p. 10). Volgens deze auteur moet de therapeut bij het opkomen van herinneringen en beelden en daarmee verbandhoudende emoties “doen alsof”: ‘whether these are memories of actual events or metaphoric, symbolic, even archetypal images, the therapist must work with the imagery and narrative and emotions as if they were real’ (ibid., p. 11). Cladder (1983) gaat ook in op “doen alsof” en wel in zijn beschrijving van alsof-voorstellingen: ‘het gemeenschappelijke in alle vormen van psychotherapie is gedefinieerd als het scheppen van voor de patiënt aanvaardbare nieuwe alsof-voorstellingen, die duidelijk maken dat andere bevindingen of gedragingen mogelijk zijn, zodat het niet meer nodig is om ongeacht tijd, plaats en omstandigheden, hetzelfde oude onbevredigende patroon te blijven voortzetten. Dergelijke alsof-voorstellingen zijn aannames die de cliënt duidelijk maken dat verandering mogelijk is. Zij moeten acceptabel zijn voor therapeut én cliënt als probleemverklaring en tevens oplossingen tonen. De belangrijkste vraag vanuit de psychotherapie research wordt dan: in hoeverre “eerdere levens” voor patiënten inderdaad een aanvaardbare en bruikbare alsof-voorstelling kunnen zijn, om duidelijk te maken dat hier en nu andere belevingen en gedragingen mogelijk zijn’ (p. 175).
De alsof-voorstellingen zijn dus voor de cliënt nuttig om duidelijk te maken dat verandering mogelijk is en voor de therapeut een manier van omgang met voorstellingen (zoals die uit zogenoemde eerdere levens), ook als die niet stroken met diens persoonlijke overtuigingen. 3.2.3 Reïncarnatietherapeuten in het onderzoek De therapeuten in de in Nederland verrichte onderzoeken waren allen lid van de NVRT. Deze vereniging kent een beroepsprofiel, een tuchtrecht en een klachtencommissie. Uit de kring van omstreeks 150 leden van de NVRT werd per onderzoek gestreefd naar deelname van therapeuten met tenminste twee jaar praktijkervaring. Dat was ook het geval in het in januari 2002 gestarte onderzoek in Suriname: de deelnemende therapeuten aldaar zijn in 1998 opgeleid en in dat jaar afgestudeerd. Bijzonderheden over de opleiding worden vermeld in hoofdstuk 4 waarin over dat onderzoek wordt gerapporteerd. De aan de onderzoeken in Nederland deelnemende therapeuten, omstreeks vijftig in totaal, waarvan 80% vrouwen, varieerden in leeftijd van 35 tot 65 jaar (gemiddelde leeftijd 46,5). Deze therapeuten zijn allen opgeleid door de School voor Reïncarnatietherapie Nederland (SRN) in een tweejarige opleiding. Veertig procent van hen is hoogopgeleid en de overigen middelbaar opgeleid. Enkelen waren reeds in de gezondheidszorg werkzaam (verpleegkundigen); de meeste therapeuten hadden een ander beroep (onderwijs, maatschappelijk werk) en voelden op latere leeftijd de behoefte om via een opleiding in reïncarnatietherapie een bijdrage te leveren aan de hulpverlening in de geestelijke gezondheidszorg. Onder de elf aan het onderzoek in Suriname deelnemende therapeuten, waaronder tien vrouwen, bevonden zich een psychiater, een psycholoog, twee verpleegkundigen, een lerares Spaans en deeltijdtherapeuten met diverse andere beroepen. 3.3 Cliënten Als in dit proefschrift over cliënt wordt geschreven worden steeds mannelijke én vrouwelijke cliënten bedoeld. Iedereen kan aanspraak maken op medische hulp en dus ook op hulp in de geestelijke gezondheidszorg. Niet iedereen is geschikt voor alle vormen van psychotherapie. Volgens Schagen (1983), over dit onderwerp reeds geciteerd in § 2.6, zou bij patiënten, net als bij
51
therapeuten, een opleiding tot patiënt wenselijk zijn: ‘voordat iemand ertoe overgaat voor bepaalde moeilijkheden psychotherapeutische hulp te zoeken, moet hij geleerd hebben dat voor dat soort zaken er zoiets als psychotherapie bestaat. Een tweede, voortgezette opleiding is de therapievoorbereiding, een les in hoe men zich in therapie het beste kan gedragen’ (p. 23). Zodra iemand ertoe overgaat, of zich heeft laten overhalen, om in psychotherapie te gaan, krijgt hij te maken met een grote verscheidenheid van therapievormen. Bij de keus van de vorm is het aan “de” psychotherapie om duidelijk te maken wie wel en wie niet in aanmerking komt voor welke vorm van therapie. Dat leidt tot de vraag of een bepaalde therapie voor een bepaalde cliënt met een bepaalde klacht geïndiceerd is. Van Dyck et al. (1991) wijzen op studies van Luborsky ‘patiëntenkenmerken voorspellen het resultaat van de behandeling aanmerkelijk beter dan therapeutenkenmerken. De psychische gezondheid van de patiënt blijkt de beste voorspeller te zijn: hoe gezonder de patiënt aan het begin van de behandeling is, des te meer zal hij van een psychodynamische of experiëntiële therapie profiteren. Psychotische patiënten en patiënten bij wie een antisociale persoonlijkheidsstoornis werd vastgesteld blijken weinig baat bij deze vormen van therapie te hebben. Variabelen als gemotiveerdheid, een adequaat beeld van de behandeling, een adequaat idee over het te verwachten resultaat, intelligentie, gerichtheid op relaties met anderen en de mate waarin de patiënt angst ervaart blijken samen te hangen met een positief resultaat van psychodynamische en experiëntiële therapie. De ideale kandidaat voor deze vormen van behandeling is dus een gemotiveerde, intelligente patiënt, die goed geïnformeerd is over de therapeutische procedures, positieve verwachtingen heeft van het resultaat van therapie, een groot belang hecht aan zijn relaties met anderen, en die wel enige angst ervaart maar verder weinig klachten heeft’ (p. 65).
Aan de als proefpersonen in de hier gepresenteerde onderzoeken verbonden cliënten wordt per onderzoek in de betreffende hoofdstukken aandacht besteed. In § 2.6 zijn enkele bijzondere categorieën van cliënten, zoals kinderen en psychiatrische patiënten, aan de orde geweest. In die paragraaf werd ook ingegaan op indicaties en contra-indicaties voor reïncarnatietherapie. 3.4 3.4.1
Aspecten van onderzoek Typen onderzoek
In psychotherapeutisch onderzoek worden ter aanduiding van het type onderzoek begrippen als evaluatieonderzoek, uitkomstonderzoek, effectonderzoek en satisfactieonderzoek gehanteerd. Over de betekenis van de term evaluatieonderzoek bestaat geen eensgezindheid. In hun overzicht van psychotherapie-evaluatieonderzoek maken Ouborg & Emmelkamp (1986) geen helder onderscheid tussen evaluatie- en uitkomstonderzoek. Hetzelfde geldt voor Emmelkamp & Boelens (1986), die evaluatieonderzoek naar het effect van gedragstherapie en cognitieve therapie beschrijven maar niet ingaan op het proces. Schagen (1993) maakt wel onderscheid tussen evaluatie- en uitkomst- of effectonderzoek: ‘effectonderzoek probeert bij te dragen tot de kennis over psychopathologie, over veranderingsmechanismen, zowel inter- als intrapersoonlijk, en als al doende van een bepaalde therapievorm de effectiviteit “bewezen” wordt, is dat mooi meegenomen. Evaluatieonderzoek probeert de waarde van een therapie vast te stellen en na te gaan of het de moeite waard is geld te steken in psychotherapeutische behandeling. Daarbij kan de effectiviteit een factor zijn’ (p. 156). De onderzoeken die worden beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 voldoen aan deze door Schagen genoemde criteria. Zij zijn gedaan om een inschatting te kunnen maken van de waarde van reïncarnatietherapie voor hulpzoekenden, hetgeen kan leiden tot conclusies over het nut van investering van aandacht en geld in behandeling en onderzoek. 3.4.2 Onderzoekspopulatie Bij onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie of naar enige andere vorm van psychotherapie levert de vraag- of probleemstelling geen afgekaderd segment op van de te onderzoeken of operationele populatie. Voor de te onderzoeken populatie is namelijk in die
52
onderzoeken geen kader aanwezig, zoals dat het geval zou zijn met een populatiesegment als alle cafés in Amsterdam, of alle leden van de patiëntenvereniging. Om mensen en hun problemen in een therapiesetting te kunnen bestuderen op hetgeen die therapie met hen doet moeten deze mensen gevonden worden en bovendien moeten zij bereid zijn te participeren in een onderzoek. Swanborn (1987) geeft een manier aan om een onderzoekspopulatie bijeen te krijgen: ‘er moet een steekproef worden getrokken uit de operationele populatie. Het is niet alleen fysiek en financieel onmogelijk alle elementen van een populatie te onderzoeken, het is ook onnodig’ (p.269). Door het trekken van een aselecte steekproef, dat wil zeggen een zodanige trekking dat elk element uit de populatie een berekenbare (meestal: een gelijke) kans heeft om in de steekproef terecht te komen, ontstaat de mogelijkheid om de statistiek te hulp te roepen. Die hulp wordt ingeroepen om ‘de hypothese te kunnen toetsen dat er, gegeven een gevonden samenhang tussen de variabelen X en Y in de steekproef, ook een verband tussen de variabelen X en Y bestaat in de populatie, én om allerlei statistische grootheden (gemiddelden, sterkte van statistische verbanden en percentages) voor de populatie te schatten. De uitspraken waartoe men dan komt zijn waarschijnlijkheidsuitspraken, die een bepaalde kans hebben onjuist te zijn’ (ibid., p. 271). De Groot (1970) noemt de aselecte steekproefbepaling, in het Engels random sampling, een veel gebruikte keuzetechniek en stelt vast: ‘wil men een steekproef van de grootte “n” uit een universum (populatie) trekken, dan doet men dit volgens een procedure, waarbij iedere mogelijke combinatie van “n” elementen uit de gegeven “N” een gelijke kans heeft om gekozen te worden. De statistische significantiebepaling – voor de generalisatie naar het universum - berust in principe altijd op de veronderstelling van een dergelijke aselecte procedure’ (p. 201). Een andere methode om een onderzoekspopulatie samen te stellen is met de zogenoemde systematische steekproeftrekking (systematic sampling). Daarbij wordt uit de operationele populatie volgens een ander principe dan strikt toeval (bijvoorbeeld: iedere tiende naam op een lijst) proefpersonen geselecteerd. Naast random sampling is ook de onderzoeksomvang van belang voor de statistische toetsing en de daarmee samenhangende generalisatie naar de operationele populatie. Moroney (1967) schrijft daarover: ‘de graad van betrouwbaarheid die we kunnen toekennen aan populatieparameters, als gemiddelde waarden, standaarddeviaties en verhoudingsgetallen, is nauw verbonden met de steekproefgrootte’ (p. 258). Zowel over de aselectheid van de steekproeven bij de vaststelling van de onderzoekspopulaties als over de omvang van de populaties in de onderscheiden onderzoeken kunnen vragen worden gesteld die leiden tot vragen over de zinvolheid van statistische toetsing. De eerste vraag is of er sprake is van een aselecte steekproef in een onderzoek, waarbij in theorie de aanmelding open staat voor allen uit de betreffende operationele populatie, maar slechts een fractie van die populatie wordt bereikt. Er is namelijk geen kader waarbinnen alle subjecten een gelijke kans hebben om toe te treden tot de onderzoekspopulatie. In het in bijlage B beschreven onderzoek naar het therapie-effect bij patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette, met een patiëntenvereniging, was dit het geval geweest als alle leden van die vereniging bereid zouden zijn geweest als proefpersoon toe te treden en de onderzoekspopulatie vervolgens door loting was samengesteld. Bij de in dit proefschrift beschreven onderzoeken naar het effect van reïncarnatietherapie kan niet worden gesproken van een aselecte steekproeftrekking in de boven beschreven betekenis. De bij de toelating gevolgde procedures garanderen dan ook geenszins representativiteit ten opzicht van de operationele populatie. De tweede vraag heeft betrekking op de populatieomvang, gezien het belang daarvan bij statistische toetsing en gezien de relatie tussen de omvang en het effect van nuisance of storende variabelen: dat zijn variabelen die de gelijkwaardigheid van te vergelijken groepen bedreigen. Over de populatieomvang merkt Hsu (1992) op dat in een meta-analyse van Shapiro en Shapiro (1982, 1983) bleek dat ‘10% of the treated groups contained 6 or fewer clients, 26% contained 7 – 9 clients, 36% contained 10 – 12 clients and only 28% contained 13 or more clients’(p. 97). Met de proefpersonen die zich hebben gemeld voor therapie en die door de therapeuten zijn gevraagd te participeren in een evaluatieonderzoek, is gewerkt met een in § 3.4.4 beschreven onderzoeksdesign, dat de mogelijkheid biedt een statistische bewerking op de meetresultaten te doen. Op dit design wordt ook ingegaan bij het verslag van de evaluatieonderzoeken in hoofdstuk 4 en 5. Naast de statistische significantie wordt hier ook aandacht besteed aan de
53
klinische significantie en relevantie van de therapieresultaten. Die relevantie wordt in deze onderzoeken beoordeeld aan de hand van antwoorden op vragen aan degenen die therapie hebben ondergaan, én van de uitkomsten van de interviews van externe beoordelaars. De resultaten daarvan kunnen worden gebruikt bij de vorming van een oordeel over de klinische significantie en een eventuele toename daarvan. Er kan gesproken worden van een toenemende klinische significantie naarmate het aantal meldingen over het effect van de therapie toeneemt. In die zin is de omvang van de onderzoekspopulatie van betekenis, al is niet eenvoudig aan te geven hoe omvangrijk die moet zijn om een betrouwbare schatting te maken van de waarde ervan voor de rest van de operationele populatie. Het is een proces dat zich voltrekt langs empirische weg, op basis van de ervaringen van hulpverleners die op grond van eerdere resultaten of van getuigenissen daarvan door collegae, tot steeds frequentere toepassing van de betreffende interventiemethode overgaan. In de onderzoeken beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 varieerden de onderzoekspopulaties bij de start van de onderzoeken van 54 (onderzoek onder stemmenhoorders) tot 75 (onderzoek in Suriname). Bij een uitvalpercentage van 40 tot 50 wordt de betekenis van statistische toetsing van de resultaten van de resterende proefpersonen zodanig beïnvloed dat voorzichtigheid is geboden bij het generaliseren van de conclusies. Daarnaast zijn de resultaten van de individuele proefpersonen waardevol voor een beschouwing van de klinische relevantie. Aan die resultaten wordt in de hier beschreven onderzoeken ruime aandacht besteed. Dat gebeurt door verslag te doen van antwoorden op vragen aan proefpersonen die betrekking hebben op hun gevoel van welbevinden en hun oordeel over hetgeen de therapie voor hen heeft betekend. Het gebeurt ook door aandacht te besteden aan de individuele scores op de SCL-90 vóór en na de behandeling. 3.4.3 Onderzoeks- en therapie-uitval Een probleem bij de omvang van de populatie bij psychotherapieonderzoek is de zekerheid dat een deel van de aanvankelijke groep van proefpersonen de slotfase van het onderzoek niet zal meemaken. Hoogstraten (1988, p. 49) meent dat het percentage uitvallers niet zelden oploopt tot 50%. Kool & Sijben (1989, p. 244) deden onderzoek naar therapie-uitval. Zij enquêteerden 215 patiënten, die in een periode van zes maanden de polikliniek van het Sint Radbout Ziekenhuis (Nijmegen) hadden bezocht, alsmede hun behandelaars. Aan hun drop-out criterium en wel: eenzijdige contactbeëindiging volgens de behandelaar, voldeden 88 patiënten (40%). In de hier gepresenteerde onderzoeken wordt onderscheid gemaakt tussen therapie-uitval en onderzoeksuitval. Het onderscheid is van belang omdat het inzichtelijk maakt waaraan in een onderzoek het verlies van proefpersonen te wijten is én of het “uittreden” is gebeurd na ervaring met de therapie. Onder therapie-uitval wordt dan verstaan het na één of meerdere sessies beëindigen van de behandeling door de cliënt of in overleg tussen cliënt en therapeut als laatstgenoemde van mening is dat het voortzetten van het therapeutisch proces niet wenselijk is. Dat kan het geval zijn als de samenwerking tussen therapeut en cliënt niet optimaal is, of de cliënt niet goed reageert op de therapievorm. Onder onderzoeksuitval wordt hier verstaan het terugtrekken of niet verschijnen van de cliënt in de periode tussen de aanmelding als proefpersoon en het begin van de behandeling. Deze heeft geen ervaring met de aan hem aangeboden therapie. Deze uitval geschiedt op andere gronden dan een (eventueel slechte) ervaring met de behandeling. Een van die gronden kan zijn een contra-indicatie voor deze therapievorm, aan de orde geweest in § 2.6. Maar ook kan uitval samenhangen met gebrek aan vertrouwen in de therapeut of in het aanstaande therapieproces, of onvrede met de toewijzing aan de controlegroep, die een wachtperiode met zich brengt. Een totale drop-outrate van 50% (therapie-uitval + onderzoeksuitval) mag, gezien de in de vorige alinea genoemde publicaties in de geestelijke gezondheidszorg niet verbazen. 3.4.4 Onderzoeksdesign en randomisatie Bij evaluatieonderzoek in psychotherapie worden gewoonlijk twee of meer groepen geformeerd, waarvan een groep fungeert als controlegroep en op een wachtlijst belandt. De andere groep (of groepen), aangeduid met de term experimentele groep, krijgt direct therapie aangeboden. Voor
54
de leden van de controlegroep geldt dit eveneens na afloop van de wachttijd. Afspraken daarover worden gewoonlijk vastgelegd in een informed consent, waarin de proefpersoon verklaart akkoord te gaan met participatie in het onderzoek én met de kans in de controlegroep terecht te komen. Kraemer (1992) noemt het informed consent: ‘prerequisite to treatment’ (p. 540). Imber, Glanz, Elkin et al. (1992) schrijven dat het thans gebruikte informed consent is vastgelegd in De Neurenberger Code, volgens welke het moet voldoen aan vier voorwaarden: ‘competence, voluntarism, full information and comprehension’ (p. 666). Het gerandomiseerd toewijzen van proefpersonen aan een van de twee genoemde groepen of condities leidt tot een ontwerp dat bekend staat als randomized two group design. Als voor en na de behandeling van de experimentele groep bij beide groepen een meting plaatsvindt, wordt aan de aanduiding van het design toegevoegd: pretest-posttest. Randomisatie en gebruikmaken van een controlegroep leveren de aanduiding randomized controlled study of radomized controlled trial (RCT) op. Imber et al. (1992) schrijven over onderzoek waarin gebruik wordt gemaakt van een controlegroep: ‘the controlled clinical trial has become an increasingly popular experimental paradigma in medicine and pharmacology over the past three decades’ (p. 668). Volgens Hsu (1992) is ‘simple random sampling and random assignment some of the best and most popular methods of attaining the pretreatment equivalence of contrasted groups in psychological research’ (p. 91). Altman, Schultz, Moher et al. (2001) schrijven: ‘the RCT is a very beautiful technique of wide applicability. Well-designed and properly executed RCTs provide the best evidence on the efficacy of healthcare interventions’ (p.663). De toewijzing van de proefpersonen aan de verschillende condities gebeurt gewoonlijk gerandomiseerd, hetgeen betekent ‘zo goed mogelijk gelijkschakelen, dat wil zeggen op systematische wijze aan het toeval overlaten’ (De Groot, 1970, p. 99). Met het gerandomiseerd samenstellen van de experimentele en de controlegroep wordt volgens Swanborn (1987) bereikt dat de beide groepen ‘op alle bekende en onbekende variabelen slechts volgens een toevalstreffer van elkaar verschillen. Dit wil onder andere zeggen dat de kans dat de gemiddelde score op welke variabele dan ook binnen de experimentele groep sterk verschilt van de gemiddelde score in de controlegroep uiterst klein is, en de kans dat de gemiddelden weinig of niets van elkaar verschillen erg groot is’ (p. 239). Volgens Hsu (1992) is het belang van randomisatie dat deze methode ‘can equate groups on several nuisance variables simultaneously and that these methods do not require the researcher to be aware of (a) how the important nuisance variables are related to the response measure, (b) the identity of the important nuisance variables, or even (c) the number of important nuisance variables’ (p. 92). Ook De Groot (1970) gaat in op nuisance of storende variabelen: ‘een belangrijke zorg bij de samenstelling van de experimentele en controlegroep van proefpersonen (patiënten) is de experimentele uitschakeling van mogelijke storende factoren’ (p. 155). Een storende factor is: ‘contaminatie van de steekproef of van het onderzoeksmateriaal door subjectieve factoren’ (De Groot, 1970, p. 139). In de onderzoeken beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 is gekozen voor een design dat eerder in deze paragraaf is aangeduid met RCT of randomized controlled trial. Alhoewel dat bij de opzet van de genoemde onderzoeken is overwogen is afgezien van de invoering van een placeboachtige conditie die zou kunnen bestaan uit het aanbieden van gesprekken aan proefpersonen die gerandomiseerd worden ingedeeld in een dergelijke groep, naast een andere of meerdere experimentele groepen en de controlegroep. Bij onderzoek naar de werking van een medicijn is blind (cliënt weet niet of het medicijn echt is) en dubbelblind (noch cliënt noch toediener weten of het medicijn echt is) een veel toegepaste onderzoeksmethode. In psychotherapie, waarbij niet een stoffelijk medicijn, met een voor een leek onbekende samenstelling, maar de onstoffelijke belangstelling en aandacht van een therapeut worden aangeboden, kunnen mijns inziens begrippen als blind en dubbelblind niet worden gebruikt. Wel kan de aanbieding van een gesprek zonder de bij enige psychotherapievorm behorende specifieke aspecten van het therapiemodel worden overwogen. Terecht zou hier bezwaar gemaakt kunnen worden tegen het gebruik van de term placebo in de gebruikelijke betekenis van het woord. In een placebo worden immers geen werkzame bestanddelen verondersteld, terwijl gesprekken met cliënten enkele van de belangrijkste non-specifieke ingrediënten van psychotherapeutisch handelen in zich dragen: belangstelling en aandacht voor de cliënt en zijn problemen. Beter dan de term placebo zou voor het voeren van gesprekken als onderzoeksconditie de term neutraal op
55
zijn plaats zijn. Het idee van invoering van een neutrale gespreksconditie moest in de hier gepresenteerde onderzoeken echter worden verlaten op grond van de bezwaren van de voor de onderzoeken beschikbare reïncarnatietherapeuten die daarvoor niet zijn opgeleid en problemen hebben met deze “ingehouden” wijze van therapeutisch handelen. Bij de weergave van de meetresultaten in de vergelijking van groepen die wel en geen therapie hebben ondergaan, respectievelijk de experimentele groep en de controlegroep, is in de hoofdstukken 4 (onderzoek in Suriname) en 5 (onderzoek onder stemmenhoorders) slechts rekening gehouden met de meetgegevens van degenen die ten tijde van die meting nog niet waren uitgevallen. Ten aanzien van de statistische toetsing roept dat de vraag op of de groepsresultaten daardoor worden beïnvloed ten gunste van de experimentele groep, omdat therapie-uitval in deze groep te maken kan hebben met ontevredenheid over het resultaat en dus met het effect van de therapie. Voor de klinische significantie, waarbij niet groepen doch individuen worden gemeten, speelt dit een geringere rol, omdat alleen zij die de therapie hebben ondergaan én hebben afgerond een oordeel kunnen geven over de mogelijkheden van de therapie en het daarmee te verkrijgen effect, waarnaar onderzoek wordt gedaan. Eerder is aangegeven dat én waarom een onderscheid is gemaakt tussen onderzoeksuitvallers en therapie-uitvallers. In het in hoofdstuk 4 beschreven onderzoek in Suriname hebben vier proefpersonen de behandeling voortijdig afgebroken (therapie-uitvallers). De controlegroep verloor in de therapieperiode van de experimentele groep (en dus in de wachttijd) tien proefpersonen (onderzoeksuitvallers). In het onderzoek onder stemmenhoorders, beschreven in hoofdstuk 5, § 5.4.3 verloor de experimentele groep zeven proefpersonen (therapie-uitvallers), terwijl de controlegroep in diezelfde fase tien proefpersonen (onderzoeksuitvallers) verloor. Noch van de onderzoeksuitvallers, noch van de therapie-uitvallers zijn nametinggegevens in de statistische toetsing opgenomen omdat het merendeel van hen na terugtrekking geen vragenlijsten heeft ingevuld respectievelijk geretourneerd. Hun motieven zijn niet bekend maar houden vermoedelijk verband met de veronderstelling dat het terugtrekken uit de therapie automatisch ook het terugtrekken uit het onderzoek betekent. Ten aanzien van de onderzoeksuitvallers kan worden gesteld dat zij niet in contact zijn geweest met de therapie en daarover dan ook niets kunnen zeggen. Met therapie-uitvallers ligt dat anders. Zij haken af na het intakegesprek of na een of twee sessies. De redenen hebben volgens de meldingen van de therapeuten gewoonlijk te maken met bezwaren tegen de afstand tussen eigen woonplaats en plaats van behandeling of met problemen met het door de proefpersoon te betalen therapiehonorarium. Ook haken proefpersonen af omdat zij daartoe worden aangezet door mensen die geen vertrouwen hebben in alternatieve therapieën in het algemeen en reïncarnatietherapie in het bijzonder. Daarnaast is er een categorie van cliënten die de confrontatie met zichzelf niet wil aangaan of de gedachten aan herbeleving van oude traumatische gebeurtenissen te emotioneel of ‘te eng’ vindt. 3.4.5 Statistische significantie Omdat in de onderzoeken in Suriname (hoofdstuk 4) en in het onderzoek onder stemmenhoorders (hoofdstuk 5) gebruik is gemaakt van een statistische toets om de verschillen tussen wel en niet behandelde groepen proefpersonen te meten, wordt hier aandacht besteed aan de statistische betekenis van de gevonden verschillen. Statistische significantie is een maat om met behulp van een aan de verdeling aangepaste statistisch verantwoorde toets de aard en de kwaliteit van het verschil van de scores van met elkaar vergeleken groepen aan te geven. De daarbij gebruikte aanduidingen zijn “niet significant”, “waarschijnlijk significant, “significant” en “zeer significant”. ‘Zo zal men een resultaat dat slechts bij één op twintig proeven door puur toeval wordt verkregen, met “waarschijnlijk significant” aanduiden. Is zuiver toeval slechts bij één op honderd proeven de oorzaak van de uitslag, dan spreken we van “significant”. Mogen we ervan uitgaan dat het toeval slechts het resultaat van één op duizend proeven beïnvloedt, dan is de aanduiding “zeer significant” op haar plaats (Moroney, 1967, p. 235). Een van de hardnekkigste kloven tussen het wetenschappelijk onderzoek naar psychologische interventiemethoden en de klinische praktijk wordt gevormd door het onderscheid tussen de
56
klinische en de statistische significantie van veranderingen na en door een psychologische behandeling c.q. psychotherapie (Schagen, 1993, p. 147). Jacobson & Truax (1992) wijzen op de beperkingen van het gebruik van statistische significantie om het effect van een behandeling aan te geven: ‘first, the tests provide no information on the variability of response to treatment within the samples; yet information regarding within-treatment variability of outcome is of the utmost importance to clinicians. Second, whether a treatment effect exists in the statistical sense has little to do with the clinical significance of the effect. Statistical effects refer to real differences as opposed to ones that are illusory, questionable, or unreliable (pp. 631, 632). Ouborg & Emmelkamp (1986) stellen: ‘een belangrijke kritiek op de traditionele onderzoeksmethoden is dat daarin teveel gebruik wordt gemaakt van statistische toetsen en significantie. Dergelijke grootheden geven geen aanwijzing over de klinische relevantie van eventueel gevonden effecten’ (p. 22). Naast de kritiek op het gebruiken van statistische toetsen zijn ook voordelen aan te wijzen van het gebruik ervan. Groot (1970, p. 56) is van mening dat statistische toetsen het voordeel hebben dat deze een objectief vergelijkend criterium verschaffen voor de selectie van wat de moeite van hypothesevorming en toetsing waard zou kunnen zijn. Dit is een goede reden om in de hier gepresenteerde onderzoeken naar het effect van reïncarnatietherapie degelijke toetsen te gebruiken. In deze onderzoeken is sprake van een onderzoeksdesign met twee groepen, een experimentele groep en een controlegroep. Dat is gebeurd omdat een vergelijking van de groepen met behulp van een statistische toets een indruk geeft van het verschil per groep tussen wel en geen therapie. Het is niet meer dan een indruk per groep die uit hoofde van de statistische bevindingen slechts een aanwijzing oplevert voor de overige leden in de operationele populatie. Dat is een consequentie van de wijze van samenstellen van de onderzoekspopulatie, die per onderzoek in de betreffende hoofdstukken uiteen wordt gezet, en van hetgeen in § 3.4.2 is geschreven over aselecte steekproeftrekking en omvang van de onderzoekspopulatie. Voor het maken van een vergelijking van de scores van de experimentele en de controlegroep in de onderzoeken beschreven in de hoofdstukken 4 en 5, zijn de scores op de SCL-90 in de voor- en in de nameting vergeleken met behulp van de Mann-Whitney test. Volgens Altman (1991) is ‘the Mann-Whitney test, also known as the Wilcoxon rank sum test, a non-parametric test used to test for difference between the medians of two independent groups; this test is the non-parametric equivalence of the two sample t-test (test for the difference between the means of two indepenedent groups)’ (pp.194-197). Van het gebruik van de t-test is afgezien omdat niet aan de voorwaarden voor het gebruik van deze test is voldaan. Een belangrijke voorwaarde is de verdeling van de scores. Bij een vergelijking van de verschilscores van groepen in beide onderzoeken (hoofdstuk 4 én 5) is sprake van een sterk afwijkende verdeling, te zien aan de aanzienlijke verschillen van de standaarddeviaties van de vergeleken groepen. Altman (1991) en Conover (1980) schrijven daarover: ‘for a t-test to be valid we also need to make the distributional assumption that values for eacht group follow a normal distribution. This distributional assumption is not required for the Mann-Whitney test’. The Mann-Whitney test kent een Z-waarde, een toetsingsgrootheid die wordt gebruikt om het verschil tussen de groepen uit te drukken. In beginsel verwijst de Z-waarde naar de kritieke waarde van een test. Als de Z-waarde > = 1.97 dan is de bevinding significant (p < 0.05) afwijkend. Bij het vaststellen van de al dan niet statistische significantie wordt gewoonlijk uitgegaan van de bij de toets gevonden p-waarde (p = probability) en een cut-off waarde van p = .05. ‘The pvalue represents the probability that the observed data (or a more extreme result) could have arisen by chance when the interventions did not diver’ (Altman et al., 2001, p. 676). Volgens Cowles & Davis (1992) is deze vijf procentgrens mede gebaseerd op de bij wetenschappers en niet wetenschappers heersende gedachte dat een gebeurtenis een zeldzame gebeurtenis is als deze zich slechts in 5% van de gevallen voordoet (p. 293). Over de herkomst van het .05 niveau schrijven zij: ‘it is generally understood that the conventional use of the 5% level as the maximum acceptable probability for determining statistical significance was established, somewhat arbitrarily, by Sir Ronald Fisher when he developed his procedures for the analysis of variance’ (p. 285). Ook Sterne & Smith (2001) verwijzen naar Fisher als de vader van het .05 niveau: ‘the idea of significance testing was introduced bij R.A. Fisher, more than 60 years ago.
57
He advocated p < 0.05 (5% significance) as a standard level for concluding that there is evidence against the hypothesis tested, though not as an absolute rule’ (p. 226). In de jongste decennia staat het gebruik van het 5% significantieniveau ter discussie. ‘Using the .05 level for many tests escalates the experimentwise Type I error rate and greatly increases the chances of discovering things that aren’t so’ (Cohen, 1992, p. 316). Sterne & Smith (2001) adviseren ‘that medical researchers should stop thinking of 5% significance (p <0.05) as having any particular importance. One way to encourage this would be to adopt a different standard confidence level’ (p. 227). Wampold, Davis & Good (1992) verklaren de termen Type I en Type II errors: ‘the interpretation of multiple statistical tests is compounded by the fact that some of the statistically significant results will have occurred by chance when there was no effect (Type I error), and some of the non-significant results will have occurred even so the expected effect was present (Type II error)’ (p. 275). Cowles & Davis (1992) menen: ‘type I errors may be thought of as inferential errors of gullibility or overeagerness, that is, an effect or a relationship is claimed where none exists’ (p. 299). 3.4.6 Zelfbeoordelingvragenlijsten In alle hier gepresenteerde onderzoeken is gebruik gemaakt van zelfbeoordelingvragenlijsten Het is daarom van belang stil te staan bij de vragenlijst als instrument in evaluatieonderzoek, in het bijzonder bij de in hoofdstuk 4 en 5 gepresenteerde onderzoeken gebruikte zelfbeoordelingvragenlijst SCL-90. Een vragenlijst is een instrument dat gebruikt kan worden voor zelfbeoordeling, gedragsobservatie en ter beoordeling door anderen (Koeter, 1992, p. 8). Een belangrijk onderdeel van het klinisch onderzoek wordt gevormd door rapportage van klachten en problemen door de cliënt zelf (Arrindell & Ettema, 1986, p. 5). Dergelijke rapportages geschieden onder andere met gebruikmaking van zelfbeoordelingvragenlijsten. Over de betrouwbaarheid van de door cliënten ingevulde vragenlijsten bestaan twijfels. Bordin (1974) noemt als nadelen van zelfbeoordeling: ‘the social demands of the particular situation (the hellogoodbye-phenomenon) and the general influence of reponse sets such as social desirability’ (p. 34). Ook Everaerd (1991) gaat in op zelfrapportage: ‘het is bekend dat mensen gewoonlijk slechte verslaggevers zijn van hun eigen gedrag’ (p. 169). De beperkingen van zelfrapportage worden ook genoemd door Koeter (1992): ‘the ambiguity of language, and the fact that language is only a representative of an underlying condition, makes the task of interpreting selfreport data difficult. There is no external referent for selfreport data describing internal processes. Yet we know that because of the human’s tendency to distort both consciously and unconsciously we cannot assume that such data are veridical’ (p. 9). Ook wijst Koeter (1992) op het hertest effect waaraan hierna bij de behandeling van de SCL-90 aandacht wordt besteed. Toch lijkt degene die de behandeling heeft ondergaan een voor de hand liggende kandidaat voor een uitspraak over het therapie-effect. Door Schagen (1993) wordt aan eenieder, die meer wil weten over de uitkomst van therapie gesuggereerd: ‘vraag het ze!’ (p. 156). Het gaat dan weliswaar over een subjectief oordeel, maar het zegt wel iets over hoe de cliënt zich voelt, eventueel anders en voor hem hopelijk beter dan vóór het begin van de therapie. Wel is het de vraag of er een mate van overeenstemming is tussen zelfoordeel en klinisch oordeel. Volgens Koeter (1992) is de algemene indruk dat: ‘symptom assessment based on selfreport will be more global and less differentiated than those based on interview ratings’ (p. 20). De klachtenlijst SCL-90 is in de in dit proefschrift gepresenteerde evaluatieonderzoeken gebruikt zowel om statistische toetsing mogelijk te maken als voor de beoordeling van de individuele therapieresultaten. Daarom wordt aan deze vragenlijst hieronder aandacht besteed. . De Symptom Check List SCL-90 De Symptom Check List SCL-90 is gebruikt in de onderzoeken in Nederland (stemmenhoren) en in Suriname onder de general population. Op basis van de gegevens van deze vragenlijst zijn statistische toetsen (Mann-Whitney) uitgevoerd. Deze toetsen geven inzicht in de statistische significantie van de verschillen in scores tussen de gemeten groepen.
58
De SCL-90 is ‘een multidimensionele klachtenlijst, gebaseerd op zelfbeoordeling door de onderzochte. De vragenlijst bestrijkt een belangrijk deel van de klachten die men zowel bij opgenomen als bij ambulante psychiatrische patiënten kan aantreffen. De SCL-90 is geschikt als screeningsinstrument en als meetmethode bij de evaluatie van behandelingsresultaten’(Arrindell & Ettema, 2003, p. 7). De auteurs noemen als hun conclusies onder meer: - de SCL-90 is een sensitieve multidimensionele schaal, die als meting van een toestand op betrouwbare en kwantitatieve wijze een substantieel van psychopathologische dimensies meetbaar maakt, en - de schaal heeft, zoals in vele situaties is aangetoond, discriminerende validiteit tussen verschillende groepen van patiënten en tussen patiënten en personen die niet in behandeling zijn (p. 13). De SCL-90 is een door de respondent zelf in te vullen, uit 90 klachten bestaande vragenlijst. Per klacht beoordeelt de respondent op een vijfpunt schaal of hij daarvan de afgelopen week helemaal niet (1), een beetje (2), nogal (3), tamelijk veel (4) of heel erg (5) last heeft gehad (Koeter, 1992, p. 57). Mensen zonder enige klacht, die bij alle vragen helemaal niet antwoorden, scoren 90 x 1 = 90 punten. De hoogste score en derhalve het meest ernstige klachtenpatroon bedraagt 90 x 5 = 450 punten. In de instructie op de vragenlijst wordt erop gewezen dat het bij elke voorgelegde lichamelijke of psychische klacht gaat om de vraag hoe de respondent zich voelt gedurende de afgelopen week, met vandaag erbij. De 90 vragen beginnen met een standaardtekst: in welke mate werd u gehinderd door…., terwijl het tweede deel van de vraag betrekking heeft op een van de bij de verschillende dimensies behorende klachten. Arrindell & Ettema (1986, 2003) beschrijven de acht subschalen van de SCL-90 als volgt: • Dimensie Angst (ANG), symptomen met een, klinische gesproken, hoog angstniveau; 10 vragen. • Dimensie Agorafobie (AGO), ook genoemd fobische angstdimensie; 7 vragen. • Dimensie Depressie (DEP), symptomen horend bij het klinisch syndroom depressie; 16 vragen. • Dimensie Somatische Klachten (SOM), klachten die samenhangen met een algemeen gevoeld lichamelijk disfunctioneren; 12 vragen. • Dimensie Insufficiëntie van Denken en Handelen (IN), voor het merendeel overeenkomend met het construct obsessief compulsief gedrag; 9 vragen. • Dimensie Wantrouwen en Interpersoonlijke Sensitiviteit (SEN), symptomen met onvrede over zichzelf in relatie met anderen, paranoïde ideeënvorming e.d.; 18 vragen. • Dimensie Hostiliteit (HOS), gedachten, gevoelens en gedragingen die kenmerkend zijn voor de negatieve gemoedstoestand van woede; 6 vragen. • Dimensie Slaapproblemen (SLA), symptomen ter zake van slaapproblemen; 3 vragen. • Dimensie Overige, (OVR), een restcategorie, voor het merendeel symptomen die onder de oorspronkelijke dimensie psychoticisme thuishoorden, zoals een vraag over stemmenhoren. De totaalscore of psychoneuroticismescore, kan, volgens Koeter (1992) ‘worden geïnterpreteerd als een aanduiding van algemeen niveau van psychische dan wel (verondersteld daarmee samenhangend) somatisch disfunctioneren over een recente tijdsperiode’ (p. 58). König-Zahn, Furer & Tax (1993) beschrijven de geschiedenis van de ontwikkeling van de SCL-90: ‘het sluitstuk van tientallen jaren ontwikkelingswerk van een groep Amerikaanse onderzoekers aan vragenlijsten voor het meten van de psychische gezondheidstoestand. Het meten van de verandering in de gezondheidstoestand stond hierbij centraal. De term symptom check list werd voor het eerst gebruikt voor een 65-item versie - de opvolger van de John Hopkins Distress Check List. In 1973 verscheen de als voorlopig aangekondigde versie van de SCL-90 (Derogatis, Rickels & Rock, 1976). In 1977 werd een handleiding uitgebracht waarbij de vragenlijst op enkele punten was veranderd (SCL-90-Revised). De Nederlandse uitgave ervan is volgens Arrindell & Ettema (1986) ‘een getrouwe vertaling van de SCL-90-R’ (pp. 147, 148). Volgens Luteijn (1991, p. 8) is de SCL-90 een veel gebruikte klachtenlijst, die kwalitatief goed is. ‘De schalen van de Nederlandse SCL-90 laten een hoge betrouwbaarheid zien, evenals de gehele SCL-90: Arrindell & Ettema: .97 (=Cronbach’s α), Kaptein et al.: .96, Koeter: .97)’
59
(pp.152, 154). Volgens Koeter (1992, p. 55) zijn de multidimensionele structuur en de divergerende en convergerende validiteit van de SCL-90 herhaaldelijk aangetoond. Van Son & Hoevenaars (1991, p. 90) menen dat de SCL-90 als multidimensionele schaal een betrouwbaar instrument is voor het meten van depressie op de depressie subschaal. Ook Evers, Van VlietMulder & Ter Laak (1992, p. 730) beoordelen de betrouwbaarheid en validiteit als goed. Koeter (1992) wijst erop dat ‘de SCL-psychoneuroticismescore (= de totaalscore) een toestandmaat is die het beloop in de ernst van de psychopathologie redelijk weergeeft, mits gecorrigeerd wordt voor het hertest effect’ (p. 66). In de hier gepresenteerde evaluatieonderzoeken wordt het beloop in de ernst van de psychopathologie onder andere met behulp van de scores op de SCL-90 gevolgd. Daarom krijgt het hertest effect hieronder aandacht. Bij de evaluatieonderzoeken die worden beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 is, naast interviewvragenlijsten en zelfbeoordelingvragenlijsten, informerend naar het oordeel van de cliënt over de behandeling en het effect ervan, gebruik gemaakt van de Symptom Check List (SCL-90), hierboven beschreven. De keuze voor de SCL-90 had te maken met de daarmee geschapen mogelijkheid om de groepsresultaten van de experimentele en de controlegroep statistisch te bewerken met een vragenlijst die op betrouwbaarheid en validiteit is getoetst en voldoende bevonden. Deze vragenlijst geeft bovendien door de indeling in klachtengroepen de mogelijkheid om het therapieresultaat te beoordelen op de onderscheiden klachtenniveaus. Wel moet, naast het hierna te behandelen hertest effect, rekening worden gehouden met een bijeffect indien de vragenlijst wordt afgenomen nadat er sprake is geweest van een contact tussen proefpersoon en therapeut. In de onderzoeken, beschreven in de hoofdstukken 4 en 5, is de SCL-90 ingevuld nadat therapeut en proefpersoon het eens waren geworden over reïncarnatietherapie als gewenst model voor behandeling én over participatie in het onderzoek. Deze procedure bracht met zich mee dat de klachtenlijst, die na afloop van het intakegesprek werd meegegeven aan de proefpersoon, pas werd ingevuld nadat dat eerste contact tussen therapeut en proefpersoon was geweest. Het effect van dat contact, in reïncarnatietherapie een gesprek van gewoonlijk twee uur, kan doorwerken in de scores van de voormeting. Veel mensen met problemen knappen al enigszins op als geconcentreerd en geïnteresseerd naar hen wordt geluisterd en ruime aandacht wordt besteed aan de probleemomschrijving. Dit effect zou gemeten kunnen worden als een groep proefpersonen de klachtenlijst zou hebben ingevuld voordat het therapeutcontact tot stand was gekomen, en een andere groep dat zou doen na het intakegesprek. In de hier beschreven onderzoeken is gekozen voor meting met de SCL-90 na afloop van het intakegesprek omdat toelating tot het onderzoek afhankelijk was van de uitkomst van dit gesprek en van de daarmee samenhangende therapie-indicatie. Het bedoelde bijeffect geldt voor zowel de experimentele als voor de controlegroep: er is dan ook alleen sprake van een in beschouwing te nemen effect als wordt vergeleken met onderzoeken waar wel vóór het contact met de therapeut is gemeten. Een ander bijeffect, met name bij de proefpersonen in de controlegroep, kan optreden door de omstandigheid dat alle proefpersonen de klachtenlijst invullen nadat aan hen de indeling (experimentele of controlegroep) bekend is gemaakt. De mogelijke teleurstelling over plaatsing op de wachtlijst, hetgeen gelijk staat met uitstel van de behandeling van het probleem of klacht, zou van invloed kunnen zijn op de scores in de voormeting. Hierin ligt wellicht een verklaring voor de opgetreden verschillen in scores van de experimentele en de controlegroep. Zo is in het onderzoek in Suriname de gemiddelde groepsscore van de experimentele groep (N = 24) in de voormeting uitgekomen op 186,5, tegenover een gemiddelde groepsscore van de controlegroep (N = 17) van 215,5. Hetzelfde verschijnsel doet zich voor in het onderzoek onder stemmenhoorders: gemiddelde groepsscore van de experimentele groep (N = 13) in de voormeting 217 tegenover een gemiddelde groepsscore van de controlegroep (N = 14) van 236. Ook dit bijeffect kan worden vermeden door een meting vooraf, nog voordat therapeut en proefpersoon contact met elkaar hebben gehad.
Het hertest effect Volgens Koeter (1992) is de grootte van de verandering in de psychoneuroticismescores van de SCL-90 tussen twee metingen afhankelijk van:
60
a) de mate waarin er in de periode tussen de metingen psychopathologie aanwezig is geweest; b) de initiële totaalscore op de SCL (iemand met een score van 110 kan maximaal 20 punten dalen, terwijl iemand met een score van 350, 260 punten kan dalen); c) het zogenaamde hertest effect. Koeter (1992, p. 60) is van mening dat het bij het hertest effect gaat om het tot op heden onvoldoende verklaarde fenomeen van een daling in de gemiddelde score bij een groep personen, waarvan men mag aannemen dat hun ware score op het gemeten construct niet is veranderd. Dit hertest effect blijkt vooral op te treden bij vergelijking van de eerste meting met latere metingen en niet of nauwelijks tussen latere metingen onderling. Om na te kunnen gaan in hoeverre de veranderingen in de psychoneuroticismescore op de SCL-90 corresponderen met veranderingen in de beoordeelde ernst van het toestandsbeeld, moet, volgens Koeter, voor het hertest effect worden gecorrigeerd. Hij is van mening dat het weliswaar niet bekend is wat de oorzaken voor het hertest effect zijn, maar dat twee verklaringen in aanmerking komen: 1 mensen zijn geneigd zich in de voormeting wat slechter voor te doen dan ze zich in werkelijkheid voelen (b.v. als legitimering voor hun hulpvraag) en 2 mensen zijn geneigd zich op de eerstvolgende meting wat beter voor te doen dan ze zich in werkelijkheid voelen (sociale wenselijkheid, cognitieve dissonantiereductie) (p. 66). In beide door Koeter voorgestelde verklaringen vertonen de scores van de eerste meting (de voormeting) een minder gunstig beeld dan in de daaropvolgende meting. Het is alsof mensen bij hun eerste aanmelding (en meting) hun roep om hulp extra kracht willen geven. Dit beeld is waar te nemen in het onderzoek in Suriname. De controlegroep (N = 17) behaalde in dat onderzoek als gemiddelde score bij de voormeting 215,5, terwijl na omstreeks 5 weken, het einde van hun wachttijd waarin geen andere vorm van therapie werd ondergaan, de gemiddelde score 196 bedroeg. In het onderzoek onder stemmenhoorders echter was het verschijnsel niet waar te nemen: gemiddelde score controlegroep (N = 14) in de voormeting: 236 en in de nameting 238. De hierboven onder 1 omschreven verklaring van Koeter geldt in zekere mate voor het onderzoek in Suriname, maar niet voor het onderzoek onder stemmenhoorders. 3.4.7 Interviews In het onderzoek onder stemmenhoorders (hoofdstuk 5) zijn de proefpersonen door een externe beoordelaar twee maal geïnterviewd. Het eerste interview werd afgenomen enige tijd na afloop van de behandeling bij de proefpersonen thuis; het tweede interview was telefonisch. Beide interviews werden gedaan zonder standaard vragenlijst. Ook in het onderzoek in Suriname werden de proefpersonen geïnterviewd en wel door studenten van de medische faculteit in Paramaribo. Hier werden zowel pre- als posttherapeutisch interviews afgenomen met een vragenlijst die voor dit onderzoek was ontworpen. Interviews hebben in beide hier beschreven onderzoeken een rol gespeeld als meetinstrument en worden daarom hierna belicht. Het interview is een mengvorm van zelfbeoordeling en beoordeling door anderen: enerzijds betreft het informatie die wordt verstrekt door de respondent, anderzijds wordt deze informatie beoordeeld en gescoord door een ander (observator) (Koeter, 1992, p. 8). Het doel van een interview is het verzamelen van informatie uit mededelingen van een ondervraagde ter beantwoording van een of meer voorbedachte, vaak nog zeer globale, vraagstellingen (Emans, 1986, p. 15). Bij het interview speelt het interviewschema een belangrijke rol. Emans omschrijft dit schema als de handleiding voor de interviewer die dient om de interviewsituatie te standaardiseren. Hij onderscheidt drie typen interview schema's: (a) gestructureerd met qua formulering en qua volgorde volledig vastgelegde vragen; (b) ongestructureerd, waarbij de interviewer zelf de woorden en vragen mag kiezen die hij geschikt acht; (c) een tussenvorm, waarbij per onderwerp wel een geformuleerde beginvraag vaststaat maar in aansluiting daarop aanvullende vragen mogen worden gesteld (p. 20). De mengvorm wordt wel aangeduid met de term: semi-gestructureerd. Koeter (1992) maakt onderscheid tussen gestructureerde en gestandaardiseerde interviews: ‘de gestructureerdheid van een interview betreft de mate waarin de volgorde van de vragen en de wijze waarop deze door de interviewer moeten worden gesteld, vastliggen. De gestan-
61
daardiseerdheid van een interview betreft de mate waarin er sprake is van expliciete criteria en regels, volgens welke de antwoorden geïnterpreteerd en gescoord moeten worden’ (p. 8). Het interview heeft enkele voordelen ten opzichte van de zelfbeoordelingvragenlijst. Het geeft zowel interviewer als geïnterviewde de mogelijkheid om de betekenis van vragen en antwoorden te verhelderen, en de interviewer kan doorvragen als het idee bestaat dat de respondent niet alles verteld heeft. Bovendien kan het interview worden gebruikt bij patiënten die als gevolg van hun ziektebeeld niet in staat zijn een juiste beoordeling van hun situatie te geven (Koeter, 1992, p. 15). Geschikte momenten voor het afnemen van interviews zijn voor en na de behandeling. Het pretherapeutisch interview is geschikt voor een inventarisatie van diverse aspecten van cliënts actuele problemen en klachten en daardoor waardevol voor het maken van een vergelijking met een opvolgend posttherapeutisch interview. Het is ook nuttig voor een studie van de bij de problematiek behorende verschijnselen, zoals in het onderzoek bij stemmenhoorders is gebeurd. Het posttherapeutisch interview is van belang voor een indruk over het therapieresultaat. In het onderzoek stemmenhoren (hoofdstuk 5) zijn posttherapeutische interviews afgenomen door een externe beoordelaar, die bereid was dit werk te doen zonder financiële vergoeding. Voor pretherapeutische interviews door deze externe beoordelaar was geen geld beschikbaar, nadat subsidieverzoeken aan een tiental organisaties door hen waren afgewezen. In het Surinameonderzoek was, dank zij de financiële steun van de NVRT, familie en vrienden wel sprake van pre- én posttherapeutische interviews, afgenomen door een zestal studenten van de Anton de Komuniversiteit te Paramaribo. In deze Methodologische overwegingen zijn enkele gemeenschappelijke factoren in de in dit proefschrift gepresenteerde onderzoeken belicht. Deze belichting biedt de mogelijkheid in de verslagen van de onderzoeken naar dit hoofdstuk te verwijzen, waardoor een herhaling van het belichten van diverse aspecten van onderzoek achterwege gelaten kan worden.
62
HOOFDSTUK 4 Reïncarnatietherapie in Suriname Een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname en naar de kosten van hulp door paraprofessionele hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg aldaar. 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie, uitgevoerd door paraprofessionals in Suriname en naar de kosten die verband houden met hun opleiding en met de door hen verleende hulp aan mensen met psychische en chronisch fysieke klachten. De ratio van de keuze voor het doen van evaluatie- en kostenonderzoek in Suriname wordt in de volgende alinea’s toegelicht. In de periode tussen januari en juli 1998 hebben vijfentwintig mensen in Suriname een opleiding tot reïncarnatietherapeut gehad. Die opleiding vond plaats onder auspiciën van Palither, een in februari van dat jaar opgerichte stichting waarvan de naam is afgeleid van pastlifetherapy. Ten tijde van de oprichting van de stichting bestond het bestuur uit enkele medici. Aan de eerste opleiding in Suriname werd deelgenomen door drie psychologen, een psychiater en andere, voornamelijk hoogopgeleide mensen, waaronder leerkrachten en verpleegkundigen, tezamen negentien vrouwen en zes mannen. Naar etnische afkomst was de verdeling: Creools 6 (4 vrouwen, 2 mannen), Hindoestaans 6 (allen vrouwen), in Suriname wonende Nederlanders 5 (4 vrouwen, 1 man), Chinees 3 (2 vrouwen, 1 man), Javaans 1 (vrouw) en 4 deelnemers van gemengd ras (2 vrouwen, 2 mannen). De opleiding omvatte zestien lesdagen verspreid over vijf maanden en wekelijkse oefeningen in huiswerkgroepen. Van de 25 deelnemers aan de opleiding namen 23 deel aan het examen en slaagden 21 (18 vrouwen en 3 mannen). Sindsdien zijn door Palither twee nieuwe opleidingen alsmede een aantal workshops als nascholing voor de deelnemers aan de eerste opleiding georganiseerd. Voor het doen van dit onderzoek heb ik tijdens mijn verblijf in Suriname van november 2001 tot maart 2002 de nodige voorbereidingen getroffen. Die voorbereidingen omvatten onder meer: • het opstellen van een onderzoeksprotocol; • het aanstellen en instrueren van een onderzoeksleider, de neuropsycholoog Jadnanansingh, docente aan de Anton de Komuniversiteit te Paramaribo; • het werven en instrueren van reïncarnatietherapeuten uit de kring van de in 1998 opgeleide, gediplomeerde en op dat moment praktiserende therapeuten; • het werven en instrueren door de onderzoeksleider van interviewers, door haar aangesteld uit de kring van studenten aan de Medische Faculteit van eerder genoemde universiteit; • het samenstellen van een lijst met nummers voor de te werven proefpersonen op basis van loting onder toezicht van een notaris. Vanaf 1 januari 2002 waren de deelnemende therapeuten in de gelegenheid cliënten voor het onderzoek aan te melden, overeenkomstig de bepalingen in het onderzoeksprotocol (zie onder). Na zestien maanden, in april 2003, heb ik in overleg met de onderzoeksleider besloten de aanmelding van cliënten te beëindigen. In die fase werden nagenoeg geen cliënten meer gemeld. Na het stopzetten van de mogelijkheid tot aanmelding zijn nog zes maanden voorbijgegaan voordat de lopende behandelingen waren afgerond en de interviews, waaronder een interview drie maanden na het beëindigen van de behandeling, waren afgenomen. Vanaf dat tijdstip kon een begin worden gemaakt met de analyse van de data. Na een korte karakteristiek van Suriname en de bevolking aldaar wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de doelstelling van het onderzoek, op de vraagstelling daarin, alsmede op de gevolgde methoden. Vervolgens wordt verslag gedaan van de resultaten en worden de uit dit onderzoek te trekken conclusies verwoord.
63
4.2 Suriname en geestelijke gezondheidszorg Suriname is meer dan 350 jaar een Nederlandse kolonie geweest en heeft vele jaren deel uitgemaakt van het Koninkrijk der Nederlanden. Korste & De Jong (2002) geven een historisch overzicht van de ontwikkeling van Suriname sinds 1613, het jaar waarin Nederlanders hun eerste nederzetting in Suriname vestigden. ‘In de eeuwen daarna importeerden zij slaven uit West-Afrika en stelden die te werk op de vele plantages. Op het moment van de afschaffing van de slavernij in 1863 waren dat er ongeveer 36.000. Daarnaast waren er veel gevluchte slaven die vrij in het oerwoud leefden. Om na de afschaffing van de slavernij te kunnen blijven voorzien in de behoefte aan goedkope arbeid, haalden de Nederlanders eerst contractarbeiders uit Brits Indië (omstreeks 34.000 tussen 1873 en 1916) en later uit Java (omstreeks 35.000 tussen 1890 en 1939). Veel van hen bleven na afloop van hun contract in Suriname wonen. Ook vestigden zich daar Nederlandse boeren, Chinezen, Portugese joden en Libanese handelaren. Het inwonertal bedroeg volgens de laatste officiële telling in 1980: 354.860, maar volgens recentere schattingen 405.000. De meeste van hen (81%) wonen in de noordelijke kust- en savannestrook. In Paramaribo woont bijna de helft van de bevolking. Volgens de volkstelling in 1980 is de verhouding van de Surinaamse bevolking naar etnische afkomst: Creools 42%, Hindoestaans 35%, Javaans 15%, Indiaans 3%, Chinees 3% en overigen 2% (pp. 712, 713, 718).
In de afgelopen jaren is door verscheidene auteurs gepubliceerd over de geestelijke gezondheidszorg in Suriname. Een van hen is De Jong (2000) die in opdracht van de World Health Organization (WHO) een Nationaal plan voor de geestelijke gezondheidszorg in Suriname uitbracht. Van nog recentere datum is een publicatie van Korste & De Jong (2002) waarin wordt geconcludeerd dat de ‘GGZ in Suriname zich in een impasse blijkt te bevinden’ (p. 712). Knelpunten volgens deze auteurs zijn gebrek aan geld om het Psychiatrisch Centrum Suriname (PCS) draaiende te houden, gebrek aan gekwalificeerd verplegend personeel, alsmede gebrek aan psychotherapeutische kennis en ervaring bij de behandelaars. In het artikel wordt niet ingegaan op het aandeel in de gezondheidszorg van paraprofessionals, die al vele jaren met diverse alternatieve therapieën aan het werk zijn, noch worden aanbevelingen gedaan ten aanzien van het inschakelen en opleiden van paraprofessionals in Suriname. Het aantal hulpverleners dat kan worden aangemerkt als behorende tot de categorie complementary and alternative medicine (CAM) is niet geïnventariseerd, maar kan afgezien van de Winti beoefenaars (zie onder) geschat worden op dertig tot veertig personen die tussen 25% en 50% van hun arbeidstijd aan hulpverlening besteden. In de alternatieve hulpverlening in Suriname is Reiki en de daarin geboden mogelijkheid Reikimaster te worden, populair. Ook hypnotherapie, Voice Dialogue en sinds kort Family constellations worden in beperkte mate aangeboden. Dit verslag van een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie is de eerste publicatie over niet-religieuze, alternatieve hulpverlening in de geestelijke gezondheidszorg in Suriname. Wel religieus, want gebaseerd op Winti, een afroamerikaanse godsdienst in Suriname, is de hulpverlening en genezing die wordt beschreven door Wooding (1979): ‘degene die ziek is neemt contact op met een bonu-man; de genezing vindt bij alle bonu-man plaats volgens een vast patroon, dat in verschillende fasen onderverdeeld wordt. Deze beginnen met het consult (luku), gevolgd door de genezing (dresi). Het consult is de eerste fase van het genezingsproces waarbij de zieke bij een luku-man (ziener) komt, die de oorzaak van de ziekte opspoort. De ziener, die vaak ook genezer is omdat hij door diverse goden in bezit wordt genomen, is aangesteld door de gron-winti om de dorpelingen van magische en etherische ziekten te genezen’ (p. 226).
Behalve de eerste publicatie over een alternatieve therapie is het in dit hoofdstuk beschreven onderzoek, voor zover mij bekend, tevens het eerste onderzoek in Suriname naar het effect van enige vorm van psychotherapie.
64
4.3 Doelstelling en vraagstelling Na de door mij in Nederland verrichte onderzoeken naar het effect van een therapie gebaseerd op de gedachte dat mensen meerdere opeenvolgende levens kunnen hebben, een gedachte die in Nederland niet wijdverbreid is, deed zich de vraag voor of een soortgelijk onderzoek in Suriname vergelijkbare uitkomsten zou opleveren. Die vraag werd mede ingegeven door het verschil in samenstelling van de bevolking in beide landen en de aanwezigheid van etnische groepen met een culturele achtergrond waarin reïncarnatie deel uitmaakt van het religieusspiritueel beleven. Ook was het voor mij interessant een antwoord te vinden op de vraag of therapeuten en cliënten van ongelijke etnische groeperingen tot behandelafspraken komen. Daarnaast deed zich de mogelijkheid voor om na te gaan of mensen uit verschillende etnische groepen gelijk of verschillend reageren op de therapie. De doelstelling van dit evaluatieonderzoek in Suriname was het verkrijgen van een oordeel over het effect van reïncarnatietherapie en haar bijdrage aan de mental health in Suriname, alsmede over de tevredenheid van degenen die deze therapie hebben ondergaan. De therapie kan worden gerekend tot de categorie Complementary and Alternative Medicine (CAM) waaraan in de Verantwoording een beschouwing is gewijd. Ook deed zich de mogelijkheid voor om na te gaan welke kosten gepaard gaan met de opleiding van reïncarnatietherapeuten en met hun hulpverlening. Het onderzoek zou ook demografische bijzonderheden opleveren van de mensen die zich voor een door paraprofessionals uitgevoerde therapie aanmeldden, zoals geslacht, leeftijd, etnische achtergrond en religie. Op basis van genoemde doelstellingen zijn de vragen in dit onderzoek: 1.wat is het effect van en de satisfactie over reïncarnatietherapie, uitgevoerd in Suriname door aldaar opgeleide reïncarnatietherapeuten? 2.welke kosten zijn verbonden aan het opleiden van paraprofessionele therapeuten in Suriname en wat zijn de kosten van hun hulp aan mensen met psychische en chronisch fysieke klachten. 4.4 Methoden van onderzoek 4.4.1 Onderzoeksprotocol Het voor dit onderzoek opgesteld protocol bevatte aanwijzingen voor de werkzaamheden van alle participanten en een uiteenzetting over de te volgen procedures. Voor alle participanten was een stappenplan bijgevoegd. Dat plan is per participant een weergave van hetgeen hem of haar te doen staat en op welk tijdstip. Voor de onderzoeksleider, Jadnanansingh, was een afzonderlijke instructie geschreven. In het protocol was ook een financiële paragraaf over de te verrichten betalingen aan enkele participanten opgenomen. Omdat deze vergoedingen een aspect zijn van het onderzoek naar de kosten van de opleiding en van de therapie, wordt de tekst van deze paragraaf hierna vermeld.
Vergoedingen De belangrijkste afspraken in de paragraaf Vergoedingen waren: 1. therapeuten brengen voor het doen van een intakegesprek en een aantal daarop volgende sessies aan cliënten/proefpersonen een honorarium in rekening zoals in hun therapiepraktijk gebruikelijk is. 2. interviewers ontvangen voor het afnemen van een interview een vergoeding ad US$ 10,- per interview voor het verrichte werk en het transport van en naar de proefpersoon. 2 het honorarium voor de onderzoeksleider bedraagt US$ 1.000,- uit te betalen nadat alle onderzoeksbescheiden aan de onderzoeker zijn overgedragen. Procedure Het protocol is met een mondelinge toelichting van de onderzoeksleider aan de deelnemende therapeuten ter hand gesteld. Zij droeg ook zorg voor de training van de door haar aangestelde interviewers, allen studenten aan de medische faculteit in Paramaribo.
65
In het onderzoeksprotocol wordt een indeling beschreven in drie fasen overeenkomend met de meetmomenten door de interviewers en de daarbij behorende vragenlijsten. De meetmomenten zijn aangegeven met de aanduidingen T1, T2, en T3, respectievelijk vóór het begin van de therapie (T1), na afloop van de volgens het onderzoeksprotocol geplande sessies voor de proefpersonen in de experimentele groep of na vier weken wachttijd van de controlegroep (T2), alsmede drie maanden na afloop van de behandeling (T3). Proefpersonen in de experimentele groep kregen derhalve een korte behandeling van maximaal vier sessies van omstreeks twee en een half uur. Dit korte behandelingstraject was gekozen om de kosten voor de proefpersonen laag te houden en om de proefpersonen in de controle- of wachtlijstgroep een zo beperkt mogelijke wachttijd (omstreeks één maand) te garanderen. Na afloop van de wachttijd werd therapie aangeboden aan de proefpersonen in de controlegroep: eveneens vier sessies in een periode van een maand. Met verwijzing naar hoofdstuk 3 (Methodologische overwegingen) wordt hierna ingegaan op enkele voor dit onderzoek specifieke aspecten, zoals het onderzoeksdesign en de gebruikte meetinstrumenten. 4.4.2 Onderzoeksdesign Om het effect van reïncarnatietherapie te meten is in dit onderzoek gebruik gemaakt van een Randomized Controlled Trial (RCT), waarover in hoofdstuk 3 is geschreven. Dit design kent een experimentele en een controlegroep, alsmede een voor- en nameting. De indeling in twee groepen is tot stand gekomen door het opstellen van een lijst op basis van een volgorde die werd bereikt door het trekken van nummers onder toezicht van een notaris. De medewerking van een notaris is gevraagd om bij het totstandkomen van de indelingslijst en bij de toewijzing aan een van de onderzoekscondities de onpartijdigheid te beklemtonen. Bovendien wordt de medewerking van een notaris bij een loting gewoonlijk opgevat als een garantie voor een objectief en betrouwbaar verloop van de loting. Vóór de start van het onderzoek is uitgegaan van een gewenste populatieomvang van 120 proefpersonen. Door de notaris werden zestig kaartjes met de vermelding EG (experimentele groep) en zestig kaartjes met de vermelding CG (controlegroep) in een bus gedeponeerd. In een andere bus waren kaartjes met 120 nummers gedeponeerd. Uit beide bussen werd steeds een kaartje getrokken. De op deze manier tot stand gekomen indelingslijst bevatte dan ook zestig nummers voor elke groep. Van de gevolgde procedure bij de loting is door de notaris een acte opgemaakt. 4.4.3 Meetinstrumenten Het effect van reïncarnatietherapie is, voor wat de statistische toetsing betreft, gemeten met behulp van de klachtenlijst SCL-90. Deze vragenlijst werd op verschillende momenten voor en na de behandeling door de proefpersonen zelf ingevuld en rechtstreeks naar de onderzoeksleider verzonden of gebracht. Om een indruk te krijgen over de klinische significantie van de behandeling werden door externe interviewers pretherapeutische en posttherapeutische interviews afgenomen. De interviews leverden ook informatie op over de mate van tevredenheid van de proefpersonen over de behandeling die zij hebben gehad. Ook kwamen meldingen over het effect van de behandeling uit de verslagen van de therapeuten. Ad 1. Interviews De proefpersonen in dit onderzoek, voor zover zij niet voortijdig zijn uitgevallen, hebben op drie tijdstippen bezoek gehad van een interviewer. Het eerste interview (T1) werd afgenomen direct na het intakegesprek en na de aanmelding van de betreffende cliënt. Het betrof hier een semigestructureerd interview. De informatie die het interview diende op te leveren had betrekking op: - demografische gegevens van de proefpersoon, zoals naam, leeftijd, beroep, religie en etnische afkomst; - een omschrijving van de klachten waarvoor hulp werd gevraagd;
66
- een oordeel van de proefpersoon over de behandeling en het effect ervan; - de mate van tevredenheid van de proefpersoon over de behandelaar en de behandeling;
- de kosten die de proefpersoon voor het op peil houden van zijn gezondheid en voor de behandeling met reïncarnatietherapie heeft uitgegeven. De interviews T2 en T3 komen, behoudens de in T1 reeds opgevraagde persoonlijke gegevens, overeen met interview T1. Toegevoegd in T2 en T3 zijn vragen die betrekking hebben op het effect en de satisfactie van de behandelde proefpersoon. Een effectvraag luidde: in welk opzicht en in welke mate is het probleem of zijn de problemen sinds de behandeling veranderd (open vraag). Een andere vraag luidde: is de verandering een verslechtering of een verbetering, een vraag met vijf antwoordmogelijkheden, variërend van ernstig verslechterd tot probleem verdwenen. Ook werd gevraagd: hebt u voordat u in past life therapie ging behandelingen gehad voor uw problemen of klachten waarmee u in past life therapie bent gegaan? met “ja” en “neen’ als antwoordmogelijkheden. De satisfactievragenlijst bevatte vijf vragen, te weten: - hoe tevreden bent u over de past life therapie die u hebt gehad? met vier antwoordmogelijkheden, variërend van heel tevreden tot zeer ontevreden; - als u meer therapie nodig hebt en daarnaar op zoek zou gaan, zou u dan dezelfde therapie kiezen? met antwoordmogelijkheden variërend van nee, beslist niet tot ja, beslist wel. - zou u familieleden, vrienden en kennissen met soortgelijke problemen de behandeling met past life therapie aanbevelen? met ja of neen als antwoordmogelijkheden en de gelegenheid daarvoor een verklaring te geven. - welk cijfer (tussen 0 en 10) geeft u voor de manier waarop met u therapie is gedaan? - welk cijfer (tussen 0 en 10) geeft u voor past life therapie, zoals u die hebt ervaren? Ad 2. Symptom Check List SCL-90 Deze klachtenlijst, die in hoofdstuk 3 van dit proefschrift is beschreven, is door de proefpersonen drie maal ingevuld. De eerste maal is deze vragenlijst na afloop van het intakegesprek door de therapeut aan de proefpersoon meegegeven met het verzoek de lijst thuis in te vullen en in een voorgeadresseerde enveloppe naar de onderzoeksleider te brengen of te sturen. Na afloop van interview T2 werd de klachtenlijst door de interviewer bij de proefpersoon achtergelaten met het verzoek de lijst in te vullen en aan de onderzoeksleider te doen toekomen, eveneens in een voorgeadresseerde enveloppe. De invulling en verzending van deze klachtenlijst vond plaats zonder inmenging van de therapeut en van de interviewer. Hetzelfde gebeurde na afloop van het derde interview (T3). De SCL-90 in T1 is gebruikt als instrument in de voormeting én in de eerste nameting (T2) na afloop van de behandeling (experimentele groep), respectievelijk na verloop van de wachttijd (controlegroep). Een vergelijking van de scores op de SCL-90 in T1 en in T2 geeft een indruk van eventuele verschillen op de klachtenscores van proefpersonen voor- en na de behandeling van de experimentele groep, respectievelijk aan het einde van de wachttijd van de controlegroep. De SCL-90 in T3 is de tweede nameting, omstreeks drie maanden na afloop van de therapiebeëindiging van alle proefpersonen en geeft het verschil aan in klachtenscores van alle proefpersonen voor en na de behandeling. Ad 3. Therapeutvragenlijsten De vragenlijst voor de therapeut en diens sessieverslagen leverden de volgende informatie op: - persoonlijke gegevens therapeut; - gegevens over de behandelde cliënt; - omschrijving van de klachten waarmee cliënt zich heeft aangemeld; - antwoorden op vragen over het aantal en de duur van de sessies en het daarin gehanteerde inductiemodel en werkgebied, variërend van huidig leven, geboorte, prenataal tot “vorig leven”; - antwoorden op vragen over de tevredenheid van de cliënt én van de therapeut over het bereikte resultaat: de antwoordmogelijkheden op deze vragen liepen uiteen van het cijfer 4 (zeer tevreden) tot het cijfer 1 (zeer ontevreden); - antwoord op een vraag over het medicijngebruik van de cliënt op het tijdstip dat deze zich voor behandeling meldde.
67
In deze paragraaf zijn de volgende in dit onderzoek gebruikte meetinstrumenten genoemd: Ten behoeve van de effectmeting: 1. SCL-90, drie maal ingevuld en door de proefpersoon rechtstreeks naar de onderzoeksleider verzonden; 2. vragen van de interviewer aan de proefpersoon over eventuele wijziging van de klachten sinds de behandeling, gevraagd in T2 en T3; 3. een oordeel van de therapeut over het therapieresultaat. Ten behoeve van de satisfactiemeting: 4. vragen over de tevredenheid van de proefpersoon over de toegepaste behandeling in de interviews T2 en T3; 5. het verzoek een waarderingscijfers te geven voor de behandelaar en de toegepaste therapie, eveneens in de interviews T2 en T3; 6. een vraag over de aanbevelenswaardigheid van de therapie voor anderen met soortgelijke problemen, eveneens in de interviews T2 en T3. 4.4.4 Statistische en klinische toetsing De SCL-90 scores zijn geschikt voor statistische toetsing, gelet op de volgens Arrindell & Ettema (2003) daarover gemelde mate van betrouwbaarheid en validiteit. De groepsscores van de experimentele groep en van de controlegroep in voor- en nameting zijn statistisch getoetst met een Mann-Whitney test, beschreven in § 3.4.5. Aan de hand van de scores op genoemde vragenlijst, afgenomen in de voor- en nameting, kan een oordeel worden gevormd van het verschil tussen wel en geen (reïncarnatie)therapie. 4.5 Resultaten 4.5.1 Aanmelding therapeuten In de periode tussen 1 januari 2002, het formele begin van het onderzoek, en eind april 2003, toen de aanmelding van cliënten werd gestopt, zijn door elf therapeuten 75 proefpersonen bij de onderzoeksleider aangemeld. Onder de therapeuten, tien vrouwen en één man, bevond zich een psychiater en zijn de overigen naast hun hoofdberoep (verpleegkundige, lerares, directeur van een school en andere beroepen) actief met therapie. In onderstaande tabellen zijn therapeutnummers toegekend aan vijf Hindoestaanse therapeuten (nrs. 1, 2, 3, 6 en 9), aan twee van origine Nederlandse in Suriname woonachtige therapeuten (nrs. 4 en 5), aan twee Creoolse therapeuten (nrs. 7 en 10), alsmede aan de enige mannelijke therapeut, met een Chinese achtergrond (nr. 8) en een vrouwelijke therapeut (nr. 11) met dezelfde achtergrond. Uit de tabellen over proefpersonen zal blijken dat de bijdrage van de therapeuten naar etnische groepering niet in een gelijke verhouding staat tot hun omvang in de Surinaamse samenleving, zoals in § 4.2 is beschreven. Zo is de bijdrage van Creoolse therapeuten gering. Al tijdens de instructiebijeenkomsten voor het begin van het veldwerkdeel van het onderzoek werden met name van die zijde bezwaren geuit tegen participatie in het onderzoek. De voornaamste bezwaren waren: 1. het risico om te worden geloot in de controlegroep betekent voor de cliënt dat deze omstreeks vijf weken moet wachten op de hulp die hij of zij nu vraagt en meent nu nodig te hebben; 2. het betrekken in het onderzoek van externe interviewers kan in de kleine Surinaamse samenleving betekenen dat de problemen van de cliënt “op straat” komen te liggen; 3. de melding van resultaten en vragen over de behandeling betekent ook een controle op het werk van de therapeut. Niet iedereen voelt zich daar gemakkelijk bij. 4.5.2 Aanmelding proefpersonen 1. Algemeen In de periode van januari 2002 tot april 2003 werden 75 cliënten aangemeld. Niet aangemeld werden cliënten die om de een of andere reden geen belangstelling hadden om aan het onderzoek
68
hun medewerking te verlenen, of die door de therapeut daartoe niet geschikt werden geacht, zoals mensen die de Nederlandse taal onvoldoende machtig zijn en de vragenlijsten dan ook niet zelfstandig kunnen invullen. Tot de eerste categorie (geen belangstelling om te participeren) behoorden cliënten die bezwaar maakten tegen een wachttijd of tegen het praten over hun problemen tegenover een externe interviewer. Voor cliënten die medewerking aan het onderzoek weigerden zou overeenkomstig het protocol een formulier SET R door de therapeut worden ingevuld en aan de onderzoeksleider worden toegestuurd. Slechts een van de deelnemende therapeuten heeft zich daaraan gehouden. Bij de overigen heeft de aanname dat dit aspect van de afspraken voor het effectonderzoek niet van groot belang kon zijn een rol gespeeld. In totaal zijn veertien SET R formulieren bij de onderzoeksleider binnengekomen. De daarop gemelde argumenten voor weigering waren: 1. cliënt wil wel meedoen aan het onderzoek mits zij meteen geholpen wordt (3 x); 2. cliënt twijfelt nog of zij in therapie wil gaan (1 x); 3. cliënt/student wil vóór de volgende repetities worden geholpen (1 x); 4. cliënt vertrekt binnenkort naar Nederland en wil graag direct therapie (2 x); 5. cliënt wil anoniem blijven en is bang dat persoonlijke informatie uitlekt (3 x); 6. cliënt is momenteel in Suriname op vakantie en gaat binnenkort weer terug (4 x). Van de 75 aanmeldingen van proefpersonen zijn 68 (ruim 90%) afkomstig van vier therapeuten; drie van hen zijn Hindoestaans (een verpleegkundige, een psychiater en een lerares Spaans); de vierde is een van origine Nederlandse verpleegkundige. 2. Proefpersonen naar leeftijd In Tabel 4.1 zijn de aangemelde proefpersonen naar geslacht en leeftijdscategorie ingedeeld.
Tabel 4.1 Aangemelde proefpersonen (N = 75) naar geslacht en leeftijd in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _____________________________________________________________________________ leeftijd pp 15 – 19 20 – 29 30 – 39 40 – 49 50 – 59 > 60 totaal in % _____________________________________________________________________________ vrouwen
5
17
16
12
10
2
62
82,7
mannen 1 6 1 4 1 13 17,3 _____________________________________________________________________________ totaal 5 18 22 13 14 3 75 _____________________________________________________________________________ pp = proefpersoon
Zoals blijkt uit Tabel 4.1 is het aantal aangemelde vrouwelijke proefpersonen aanzienlijk groter (82,7%) dan het aantal mannen (13,3%). De jongste deelnemer was een meisje van 17 jaar. De oudste een vrouw van 71. Het aandeel vrouwen in de populatie is verhoudingsgewijs groter dan in de door mij in Nederland uitgevoerde onderzoeken stemmenhoren (68%: zie hoofdstuk 5), alsmede in het satisfactieonderzoek (63%: zie bijlage A). Beïnvloedende factoren kunnen zijn de therapeutverhouding man - vrouw (respectievelijk 1 om 10) en een mogelijke aarzeling van sommige mannen om bij een vrouw in therapie te gaan. Ten aanzien van de leeftijdscategorieën zijn er ook enige verschillen tussen dit Surinaamse onderzoek en de in Nederland verrichte onderzoeken. In het satisfactieonderzoek (bijlage A), een qua type populatie overeenkomend onderzoek met het onderhavige, was 67% van de proefpersonen te vinden in de leeftijdscategorie 30 tot 50, en bijna 18% in de leeftijdscategorie 15 tot 30. In Tabel 4.1 blijkt de categorie 30 tot 50 jaar minder groot (ruim 46%), maar is het aandeel jongere proefpersonen groter (ruim 30%).
69
3. Proefpersonen naar etnische achtergrond De man - vrouw verhouding bij de proefpersonen kan ook worden bezien op basis van etnische groeperingen bij de aanmelding, hetgeen in Tabel 4.2 tot uiting komt. Tabel 4.2 Aangemelde proefpersonen (N = 75) naar etnische achtergrond in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _________________________________________________________________________________________ Etn groep Hindoestaan Creool Indiaan Chinees Javaan gemengd totaal __________________________________ ______________________________________________________ vrouwen 22 17 3 3 4 13 62 mannen 5 3 1 4 13 _________________________________________________________________________________________ totaal 27 20 3 4 4 17 75 in % 36 26,7 4 5,3 5,3 22,7 _________________________________________________________________________________________
Van de aangemelde proefpersonen heeft 36% een Hindoestaanse achtergrond, zo blijkt uit Tabel 4.2. Zij vormen een meerderheid, tegenover 26,7% Creools. Hier kan het aanbod van merendeels Hindoestaanse therapeuten een rol hebben gespeeld. In onderstaande subparagraaf 5 en in Tabel 4.4 wordt ingegaan op de keuze van de proefpersonen en hun eventuele voorkeur voor een therapeut met een gelijke etnische achtergrond. De opgave van de etnische achtergrond van de proefpersonen is afkomstig van de proefpersonen zelf, gedaan bij interview T1. 4. Proefpersonen naar religie Aan de proefpersonen is in interview T1 tevens gevraagd naar hun religie. In Tabel 4.3 zijn de data daarover weergegeven. Tabel 4.3 Aangemelde proefpersonen (N = 75) naar religie in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname ____________________________________________________________________ religie Hindu Islam Christelijk Rooms katholiek geen totaal ____________________________________________________________________ vrouwen
13
8
21
13
7
62
mannen 4 6 1 2 13 ____________________________________________________________________ totaal 17 8 27 14 9 75 in % 22,6 10,6 36 18,7 12 _____________________________________________________________________
Een deel van de Hindoestanen in Suriname en in het onderzoek heeft als religie het Hindoeïsme en een ander deel de Islam. De Javaanse deelnemers zijn allen Islamieten. In het onderzoek participeerden geen Islamieten van het mannelijk geslacht. Over de reden daarvan kan slechts worden gespeculeerd. 5. Therapeutkeus van proefpersonen De vraag of de proefpersonen in dit onderzoek een van hun eigen etnische achtergrond afwijkende therapeut kiezen wordt in Tabel 4.4 belicht. Aan therapeut nr. 1 (Hindoestaans) is de vraag voorgelegd of zij ervaring heeft met een bij cliënten bestaande voorkeur. Haar antwoord op deze vraag luidde: ‘in mijn praktijk merk ik niet dat ik cliënten krijg van een bepaalde etnische groep. Ik heb wel de indruk dat bepaalde therapeuten wel meer cliënten aantrekken uit de etnische groep waartoe zijzelf behoren. Over het algemeen is mijn ervaring (niet alleen als het
70
gaat om het kiezen van een therapeut, maar ook bij het kiezen van een huisarts, architect, jurist e.d.) dat nog al wat mensen het liefst naar iemand toegaan die van dezelfde etnische komaf is, alhoewel ik dat niet in cijfers kan uitdrukken. Vroeger kwam dat wel vaker voor dan nu’. In de eerste rij van Tabel 4.4 worden de etnische groepen van de proefpersonen aangegeven. Voor de groep Hindoestanen is een onderscheid gemaakt tussen de bij hen meest voorkomende religies: Hindoeïsme en Islam. In de eerste kolom zijn de therapeutnummers vermeld. Hun etnische achtergrond is omschreven in § 4.5.1. Alleen de Hindoestaanse therapeute nummer 3 heeft als religie de Islam.
Tabel 4.4 Therapeutkeus van proefpersonen (N = 75) naar etnische achtergrond in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _________________________________________________________________________________________ etnische Hindoestaans Creools Indiaans Chinees Javaans gemengd Nederlands totaal groep pp religie hindu islam _________________________________________________________________________________________ Th. 1 6 1 5 1 1 2 2 18 Th. 2 4 1 8 3 1 17 Th. 3 5 1 3 1 2 12 Th. 4 2 2 2 1 2 2 1 12 Th. 5 1 2 1 4 Th. 6 2 2 4 Th. 7 1 1 1 3 Th. 8 2 2 Th. 9 1 1 Th. 10 1 1 Th. 11 1 1 _________________________________________________________________________________________ totaal 21 7 22 3 3 4 10 5 75 in % 28 9,3 29,3 4 4 5,3 13,3 6,6 _________________________________________________________________________________________ Th. 1, 2, 3, 6, 9: Hindoestaanse therapeuten; Th. 4 en 5: Nederlandse therapeuten; Th. 7 en 10: Creoolse therapeuten; Th. 8 en 11: Chinese therapeuten pp = proefpersoon
De cijfers in Tabel 4.4 geven aan dat zeventien van de tweeëntwintig Creoolse proefpersonen zich hebben gemeld bij Hindoestaanse therapeuten. Acht van de achtentwintig Hindoestaanse proefpersonen kozen voor een niet Hindoestaanse therapeut. Gezien de geringe participatie van Creoolse therapeuten is weinig te zeggen over een voorkeur van cliënten. Wel over de keuze rekening houdend met het aanbod van therapeuten. Het aantal Creoolse proefpersonen bij Hindoestaanse therapeuten wijst niet op aarzeling in die groep ten aanzien van de keus van een therapeut met een andere etnische achtergrond. 6. Proefpersonen en aangemelde klachten Zowel aan de therapeut als aan de interviewer konden 75 proefpersonen hun klachten melden en daarbij de ernst, variërend van niet tot zeer ernstig, aangeven. Uitgaande van hun verwoording van de klachten en de registratie daarvan door de interviewers en therapeuten zijn de in Tabel 4.5 genoemde klachten voor therapie aangeboden. Het gemiddeld aantal klachten per proefpersoon bedraagt 1,3. In 12% van de gevallen werd opgegeven: niet ernstig; in 47 % ernstig en in 41% zeer ernstig.
71
Tabel 4.5 Aangeboden klachten door proefpersonen (N = 75) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname ____________________________________________________________________ type klacht of probleem aantal malen in % aangemeld ____________________________________________________________________ relatieproblemen 22 23 lichamelijke klachten* 21 22 angstgevoelens (w.o. faalangst, agorafobie, claustrofobie) 17 18 prikkelbaarheid, agressiegevoelens 8 8 seksueel misbruik 5 5 lage eigendunk 4 4 depressiviteit 3 3 slaapproblemen 3 3 allergie (stof) 3 3 gevoelens van eenzaamheid of onzekerheid 4 4 uitblijven van zwangerschap 2 2 diverse klachten en problemen 4 4
___________________________________________________ totaal 96 _____________________________________________________________________ * hoofdpijn, migraine: 6; chronische rug- en onderrugpijnen: 6, diabetes: 2. muliple sclerose: 1; pijnen of kramp in de ledenmaten: 2; astma, ademhalingsproblemen, hyperventilatie: 3; diverse lichaamspijnen: 1
Zoals blijkt uit Tabel 4.5 zijn de meest voorkomende klachten in dit onderzoek relatieproblemen, lichamelijke klachten en angstgevoelens. Het aantal proefpersonen in dit onderzoek met relatieproblemen en hun keus voor reïncarnatietherapie is opmerkelijk. Een belangrijke vraag daarbij is: wanneer wordt een probleem een relatieprobleem genoemd. In reïncarnatietherapie wordt aangenomen dat mensen te maken hebben met levensdomeinen, door Van der Maesen & Bontenbal (2002, p. 80) als volgt omschreven: ‘die domeinen kunnen worden getypeerd als de gebieden waarmee verbindingen worden aangegaan én ervaren: ze zijn voor het leven en de ontwikkeling van de mens essentieel en onder te verdelen in het ervaren van: - verbindingen met jezelf, op mentaal, emotioneel, lichamelijk en/of spiritueel niveau; - verbindingen met anderen op een of meer van de hierboven genoemde niveaus; - verbindingen met de natuur, met cultuur en met materie. Problemen in het ervaren van verbindingen met jezelf zouden vaak aan de basis staan van problemen in het ervaren van verbindingen met anderen. In de therapie wordt gewerkt aan de verbindingen met jezelf met het oog op het verbeteren van verbindingen met anderen. De aanmelding van soorten klachten en type problemen in het in bijlage A beschreven satisfactieonderzoek, waarin de therapeutdeur eveneens open stond voor allerlei klachten, komt overeen met het onderzoek in Suriname ten aanzien van relatieproblemen en chronisch fysieke klachten. In het satisfactieonderzoek scoorden de angsten/fobieën qua aanmelding hoger dan in het onderzoek in Suriname. 4.5.3 Onderzoeksverloop In het onderzoeksprotocol is vastgelegd dat alle cliënten die zich tijdens de onderzoeksperiode met een hulpvraag bij een in het onderzoek participerende reïncarnatietherapeut melden bij deze een intakegesprek krijgen. Indien zij geschikt worden bevonden om de therapie te ondergaan worden zij bij de onderzoeksleider aangemeld, mits de cliënt daarmee akkoord gaat. De onderzoeksleider maakt vervolgens aan de therapeut bekend in welke van de beide condities (experimentele groep of controlegroep) de betreffende proefpersoon wordt ingedeeld. De therapeut stelt ten slotte de cliënt op de hoogte van de indeling. In Figuur 4.1 is per conditie aangegeven welke ontwikkeling de gehele populatie vanaf het moment van aanmelding heeft doorgemaakt. Daarin is sprake van onderzoeksuitvallers en therapie-uitvallers, begrippen die in hoofdstuk 3 (§ 3.4.3) zijn toegelicht, alsmede van om andere
72
redenen uit het onderzoek verdwenen proefpersonen. Een van die redenen had betrekking op proefpersonen die tijdens de onderzoeksperiode elders therapie ondergingen. Bij hen kan niet worden vastgesteld welke behandeling heeft bijgedragen tot een mogelijke wijziging in het klachtenpatroon. Een andere reden betrof studenten van de derde Surinaamse opleiding reïncarnatietherapie die in leertherapie zijn gegaan bij in 1998 afgestudeerde therapeuten. Vijf studenten zijn door de behandelende therapeut als proefpersonen aangemeld. Omdat zij niet tot de doorsnee cliënten kunnen worden gerekend, met name omdat zij als onderdeel van hun training in therapie zijn gestuurd, zijn zij uit het onderzoek verwijderd. Een laatste categorie uit het onderzoek verwijderde proefpersonen betreft de categorie niet bruikbare dossiers. Een dossier is voor dit onderzoek als niet-bruikbaar aangemerkt als de betreffende cliënt de SCL vragenlijst in de nameting niet of niet volledig heeft ingevuld. Figuur 4.1. Verloop proefpersonen (N = 75) vanaf aanmelding in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _________________________________________________________________________ 75 proefpersonen aangemeld
39 in experimentele groep
3 onderzoeksuitvallers
4 therapie-uitvallers
36 in controlegroep
10 onderzoeksuitvallers
4 therapie-uitvallers
3 andere therapie
2 andere therapie
2 studenten in leertherapie
3 studenten in leertherapie
3 dossiers onbruikbaar
0 dossiers onbruikbaar
24 resteren voor effectmeting
17 resteren voor effectmeting
De cijfers in Figuur 4.1 geven aan dat van de 75 aangemelde proefpersonen dertien (17,3%) niet aan therapie zijn toegekomen. Van deze onderzoeksuitvallers zijn tien terug te vinden in de controlegroep: twee zagen af van therapie in verband met aanstaand vertrek naar Nederland, drie wilden niet wachten en zochten een andere weg voor de aanpak van hun problemen. Een andere cliënt werd na een ongeval in het ziekenhuis opgenomen. De vier overigen verschenen niet voor de eerste behandelsessie en werden door de betreffende therapeut uit het onderzoek teruggetrokken. Door de teleurstelling van sommige proefpersonen over het terechtkomen in de controlegroep is deze groep gevoelig voor onderzoeksuitval, hetgeen het relatief grote aantal uitvallers in de controlegroep kan verklaren. De therapie-uitval (8 = 10,7%) daarentegen is relatief laag, mede in het licht van hetgeen daarover in hoofdstuk 3 is geschreven. De therapieuitvallers zijn evenwichtig verdeeld over beide condities.
73
Na aftrek van onderzoek- en therapie-uitval hebben 54 proefpersonen (72%) een behandeling ondergaan. Na eliminatie van degenen die elders therapie hebben gedaan, van studenten uit de derde opleiding reïncarnatietherapie en van proefpersonen met onbruikbare dossiers resteerden 41 proefpersonen voor een effectmeting. 4.5.4 Scores op de SCL-90 A Voor- en nameting Alle proefpersonen, zowel in de experimentele groep als in de controlegroep, kregen na afloop van het intakegesprek de klachtenlijst SCL-90 mee naar huis om die lijst in te vullen en in een voorgeadresseerde enveloppe naar de onderzoeksleider te sturen of bij haar te bezorgen. De resultaten van deze eerste meting zijn in Tabel 4.6 terug te vinden onder voormeting T1. Na afloop van het overeengekomen aantal behandelconsulten (experimentele groep) of na afloop van de wachtperiode van één maand (controlegroep) werden de proefpersonen voor de tweede keer bezocht door een externe interviewer, die na het interview T2 de klachtenlijst en voorgeadresseerde enveloppe bij hen achterliet, met het verzoek deze lijst in te vullen en naar de onderzoeksleider te sturen. De scores van deze tweede meting zijn weergegeven onder het hoofd nameting T2 in Tabel 4.6. Tabel 4.6 Vergelijking scores op de SCL-90 van de experimentele groep (N = 24) en de controlegroep (N = 17) in voor- en nameting in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _____________________________________________________________________________________ Experimentele groep
Controlegroep
nummer pp. voormetingT1 nameting T2 nummer pp. voormeting T1 nameting T2 _____________________________________________________________________________________ EG01 123 100 CG07 119 117 EG02 111 90 CG09 318 267 EG05 148 92 CG14 239 220 EG06 279 139 CG15 124 112 EG10 193 143 CG28 156 134 EG11 321 122 CG33 146 127 EG12 143 103 CG36 343 300 EG19 92 94 CG37 173 159 EG21 161 106 CG40 105 105 EG22 123 96 CG50 419 380 EG26 215 143 CG51 235 252 EG27 255 122 CG52 300 249 EG31 154 93 CG55 146 113 EG41 149 90 CG56 298 291 EG43 225 117 CG59 184 199 EG47 121 103 CG60 118 98 EG48 285 93 CG66 241 202 EG49 127 105 EG58 129 96 EG61 194 118 EG67 196 110 EG68 280 133 EG69 324 183 EG75 127 117 N 24 24 N 17 17 _____________________________________________________________________________________ µ 186,5 113,3 µ 215,5 195,6 δ 70,7 23,1 δ 93,2 84,2 _____________________________________________________________________________________
74
pp. = proefpersoon. EG = experimentele groep. CG = controlegroep. N = aantal proefpersonen. T1 = interview voorafgaand aan de behandeling. T2 = interview na behandeling resp. na wachttijd µ = gemiddelde score δ = standaarddeviatie
De scores van de proefpersonen in de experimentele groep zijn volgens de gegevens in Tabel 4.6 sinds de behandeling verminderd van 186,5 naar 113,3. Voor tien proefpersonen (42%) in de behandelgroep geldt dat hun klachtenscores zijn verminderd met tenminste één standaarddeviatie van de gehele groep (sd = 70,7). Voor de beoordeling van het verschil in scores van beide groepen is gebruik gemaakt van de Mann-Whitney test, waarvan de resultaten zijn weergegeven in Tabel 4.7. Tabel 4.7 Mann-Whitney test van de scores op de SCL-90 in een voor- en nameting van de experimentele groep (N = 24) en de controlegroep (N = 17) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname. _______________________________________________________________________________ Dimensie
EG VM
CG VM
EG NM
CG NM
δ EG-CG
Z
p
ang
µ. σ
20,5 9,7
23,1 11,7
12,2 3,2
21,8 13,3
7,06
-3.202
.001
ago
µ σ
10,6 4,6
12,2 7,9
7,9 1,7
12,2 7,7
2,69
-2.421
.015
dep
µ σ
36,7 16,1
42,1 19,2
20,3 5,--
37,1 17,2
11.40
-2.637
.008
som
µ σ
23,2 8,6
29,8 14,3
15,3,4
25,6 10,3
3,89
-1.739
.082
idh
µ σ
20,3 8,2
25,4 12,5
12,6 3,8
22,4 11,-
4,67
-2.401
.016
sen
µ σ
40.2 17,7
40,8 18,3
24,3 7,1
37,5 15.5
12,48
-2.971
.003
hos
µ σ
12,3 6,3
14,5 7,3
7,1,5
13,2 6,7
3,96
-2.644
.008
sla
µ σ
5,8 3,-
7.6 4.1
3,3 0,8
7.4 3.9
2.21
-2.374
.018
µ 17,19,9 10,7 18,5 4,96 -3.176 .001 σ 7,2 9,9 2,3 8.4 _______________________________________________________________________________ ovr
µ. 186,5 215,5 113,3 195,6 53,31 -3.467 .001 σ 70,7 93.2 23,1 84,2 N 24 17 24 17 _______________________________________________________________________________ tot
Afkortingen dimensies: ang = angst; ago = agorafobie; dep = depressie; som = somatische klachten; ing = insufficiëntie van denken en handelen; sen = wantrouwen en interpersoonlijke sensitiviteit; hos = hostiliteit; sla = slaapproblemen µ = gemiddelde score van de gehele groep of populatie σ = standaarddeviatie EG = experimentele groep CG = controlegroep VM = voormeting NM = nameting δ = verschil tussen de gemiddelden (VM/EG – NM/EG –VM/CG – NM/CG) Z = toetsingsgrootheid om verschil tussen groepen uit te drukken P = p-waarde = overschrijdingskans van de toetsing
Zoals in hoofdstuk 3 is uiteengezet wordt de cut-off score als grens van wel of niet significant van de verschilscores tussen groepen gewoonlijk gesteld op een p-waarde van .05. De in Tabel
75
4.7. gevonden p-waarden zijn op alle dimensies, met uitzondering van som (= somatische klachten) lager dan .05 en kunnen derhalve als significant tot zeer significant worden aangemerkt. Dit geldt ook voor de totaalscore. De significantie blijkt ook uit de Z-waarden: als deze waarde >= 1.97 dan is de uitkomst significant. B Voormeting en follow-upmeting Het effect van de therapie kan ook worden beschouwd op basis van de scores van alle proefpersonen vóór en na de behandeling. Door de scores van de SCL-90 van de proefpersonen bij wie interview T3 kon worden afgenomen, komen cijfers beschikbaar die zijn verwerkt in Tabel 4.8. Daarin zijn de scores bijeengebracht van de experimentele groep (N= 20) én van de controlegroep (N = 12) in de voormeting en in de laatste nameting, gemiddeld 20 weken na therapiebeëindiging. Alle proefpersonen hebben dan therapie gehad.
Tabel 4.8 Vergelijking van de scores op de SCL-90 in voor- en follow-upmeting van de experimentele groep ( N = 20) en de controlegroep ( N = 12) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname. _____________________________________________________________________________________ experimentele groep controlegroep ______________________________________________________________________________________ nummer voorfollow-up S nummer voorfollow-up S proefpersoon meting meting proefpersoon meting meting ______________________________________________________________________________________ EG01 123 99 8 CG09 318 210 1 EG02 111 93 4 CG14 239 143 6 EG05 148 92 7 CG15 124 99 4 EG11 321 122 4 CG28 156 109 * EG12 143 105 6 CG33 146 112 7 EG19 92 90 3 CG37 173 145 3 EG21 161 90 3 CG40 105 96 5 EG22 123 91 3 CG50 419 306 2 EG26 215 120 4 CG51 235 219 4 EG27 255 113 4 CG55 146 121 3 EG31 154 97 3 CG56 298 246 3 EG41 149 90 6 CG60 118 104 2 EG47 121 93 4 EG48 285 152 4 EG49 127 98 4 EG58 129 92 2 EG61 194 107 7 EG67 196 96 2 EG68 280 99 4 EG69 324 102 8 ______________________________________________________________________________________ N = 20
µ 182,6
µ 102,1
4,5
N = 12
µ 206,4
µ 159,2
3,6**
σ 72,9 σ 15,2 σ 97,1 σ 69,1 ______________________________________________________________________________________ S = aantal sessies * geen opgave ** gemiddeld aantal sessies van 11 proefpersonen µ = gemiddelde score σ = standaarddeviatie follow-upmeting gemiddeld twintig weken na therapiebeëindiging
In Tabel 4.8 is het verschil in resultaat tussen de beide groepen waarneembaar: de proefpersonen in de experimentele groep lijken meer van de therapie te hebben geprofiteerd dan de
76
proefpersonen in de controlegroep. De gemiddelde scores van eerste groep gaat van 182,6 naar 102,1, met een vermindering van de standaarddeviatie van 73 naar 15. De proefpersonen in de controlegroep gaan van 206,4 naar 159,2. Voor alle in T3 nog bereikbare proefpersonen tezamen (N = 32) geldt een gemiddelde reductie van klachtenscores van 191,5 naar 123,5. Twaalf proefpersonen (38%) noteerden twintig weken na therapiebeëindiging een klachtenreductie groter dan één standaarddeviatie (EG: sd 72, CG: sd 97) van de scores in de voormeting. 4.5.5 Scores op de effectvraag Door de interviewer werd aan de proefpersoon na diens behandeling de volgende vraag voorgelegd: in welk opzicht en in welke mate is het probleem of zijn de problemen sinds de behandeling veranderd, en is de verandering een verslechtering of een verbetering, met vijf antwoordmogelijkheden, variërend van ernstig verslechterd tot het probleem is verdwenen. Tijdens interview T3 werden dezelfde vragen gesteld. Op dat tijdstip, gemiddeld twintig weken na afloop van de behandeling, zijn de antwoorden beschikbaar van alle proefpersonen, ook de proefpersonen in de controlegroep voor zover hen een interview T3 kon worden afgenomen. Dat was bij 33 proefpersonen het geval. De antwoordmogelijkheden én de antwoorden zijn samengebracht in Tabel 4.9.
Tabel 4.9 Door proefpersonen (N = 33) gemelde wijziging van het in therapie aangemelde probleem, gemiddeld 20 weken na het einde van de behandeling in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname ________________________________________________________________ probleemwijziging aantal meldingen in % ________________________________________________________________ ernstig verslechterd enigszins verslechterd onveranderd enigszins verbeterd geheel verdwenen nog geen oordeel
0 1 0 18 13 1
0 3 0 54 40 3
________________________________________________ totaal 33 ________________________________________________________________
Volgens de gegevens in Tabel 4.9 melden 31 proefpersonen (94%) gemiddeld twintig weken na afloop van de behandeling een gedeeltelijke verbetering of volledige verdwijning van de in therapie aangeboden problemen. Bij de beoordeling van deze uitkomsten is het van belang te weten dat uit 59 therapeutverslagen en 236 sessieverslagen blijkt dat het gemiddeld aantal behandelconsulten uitkomt op vier met een gemiddelde duur per consult van 127 minuten. Een van de behandelaars kan door haar werkomstandigheden (als psychiater verbonden aan het Psychiatrisch Centrum Suriname) slechts korte sessies doen: het gemiddelde van die sessies in het onderzoek was 55 minuten. Als deze therapeut buiten beschouwing zou blijven, bedraagt de gemiddelde sessieduur, volgens de gegevens uit 47 therapeutverslagen: 145 minuten, overeenkomend met 2 uur en 25 minuten. Helaas is in dit onderzoek de antwoordmogelijkheid grotendeels verdwenen niet geboden. Proefpersonen moesten dan ook een keus maken tussen geheel verdwenen en enigszins verbeterd. De klachten waarmee de dertien proefpersonen die in T3: problemen geheel verdwenen hebben gemeld in therapie zijn gekomen worden hieronder weergegeven (opgave van de proefpersonen aan interviewer in T1). Voor de behaalde scores op de vragenlijsten wordt verwezen naar de vignetten in § 4.5.8. 1. cliënt 02: stress en seksuele problemen 2. cliënt 11: chronisch fysieke problemen
77
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
cliënt 12: relatieproblemen, gebrekkig zelfbeeld cliënt 21: chronische hoofdpijnklachten, agressie cliënt 22: faalangst, concentratieproblemen cliënt 26: onderrugpijn, drankverslavingsproblemen cliënt 31: chronische maagklachten, nare dromen, agressie cliënt 41: relatieproblemen, afwijzing cliënt 48: jeugd- en relatieproblemen cliënt 58: onregelmatige menstruatie, chaotisch cliënt 60: incest, relatieproblemen cliënt 67: angstgevoelens en last van vernedering cliënt 68: chronische maagpijn, gebrekkig zelfbeeld, verlatingsangst
4.5.6 Oordeel van de therapeut over het therapieresultaat In de vragenlijst voor de therapeut komt een satisfactievraag voor in de volgende bewoording: Hoe tevreden is naar uw mening de betreffende cliënt over de therapie die u hebt gedaan? Bij 35 van de 41 in het onderzoek overgebleven proefpersonen is door de betreffende therapeut verslag gedaan en de betreffende vraag beantwoord. Van deze 35 proefpersonen waren naar het oordeel van de therapeut 22 (63%) zeer tevreden, 11 (31%) tamelijk tevreden, 2 (6%) niet tevreden en niet ontevreden. Zoals blijkt uit de gegevens in de volgende paragraaf is het percentage “heel tevreden” proefpersonen naar hun eigen oordeel (70%) nog iets gunstiger dan door de therapeuten werd verondersteld. 4.5.7
Satisfactiemeting
Aan de proefpersonen zijn door de interviewers zowel tijdens interview T2 als tijdens interview T3 vijf vragen voorgelegd die een indruk moeten geven van hun tevredenheid over de behandeling met reïncarnatietherapie en van hun oordeel over het resultaat van die behandeling. Bij T3, gemiddeld twintig weken na afloop van de behandeling, komen de antwoorden beschikbaar van de proefpersonen uit beide groepen. T3 is afgenomen bij 33 proefpersonen. De betreffende vragen zijn bij de tabellen 4.10, 4.11 en 4.12 weergegeven. De antwoordmogelijkheden en de antwoorden zijn verwerkt in deze tabellen. 1. Hoe tevreden bent u over de past life therapie die u hebt gehad? Tabel 4.10 Mate van tevredenheid van proefpersonen (N = 33) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname ________________________________________________________ mate van tevredenheid aantal in % ________________________________________________________ heel tevreden 23 70 tamelijk tevreden 8 24 niet tevreden niet ontevreden 2 6 zeer ontevreden 0 0 _________________________________________________________ totaal 33 _________________________________________________________
Er is een ruime mate van tevredenheid volgens de cijfers in Tabel 4.10. Die tevredenheid is tot uiting gebracht gemiddeld 20 weken na therapiebeëindiging. In die fase zijn de proefpersonen in de gelegenheid geweest na te denken over de therapie en het nog resterende effect na die periode. Het good-bye effect is vervaagd en het leven heeft zijn gewone gang genomen. In dit licht is de aanduiding “heel tevreden” van 23 proefpersonen (70%) opmerkelijk.
78
2. Als u meer therapie nodig hebt en daarnaar op zoek zou gaan, zou u dan dezelfde therapie kiezen, bijvoorbeeld bij dezelfde of een andere past life therapeut? Zoals eerder in Tabel 4.8 is gebleken hebben negen van de 33 in T3 geïnterviewde proefpersonen (27%) meer dan vier sessies gedaan; dat waren vervolgsessies na afloop van de voor het onderzoek geldende aantal sessies. In Tabel 4.11 zijn de reacties op vraag 2 bijeengebracht. Tabel 4.11 Keuze voor vervolg met reïncarnatietherapie van proefpersonen (N = 33) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname ______________________________________________________________ keuze voor vervolgsessies aantal in % ______________________________________________________________ neen, beslist niet 2 6 neen, waarschijnlijk niet 0 0 waarschijnlijk wel 6 18 ja, beslist wel 25 76
_______________________________________________ totaal
33
_______________________________________________ De belangstelling voor de therapie is bij 31 proefpersonen (94%) nog aanwezig. Van hen is 76% voornemens in voorkomende gevallen “beslist wel” van de therapie gebruik te maken. Ook deze keus is gedaan gemiddeld twintig weken na de beëindiging van de behandeling. 3. Zou u familieleden, vrienden en kennissen met soortgelijke problemen de behandeling met past life therapie aanbevelen? Tabel 4.12. Aanbeveling aan derden van proefpersonen (N = 33) voor het ondergaan van reïncarnatietherapie in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname _____________________________________________________________
therapie aan te bevelen
aantal in % _____________________________________________________________ ja 32 97 neen 0 0 geen antwoord 1 3
______________________________________________ totaal 33 _____________________________________________________________
De cijfers in Tabel 4.12 geven aan dat tweeëndertig proefpersonen (97%) niet aarzelen om de therapie aan te bevelen aan familieleden en vrienden. 4 en 5. In een tweetal vragen werd door de interviewer geïnformeerd naar de waardering van de proefpersonen voor de behandeling en van de therapie in het algemeen. Gevraagd werd die waardering uit te drukken in een cijfer. De interviewer gebruikte daarbij de volgende tekst: Ik verzoek u waarderingscijfers tussen nul en tien te geven, een soort rapportcijfer dus, voor enkele zaken die u in dit onderzoek hebt meegemaakt. Vraag A: Welk cijfer geeft u aan de manier waarop met u therapie is gedaan? Vraag B: Welk cijfer geeft u aan past life therapie zoals u dat hebt ervaren? In de cliëntvignetten (§ 4.5.8) zijn de waarderingscijfers voor beide vragen weergegeven. Het gemiddelde waarderingscijfer van de cliënten in de experimentele groep (N = 24) ten tijde van T2 (direct na de behandeling) bedroeg 8,6 op vraag A en 8,7 op vraag B. Het gemiddelde cijfer
79
van alle proefpersonen ten tijde van T3 (N = 32) was op vraag A: 8,7 en op vraag B: 8,6. Vraag A had betrekking op de manier waarop de therapeut de behandeling heeft verricht en is indirect een waarderingscijfer voor de therapeut, diens aandacht en uitvoering. Vraag B was gericht op de therapie in het algemeen. Het aantal antwoorden in T2 is geringer dan in T3 omdat ten tijde van interview T2 alleen aan de behandelde proefpersonen (experimentele groep) het waarderingscijfer kon worden gevraagd. De proefpersonen in de controlegroep hadden op dat tijdstip nog geen behandeling gehad. 4.5.8 Cliëntvignetten De proefpersonen in dit onderzoek kregen individuele therapie en worden hieronder beschouwd op hun individuele oordeel over het resultaat van de behandeling die zij hebben ondergaan. In de beschrijving van dit onderzoek is gekozen voor cliëntvignetten, omdat daarin de individuele resultaten van het onderzoek tot uitdrukking komen. Door de vermelding van de etnische achtergrond van de therapeut én van de cliënt komen ook de etnische aspecten van het onderzoek in beeld. Een manier om zicht te krijgen op de klinische relevantie van een individuele therapie is het verzamelen en publiceren van de ervaringen van degenen die therapie hebben ondergaan, uit interviews en uit verslagen van de behandelaars. Van belang voor de beoordeling van het effect van de therapie is ook de vermelding van de ingebrachte problemen en die te vergelijken met de scores op de klachtenlijsten, vooraf en achteraf. Cliëntvignetten lenen zich voor een dergelijke benadering. Voor zover daarover gegevens beschikbaar zijn wordt in onderstaande vignetten een beknopte karakteristiek van de proefpersoon en de aangemelde klachten gegeven. Vervolgens wordt het oordeel van de proefpersoon over het resultaat van de behandeling in relatie tot de aangemelde klacht vermeld. Dat oordeel komt tot uiting in de ingevulde klachtenlijst en in de antwoorden op de vragen in interviews, afgenomen door studenten aan de Medische Faculteit van de Anton de Komuniversiteit te Paramaribo. Bij de nummers van de proefpersonen (PP) staat de E voor experimentele groep en C voor controlegroep. Niet opgenomen zijn de vignetten van een vijftal proefpersonen, van wie onvoldoende gegevens bekend zijn door het ontbreken van de SCL uit T3 én van het interviewverslag T3. De gegevens van en over de sessies zijn overgenomen uit hetgeen de behandelende therapeuten hebben gemeld in de therapeut- en sessieverslagen. In de sessieverslagen werd gerapporteerd over eventuele opgekomen traumatische gebeurtenissen en over de “gebieden van herbeleving” waarin is gewerkt. Een van die gebieden wordt door reïncarnatietherapeuten aangeduid met de term “vorig leven”. Die terminologie is in de vignetten overgenomen met de expliciete kanttekeningen dezerzijds dat van het bestaan van een dergelijk “herbelevinggebied” geen andere aanwijzingen bestaan dan de rapportage van de therapeuten en van de proefpersonen zelf in hun sessieverslagen. Bij de waarderingscijfers wordt de waardering voor de therapeut uitgedrukt bij de aanduiding A in de cliëntvignetten. De waardering voor de kwaliteit van de therapie is te vinden bij de aanduiding B. PP E01 Vrouw, Indiaans, 37 jaar, hbo-opleiding, ongehuwd, meldt zich voor therapie bij een Hindoestaanse therapeute met als klachten/problemen: incestervaring, gevoelens van onzekerheid en snel geïrriteerd raken. Voor deze klachten heeft zij eerder therapie gehad. PP gebruikt medicijnen. Zij krijgt acht sessies van 159 minuten gemiddeld. In zes sessies zijn trauma’s in “vorige levens” opgekomen en herbeleefd. Haar klachtenscores op de SCL verminderen van 123 in T1 naar 100 in T2 en komen in T3 op 99 (minimumscore: 90). PP meldt in T3 een vermindering van klachten, is heel tevreden over de therapie, zou daarvoor weer kiezen als dat nodig was, en kan de therapie aan anderen met soortgelijke problemen aanbevelen. Zij waardeert de therapie in interview T2 met de cijfers 9 (A) en 7 (B) en in T3 respectievelijk met 8 (A) en 8 (B). Haar medicijngebruik is in overleg met de behandelend specialist beëindigd.
80
PP E02 Vrouw, Creools, 40 jaar, hbo-opleiding, samenwonend, ervaart spanningen en stress, alsmede seksuele problemen. Is hiervoor niet eerder behandeld. PP gebruikt geen medicijnen. De Hindoestaanse therapeute doet met PP vier sessies (gemiddeld 150 minuten) en meldt de behandeling van vier traumatische ervaringen, waarvan drie in een “vorig leven”. De SCL toont een licht klachtenpatroon en loopt terug van 111 in T1 naar 93 in T3. PP meldt in T3: problemen geheel verdwenen, zij is heel tevreden over de therapie, vindt die aanbevelenswaardig en waardeert de therapie met twee maal 10 in T2 (zowel voor A als voor B) en twee maal 10 in T3. PP E05 Vrouw, 33, Creools, universitair opgeleid, gehuwd, meldt ernstige fysieke klachten, waaronder vermoeidheid, en relatieproblemen. Zij is hiervoor eerder in behandeling geweest; zij gebruikt ten tijde van de aanmelding geen medicijnen. Zij doet zeven sessies (gemiddeld 152 minuten) bij een Hindoestaanse therapeute; deze rapporteert zes herbelevingen van traumatische ervaringen, waarvan vier in een “vorig leven”. De SCL-scores gaan flink omlaag van 148 in T1 naar 92 in T2 én in T3. PP meldt in T3 problemen verminderd, is heel tevreden over de therapie, die volgens haar aanbevelenswaardig is en in aanmerking komt voor herhaling als dat nodig mocht zijn. Waarderingscijfer twee maal 9 in T2 en twee maal 8 in T3. PP E06 Vrouw, 33, Creools, middelbaar opgeleid, gescheiden, meldt angst voor eenzaamheid en verlating, met name na een echtscheiding, alsmede relatieproblemen. Zij is in behandeling geweest maar gebruikt geen medicijnen. Van de Hindoestaanse therapeute zijn geen bijzonderheden over de sessies ontvangen. De SCL-scores zijn hoog in T1 (279), maar verminderen na de behandeling naar 139 in T2. Van deze PP is geen SCL-lijst in T3 ontvangen. Er is veel vooruitgang geboekt op de dimensie angst, waarvoor hulp werd gezocht: de scores lopen terug van 35 naar 14 (scorebereik maximaal 35 tot minimaal 10). PP meldt vermindering van klachten, is heel tevreden over de therapie, kan die aanbevelen en zou daarmee beslist doorgaan indien dat nodig zou zijn. Zij waardeert in interview T2 zowel de therapeut als de therapie met het cijfer 7. PP C09 Vrouw, 47, Creools, middelbaar opgeleid, samenwonend, meldt chronische fysieke klachten, zowel in rug, hoofd als aan spieren en is daarvoor behandeld. Er is één sessie gedaan (150 minuten) bij een Hindoestaanse therapeute. Daarin is een traumatische ervaring in dit leven opgekomen en herbeleefd. In onderling overleg is besloten de behandeling op een ander tijdstip voort te zetten. PP gebruikt diverse medicijnen. De SCL-scores zijn in de wachtperiode teruggelopen van 318 in T1, naar 267 in T2 en komen na de behandeling uit op 210 in T3. PP meldt vermindering van klachten, is na één sessie niet geheel tevreden over de therapie, al zou zij die waarschijnlijk wel voortzetten als daaraan behoefte bestaat. PP heeft op eigen initiatief het medicijngebruik gestopt. Waarderingscijfers na een sessie in:T3: A: 6, B: 6. PP E10 Vrouw, 46, van Nederlandse origine, middelbaar opgeleid, ongehuwd, krijgt therapie in vier sessies van gemiddeld 120 minuten van een therapeute van eveneens Nederlandse origine, voor relatieproblemen en allergie. Ze heeft daarvoor eerder therapie gehad. Zij gebruikt geen medicijnen. In alle sessies is een traumatische ervaring opgekomen; twee ervan in een “vorig leven”. De scores op de SCL verminderen van 193 in T1 naar 143 in T2. Het SCL vragenformulier in T3 is niet ingeleverd. PP is zeer tevreden over de therapie, meldt vermindering van klachten en acht de therapie aanbevelenswaardig voor anderen met soortgelijke klachten. De therapeut (A) wordt
81
gehonoreerd met het waarderingscijfer 10 in zowel T1 als in T2 en de kwaliteit van de therapie met twee maal 8. PP E11 Deze 26-jarige Hindoestaanse vrouw is middelbaar opgeleid en leeft momenteel in concubinaat. Voor lichaamspijnen, het uitblijven van een gewenste zwangerschap en faalangst ondergaat zij bij een Hindoestaanse therapeute vier sessies van gemiddeld 150 minuten. In twee sessies zijn ervaringen uit ”vorige levens” opgekomen. Zij is eerder in behandeling geweest bij een huisarts en een psychiater en gebruikt diverse typen medicijnen. Er zijn vier maal traumatische ervaringen herbeleefd. In de voormeting is de SCL-score 321. Na de behandeling blijken de scores spectaculair te zijn afgenomen (122), hetgeen zich in T3 voortzet (112). Vooral de dimensie angst, de kern van haar hulpvraag, is sterk teruggelopen: van 41 in T1 naar 12 in T2. Ook agorafobie, van 24 naar 11, depressies (van 58 naar 19) en somatische klachten (zie hulpvraag), van 44 naar 18, zijn fors gedaald. PP meldt zowel in T2 als in T3 dat haar klachten geheel verdwenen zijn. Zij is zeer tevreden over de therapie. Zij zou die voortzetten indien nodig en acht de therapie geschikt voor anderen met soortgelijke klachten. PP waardeert de therapeut met twee maal het cijfer 9 en voor de kwaliteit van de therapie geeft zij 9½ in T2 en 10 in T3, waarin PP meldt gestopt te zijn met het gebruik van medicijnen. PP E12 Een 35-jarige vrouw van Nederlandse origine, hbo-opleiding, gescheiden, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute met relatieproblemen en een lage dunk over zichzelf. In zes sessies (150 minuten gemiddeld), zijn vijf maal traumatische ervaringen herbeleefd en bewerkt, waarvan vier in een “vorig leven”. Er zijn geen eerdere behandelingen, noch medicijngebruik gemeld. De SCL-scores in de voormeting dalen van 143 (T1), naar 103 (T3). PP meldt: dat haar klachten verdwenen zijn. Zij is zeer tevreden over de therapie en kan die aanbevelen aan anderen. Als waardering voor A en B wordt in beide interviews het cijfer 9 toegekend. PP C14 Een 44-jarige gehuwde vrouw van gemengd bloed, met kweekschoolopleiding, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute en heeft angstgevoelens (paniekaanvallen, claustrofobie). Zij krijgt zes sessies van gemiddeld 72 minuten. In deze naar de maatstaven van reïncarnatietherapie korte sessies zijn geen “vorige-levenservaringen” opgekomen. PP is eerder behandeld en gebruikt momenteel geen medicijnen. De SCL-scores van deze cliënt dalen van 239 in de voormeting, via 220 in de nameting (na afloop van de wachttijd) naar 143 in T3. PP meldt een vermindering van klachten, is tamelijk tevreden, wil wel doorgaan met de therapie en acht de behandeling aanbevelenswaardig. In T3, vijftien weken nadat de behandeling is beëindigd, worden waarderingscijfers gegeven: A: 8, B: 7½. PP C15 Creoolse vrouw, 57 jaar, middelbaar opgeleid, gehuwd, heeft last van hyperventilatie en lichaamspijnen en meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute, die met haar vier korte sessies doet van gemiddeld 45 minuten. Daarin worden drie traumatische ervaringen in het huidig leven behandeld. Er zijn geen eerdere behandelingen gemeld, wel medicijngebruik. In de voormeting is de SCL-score 124. Via 122 in T2 gaat de score omlaag naar 99. Ondanks de gemelde lichaamspijnen zijn de scores op de dimensie somatische klachten (SOM) voor het begin van de therapie niet hoog (17 bij een scorebereik 60 - 12). Na de therapie is de SOM-score 14. PP meldt dat de problemen zijn verminderd; ook het medicijngebruik is volgens deze proefpersoon ‘beduidend minder geworden’. PP is heel tevreden over de therapie, vindt deze aanbevelenswaardig en waardeert in T3 zowel de therapeut als de therapie met het cijfer 10.
82
PP E19 Man, 52, Chinees, middelbaar opgeleid, gehuwd, meldt zich bij een therapeute van Nederlandse origine. Hij heeft last van ‘verlies van controle over zichzelf’ als op hem wordt gelet, en van stofallergie. In drie sessies van gemiddeld 170 minuten worden drie traumatische gebeurtenissen in “vorige levens” herbeleefd. Er wordt geen eerdere behandeling gemeld, wel gebruik van diverse medicijnen. De SCL-scores zijn laag: in T1 slechts 92 en in T3 de minimumscore van 90. PP doet geen uitspraak over het effect van de behandeling (‘nog niet kunnen controleren’), maar is heel tevreden, wil er eventueel wel mee doorgaan en vindt de therapie aan te bevelen. In T2 wordt voor A het cijfer 9 gegeven, voor B: 10. In T3 twee maal 8. Er wordt geen wijziging in het medicijngebruik gemeld. PP E21 Een ongehuwde Javaanse vrouw, 20 jaar, middelbaar opgeleid, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute en wordt gehinderd door gevoelens van jaloezie, boosheid, alsmede chronische hoofdpijn klachten. Zij is daarvoor niet eerder in behandeling geweest en gebruikt geen medicijnen. Zij doet drie sessies van gemiddeld 80 minuten, uitsluitend in het huidig leven, met herbelevingen van twee traumatische gebeurtenissen. Zij scoort op de SCL in de voormeting 161. Na de behandeling dalen de scores: in T2 106, in T3 90 (minimumscore). In T3 meldt deze proefpersoon dat haar klachten zijn verdwenen. Zij is heel tevreden, zou vermoedelijk weer kiezen voor deze therapie en kan deze aanbevelen aan anderen. Waarderingscijfers: A: 9 in T2 en 8 in T3. Voor de therapie geeft deze proefpersoon resp. 8 en 10. PP E22 Een Hindoestaanse vrouw, 21, studente, ongehuwd, meldt zich bij een Nederlandse therapeute en heeft faalangst en concentratieproblemen. Zij is daarvoor niet eerder behandeld en gebruikt geen medicijnen. Met haar worden drie sessies van gemiddeld 127 minuten gedaan. Daarin komen drie maal traumatische ervaringen op, waarvan twee in een “vorig leven”. De score op de SCL in de voormeting bedraagt 123. In de therapie boekt zij winst: na de behandeling is de SCL-score 96, en in T3: 91. Op de dimensie angst (zie hulpvraag) gaat de score van 15 naar 10 (minimumscore). In interview T3 meldt PP dat haar problemen zijn verdwenen; ze is heel tevreden en zou waarschijnlijk weer in therapie gaan indien dat nodig mocht zijn. PP kan de therapie aanbevelen aan mensen met soortgelijke problemen en geeft als waarderingscijfers in T2 twee maal 9 en in T3: A: 10 en B: 8 PP E26 Hindoestaanse man van 31 jaar, lts-opleiding, gehuwd, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute en heeft last van chronische pijn in de onderrug en een verslavingsprobleem (alcohol). Hij is eerder in behandeling geweest doch gebruikt momenteel geen medicijnen. Hij ondergaat vier sessies van gemiddeld 161 minuten, komt in herbeleving van drie traumatische ervaringen, waarvan twee in een “vorig leven”. Op de SCL is zijn beginscore 215; die score daalt na therapie tot 143 in T2 en 120 in T3. Op alle dimensies van de SCL is sprake van vermindering van klachten. PP meldt aan de interviewer in T3: problemen verdwenen. Hij is zeer tevreden, zou de therapie weer kiezen en vindt deze aanbevelenswaardig. De waarderingscijfers zijn in T2 resp. 9 (A) en 10 (B), en in T3: twee maal 10. PP E27 Hindoestaanse vrouw van 27 volgde een hbo-opleiding en is thans gehuwd. Zij meldt zich bij een Nederlandse therapeute en heeft last van communicatieproblemen en van angst voor afwijzing. Zij is daarvoor niet eerder in behandeling geweest en gebruikt geen medicijnen. Met haar worden vier sessies van gemiddeld 170 minuten gedaan. Daarin komen vier traumatische ervaringen op, waarvan twee in een “vorig leven”. De beginscore op de SCL bedraagt 255. Na de therapie daalt die score naar 122 in T2 tot 113 in T3.
83
PP meldt in T2: probleem verdwenen, doch komt daarop terug in T3: probleem verminderd. Zij is heel tevreden, zou weer voor deze therapie kiezen en kan het anderen aanbevelen. De waarderingscijfers zijn in T2: resp. 9 en 10, en in T3: twee maal 10. PP C28 Een Indiaanse vrouw van 58 jaar genoot alleen lager onderwijs en is thans weduwe. Zij meldt zich bij een Creoolse therapeute. Zij heeft problemen met de verhoudingen in haar gezin en leeft met het idee dat zij door mensen in haar omgeving wordt belemmerd in haar doen en laten. Zij is daarvoor niet eerder in therapie geweest en gebruikt geen medicijnen. Van de sessies zijn door de therapeut geen verslagen ingediend. De beginscore op de SCL bedraagt 156. Na de behandeling is die score gedaald naar 109 (T3). PP meldt in T3: problemen verminderd; zij is heel tevreden over de therapie, zou die opnieuw kiezen als dat nodig mocht zijn, en kan de therapie aan anderen aanbevelen. Haar waarderingscijfers in T3 zijn resp. 8 (A) en 10 (B). PP E31 Chinese vrouw van 33, heeft een vwo-opleiding, is gehuwd en krijgt drie sessies bij een Hindoestaanse therapeute. De sessies duren gemiddeld 135 minuten. Zij heeft veel last van maagpijn, terugkerende dromen en voelt zich agressief. Zij is hiervoor niet eerder behandeld en gebruikt geen medicijnen. In de sessies komen traumatische ervaringen in het huidig leven naar boven. De beginscore op de SCL bedraagt 154. Na de therapie is de score teruggelopen naar 93 in T2 en 97 in T3. PP meldt aan de interviewer in T3: problemen verdwenen. Zij is tamelijk tevreden over de therapie en zal die keuze opnieuw maken als dat nodig mocht zijn. De therapie wordt aanbevolen en gewaardeerd met twee maal 8. Als waardering voor de therapeut worden de cijfers 7 in T2 en 8 in T3 gegeven. PP C33 Een in Nederland geboren 50-jarige gehuwde vrouw van gemengd ras; zij heeft een hboopleiding en krijgt therapie van een Nederlandse therapeute: zeven sessies, gemiddeld 182 minuten. Zij heeft relatieproblemen en problemen met dominantie van anderen. Er worden geen eerdere behandelingen, noch medicijngebruik gemeld. Therapeute meldt dat zes maal een behandeling van een trauma heeft plaatsgevonden, waarvan drie in een “vorig leven”. De SCLscore in de voormeting bedraagt 146. Na de behandeling vermindert de score tot 112 in T3. PP meldt aan de interviewer in T3: problemen bijna verdwenen; zij is heel tevreden met de therapie, die zij weer zou kiezen en die zij aan anderen kan aanbevelen. De waarderingscijfers worden in T3 toegekend: twee maal 9. PP C37 Vrouw van 55 van gemengde etnische afkomst, middelbaar opgeleid, gehuwd, wordt behandeld voor jeugdtraumata en relatieproblemen door een Hindoestaanse therapeute in drie sessies van gemiddeld 50 minuten. Er wordt uitsluitend gewerkt in het huidig leven. PP gebruikt medicijnen en heeft als beginscore op de SCL 173. Na de therapie komt de SCL-score op 145 (T3). PP acht haar problemen verminderd, is tamelijk tevreden, en zou waarschijnlijk weer voor deze therapie kiezen. Het medicijngebruik is niet gewijzigd. De waarderingscijfers zijn voor zowel A als B: 9 (T3). PP C40 Ongehuwde Hindoestaanse man van 39, middelbaar opgeleid, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute met relatieproblemen en angst voor afwijzing. In vijf sessies van gemiddeld 135 minuten komen enkele traumatische ervaringen naar boven, maar worden er vooral gesprekken gevoerd en alleen gewerkt in het huidig leven. PP is voor de gemelde problemen niet eerder behandeld en gebruikt geen medicijnen. De scores op de klachtenlijsten zijn mimimaal: op de SCL-90 is de beginscore 105 en de eindscore 96.
84
PP lijkt weinig aan deze behandeling te hebben gehad, hetgeen ook blijkt uit zijn mededeling aan de interviewer: geen wijziging van de problemen. Op de T3 interviewlijst wordt vermeld: niet tevreden, niet ontevreden over de therapie en geen behoefte aan een herhaling van deze behandeling. PP zal de therapie niet aan anderen aanbevelen. Waarderingscijfers: twee maal 5 PP E41 Hindoestaanse man van 33, middelbaar opgeleid, gescheiden, meldt relatieproblemen en afwijzing door vrouwen. Met de Hindoestaanse therapeute doet hij zes sessies van gemiddeld 138 minuten, met drie traumatisch ervaringen in het huidig leven. PP is niet eerder voor de aangemelde problemen behandeld en gebruikt geen medicijnen. De scores op de SCL zijn van 149 in de voormeting gedaald tot 90 (= klachtenvrij) in de beide nametingen T2 en T3. PP meldt aan de interviewer in T3: problemen verdwenen. Hij is heel tevreden, zou terugkomen indien nodig en kan de therapie aanbevelen aan anderen. Voor zowel A als B worden als waarderingscijfers in T2 twee maal 9 en in T3 twee maal 10 gegeven. PP E43 Creoolse man, 41, middelbaar opgeleid, ongehuwd, vraagt hulp voor onrustgevoelens, relatieproblemen en stofallergie en wordt behandeld door een Nederlandse therapeute. Er zijn geen eerdere behandelingen gemeld. PP gebruikt geen medicijnen. In zes sessies van gemiddeld 165 minuten wordt zes maal een traumabehandeling gedaan, alle in het huidig leven. De beginscore op de SCL bedraagt 225. Na de behandeling loopt die score terug naar 117 (T2). De SCL-vragenlijst T3 en het interview T3 ontbreken omdat PP op dat tijdstip in het buitenland was. In T2 heeft hij gemeld: problemen verminderd, tamelijk tevreden over de therapie, die waarschijnlijk weer wordt gedaan als dat nodig zou zijn en die aan te bevelen is. Waarderingscijfers twee maal 8. PP E47 Vrouw van 21 jaar, gemengde etnische achtergrond, middelbaar opgeleid, ongehuwd, heeft extreme angst voor verkrachting en daarnaast problemen zichzelf te uiten. Bij een Hindoestaanse therapeute ondergaat zij vier sessies van een gemiddelde duur van 147 minuten. Daarin is vier maal sprake van traumabehandeling, waarvan twee in een “vorig leven”. PP is niet eerder hiervoor behandeld en gebruikt geen medicijnen. De SCL-score vóór de behandeling bedraagt 121, terwijl deze in T2 is teruggelopen tot 103 en in T3, omstreeks 38 weken later: 93. PP meldt in beide posttherapeutische interviews aan de interviewer dat haar problemen zijn verminderd. Zij is heel tevreden over de behandeling, die zij waarschijnlijk weer zou doen en die zij kan aanbevelen aan anderen. In T2 geeft zij als waarderingscijfers een 9 (A) en een 10 (B). In T3 zijn die cijfers respectievelijk 8 en 9. PP E48 Hindoestaanse studente van 19 jaar, ongehuwd, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute met onverwerkte problemen uit haar jeugd en relatieproblemen. Zij is niet eerder hiervoor behandeld en gebruikt geen medicijnen. In vier sessies (150 minuten gemiddeld), wordt drie maal een traumabehandeling gedaan, alle drie in een “vorig leven”. Zij scoort in de voormeting 285 op de SCL. Na de behandeling lijken alle problemen verdwenen (93 punten in T2), maar na omstreeks 30 weken in T3 is die score omhoog gegaan naar 152. PP meldt aan de interviewer in T3: problemen verdwenen. PP is heel tevreden over de therapie en zou die beslist weer doen als dat nodig zou zijn. De therapie wordt ook aanbevolen aan mensen met soortgelijke problemen. Haar waardering voor de therapeut en voor de therapie wordt uitgedrukt in twee maal 10 in T2 en twee maal 9 in T3. PP E49 Vrouw van 46, gemengde etnische achtergrond, hbo-opleiding, gehuwd, heeft angst in het verkeer, rouwverwerkingproblemen en diverse lichaamspijnen. Zij is voor deze klachten niet eerder in behandeling geweest en gebruikt geen medicijnen. Bij een Hindoestaanse therapeute doet zij vier sessies (gemiddeld: 150 minuten). Daarin wordt drie maal aandacht besteed aan
85
traumaverwerking en komen drie maal “vorige levens” aan de orde. De beginscores op de SCL zijn laag en gaan van 127 in T1 naar 105 in T2 en 98 in T3. PP meldt in T3: problemen verminderd; zij is heel tevreden over de therapie, zou die weer doen indien nodig en kan de behandeling aan anderen aanbevelen. De waarderingscijfers in T1 zijn: A: 8, B: 9, en in T3: A: 9 en B: 8. PP C50 Hindoestaanse vrouw, 43 jaar, hbo-opleiding, gehuwd, heeft last van depressies en boosheid. Zij doet twee korte sessies van gemiddeld 55 minuten bij een Hindoestaanse therapeute. Er wordt geen herbeleving van een traumatische ervaring gemeld. PP is eerder voor gemelde problemen behandeld en gebruikt ten tijde van de aanmelding geen medicijnen. PP scoort aan het begin van haar wachttijd (T1) op de SCL zeer hoog: 419. Op T3, ruim 30 weken na T2, is de SCLscore verlaagd tot 306. PP meldt aan de interviewer (T3) dat de problemen verminderd zijn, dat zij tamelijk tevreden is over de therapie en daarmee wel wil doorgaan. De therapie is naar haar oordeel aan te bevelen. Als waarderingscijfers in T3 krijgt de therapeut het cijfer 10 en de kwaliteit van de therapie het cijfer 7. PP C51 Creoolse vrouw, 58, middelbaar opgeleid, gescheiden, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute. Zij heeft last van depressieve gevoelens en soms suïcidale neigingen, alsmede van agressieve gevoelens. In vier korte sessies (64 minuten gemiddeld) wordt gewerkt in het huidig leven en komen enkele trauma’s aan de orde. Voor haar problemen is PP niet eerder behandeld. Wel gebruikt zij medicijnen. Bij deze cliënte is weinig scorewinst geboekt op de SCL: van 235 in T1 naar 219 in T3. PP meldt een vermindering van haar problemen en een vermindering van medicijnen: (minder pijnstillers, want minder pijn). Zij is heel tevreden over de therapie en zou daarvoor weer kiezen. Zij kan de therapie aanbevelen en waardeert de therapeut met het cijfer 9 en de therapie met het cijfer 10. PP C55 Hindoestaanse vrouw, 28, middelbaar opgeleid, ongehuwd, heeft last van angst in het verkeer, gevoelens van eenzaamheid en vaginale afscheiding. Ze doet drie sessies bij een Nederlandse therapeute: gemiddelde sessieduur bedraagt 162 minuten. Daarin worden drie traumatische ervaringen herbeleefd, waarvan één in een “vorig leven”. Er worden geen eerdere behandelingen, noch medicijngebruik gemeld. PP heeft een beginscore van 146 op de SCL. Na de wachttijd is de score 113. Na de behandeling loopt die score op naar 121. De score op de angstdimensie (zie hulpvraag) was 16 en verandert weinig: 15. In T3 meldt PP: vermindering van klachten, is heel tevreden over de behandeling en acht herhaling zeker mogelijk én aanbevelenswaardig voor anderen. Waarderingscijfers: A: 10, B: 8. PP E58 Javaanse vrouw, 32, middelbaar opgeleid, leeft in concubinaat. Zij meldt onregelmatige menstruatie en wanorde in haar leven door eigen gemakzucht. Ze is voor menstruatieklachten bij een huisarts in behandeling geweest, maar gebruikt bij aanmelding geen medicijnen. Bij een Nederlandse therapeute doet PP twee sessies (175 minuten gemiddeld) met daarin twee traumatische ervaringen en een “vorig leven”. PP heeft een lage beginscore op de SCL: 129, die verder omlaag gaat naar 96 in T2 en 92 in T3 en is dus nagenoeg klachtenvrij. PP meldt aan de interviewer in T3, zestien weken na T2: problemen verdwenen. Zij is heel tevreden over de therapie, zou daarvoor opnieuw kiezen en raadt anderen aan die ook te ondergaan. Als waarderingscijfers in beide metingen wordt vier maal 10 gegeven. PP C60 Creoolse vrouw, 51, middelbaar opgeleid, ongehuwd, meldt jeugdproblemen (incest) en relatieproblemen. Er worden geen eerdere behandelingen, noch medicijngebruik gemeld. In
86
twee sessies (145 minuten) bij Nederlandse therapeute worden twee trauma’s in het huidig leven behandeld. De beginscore op de SCL gaat omlaag van 118 in T1 naar 104 in T3. Aan de interviewer in T3, 23 weken na T2, meldt PP: problemen verdwenen. Zij is heel tevreden over de therapie, zou die indien nodig weer doen en kan anderen de behandeling aanraden. Voor zowel de therapeut als de kwaliteit van de therapie geeft PP het cijfer 9. PP E61 Man, Hindoestaan, 32 jaar, vwo-opleiding, gehuwd, heeft relatieproblemen en ervaart stress. Bij een Hindoestaanse therapeute doet hij zeven sessies met een gemiddelde duur van 150 minuten. Daarin is zes maal sprake van een herbeleving van een traumatische gebeurtenis, waarvan twee maal in een “vorig leven”. Er worden geen eerdere behandelingen noch medicijngebruik gemeld. De beginscore van deze proefpersoon op de SCL bedraagt 194. Deze score vermindert naar 118 in T2 en naar 107 in T3. PP meldt een vermindering van problemen, is heel tevreden over de therapie, die hij indien nodig opnieuw zou kiezen en aan anderen kan aanbevelen. Zowel voor de therapeut als voor de therapie geeft hij 8 in T2 en 9 in T3. PP E67 Hindoestaanse vrouw, 29, kweekschoolopleiding, gehuwd, meldt aan de Hindoestaanse therapeute angstgevoelens en gevoelens van vernedering. Zij doet twee sessies van 150 minuten ieder. Daarin is een traumatische ervaring in het huidig leven behandeld. Er wordt geen eerdere behandeling, noch medicijngebruik gemeld. PP heeft een beginscore op de SCL van 196. Na de behandeling loopt deze score terug naar 108 in T2 en 96 in T3. In T3, twaalf weken na T2, meldt PP dat haar problemen zijn verdwenen. Zij is tamelijk tevreden over de therapie, die zij opnieuw zou kiezen en die zij kan aanbevelen aan anderen. Als waarderingscijfers wordt vier maal het cijfer 9 gegeven. PP E68 Een 25-jarige vrouw van gemengde etnische afkomst, middelbaar opgeleid, ongehuwd, meldt zich bij een Hindoestaanse therapeute met chronisch maagklachten, gevoelens van minderwaardigheid en angst voor verlating. Zij is voor deze problemen niet eerder in behandeling geweest en gebruikt geen medicijnen. Zij doet vier sessies van (gemiddeld) 143 minuten en ervaart daarin vier maal een traumatische gebeurtenis, waarvan een in een “vorig leven”. PP scoort in T1: 280 op de SCL. Na vier sessies is die score 133. De score neemt in de 13 weken na T2 verder af: 99. Aan de interviewer in T3 meldt PP: problemen verdwenen. Toegevoegd wordt ‘probleem is voor de cliënt geen probleem meer’. Zij is tamelijk tevreden over de behandeling, zou die weer doen indien nodig en kan anderen de therapie aanbevelen. De waarderingscijfers zijn in T2 voor A 7 en voor B 8. In T3 zijn de cijfers voor A en B twee maal 7. PP E69 Creoolse man van 23 jaar, hbo-opleiding, ongehuwd, heeft concentratieproblemen bij zijn studie en relatieproblemen. Hij doet acht sessies bij een Hindoestaanse therapeute (gemiddelde sessieduur 146 minuten) en werkt met haar zes maal aan een traumatische gebeurtenis, waarvan vier in een “vorig leven”. PP is voor de gemelde problemen eerder in behandeling geweest, maar gebruikt geen medicijnen. De beginscore op de SCL is 324. Na de therapie daalt de score aanzienlijk en wel naar 188 en, nadat enkele vervolgsessies zijn gedaan, in T3 naar 102. Aan de interviewer meldt PP in T3: klachten verminderd. Hij is heel tevreden over de behandeling, zou die zonodig weer doen en kan de therapie aan anderen aanbevelen. Zijn waarderingscijfers zijn in T2 twee maal 8 en in T3 twee maal 9. Conclusies uit de cliëntvignetten Naast scores op de klachtenlijst SCL-90 zijn in de 34 cliëntvignetten nog een aantal gegevens vermeld die hieronder worden weergegeven.
87
Schoolopleiding van de proefpersonen Van de vierendertig proefpersonen zijn 13 (38%) hoogopgeleid. Negentien (56%) volgden een middelbare opleiding en 2 (6%) waren lager opgeleid. Aantal en duur van de sessies In de 34 in de cliëntvignetten beschreven behandelingen zijn van 32 therapeuten de gegevens over het aantal sessies bekend, dank zij de door hen ingezonden sessieverslagen (TSV). Tezamen deden zij 134 sessies met een totaalduur van 18.825 minuten, overeenkomend met 314 uur therapie en een gemiddelde sessieduur van 140 minuten. Het gemiddelde aantal sessies per behandeling kwam uit op 4,2. Oordeel van de proefpersonen over het resultaat De proefpersonen kregen de gelegenheid in T3, gemiddeld 20 weken na afloop van de behandeling, aan de interviewer te melden hoe hij of zij dacht over het resultaat van de therapie in relatie tot de aangemelde klacht. De antwoorden van 32 proefpersonen zijn verwerkt in Tabel 4.13. Twee proefpersonen gaven er de voorkeur aan hun mening op te schorten. Tabel 4.13 Oordeel van proefpersonen (N = 32) over het therapieresultaat in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname. __________________________________________________________________________ mijn problemen/klachten zijn aantal in % __________________________________________________________________________ geheel verdwenen 13 41 verminderd
18
56
niet gewijzigd 1 3 __________________________________________________________________________ totaal 32
_____________________________________________________________
Dertien proefpersonen (41%) hebben blijkens de cijfers in Tabel 4.13 gemiddeld twintig weken na afloop van de behandeling aan de interviewer medegedeeld dat zij dank zij die behandeling geen last meer hebben van hun in therapie aangeboden problemen. Dit resultaat is tot stand gekomen in een (gemiddeld) aantal sessies van 3,6 en dus onder het gemiddelde van de gehele groep van proefpersonen (4,2). Een afzonderlijk voor deze proefpersonen gemaakte berekening toont dat zij 6710 minuten therapie in 47 sessies hebben gehad, overeenkomend met een gemiddelde sessieduur van 143 minuten. Dat is iets langer dan alle anderen, die tezamen 12.115 minuten therapie hebben gehad in 87 sessies, met een gemiddelde therapieduur van 139 minuten. Werken in huidig en “vorig leven” Uit de therapie sessieverslagen van de therapeuten kan worden afgeleid dat er in 19 (59%) van de 32 behandelingen en in 48 (35%) van de 137 sessies sprake is geweest van werken aan een trauma in een “vorig leven”. Bij acht (61%) van de 13 proefpersonen die hebben opgegeven ‘klachten geheel verdwenen’ zijn sessies met zogenoemde vorige levens voorgekomen. Hetgeen inhoudt dat bij vijf proefpersonen de klachteneliminatie zich heeft voltrokken zonder herbelevingen in “vorige levens”. Waardering voor de behandeling In Tabel 4.14 is aangegeven de mate van tevredenheid van de 34 geïnterviewde proefpersonen over de behandeling. Deze opgave werd gedaan aan de interviewers in T3, gemiddeld 20 weken na afloop van de behandeling.
88
Tabel 4.14 Mate van tevredenheid van proefpersonen (N = 34) over het resultaat van de behandeling in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname. __________________________________________________________________________ mate van tevredenheid aantal in % __________________________________________________________________________ zeer tevreden 25 73,5 tamelijk tevreden
7
20.5
niet tevreden niet ontevreden
1
3
niet tevreden 1 3 __________________________________________________________________________ totaal 34
_____________________________________________________________
De cijfers in Tabel 4.14 tonen bij 25 proefpersonen (73,5%) een grote mate van tevredenheid over de behandeling in reïncarnatietherapie. Elf van hen hebben gemeld “klachten geheel verdwenen” (Tabel 4.13). De overige veertien komen uit de groep van achttien die “klachten verminderd” opgaven. Waarderingscijfers voor therapeut en therapie De laatste in de interviews T2 en T3 door de interviewers gestelde vraag had betrekking op het geven van waarderingscijfers, voor zowel de therapeut als voor de therapie. In totaal werden 111 cijfers gegeven door 32 proefpersonen. Deze cijfers zijn samengebracht in Tabel 4.15. Tabel 4.15 Waarderingscijfers voor therapeut en therapie van proefpersonen (N = 32) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname. _______________________________________________________________ waarderingscijfer aantal _______________________________________________________________ 10 29 9½ 1 9 39 8 26 7½ 2 7 8 6 2 5 4 ____________________________________________ gemiddeld 8.7 totaal 111
____________________________________
De scores in Tabel 4.15 tonen een grote waardering voor zowel de therapeut als voor de therapie. Van de 11 uitgedeelde cijfers waren 95 (86%) een acht of hoger. Resultaten per etnische groepering Uit de cliëntvignetten kunnen de resultaten per sekse en per etnische groep worden geput. Dat geeft een indruk van de eventuele verschillen tussen mannen en vrouwen alsmede tussen onderscheiden etnische groeperingen ter zake van de werkzaamheid van de therapie. Hindoestaanse vrouwen: 7 Deze 7 vrouwen deden gemiddeld 3,1 sessies; vijf kwamen in een of meer zogenoemde vorige levenservaringen. Vijf vrouwen waren heel tevreden en twee tamelijk tevreden. Vier van hen meldden: klachten verdwenen, drie meldden klachten verminderd. Hindoestaanse mannen: 4
89
Deze proefpersonen deden gemiddeld 5,5 sessies; twee kwamen in “vorige levens”. Drie waren heel tevreden, één was niet tevreden. Twee meldden: klachten verdwenen, één gaf aan: klachten verminderd. De vierde schortte zijn oordeel op. Creoolse vrouwen: 7 Deze vrouwen deden gemiddeld 3,7 sessies; twee van hen kwamen daarbij in een “vorige levenservaring”. Heel tevreden waren zes en niet tevreden was één proefpersoon. Twee meldden: klachten verdwenen en vijf gaven op: klachten verminderd. Creoolse mannen: 2 Gemiddeld aantal sessies zeven waarin één maal een ervaring in een “vorig leven”. Eén van de mannen is heel tevreden, de ander tamelijk tevreden. Bij beiden zijn de klachten verminderd. Gemengde ethnische herkomst: vrouwen: 6 Aantal sessies gemiddeld 4,7; vier proefpersonen hadden ervaringen in “vorige levens”. Drie van hen zijn heel tevreden, drie zijn tamelijk tevreden Bij een vrouw zijn de klachten verdwenen, vijf meldden klachtenvermindering. Overige vrouwen: 7 Twee Javaanse vrouwen deden 2,5 sessies gemiddeld, één had daarin een ervaring in een “vorig leven”. Twee Nederlandse vrouwen kregen vijf sessies; twee met ervaringen in “vorige levens”. Een Chinese vrouw kreeg drie sessies en bleef in het huidig leven. Van twee Indiaanse vrouwen is van één het aantal sessies bekend: 8 met daarin twee maal een ervaring in een “vorig leven”. Zes waren heel tevreden, één was tamelijk tevreden. Bij vier waren de klachten verdwenen, bij drie waren de klachten verminderd. Proefpersoon 34 was een Chinese man die drie sessies deed, een maal in een ervaring in een “vorig leven” terechtkwam, heel tevreden was, maar ten tijde van het laatste interview nog geen oordeel had over het therapieresultaat. 4.6
Discussie
Synopsis van de resultaten. Het effect van reïncarnatietherapie ten opzichte van geen therapie (experimentele groep versus controlegroep) is gemeten met behulp van de Mann-Whitney test op de scores van de SCL-90, hetgeen heeft geleid tot een zeer significant resultaat ten gunste van therapie (p = .001). De klinische relevantie van reïncarnatietherapie kan worden herleid uit de in de cliëntvignetten (§ 4.5.8) vermelde bijzonderheden. Daarin zijn de gegevens vermeld van de vragenlijst SCL-90, alsmede van de afgenomen interviews. De belangrijkste gevolgtrekkingen daaruit zijn: - de klachtenscores van de 24 proefpersonen in de experimentele groep namen af tussen vooren eerste nameting van 186,5 (SD 70,7) naar 113,3 (SD 23,1). De scores van de controlegroep (N = 17) waren 215,5 (SD 93,2) in de voormeting en 195,6 (84,2) aan het einde van de wachttijd; de scores van alle proefpersonen vóór- en na de therapie, gemeten gemiddeld twintig weken na therapiebeëindiging zijn respectievelijk 191,5 en 123,5, een substantiële vermindering van klachten derhalve; - dertien proefpersonen (41%) hebben tijdens het laatste interview, gemiddeld 20 weken na therapiebeëindiging gemeld: klachten geheel verdwenen; achttien (56%) meldden: klachten verminderd. Twee proefpersonen hebben hun oordeel opgeschort en willen het effect langer afwachten; - genoemde dertien behandelingen met als eindresultaat klachten verdwenen werden gedaan in gemiddeld 3,6 sessies met een gemiddelde duur van 144 minuten. Acht (62%) van de dertien cliënten ervoeren een gebeurtenis in een “vorig leven”. Met de vijf overigen is gewerkt in dit leven. Het resultaat werd behaald in de behandelingen van drie Hindoestaanse en twee Nederlandse therapeuten. - vijfentwintig proefpersonen (73,5%) meldden heel tevreden te zijn over de behandeling; 20,5% is tamelijk tevreden; twee proefpersonen (6%) zijn niet of niet geheel tevreden. De vragen over het effect van de therapie en over de satisfactie van de proefpersonen die deze therapie hebben gedaan kunnen als volgt worden beantwoord: 1. Het onderzoek in Suriname geeft een statistisch zeer significant resultaat (p .001) voor reïncarnatietherapie ten opzichte van geen therapie, terwijl ook sprake is van een klinische
90
significantie van de therapie, gelet op de daling van de individuele scores van de proefpersonen op de klachtenlijst SCL-90. 2. Proefpersonen die in therapie zijn geweest en het minimaal aantal overeengekomen sessies hebben volbracht zijn veelal tevreden tot zeer tevreden, hetgeen door hen is medegedeeld aan de interviewers en kan worden geconcludeerd uit het gemiddelde waarderingscijfer van 8,6. Dat gemiddelde cijfer bleef van T2 naar T3 op hetzelfde peil en komt hoger uit dan in het Nederlandse satisfactieonderzoek (bijlage A). Daar werd als gemiddeld cijfer 7,7 gegeven voor de kwaliteit van de therapie. Het verschil kan wellicht worden verklaard door het feit dat het aanbod van alternatieve therapieën in Suriname lager is dan in Nederland en dat daarom de sinds 1998 nieuw geboden mogelijkheid van reïncarnatietherapie de in deze cijfers uitgedrukte hoge waardering krijgt. 3. Ook het feit dat een substantieel aantal proefpersonen na een periode van gemiddeld twintig weken na afloop van de behandeling meldt van zijn of haar klachten te zijn verlost is vermeldenswaardig. Gezien de naam van de therapie is het interessant om te weten in hoeverre zogenoemde herinneringen aan “vorige levens” een rol hebben gespeeld in het therapeutisch proces. Volgens de therapie sessieverslagen van de therapeuten is in negentien (59%) van de tweeëndertig gerapporteerde behandelingen sprake geweest van een of meer “vorige levenssessies”. Volgens de verslagen van de proefpersonen hebben zij in 48 (35%) van de 137 sessies een “vorig leven” herbeleefd. Bij klinische implicaties wordt ingegaan op het resultaat van de behandelingen waarin wel of niet “vorige levens” voorkwamen. Beperkingen van het onderzoek. Voordat een cliënt door een therapeut kan worden aangemeld moet deze zich een oordeel vormen over de wenselijkheid om met de betreffende cliënt de aangeboden therapie te doen. Er wordt dan ook een intakegesprek gevoerd, in reïncarnatietherapie gewoonlijk een gesprek van twee tot drie uur. Daarin is al zoveel aandacht besteed aan de cliënt dat deze over het algemeen met goede gevoelens de therapeut verlaat. Vervolgens wordt een SCL-90 ingevuld en een interview T1 afgenomen. Deze volgorde heeft invloed op het beeld van het klachtenniveau en is als start voor een onderzoek niet ideaal. Het ware beter geweest de SCL-90 af te nemen nog voordat een contact met een therapeut heeft plaatsgevonden. Dat is hier niet gebeurd omdat vooraf niet bekend was of de betreffende cliënt/kandidaat proefpersoon bereid én geschikt zou zijn om reïncarnatietherapie te ondergaan. Een andere beperking in dit onderzoek is de geringe interviewervaring van de interviewers (eerste en tweedejaarsstudenten aan de Medische Faculteit, Anton de Komuniversiteit, Paramaribo). De onderzoeksleider heeft veel tijd gestoken in de training en aanmoediging van deze interviewers, die vaak problemen hadden om de proefpersonen op te sporen. Vergelijking met andere onderzoeken. De door mij in Nederland verrichte onderzoeken zijn niet vergelijkbaar met het onderzoek in Suriname. Het qua populatie en klachtenspectrum enigszins vergelijkbare satisfactieonderzoek in Nederland (zie bijlage A) leent zich qua resultaatmeting evenmin voor een vergelijking met het onderzoek in Suriname. In eerstgenoemd onderzoek zijn andere vragenlijsten gebruikt, primair gericht op satisfactie en minder op het feitelijke effect. Ook zijn in dat onderzoek geen statistische toetsen gedaan. Daarnaast zijn er belangrijke verschillen aan te wijzen zoals het inschakelen in Suriname van een onafhankelijke onderzoeksleider en zes externe interviewers. Een ander verschil is te vinden in het ervaringsniveau van de behandelaars. De behandelingen in Nederland zijn gedaan door therapeuten met een ervaringsduur van één tot twaalf jaar, terwijl de therapeuten in Suriname allen vier jaar ervaring hadden. Ook een verschil is de opleidingsduur: in Nederland twee jaar, in Suriname 16 lesdagen in een periode van 5 maanden, alsmede een aantal workshops, verspreid over drie jaar. Vergelijkingen met evaluatieonderzoeken in Suriname bij andere therapieën zijn evenmin te maken omdat evaluatieonderzoek aldaar een schaars goed is. Dat kan verband houden met hetgeen Korste & De Jong (2002, p. 712) schrijven over de impasse waarin de geestelijke gezondheidszorg in Suriname zich bevindt. Zij noemen een aantal knelpunten, zoals het gebrek aan geld om het Psychiatrisch Centrum Suriname (PCS) draaiende te houden, het
91
gebrek aan gekwalificeerd verplegend personeel, het gebrek aan psychotherapeutische kennis en aan ervaring bij de behandelaars. Klinische implicaties van het effectonderzoek. In dit onderzoek gaat het om behandelingen met reïncarnatietherapie door (op één na) paraprofessionele therapeuten die na een korte opleidingsduur en na vier jaar praktijkervaring cliënten voor het onderzoek hebben aangemeld en deze hebben behandeld. Naast hetgeen eerder in deze paragraaf onder Synopsis van de resultaten is vermeld kunnen uit de resultaten van hun werk nog enkele conclusies worden getrokken: 1. in dit onderzoek is niet sprake van enige schroom van de leden van een etnische groep ten opzichte van de leden van een andere etnische groep om bij elkaar hulp te zoeken. 2. er is geen significant verschil in resultaat tussen de proefpersonen van verschillende etnische achtergrond. 3. het totaal aantal sessies van de in de vignetten beschreven proefpersonen bedraagt 137, waardoor het gemiddelde per behandeling uitkomt op 4,3 sessies. Voor vrouwen is dat 3,9 en voor mannen 5,6. 4. het resultaat blijkt niet uitsluitend afhankelijk te zijn van het werken met zogenoemde vorige-levensherinneringen gezien het feit dat met de behandelingen waarbij uitsluitend in het huidig leven (inclusief prenataal) werd gewerkt, ongeveer gelijkwaardige resultaten werden behaald. Wel is het aandeel van de cliënten die aangaven ‘klachten geheel verdwenen’ (8 van de 13) met 62% in het voordeel van de behandeling inclusief zogenoemde “vorige-levenservaringen”. 5. van slechts één creoolse therapeute is een resultaat bekend dat betrekking had op één proefpersoon, waardoor geen uitspraken kunnen worden gedaan over overeenkomsten of verschillen in resultaten tussen therapeuten van diverse etnische achtergronden. In § 4.3 is als mogelijke opbrengst van het onderzoek genoemd een antwoord op de vraag of het therapie-effect gelijk of verschillend is bij mensen met een verschillende etnische achtergrond. In Tabel 4.2 (§ 4.5.2) werd vermeld dat 36% van de proefpersonen van Hindoestaanse komaf is, terwijl 26,7% aan de interviewer Creools als etnische achtergrond noemde. In dezelfde paragraaf is geopperd dat een deel van de Hindoestanen in Suriname het Hindoeïsme en een ander deel de Islam aanhangt. Van het Hindoeïsme is bekend dat reïncarnatie deel uitmaakt van het religieus beleven en denken. Van de Islam of grote delen ervan is dat niet het geval. In de Creoolse bevolkingsgroep noemt een meerderheid zich christelijk. Zij zijn religieus opgevoed en onderwezen door de Evangelische Broedergemeente, die reïncarnatie afwijst. Hetzelfde geldt voor de rooms-katholieken in Suriname die de Fraters van Tilburg als hun leermeesters hebben gehad. Het feit dat reïncarnatie door de christelijke leer wordt verworpen hoeft echter niet te betekenen dat bij degenen die onderwezen zijn in die leer altijd weerstand jegens de reïncarnatiefilosofie bestaat. De aanmelding van 75 proefpersonen met verschillende etnische achtergrond geeft aan dat die weerstand niet algemeen is. Van een groot deel van de inwoners van Suriname kan worden gesteld dat deze afkomstig zijn uit gebieden met van oorsprong animistische religies en dat zij, naast hun formeel beleden christelijke denominatie, een syncretische religieuze beleving hebben bewaard, waarbij elementen van de reïncarnatiefilosofie samengaan met christelijke en hindoe elementen. 4.7 Opleiding van en hulpverlening door paraprofessionals In twee opzichten kan hetgeen in Suriname is gebeurd en beschreven in § 4.1 op het gebied van opleiding van niet-professionele (niet regulier opgeleide) hulpverleners, alsmede op het gebied van de kosten van hun hulpverlening, bijdragen tot de beantwoording van de in § 4.3 omschreven tweede onderzoeksvraag: welke kosten zijn verbonden aan het opleiden van paraprofessionele therapeuten in reïncarnatietherapie en wat zijn de kosten van hun hulp aan mensen met psychische, psychosomatische en chronisch fysieke klachten.
92
4.7.1 Kosten van opleiding van paraprofessionele hulpverleners In Paramaribo, de hoofdstad van Suriname, is een groep van dertig tot veertig alternatieve therapeuten actief met complementaire en alternatieve hulpverlening aan mensen met psychische en chronisch fysieke klachten. Tot 1998 was dat met Reiki, Voice Dialogue en hypnotherapie. Zij behandelen vooral mensen die door Van Dantzig (2002) worden getypeerd als ‘mensen met wat tot voor kort werd genoemd neurotische klachten, of die verwikkeld zijn in neurotische relaties’ (p. 559). In een kleine gemeenschap als in Paramaribo, waarin men elkaar veelal kent of waarin men dagelijks mensen ontmoet die een relatie hebben met iemand in de eigen omgeving, is de drempel voor het zoeken van hulp hoog. Dat geldt met name als er sprake is van psychische problemen, die vaak niet aan de huisarts worden toevertrouwd, of die nog niet van dusdanige aard zijn dat deze voor behandeling worden gemeld. Als er wel sprake is van een ernstige psychische aandoening dan rest de gang naar het Psychiatrisch Centrum Suriname, dat binnen haar muren omstreeks 250 patiënten herbergt (Korste & De Jong, 2002, p. 715). Wie toch iets aan zijn psychische problemen, zijn neurotische relaties of zijn chronisch fysieke klachten wil doen zoekt gemakkelijker hulp bij een sociaal gezien minder “bedreigend” soort hulpverlener: de alternatieve therapeut. Deze werkt in een informele omgeving, heeft over het algemeen geen bord aan de deur en spreekt de taal van de hulpvrager, vaak ook in spiritueel opzicht. Er is dus naast de in elk land bestaande behoefte aan hulp voor psychische problemen ook in het maatschappelijk denken van de bewoners van Suriname een ruime plaats van nietprofessionele therapeuten, voor paraprofessionals derhalve. Kandidaten voor een training tot paraprofessional in de geestelijke gezondheidszorg zijn bij voorkeur hoogopgeleide mensen die gemotiveerd zijn zich de therapietechniek eigen te maken en die geschikt zijn therapie te doen. Als het gaat om reïncarnatietherapie is een affiniteit met de transpersoonlijke dimensie van de mens en een open mind ten aanzien van de reïncarnatiegedachte een conditio sine qua non. Korte trainingen in reïncarnatietherapie voor hoogopgeleiden is mogelijk. Zo worden in Nederland voor mensen met een academische achtergrond en ervaring in de geestelijke gezondheidszorg momenteel kortdurende trainingen georganiseerd. Een belangrijk aspect voor het succes van de training is het draagvlak, bij voorkeur gevormd door enkele professionals (zie voorbeeld Suriname in § 4.2), die zich verenigen in een stichting en die een coördinator benoemen. Laatstgenoemde kan de opleider(s) assisteren door het organiseren van intervisiegroepen en supervisiebijeenkomsten. 4.7.2
Kosten van paraprofessionele hulpverlening
Een deel van de proefpersonen in dit onderzoek is verzekerd bij het Staatsziekenfonds. Ook zijn enkele particuliere ziektekostenverzekeraars in Suriname actief. Uit die bronnen kon in de onderzoeksperiode niet worden geput ter bestrijding van de kosten van de honoraria van de behandelende therapeuten. Particuliere ziektekostenverzekeraars in Suriname vergoeden normaliter niet de honoraria van niet-reguliere therapeuten. De meeste reïncarnatietherapeuten aldaar zijn echter wel bereid bij de berekening van het honorarium rekening te houden met het financiële draagvlak van de cliënt. Om die reden lopen de in de sessieverslagen opgegeven honoraria uiteen van (omgerekend van de in 2003 geldende koers van de Surinaamse gulden) € 5,- tot € 25,- per sessie. Omdat er sprake was van therapeuten én cliënten in Paramaribo, zijn nauwelijks vervoerskosten gemaakt of gemeld. Mensen met psychische klachten kunnen hulp vinden bij paraprofessionals, zoals uit het onderzoek in Suriname is gebleken. Maar ook mensen met chronisch fysieke klachten en met relatieproblemen kunnen baat hebben bij de behandeling door genoemde hulpverleners. Er is geen verschil geconstateerd in resultaten van deze hulpverleners ten opzichte van hun in het onderzoek participerende reguliere collega. Eerder in dit verslag is gesuggereerd dat deze vorm van hulpverlening laagdrempelig is en dat deze de overheid weinig of niets kost, omdat cliënten zelf de hulp kunnen betalen, in geld of in goederen. Dat is mede mogelijk omdat, zoals uit dit onderzoek is gebleken, slechts weinig consulten nodig zijn om een groot deel van de hulpvragers weer enigszins op weg te helpen.
93
4.8 Samenvatting In 2002 en 2003 is in Suriname onderzoek gedaan naar het effect van en de tevredenheid over reïncarnatietherapie bij mensen met psychische en chronisch fysieke klachten, alsmede naar de kosten die hulpverlening door paraprofessionals in een lagelonenland als Suriname met zich meebrengen. Aan het onderzoek verleenden elf in 1998 opgeleide reïncarnatietherapeuten hun medewerking. Van de tien vrouwelijke therapeuten zijn vijf van Hindoestaanse afkomst, twee Creools, een Chinees en twee van Nederlandse origine. Eén mannelijke therapeut heeft een Chinese achtergrond. Een van de Hindoestaanse vrouwen is psychiater; de overige therapeuten zijn paraprofessionals, allen hoogopgeleid. Het onderzoek werd geleid door een neuropsycholoog, die verantwoordelijk was voor de toewijzing van proefpersonen en voor de training en begeleiding van zes interviewers, studenten aan de medische faculteit te Paramaribo. De toewijzing van cliënten aan een van de condities, een experimentele groep en een controlegroep, gebeurde door loting aan de hand van een onder toezicht van een notaris opgestelde lijst met nummers. In volgorde van aanmelding van proefpersonen door de behandelende therapeuten, direct na een intakegesprek, kwam de indeling tot stand en werd het eerste interview (T1) afgenomen. Proefpersonen in de experimentele groep kregen een relatief korte behandeling van maximaal vier sessies van gemiddeld twee en een kwart uur. Dit korte behandelingstraject was gekozen om de kosten voor de proefpersonen laag te houden en om de proefpersonen in de controle- of wachtlijstgroep een zo beperkt mogelijke wachttijd (omstreeks één maand) te garanderen. Na afloop van de wachttijd konden de proefpersonen in de controlegroep zich voor therapie melden. Na de behandelperiode van de experimentele groep respectievelijk de wachttijd van de controlegroep werden allen geïnterviewd (interview T2). Vooraf en na de behandeling (experimentele groep) respectievelijk na afloop van de wachttijd (controlegroep) werd de Symptom Check List (SLC90) door de proefpersonen ingevuld. Gemiddeld twintig weken na interview T2 werd een derde interview (T3) afgenomen en werd voor de derde maal de vragenlijst SCL-90 ingevuld. In een periode van zestien maanden (januari 2002 tot april 2003) werden 75 proefpersonen bij de onderzoeksleider aangemeld: 62 vrouwen in de leeftijd van 17 tot 71 en 13 mannen tussen 20 en 60 jaar oud. Naar etnische groep was de verdeling: 36% Hindoestaans, 26,7% Creools, 4% Indiaans, 5,3% Chinees, 5,3% Javaans en 22,7% van gemengde etnische herkomst, waaronder drie van Nederlandse origine. Van een etnische voorkeur in de therapeutkeus is niets gebleken: zeventien van de tweeëntwintig Creoolse proefpersonen werden behandeld door een Hindoestaanse therapeute. De meest voorkomende hulpvragen waren relatieproblemen, chronisch fysieke klachten en angstgevoelens. Van de 75 proefpersonen zijn dertien om diverse redenen uit het onderzoek verwijderd. Dertien anderen zijn vóór het begin van de behandeling uitgevallen, voornamelijk proefpersonen in de controlegroep. Tijdens de behandeling vielen acht proefpersonen uit. De resultaten hebben derhalve betrekking op 41 proefpersonen (55%) die de behandeling hebben afgerond. De scores op de klachtenlijst SCL-90 van de proefpersonen in de experimentele groep (N = 24) daalden van 186,5 (sd 70,7) naar 113,3 (sd 23,1). In de overeenkomstige periode wijzigde ook de scores van de proefpersonen in de controlegroep (N = 17) en wel van 215,5 (sd 93,2) naar 195,6 (sd 84,2). De vergelijkende cijfers van de beide groepen geeft het verschil aan tussen wel en geen therapie. De scores van beide groepen in voor- en nameting zijn ook vergeleken met een statistische toets en wel de Mann-Whitney test. Deze test leverde een zeer significant verschil (p = .001) ten gunste van de experimentele groep op. Voor een oordeel over de klinische relevantie van de therapie werd afgegaan op de overige vragenlijsten en de data uit de interviews. Van 34 proefpersonen zijn alle gegevens bekend. Dertien (38%) van hen meldden gemiddeld twintig weken na het einde van hun behandeling dat hun klachten geheel verdwenen zijn. Bij negentien proefpersonen (56%) zijn de klachten verminderd. Twee proefpersonen (6%) hebben weinig of geen baat gehad bij de behandeling. Het satisfactieniveau is als volgt: 74% meldde heel tevreden en 20% tamelijk tevreden te zijn over de behandeling. Voor de kwaliteit van de therapie en voor de behandeling door de therapeut werden als waarderingscijfers respectievelijk 8,7 en 8,6 gegeven.
94
Er zijn in het onderzoek beperkte aanwijzingen gevonden voor de invloed op het resultaat van de duur van de sessies: korte sessies scoren in dit onderzoek gemiddeld iets lager en dus iets ongunstiger dan lange sessies op de klachtenlijst SCL-90. Er zijn geen significante verschillen gevonden tussen de resultaten van werken in “vorige levens” vergeleken bij werken in het huidig leven vanaf conceptie. Ook zijn geen aanwijzingen gevonden van verschillen in resultaat bij proefpersonen met een verschillende etnische achtergrond. De in dit onderzoeksverslag gemaakte notities over de kosten van opleiding van en hulpverlening door paraprofessionals, met het oog op hun potentiële bijdrage aan de geestelijke gezondheidszorg, wijst op basis van hetgeen in dit opzicht in Suriname is gebeurd op goede mogelijkheden voor andere lagelonenlanden. Het instituut van aanvullende hulpverlening door deze paraprofessionals is laagdrempelig, voor de overheid én voor de cliënt betaalbaar en, gezien de resultaten van reïncarnatietherapie, kwalitatief van aanvaardbaar niveau.
95
96
HOOFDSTUK 5 Reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders Verslag van een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen met auditieve hallucinaties en van een studie naar het verschijnsel stemmen
5.1 Inleiding In 1996 heb ik een voorstel ingediend bij de Vakgroep Klinische Psychologie van de Faculteit der Psychologie aan de Universiteit van Amsterdam voor het doen van een evaluatieonderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen die worden gehinderd door stemmen uit niet aanwijsbare bron (auditieve hallucinaties). In dit hoofdstuk wordt het verslag van dat onderzoek gepresenteerd. Behalve aan het effect van reïncarnatietherapie is ook aandacht besteed aan diverse aspecten van de stemmen en aan de ervaringen en de belevingen van de “stemmenhoorders” daarmee. De keuze van stemmenhoorders voor dit onderzoek is tot stand gekomen op grond van de volgende overwegingen: 1. de prognose bij de behandeling van stemmenhoorders in de reguliere gezondheidszorg ter zake van symptoomreductie is ongunstig; in § 5.2.5 wordt hierop ingegaan; 2. naast medicatie is bij de behandeling van stemmenhoorders in de reguliere gezondheidszorg veel aandacht voor copingstrategieën, die kunnen worden beschouwd als een door de moeilijkheidsgraad van de pathologie gedwongen keus (‘er mee leren leven’) in de behandeling; eveneens in § 5.2.5 worden deze strategieën onder de loep genomen; 3. er zijn positieve berichten uit de kring van reïncarnatietherapeuten over de resultaten van de behandeling van stemmenhoorders. Een van deze positieve berichten is beschreven in de autobiografie van Penning (1990). De hoofdpersoon in dat verhaal is ‘een jonge vrouw in de greep van innerlijke stemmen - vijandige stemmen die haar hele leven gingen beheersen en haar veranderden in een psychiatrische patiënte. Na jarenlange vruchteloze behandeling in het psychiatrisch circuit wordt zij op wonderlijke wijze genezen’ (omslagtekst). Volgens Penning is de “wonderlijke” genezing bewerkstelligd in een behandeling van een reïncarnatietherapeute, die acht sessies met haar deed. Over de behandeling in het psychiatrisch circuit en over alternatieve mogelijkheden van hulpverlening wordt onder meer gediscussieerd op contactdagen van de Stichting Weerklank, die opkomt voor de belangen van stemmenhoorders. In het tijdschrift Klankspiegel, een uitgave van de Stichting Weerklank, wordt het streven van de stichting verwoord: ‘Weerklank probeert het taboe rond stemmen te doorbreken. De stichting geeft voorlichting en advies over stemmenhoren en probeert het tweerichtingsverkeer tussen hulpverlener en cliënt op gang te brengen.’ In de formulering van haar doelstellingen gaat Weerklank uit van een taboe rond stemmen en een niet of niet voldoende op gang gebracht tweerichtingsverkeer tussen hulpverlener en cliënt. De redactie baseert zich daarbij op uitlatingen van haar leden, mondeling op contactdagen en schriftelijk in Klankspiegel, die gaan over vermeend gebrek aan begrip voor en erkenning van de individuele beleving van stemmen door stemmenhoorders. Stemmenhoorders kennen aan de door hen waargenomen stemmen vaak een hoge realiteitswaarde toe en menen deze soms te kunnen verklaren als paranormale verschijnselen. Reguliere hulpverleners zoeken, volgens genoemde publicatie, de verklaring van het verschijnsel stemmenhoren gewoonlijk in neurofysiologisch georiënteerde theorieën. Onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie is bedoeld om te weten te komen of de therapie werkt en op grond daarvan aandacht verdient van hulpvragers én van hulpverleners in de gezondheidszorg. In dit onderzoek gaat het om de vraag of reïncarnatietherapie werkt bij
97
stemmenhoorders als hulpmiddel bij het reduceren en zomogelijk elimineren van stemmen én van eventuele comorbide verschijnselen. Uit de kring van reïncarnatietherapeuten komen berichten over min of meer succesvolle behandelingen van stemmenhoorders. In die kring is echter weinig ervaring met het doen van wetenschappelijk onderzoek en de publicatie daarvan. De opgedane therapie-ervaring en de mogelijkheden die daarin voor stemmenhoorders wellicht besloten liggen gaan verloren als niet door middel van onderzoek en de publicatie ervan stemmenhoorders en hun reguliere behandelaars opmerkzaam worden gemaakt op de mogelijkheden van deze alternatieve benadering. Verspreid over Nederland werken enkele honderden reïncarnatietherapeuten. Zij maken deel uit van het alternatieve circuit en worden vaak met argusogen bekeken. Doorverwijzingen van cliënten door huisartsen en door de RIAGG zijn zeldzaam. Slechts een enkele verzekeraar heeft reïncarnatietherapie voor vergoeding in het verzekeringspakket opgenomen. Cliënten in deze therapie betalen de kosten van de behandeling meestal uit eigen zak. Therapiehonoraria vormen vaak een zware belasting, met name voor mensen die zijn aangewezen op een bijstands- of waouitkering. Veel stemmenhoorders vallen onder deze categorie. Desondanks is het gelukt een onderzoekspopulatie bijeen te brengen, dank zij de medewerking van de Stichting Weerklank en van de Vakgroep Sociale Psychiatrie van de Rijksuniversiteit van Limburg. Hun beider aandeel in de werving van proefpersonen wordt beschreven in § 5.4.1 Naast het onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders bood het werken met een onderzoekspopulatie met deze specifieke klacht een kans om informatie te verzamelen over het verschijnsel “stemmen” en over de wijze waarop deze worden ervaren. In hoofdstuk 2 is reïncarnatietherapie reeds geïntroduceerd. In het hier beschreven onderzoek wordt getracht een antwoord te vinden op de vraag of de therapie werkt bij patiënten met hinderlijke stemmen. In het verslag worden de opzet en de resultaten van het evaluatieonderzoek beschreven. Tevens wordt ingegaan op door interviews met stemmenhoorders verkregen bijzonderheden over de stemmen en de beleving ervan. 5.2 Stemmen, hallucinaties en schizofrenie 5.2.1 Stemmenhoren 1. Algemeen Het horen van stemmen zonder een waarneembare bron in de buitenwereld staat in de psychiatrie bekend als auditieve hallucinaties en wordt in de DSM-IV (APA, 1994) opgevat als een symptoom van een psychiatrische ziekte. Van den Bosch (1990) noemt hallucinaties ‘waarnemingservaringen met werkelijkheidskarakter, zonder aanwijsbare externe bron voor die waarneming. De voor schizofrenie meest typerende hallucinaties bestaan uit het horen van stemmen’ (pp. 114, 115). Zo worden schizofrenie en stemmenhoren vaak met elkaar in verband gebracht. Dat is slechts gedeeltelijk terecht. Asaad & Shapiro (1986) stellen: ‘the longstanding notion that hallucinations are to be equated with schizophrenia is clearly unfounded’ (p. 1090). Auditieve hallucinaties komen ook voor bij andere psychiatrische stoornissen, zoals bij dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) (Kluft, 1987, Van Dyck, 1990, Hoffmann, Oates, Hafner et al., 1995, Latz, Kramer & Hughes, 1995, Peterson, 1995, Van der Hart & Boon, 1996). Ook wordt het vóórkomen van auditieve hallucinaties gemeld bij posttraumatische stressstoornis (PTSS) (Van Putten & Warden, 1973, Mueser & Butler, 1987), bij stemmingsstoornissen (Van den Hoofdakker, Albersnagel & Decuyper, 1990) en bij borderline (Nilsson, 1995). Uit empidemiologische onderzoeken (Tien, 1991 Eaton, 1991, Bijl, Ravelli, Van Zessen, 1998) blijkt dat het horen van stemmen in de normale bevolking regelmatig voorkomt. (tussen 2 tot 4%). Slechts eenderde van deze mensen zoekt hulp. Daarom kan gesteld worden dat het niet zozeer de aanwezigheid van de stemmen is die aanleiding geeft tot psychopathologie, maar het onvermogen om ermee om te gaan. Het horen van stemmen leidt niet altijd tot een psychosociale handicap (Romme, Honig, Noorthoorn et al., 1992) en is niet altijd een teken van psychopathologie (Junginger & Frame,
98
1985, Van den Bosch, 1990, Jenner, 1995, Romme & Escher, 1996, Leudar, Thomas, McNally et al., 1997, De Jong, 1997, Van der Zwaard & Polak, 1999). Bentall, Haddock & Slade (1994) stellen voor stemmenhoren te onderzoeken als een zelfstandig fenomeen en niet als een karakteristiek van een veronderstelde geestelijke ziekte. Omdat theorie over stemmenhoren onder meer is te vinden in de literatuur over hallucinaties wordt aan die literatuur op deze plaats aandacht besteed. Ook is aandacht voor schizofrenie op zijn plaats, gezien: - de schatting dat 70% van de schizofreniepatiënten hallucinaties hebben en dat de lifetime prevalentie van auditieve hallucinaties binnen die groep wordt geraamd op 71 tot 98% (Himadi & Curran, 1995, Nayani & David, 1996); - de keuze van de diagnostische criteria van schizofrenie uit de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) (APA, 1994) als insluitingcriteria voor stemmenhoorders in dit onderzoek; - de toeloop van psychiatrische patiënten, met name van schizofrenen, bij de aanmelding voor het onderzoek waarover hier wordt gerapporteerd. 2. Geschiedenis Het horen van stemmen is van alle tijden. Zowel het Oude als het Nieuwe Testament maken melding van ware en valse profeten die stemmen hoorden en visioenen hadden, alsmede van talrijke kerkvaders, heiligen en predikers met visuele of auditieve hallucinaties: Paulus, Ignatius van Loyola, Maarten Luther en Franciscus van Assisi bijvoorbeeld. De Jong (1997) schrijft: ‘ook in de gnostische en in de kerkliteratuur worden veel heiligen beschreven die hallucineerden. De ontwikkeling van de hoogontwikkelde talen en de verandering in culturele verwachting hebben ertoe geleid dat de mensen minder melding maken van stemmen. Wat geaccepteerd is, wordt wel vaak vermeld. Het is bijvoorbeeld opvallend dat overal ter wereld mensen die in de rouw zijn de stem van de overledene horen, maar dat westerlingen schromen daar melding van te maken uit angst voor gek te worden versleten’ (pp. 144, 145). 3. Karakteristieken Stemmen kunnen zich tot de stemmenhoorder richten in de tweede persoon en kritische en diskwalificerende opmerkingen maken of zelfs opdrachten geven. De laatstgenoemde variant (imperatieve hallucinaties) kan soms leiden tot zeer impulsieve handelingen. Dat kan op een onvoorspelbare manier gevaarlijk zijn als de stemmen opdrachten geven tot agressieve handelingen of tot suïcide. Stemmen in de derde persoon converseren met elkaar over de stemmenhoorder. Sommigen horen hun eigen gedachten hardop uitgesproken in hun hoofd of horen hun gedachten als een soort echo nog eens herhaald (Van den Bosch, 1990, p. 115). De bewering van sommige stemmenhoorders dat de stem of stemmen van “buiten” komen en derhalve ik-vreemd zijn, wordt in twijfel getrokken door Junginger & Frame (1985): ‘the notion of voices perceived as originating outside the head are characteristic of schizophrenia should probably be abandoned’ (p. 153). Nayani & David (1996) melden dat een deel van de psychotische patiënten (49%) met auditieve hallucinaties ‘hear their voices through their ears as external stimuli’ (p. 180). Volgens De Jong (1997, p.142) beschouwen de meeste westerse hulpverleners stemmenhoren als psychotische symptomen die behandeld moeten worden totdat de patiënt er geen last meer van heeft. Onderzoek heeft echter aangetoond dat hallucineren een veel voorkomend verschijnsel is waar mensen last of plezier van kunnen hebben zonder dat er per definitie sprake hoeft te zijn van een psychiatrische aandoening. Hieruit mag worden afgeleid dat niet alle stemmenhoorders hinder hebben van hun stemmen. De categorie van stemmenhoorders die weinig of geen last heeft van stemmen heeft weinig reden om hulp te zoeken. Een deel van de stemmenhoorders zal derhalve niet zijn terug te vinden in het medisch hulpverleningscircuit. 4. Verklaringsmodellen Voor stemmen en stemmenhoren zijn enkele specifieke theorieën geponeerd, waaronder subvocalisatie en innerlijke spraak. Op beide theorieën wordt hieronder kort ingegaan.
99
A. Subvocalisatie Bij de verklaring voor het ontstaan van stemmen en stemmenhoren neemt subvocalisatie een prominente plaats in. Volgens Reber (1998) is subvocalisatie een subvocale, impliciete, stille of niet openbare spraak, die soms, bijvoorbeeld tijdens lezen, optreedt: ‘afhankelijk van het theoretisch standpunt kan dit verwijzen naar (a) bijna hoorbaar gefluister, (b) subtiele bewegingen van de lippen, de tong en de kaak, (c) minieme patronen van spierspanning in het strottenhoofd die alleen electromyografisch kunnen worden geregistreerd, of (d) zuiver impliciete, niet openbare, mentale processen die niet registreerbaar zijn via fysische middelen’ (p. 534). Bick & Kinsbourne (1987, p. 222) menen dat stemmen projecties zijn van verbale gedachten, die gesubvocaliseerd worden door een deficiënte cerebrale cortexinhibitie. Dat het horen van stemmen gepaard gaat met subvocale spraak is volgens Van der Gaag (1988) al ruim veertig jaar bekend. Gould (1949) onderzocht hallucinerende patiënten op subvocale spraak en vond een verband tussen subvocale spraak, zoals waargenomen door de onderzoeker, en de stemmen die de proefpersoon hoorden’ (p. 425). Innouye & Shimizu (1970) gebruikten een electromyogram (EMG) voor het meten van de spraakmusculatuur en concludeerden: ‘that subvocal speech, a part of inner speech, is produced at the moment of experiencing verbal hallucinations’ (p. 415). Green & Kinsbourne (1990), die menen dat ‘subvocal activity is typically measured by electromyographic (EMG) recordings from the lips, chin or larynx’ (p. 617), vonden in hun studie geen relatie tussen stemmen en veranderingen in EMG-activiteit. Volgens Junginger & Frame (1985), Bick & Kinsbourne (1987) en Bentall et al. (1994) wordt stemmenhoren wel gezien als een onjuiste interpretatie van de innerlijke stem. Subvocalisatie wordt dan beschouwd als steun voor de veronderstelling dat betrokkenen de stemmen zelf genereren. B. Overige theorieën In § 5.2.4 worden enkele voor schizofrenie geldende verklaringsmodellen, zoals het kwetsbaarheid-stressmodel en de dopaminehypothese genoemd. Daarnaast bestaat in de westerse wereld de laatste jaren een toenemende belangstelling voor alternatieve interpretaties van stemmen, zoals in de mystiek, de parapsychologie en in de paragnosie. Deze interpretaties vertonen een frappante overeenkomst met de betekenis die in niet-westerse culturen aan de stemmen worden toegekend. De hallucinant wordt in veel culturen in eerste instantie beleefd als een voertuig van boodschappen uit hogere sferen. Die bevoorrechte positie plaatst hem of haar in het middelpunt van de belangstelling (De Jong, 1997, pp. 142, 147). Romme & Escher (1989, 1993, 1996, 2000) richten zich op psychodynamische verklaringen. Ze gaan er vanuit dat stemmen een reactie zijn op trauma of machteloos makende situaties. Deze auteurs veronderstellen een relatie tussen de stemmen en de levensgeschiedenis. Leren omgaan met de stemmen hangt samen met leren omgaan met de achterliggende problematiek en met de daarbij behoren emoties. 5.2.2 Hallucinaties De term hallucination werd in de Engelse taal voor het eerst gebruikt in de vertaling van een Romeins traktaat in 1572. Volgens Fischer (1975) kunnen hallucinaties en droomervaringen voor het individu een sterke symbolische betekenis hebben in relatie tot zijn onopgeloste problemen. Hallucinaties zijn dan te belangrijk om geheel en alleen te worden overgelaten aan klinische psychiaters (p. 233). Volgens Bick & Kinsbourne (1987) kunnen hallucinaties worden beschouwd als een ‘excessieve hersenactiviteit of producten van aangepast gedrag, op zoek naar organisatie in een chaotische wanorde of gemotiveerd door dynamische imperatieven’ (p. 222). Hallucinaties worden wel onderscheiden in non-verbale hallucinaties, zoals ‘whispers, cries, bangs and musical hallucinations’ (Nayani & David, 1996, p.182) en verbale hallucinaties, die meestal worden ervaren als stemmen. Ze kunnen betrekking hebben op alle zintuiglijke functies: zicht (visuele of optische hallucinaties), gehoor (auditieve of akoestische hallucinaties), reuk (olfactorische hallucinaties), smaak (gustatore hallucinaties) en tastzin (tactiele of haptische hallucinaties). Het kan ook gaan om hallucinatoire ervaringen van het diepe gevoel (inwendige organen) en de lichaamsbeweging of -houding (proprioceptieve of kinesthetische hallucinaties).
100
Misschien hebben ook bepaalde pijnervaringen, zoals fantoompijn, een hallucinatoir karakter. Een bijzondere vorm van hallucineren (gekoppeld aan een gestoorde zelfbeleving) is de heautoscopie: men meent zijn eigen lichaam, geheel of gedeeltelijk, buiten zichzelf als echt waar te nemen (Vandereycken, 1990, p.33). De Jong (1997) vermeldt de definitie van hallucinaties van Slade & Bentall: ‘iedere op een perceptie lijkende ervaring die (a) optreedt in afwezigheid van een passende prikkel, (b) de volledige kracht en impact heeft van een overeenkomstige werkelijke perceptie, en (c) die door degene die hem ervaart niet direct onder willekeurige controle kan worden geplaatst’ (p. 143). Hallucinaties komen overal ter wereld voor, zowel bij mensen met als bij mensen zonder psychische stoornis. De hoge percentages stemmenhoorders onder mensen die “normaal” functioneren bevestigen dat hallucinaties op zich geen teken van psychopathologie hoeven te zijn. In het westen wordt door ± 25% van de niet-patiënten en door ± 35% van de patiënten een hallucinatie gemeld (De Jong, 1997, p. 145). Pseudo-hallucinaties Pseudo-hallucinaties komen in de literatuur voor ter onderscheiding van “echte” hallucinaties. Wing, Cooper & Sartorius (1974) omschrijven pseudo-hallucinaties als stemmen, ‘heard within the mind, not coming from the outside and not experienced in objective space’ (p. 164). Asaad & Shapiro (1986) gebruiken de term pseudo-hallucinaties om stemmen in non-morbid conditions aan te duiden. Volgens Oulis, Mavreas, Mamounas et al. (1995) dient de term pseudohallucinaties te worden gereserveerd voor stemmen die in het hoofd en niet als komend van buiten worden ervaren. Van den Bosch (1990) schrijft hierover: ‘op een soms verwarrende manier wordt onderscheid gemaakt tussen echte en pseudo-hallucinaties. Sommigen spreken van pseudo-hallucinaties als de bron van de ervaring in de eigen persoon wordt gelokaliseerd. Het duidelijkst is dat bij gehoors(pseudo-)hallucinaties, waarbij de stemmen in het hoofd worden waargenomen en niet als van buiten komend worden ervaren. Anderen (ook in de DSMIIIR) spreken van pseudo-hallucinaties wanneer de hallucinatoire ervaring een alsof'-karakter heeft’ (p. 114). Van der Zwaard & Polak (1999) deden een literatuuronderzoek naar de waarde van het concept pseudo-hallucinaties en kwamen tot de conclusie dat de term verwarrend en moeilijk klinisch bruikbaar is. ‘Pseudo-hallucinaties lijken niet eenduidig van hallucinaties, verbeelding (voorstellingen), herbelevingen en dissociatieve gewaarwordingen te differentiëren te zijn. Hallucinaties en pseudo-hallucinaties kunnen beide een alsof-karakter bezitten, met inzicht gepaard gaan, intern beleefd worden en psychologisch te duiden zijn. Bij intacte realiteitstoetsing lijkt het juister om bij sommige van deze gewaarwordingen over nietpsychotische hallucinaties te spreken dan over pseudo-hallucinaties’ (p. 31). 5.2.3
Schizofrenie
1. Algemeen Schizofrenie is een ziektebeeld gekenmerkt door wanen, hallucinaties en vaak bizar gedrag, gecombineerd met stoornissen van het denken en het taalgebruik (Den Boer & Van den Bosch, 1996). Het wordt beschouwd als een van de meest bekende en meest ernstige psychotische stoornissen. De inhoudelijke denkstoornissen behoren tot de meest typerende verschijnselen van schizofrenie. Onder deze categorie vallen wanen, te typeren als een persoonlijke zekerheid of overtuiging waaraan wordt vastgehouden zonder voldoende grond en ondanks bewijzen van de onjuistheid. De etiologie (leer van de oorzaken) en pathogenese (leer van het ontstaan) van schizofrenie zijn, volgens Bellack, Morrison & Mueser (1992), niet bekend: ‘the most widely accepted working hypothesis is the stressvulnerability model. Schizophrenic symptoms are thought to emerge as the result of the combined influence of psychobiological vulnerability and environmental stress’ (p. 137). Volgens Bijl, Van Zessen & Ravelli (1997) werd de lifetime prevalentie van schizofrenie, dus de kans op schizofrenie ooit tijdens iemands leven, in 1990 geschat op ongeveer 7 per 1.000 van de Nederlandse bevolking in de leeftijdscategorie van 18 tot 65 jaar, maar wijzen de resultaten van het NEMESIS-onderzoek op een lager cijfer. In dat onderzoek naar de lifetime prevalentie
101
van schizofrenie en andere niet-affectieve psychotische stoornissen kwam men uit op 4 van de 1.000 Nederlanders van 18 tot 64 jaar. Een waarschuwend geluid bij de beoordeling van prevalentiecijfers komt van Chen, Swann & Burt (1996): ‘the diagnosis of schizophrenia, in current practice, is not static. Patients characteristics interact with longitudinal clinical changes to produce shifts in diagnoses. This could potentially result in biased estimates of the prevalence and incidence of schizophrenia’ (pp. 682, 684). 2. Karakteristieken Kenmerkende symptomen van schizofrenie zijn wanen, hallucinaties, onsamenhangende spraak, ernstig chaotisch of katatoon gedrag en een aantal zogenoemde negatieve symptomen (zie onder). Voor de diagnose schizofrenie hoeft slechts één van deze symptomen manifest te zijn. De DSM-IV (APA, 1994) stelt dat de verschijnselen van deze stoornis ten minste zes maanden ononderbroken aanwezig moeten zijn geweest. Andere karakteristieken of core facts zijn, volgens Moises (1995) en Den Boer & Van den Bosch (1996): - schizofrenie is niet één ziekte met één oorzaak. Er worden meerdere subtypen onderscheiden. Er bestaan geen biologische markers, noch voor de subtypen, noch voor schizofrenie in het algemeen. - de eerste ziekteverschijnselen doen zich voor tussen het 15e en 35e levensjaar; - bij vrouwen manifesteert de ziekte zich gemiddeld vijf jaar later dan bij mannen; - lagere sociale klassen tonen een hogere prevalentie voor schizofrenie; - gelet op het concordantiepercentage (omstreeks 50%) voor schizofrenie in monozygote tweelingen spelen erfelijke invloeden weliswaar een rol bij het ontstaan van schizofrenie, maar is er ruimte voor omgevingsvariabelen; - er is een hogere kans op schizofrenie bij individuen geboren in de winter; - bij schizofrenen blijkt vaker dan gemiddeld de geboorte gecompliceerd te verlopen; - onderzoek met moderne neuro-imagingtechnieken leveren aanwijzingen op voor het bestaan van structurele afwijkingen in de hersenen bij schizofrenie; - er is in vergelijking met gezonde controles, een slechtere prestatie van schizofrene patiënten op een aantal neuropsychologische taken; - de behandeling van negatieve symptomen (zie hierna) is tot op heden nauwelijks mogelijk gebleken, ondanks hoopgevende resultaten van clozapine en risperidon (Den Boer & Van den Bosch, 1996, pp. 311, 312). Bij schizofrenie wordt onderscheid gemaakt tussen positieve en negatieve symptomen: ‘positieve symptomen zijn psychische nieuwvormingen, zoals wanen en hallucinaties die vooral optreden tijdens perioden van terugval in de ziekte, psychotische episoden. Negatieve symptomen zijn psychische uitvalsverschijnselen: gedachten- en bewegingsarmoede, vermijding van sociale contacten, apathie, verlies van energie en van initiatief, emotionele vervlakking. Zij overheersen meestal in remissiefasen en bij chronische ontwikkelingen’ (Van den Bosch, 1996a, p. 55). In schizofrenie komen ook gewelddadig gedrag, automutilatie en suïcide voor, soms samenhangend met imperatieve hallucinaties. Hellerstein, Frosch & Koenigsberg (1987, p. 219) interviewden 151 stemmenhoorders: 58 van hen hadden te maken met opdrachten van de stemmen. Automutilatie komt volgens Rooijmans (1990) als symptoom voor bij tal van stoornissen, zoals schizofrenie met imperatieve hallucinaties. Hoogduin & Lange (2000) omschrijven automutileren als volgt: ‘zichzelf aanvalsgewijs beschadigen en geen weerstand kunnen bieden aan de neiging dat te doen’ (p. 396). De schattingen van het risico van suïcide bij schizofrenen variëren van 8% tot 10% (Roy, 1986, Anders, 1988, Van den Bosch, 1990). Slooff & Appelo (1996) melden: ‘liefst 10% van de (schizofrenie)patiënten pleegt vroeg of laat suïcide. In een klein aantal gevallen is dit een gevolg van imperatieve hallucinaties’ (p.55). Fenton, McGlashan, Victor et al. (1997) onderzochten suïcidaal gedrag in een 19 jaar durend onderzoek bij schizofreniepatiënten: ‘over the follow-up period, 40% of the patients reported suicidal ideation, 23% reported suicide attempts and 6,4% died from suicide’ (p. 199). 5.2.4 Verklaringsmodellen voor schizofrenie
102
In de afgelopen decennia is vanuit verschillende theoretische modellen getracht om iets van de oorzaken van schizofrenie te begrijpen. Vooral in de jaren zestig werden sociale en interactionele factoren van betekenis geacht (Den Boer & Van den Bosch, 1996, p. 9). Naast het kwetsbaarheid-stressmodel, de dopaminehypothese en een genetisch model staan ook neurobiologische factoren als verklaringsmodel in de belangstelling. Op deze modellen wordt hieronder ingegaan. 1. Kwetsbaarheid-stressmodel Als meest geschikte ordening van de vele etiologische relevante invloeden bij schizofrenie wordt het kwetsbaarheid-stressmodel gezien (Van den Bosch, 1990, Turkington & Siddle, 1995). Het model is door Zubin en Spring in 1977 voorgesteld. Kwetsbaarheid is in dit model ‘het geheel van duurzame eigenschappen, dat sommige mensen verhoogd gevoelig maakt voor het risico van een psychiatrisch ziektebeeld, in dit geval schizofrenie’ (Van den Bosch, 1990, p. 124). In het model wordt ervan uitgegaan dat schizofrenie, evenals andere vormen van ernstige psychopathologie, wordt gekenmerkt door een beperkt incasseringsvermogen ten aanzien van stressvolle ervaringen. Jaspers, Van Asma & Van den Bosch (1989) stellen voor kwetsbaarheid uit te werken op genetisch, op (psycho)fysiologisch en op (cognitief)psychologisch niveau: ‘het staat vast dat genetische factoren een aanzienlijke rol spelen in de etiologie van schizofrenie. Echter, niet dit syndroom als zodanig wordt genetisch overgedragen, maar de kwetsbaarheid, en die leidt bepaald niet onvermijdelijk tot dit psychiatrisch ziektebeeld‘ (p. 588). 2. Dopaminehypothese De dopaminehypothese is ontwikkeld naar aanleiding van de ontdekking in de vijftiger jaren, dat sommige farmaca een antipsychotische werking kunnen hebben. Er zijn aanwijzingen gevonden dat deze stoffen de cerebrale dopamine neurotransmissie blokkeren. Loopuyt & Korf (1988) vonden echter weinig ondersteuning voor de hypothese, dat schizofrenie uitsluitend wordt veroorzaakt door een afwijkende dopamine neurotransmissie. Wel ‘dat dopamine een rol speelt als voorwaarde voor het tot expressie komen van schizofrenie. Die voorwaarde is de verhoogde afgifte van dopamine in het mesolimbische systeem, hetgeen kan worden veroorzaakt door stress’ (p. 113). Volgens Kahn & Van Praag (1996) is de dopaminehypothese recentelijk gereviseerd: ‘hierbij is gepostuleerd dat de positief psychotische symptomen bij schizofrenie mogelijk het gevolg zijn van toegenomen dopamine activiteit in de basale ganglia, terwijl de negatieve symptomen en de cognitieve defecten bij schizofrene patiënten het gevolg zijn van afgenomen dopamine activiteit in de prefrontale cortex. Ondanks deze revisie wordt het steeds duidelijker dat dopaminedysfunctie alléén onvoldoende is om de pathogenese van schizofrenie te verklaren’ (p. 143). 3. Genetisch verklaringsmodel Als aanwijzing voor de etiologische invloed van genetische factoren bij schizofrenie wordt vaak verwezen naar tweelingstudies en adoptiestudies (Hetherington & Parke, 1986, Anders, 1988, Van den Bosch, 1990, Kalat, 1992, Davis & Phelps, 1995, McGuffin, Owen & Farmer, 1995, Moises, 1995, Den Boer & Van den Bosch, 1996, Hoek & Van Oel, 1996, Van de Wetering & Niemeyer, 1996). Tweelingstudies zijn van belang omdat daarin de vergelijking tussen monozygote of identieke tweelingen enerzijds en dizygote tweelingen anderzijds opheldering kan verschaffen over erfelijkheidsaspecten. Het kan daarmee een bijdrage leveren aan inzicht in de etiologie van schizofrenie. Hetherington & Parke (1986) wijzen op de resultaten van elf tweelingstudies, waarin bij 598 monozygote tweelingen een concordantie van 40% voor schizofrenie werd geconstateerd. Bij dizygote tweelingen bedroeg dit 13%. Volgens Van den Bosch (1990, p. 125) kan op basis van de beschikbare tweelingstudies het aandeel van genetische factoren in de etiologie worden geschat op ongeveer 70%. Kalat (1992) meent dat ‘monozygotic twins have a 50 percent concordance for schizophrenia and dizygotic twins 15 percent’ (p. 576). Hij wijst op de relatie tussen schizofrenieconcordantie en de concordantie van rechts- en linkshandige tweelingen: ‘some monozygotic twins are mirror images of one another: one is righthanded, the other is lefthanded and the two are mirror images in physical appearance. Among pairs of
103
monozygotic twins that are both righthanded, the schizophrenia concordance rate is 92%. But among pairs in which one is righthanded and the other is lefthanded, the concordance rate is only 25%’ (p. 576). Kalat vermeldt niet hoe de concordantie is in het geval beide monozygoten linkshandig zijn. Ook adoptiestudies in verband met schizofrenie en meer speciaal de factor erfelijkheid kunnen een bijdrage leveren tot inzicht in de vraag in hoeverre de etiologie van schizofrenie genetisch bepaald is. Daarbij kan vergeleken worden de ontwikkeling van geadopteerde kinderen van een of beide schizofrene biologische ouders, geplaatst in een gezin zonder schizofrenie, met die van geadopteerde kinderen zonder schizofrenie bij de biologische ouders in een gezin met een schizofrene adoptief ouder. De studie wordt ook gedaan om de invloed van genetische factoren te vergelijken met omgevingsfactoren. Tenslotte worden ook prenatale en obstetrische complicaties genoemd als model voor verklaring van schizofrenie, onder anderen van McNeil (1988): ‘obstetric complications are increasingly considered to represent an important somatic environmental factor associated with the later development of schizophrenia in the offspring’ (p. 319). McNeil wijst op Amerikaanse studies uit de jaren zestig en zeventig: ‘the researchers found a significant lower birthweight for the schizophrenics (p≤ 0.01) and prematurity was twice as frequent among the schizophrenics as among their siblings’ (p. 321). Volgens McNeil is zuurstofgebrek de belangrijkste oorzaak van geboortecomplicaties die kunnen bijdragen tot de ontwikkeling van schizofrenie. Van den Bosch (1990) deelt deze mening: ‘er zijn aanwijzingen dat cerebrale beschadigingen, optredend gedurende de zwangerschap of tijdens de geboorte, een rol spelen bij de ontwikkeling van schizofrenie. Zuurstofgebrek is de meest aannemelijke verklaring in de meeste van deze gevallen’ (p. 127). Genoemd is reeds de toenemende belangstelling voor neurobiologische factoren in schizofenie, samenhangend met de toenemende kennis van het menselijk lichaam, met name de werking van de hersenen, alsmede de opkomst van de biologische psychiatrie in het algemeen: ‘de Nederlandse psychiatrie heeft de afgelopen 15 jaar een ware gedaantewisseling ondergaan, vooral dank zij de biologische psychiatrie (achterflap in: Hovens, Loonen & Timmerman, 2004). 5.2.5 Behandelmodellen voor schizofrenie en stemmenhoren 1. Medicatie en psychotherapie Bij de behandeling van schizofrenie speelt medicatie een belangrijke rol. Vóór de introductie van de voor schizofrenie geschikte medicijnen in de jaren vijftig is een drietal andere biologische ingrepen in gebruik geweest: (a) de insuline comatherapie; (b) de frontale lobotomie en (c) de elektroconvulsieve therapie (Van den Bosch, 1990, p. 139). Ook worden psychosociale, cognitieve en gedragstherapeutische interventies toegepast. Van den Bosch (1990, p. 143) noemt sociale vaardigheidstraining als de meest gestructureerde en ook meest uitgewerkte vorm van psychosociale behandeling van patiënten met schizofrenie. De trainingen gebeuren veelal in groepsverband. Cognitieve therapie voor schizofrenen is beschreven door Bick & Kinsbourne (1987), Bentall et al. (1994) en Turkington & Siddle (1995). In gedragstherapie wordt bij de behandeling van schizofrene patiënten vooral een taak gezien in de verbetering van de relatie van patiënt met zijn familieleden en in overige sociale vaardigheden, en dat in combinatie met medicatie. Bellack et al. (1992) noemen eveneens een veelbelovende combinatie: ‘the impact of combined behavioral family therapy and social skills training when used in conjunction with appropriate medication strategies, holds promise for enhancing patients quality of life’ (p. 150). Linszen & Dingemans (1988) wijzen op het belang van het betrekken van het gezin bij de behandeling van patiënten met recente schizofrene stoornissen ‘al was het alleen al om onnodige schuldgevoelens te verminderen, een reëel toekomstperspectief te bieden en steun te geven bij het omgaan met deze patiënten’ (p. 378). Volgens Van den Bosch (1990, p. 139) dient de behandeling van schizofrenie te bestaan uit een pakket van biologische, psychologische en sociale interventies. Naast de in engere zin therapeutische benadering, gericht op bestrijding van symptomen, neemt de revalidatiebenadering, gericht op optimale aanpassing, een belangrijke plaats in.
104
2. Coping strategieën Copingstrategieën krijgen in de literatuur over de behandeling van stemmenhoren aandacht van onder anderen Falloon & Talbot (1981), Evenson (1987), Bick & Kinsbourne (1987), Romme & Escher (1989), McInnes & Marks (1990), Cochrane (1994), Persaud & Marks (1995), Farhall & Gehrke (1997). Falloon & Talbot (1981) onderscheiden drie typen copingstrategieën, te weten: - behavior change (postural change, interpersonal contact); - manipulations of phyco sociological arousal (sleep, exercise); - modification of cognitive processes (reduced attention, suppressing, reasoning). Jaspers et al. (1989) definiëren coping als volgt: ‘coping refers to cognitive and behavioral efforts to master, reduce or tolerate the internal and/or external demands that are created by the stressful transaction’ (p. 589). Copinggedrag is te onderscheiden van copingbronnen (algemene attitudes of vaardigheden die het vermogen tot coping beïnvloeden) en copingstijlen (gegeneraliseerde copingstrategieën). Copinggedrag omvat voor het individu typerende, aangeleerde voorkeuren bij de benadering en aanpak van problemen. Het gedrag heeft betrekking op het doen en laten, gedragsmatig of cognitief, in specifieke situaties met als doel de specifieke stressor het hoofd te bieden. Coping kan gericht zijn op het direct veranderen van het probleem, op het veranderen van de wijze waarop men het probleem beziet, of op het hanteren van door het probleem opgeroepen emoties. In de psychologie worden vijf strategieën van coping onderscheiden: probleemgerichte, emotiegerichte en cognitiegerichte strategieën, alsmede vermijding en het zoeken van sociale steun (Jaspers et al., 1989, p. 589). Evenson (1987) beschrijft de behandeling van zes stemmenhoorders, die neuriën als copingstrategie beoefenden: ‘each was asked to demonstrate several bars of a melody that she or he could hum. They were told that any time they wanted the voices to stop they had only to hum these several bars. Five of the six reported good to complete control’ (p. 1364). Het neuriën van slechts een noot bleek in de studie van Green & Kinsbourne (1989) een succesvolle methode ‘to reduce the self-report of hallucinations’ (p. 634). De groeiende belangstelling voor copingstrategieën kan worden verklaard door het toenemend besef dat symptoomreductie moeilijk realiseerbaar is met psychotherapeutische interventies. Medicatie is veelal symptoomonderdrukkend, maar heeft ook nadelen, zoals de vaak optredende bijwerkingen. 3. Overige behandelmethoden Van Dusen (1996) beschrijft hoe hij, na honderden patiënten met auditieve hallucinaties behandeld te hebben, ontdekte dat het mogelijk was hun hallucinaties toe te spreken. ‘Ik ging een relatie aan met zowel de patiënt als de personen die hij zag of hoorde. Ik was gewoon om deze andere personen direct vragen te stellen en gaf de patiënt de instructie om een woord-voor-woord verslag te geven van wat de stemmen antwoordden. Mijn methode is die van de fenomenologie. Mijn enige doel was om tot een zo nauwkeurig mogelijke beschrijving te komen van de ervaringen van de patiënt. De lezer gelieve op te merken dat ik de hallucinaties als werkelijkheden behandel, omdat ze dat zijn voor de patiënt’ (pp. 9,10).
De Jong (1997) geeft een advies aan hulpverleners voor de behandeling van mensen met een andere culturele achtergrond: ‘de behandelaar dient het verklaringsmodel van de cliënt/patiënt te volgen en zijn eigen westerse psychiatrische interpretatie op de achtergrond te houden. Wanneer bijvoorbeeld door een patiënt of cliënt hallucinaties worden geïnterpreteerd als het gevolg van toverij, hekserij of zielsverlies, dient de behandelaar te beseffen dat hij weliswaar de stemmen kan verminderen met medicatie, maar dat hij volgens zijn cliënt daarom nog niet in staat is om de oorzaak op te heffen. De behandelaar die op positieve manier aansluit bij de betekenisverlening en interpretatie van de cliënt toont respect voor de cliënt en zijn cultuur, waardoor diens vertrouwen toeneemt’ (142 e.v.).
105
5.3 Methoden van onderzoek 5.3.1 Inleiding In hoofdstuk 3 is een aantal methodologische overwegingen gepresenteerd die ook van toepassing zijn op het onderzoek van het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. De keuze van een onderzoeksstrategie en de daarbij behorende meetinstrumenten worden vooral bepaald door de aard van de vraagstelling. Op de vraag wat de onderzoeker wil weten volgt de vraag op welke manier de onderzoeker te weten kan komen wat hij wil weten. Dat leidt naar de vaststelling van een onderzoeksstrategie. In de volgende paragrafen wordt ingegaan op de vraagstelling in dit onderzoek, alsmede op de gevolgde strategie bij het evaluatieonderzoek en bij de studie van het verschijnsel stemmenhoren. Deze studie is aan het evaluatieonderzoek toegevoegd omdat in de contacten met stemmenhoorders de gelegenheid zich voordoet om meer te weten te komen over het verschijnsel stemmenhoren van deze ervaringsdeskundigen. Een bijdrage aan de kennis over dit verschijnsel is vaak een bevestiging van hetgeen reeds bekend is, maar kan ook een nieuw licht werpen op bestaande theorieën over diverse aspecten van de stemmen. Om zo goed mogelijk aan te sluiten op de belevingswereld van de stemmenhoorder is diens interpretatie van de stemmen en de mate van hinder van belang voor het krijgen van inzicht in het probleem zoals ervaren door de stemmenhoorder en voor het bepalen van de behandelstrategie. Op de strategie van deze studie wordt ingegaan in § 5.5. Voor de financiering van het onderzoek, waarbij is uitgegaan van een evaluatie- en een procesonderzoek, is een begroting gemaakt die uitkwam op Nƒ 96.000,-. Tweederde daarvan was bestemd voor honoraria van therapeuten en externe beoordelaars, aan wie onder meer in het geplande procesonderzoek een rol was toegedacht. Naar een aantal fondsen en instellingen zijn subsidieaanvragen gezonden, doch deze reageerden negatief. De argumenten waren divers: enkele fondsen vergoeden geen therapie, andere subsidiëren geen promotieonderzoek of vonden het onderzoek onvoldoende zorgvernieuwend. De negatieve reacties op deze aanvragen heeft aan de te volgen strategie enkele wezenlijke beperkingen opgelegd, zowel bij het werven van therapeuten als van externe beoordelaars, met name degenen die een rol zouden kunnen spelen in het procesonderzoek. Voor deze beoordelaars was nu geen geld beschikbaar. Daarmee moest worden afgezien van het doen van procesonderzoek, een arbeidsintensief werk door het beoordelen van geluidsbandjes van sessies. Ook moest worden ingegrepen in het therapiehonorarium, omdat voor de deelnemende proefpersonen, vaak afhankelijk van een sociale verzekeringsuitkering, het gebruikelijke therapiehonorarium ad Nƒ 75,- per uur een te grote handicap zou zijn. Aan de therapeuten is gevraagd niet meer dan een derde van het gebruikelijke honorarium aan de proefpersonen in rekening te brengen. Ook op de geraamde kosten voor de werving van proefpersonen, zoals het plaatsen van advertenties in landelijke dagbladen, moest worden bezuinigd. De onderzoeksvoortgang was om genoemde redenen afhankelijk van de steun van de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT), die een deel van de kosten voor haar rekening nam. 5.3.2
Onderzoeksdeelnemers
1. Werving van therapeuten Aan de beroepsleden van de NVRT is gevraagd zich als therapeut beschikbaar te stellen voor het onderzoek. Met name die therapeuten kwamen daarvoor in aanmerking die tenminste twee jaar praktijkervaring hadden en akkoord gingen met een gratis intakegesprek en een beperkt honorarium: Nf 25,- per uur voor de behandelsessies ná het intakegesprek. Meer dan de helft van de aangeschreven therapeuten reageerde positief. De animo onder de therapeuten met meer dan twee jaar praktijkervaring was verhoudingsgewijs minder groot dan onder de pas afgestudeerden, waardoor de eis van twee jaar ervaring moest worden bijgesteld. De geringere belangstelling voor deelname aan het onderzoek van meer ervaren therapeuten werd door de betrokkenen verklaard door te wijzen op hun volle praktijken. Ook het gewijzigde honorarium (een derde van het gebruikelijke honorarium en een gratis intakegesprek), alsmede de te verwachten extra inspanningen (het schrijven en opsturen van sessieverslagen) speelden
106
een rol. De 62 therapeuten die zich bereid verklaarden te participeren in het onderzoek ontvingen het onderzoeksprotocol en een voor dit onderzoek geschreven handleiding voor de therapeut, samengesteld door Bontenbal, hoofd opleidingen van de School voor Reïncarnatietherapie Nederland (SRN). Daarin werd het therapeutisch model toegelicht. Ook werd ingegaan op de bestaande theorieën over auditieve hallucinaties en de belangrijkste reguliere interventietechnieken, zoals farmacotherapie en het aanleren van copingstrategieën. 2. Werving van proefpersonen Gezien het beperkte budget kon slechts eenmaal in twee landelijke dagbladen en in vier regionale kranten advertenties worden geplaatst. Een door de NVRT vervaardigd persbericht over het onderzoek werd opgenomen in het Algemeen Dagblad en in de tijdschriften Paravisie en Onkruid. In het tijdschrift De Margriet verscheen in april 1996 een artikel over een eerder onderzoek met reïncarnatietherapie voor patiënten met het syndroom Gilles de la Tourette. In de slotregels van dat artikel werd de komst van het onderzoek met stemmenhoorders aangekondigd. De belangenvereniging voor stemmenhoorders, de Stichting Weerklank, stuurde aan al haar leden een brief met de aankondiging van het onderzoek en een vermelding van het adres waar de aanmeldingspapieren konden worden aangevraagd. Door de Vakgroep Sociale Psychiatrie, Rijksuniversiteit Limburg werd aan 60 deelnemers van een eerder gehouden congres over stemmenhoren in Maastricht een bericht gestuurd over het nieuwe onderzoek met reïncarnatietherapie. De wervingsacties leverden 97 aanvragen op voor het onderzoekspakket. 3. Werving externe beoordelaar Vanaf het begin van de planning van dit onderzoek lag het in de bedoeling externe beoordelaars te betrekken in de beoordeling van het behandelresultaat Uit de kring van het Gezelschap voor Parapsychiatrie, inmiddels omgedoopt tot Vereniging van Transpersoonlijke Psychiatrie, werd een psychiater, Mevrouw Drs. G.W.Wapenaar, bereid gevonden als externe beoordelaar in dit onderzoek te fungeren. Zij was op dat tijdstip als psychiater verbonden aan de RIAGG in Den Haag. Het moment dat zij in het onderzoek kon worden betrokken (de behandeling van de proefpersonen van de experimentele groep was reeds begonnen) bracht met zich mee, dat zij niet in de gelegenheid was om pretherapeutische interviews af te nemen. Wel heeft Wapenaar alle proefpersonen die de behandeling hebben afgemaakt twee maal geïnterviewd. Het eerste interview, een open interview, werd zes maanden na therapiebeëindiging afgenomen, thuis bij de proefpersonen. Het tweede eveneens open interview werd telefonisch afgenomen, twaalf tot achttien maanden later. Er is dan ook sprake van een longitudinaal onderzoek, dat zich over tweeëneenhalf jaar heeft uitgestrekt. 5.3.3 Vraagstelling in het onderzoek In dit onderzoek stonden twee vragen centraal: 1 wat is het effect van reïncarnatietherapie bij mensen die gehinderd worden door stemmen uit niet waarneembare bron? 2 wat melden stemmenhoorders over diverse aspecten van hun stemmen? Voor een antwoord op de eerste vraag, de vraag derhalve of de therapie werkt, is evaluatieonderzoek gedaan. Het antwoord op de tweede vraag moest komen uit de interviews die bij stemmenhoorders zijn afgenomen. Bijzonderheden daarover worden behandeld in de in § 5.5 gepresenteerde studie naar diverse aspecten van het horen van stemmen. 5.3.4 Onderzoeksstrategie De onderzoeksstrategie is in dit onderzoek onder te verdelen in de strategie voor het evaluatieonderzoek en de strategie voor de studie naar diverse aspecten van stemmenhoren. Hieronder is een verkorte versie van de strategie voor het evaluatieonderzoek weergegeven. Onderzoeksprotocol Het onderzoeksprotocol omvat de volgende onderwerpen:
107
1 2 3 4 5 6
de vraagstelling de onderzoeksprocedure de aanmeldingsprocedure de toelatingscriteria het honorarium van de therapeut de verplichtingen van betrokken partijen.
Ad 1 De vraagstelling is verwoord in de voorgaande paragraaf (§ 5.3.3). Ad 2 Onderzoeksprocedure (verkorte versie) De tekst over de onderzoeksprocedure luidde als volgt: ‘Omstreeks zestig cliënten, hierna te noemen proefpersonen, die voldoen aan onderstaande diagnostische criteria, zullen een alternatieve vorm van therapie en wel reïncarnatietherapie ondergaan. De therapie wordt uitgevoerd door therapeuten van de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT), onderworpen aan de bij de NVRT geldende beroepscode, beroepsprofiel en tuchtrecht. Per therapeut zullen maximaal twee proefpersonen worden toegewezen. De therapie wordt verricht in de behandelkamer van de therapeut en omvat een intakegesprek en maximaal twaalf wekelijkse sessies van 2 tot 2,5 uur. Een deel van de tot het onderzoek toegelaten proefpersonen gaat in therapie in de periode september 1996 en volgende maanden (periode 1). De overigen fungeren als controlegroep en worden geplaatst op een wachtlijst. Zij gaan in therapie in de periode februari 1997 en volgende maanden (periode 2)’. De keus voor twaalf sessies is tot stand gekomen in overleg met de therapeuten van de NVRT. In het satisfactieonderzoek, gepresenteerd in bijlage A, is het gemiddeld aantal sessies voor niet-psychiatrische patiënten uitgekomen op zes. Voor een populatie met verhoudingsgewijs veel psychiatrische patiënten werd een dubbel aantal sessies een verstandige keus geacht. De vaststelling van het aantal sessies vooraf was nodig om aan de patiënten in de controlegroep (zie onder) duidelijkheid te verschaffen over de duur van hun wachtlijstperiode. Ad 3 Aanmeldingsprocedure Aan reflectanten op de daartoe strekkende oproepen in de media en anderszins werden gezonden: • informatie over reïncarnatietherapie, ontleend aan een brochure van Bontenbal (1989) met een definitie van de therapie, een omschrijving van de gevolgde procedure in het intakegesprek en van de daaropvolgende behandelconsulten; • het onderzoeksprotocol met daarin de hierboven omschreven onderwerpen; • het aanmeldingspakket, bestaande uit: o een verzoek tot deelname, tevens akkoordverklaring (informed consent) met het gestelde in het onderzoeksprotocol; o vragenlijsten te verkrijging van demografische en medische gegevens; o vragenlijsten over diverse aspecten van stemmenhoren, waaronder een vragenlijst over de symptoom en de Visuele Analogie Schaal (VAS). o klachtenlijst SCL-90. In het in dit onderzoek gebruikte informed consent verklaart de proefpersoon zich akkoord met toewijzing van therapie volgens de in het onderzoeksprotocol omschreven procedure in een van de daarin genoemde therapieperioden (september 1996 en volgende maanden, of februari 1997 en volgende maanden) tegen een honorarium van Nƒ 25,- per uur voor de behandelsessies (maximaal twaalf) en een gratis intakegesprek. Invulling van bovengenoemde verzoeken en van de bijgevoegde vragenlijsten, alsmede verzending ervan vóór de aangegeven sluitingsdatum gelden als aanmelding voor dit onderzoek. Ad 4 Toelatingscriteria Voor toelating tot het onderzoek kwamen in aanmerking degenen, die
108
• een informed consent hadden ondertekend; • voldeden aan de diagnostische criteria, hieronder omschreven; • streefden naar verandering, gericht op vermindering of verdwijning van de stemmen. De omschrijving van de diagnostische criteria bij de toelating van proefpersonen was als volgt: • er moet sprake zijn van een of meer stemmen die regelmatig commentaar geeft/geven op het gedrag of de gedachten van de proefpersoon of spreken over de proefpersoon; de stemmen zijn niet afkomstig van zintuiglijk waarneembare andere personen; • de stemmen veroorzaken sociaal en/of beroepsmatig disfunctioneren; • er is tenminste zes maanden sprake van het horen van stemmen en de stemmen zijn in de afgelopen zes maanden gedurende tenminste één maand ononderbroken aanwezig geweest; • het stemmenhoren is niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een geneesmiddel, van een drug, of van een somatische aandoening. Van de toelating en indeling werden alle aangemelde proefpersonen in de loop van de maand augustus 1996 op de hoogte gebracht. Proefpersonen die in periode september 1996 tot en met januari 1997 in therapie zouden gaan, ontvingen bericht over de naam en het adres van de aan hem/haar toegewezen therapeut. Bij de toewijzing gold als criterium de kleinste afstand tussen de woonplaats van de proefpersoon en therapeut. Het doorgeven van naam en adres van de behandelende therapeut geschiedde nadat met deze door de onderzoeksleider overeenstemming was bereikt over de voorgenomen behandeling. Aan de therapeut werden de persoonsgegevens van de betreffende proefpersoon doorgegeven. De tot het onderzoek toegelaten proefpersonen werden op de hoogte gesteld van het voornemen tot het afnemen van posttherapeutische interviews door een externe beoordelaar, zijnde een psychiater of klinisch psycholoog. De naam van de externe beoordelaar (Mevrouw Wapenaar) kwam niet voor in de tekst Toetsingscriteria, omdat in die fase nog geen sprake was van haar deelname aan het onderzoek. Ad 5 Therapiehonorarium Van het gebruikelijke honorarium van de aan dit onderzoek meewerkende therapeuten ad Nƒ 75,- per uur inclusief BTW werd Nƒ 25,- per uur aan de cliënt in rekening gebracht, per sessie aan de therapeut te voldoen. Voor het aan de therapie voorafgaande intakegesprek werd aan de proefpersoon géén vergoeding gevraagd. Ad 6 Verplichtingen van de betrokken partijen Voor alle deelnemende partijen zijn verplichtingen geformuleerd, als consequentie van het akkoord gaan met de voorwaarden van dit onderzoek. Tot zover enkele punten uit het onderzoeksprotocol, dat zowel aan de deelnemende therapeuten als aan de proefpersonen is gestuurd, als basis voor de procedures en samenwerking in dit onderzoek. 5.3.5
Strategie evaluatieonderzoek
De strategie van dit onderzoek is gericht op de vraag of reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders leidt tot vermindering van hun specifieke klachten, in casu de hinder van stemmen, alsmede tot vermindering van klachten van meer algemene aard op basis van de SCL90. De beoordeling van genoemde effecten geschiedt op groepsniveau, statistisch meetbaar door een vergelijking van de scores in voor- en nameting tussen experimentele en controlegroep, alsmede op individueel niveau. Voor de individuele effect- en satisfactiebeoordeling staan de individuele scores op de SCL-90 en die van andere vragenlijsten ter beschikking. Voor deze beoordeling zijn ook de uitkomsten van de posttherapeutische interviews van belang.
109
1. Onderzoeksdesign Als onderzoeksdesign is gekozen voor een Randomized Controlled Trial (RCT) toegelicht in hoofdstuk 3 (§ 3.4.4). De toewijzing aan een van de onderzoekscondities vond plaats aan het einde van de aanmeldingsperiode (augustus 1996). De tot het onderzoek toegelaten proefpersonen werden geplaatst op een lijst met de postcodes van hun woonadres, in de volgorde van 1000 tot 9900. Op die lijst werden allen van een opvolgend nummer voorzien. Alle oneven nummers, te beginnen met 1, werden toebedeeld aan de experimentele groep. De even nummers, te beginnen met 2, kwamen terecht in de controlegroep. Voor deze indeling is gekozen omdat de daarmee bereikte spreiding over Nederland harmonieerde met de spreiding van de beschikbare therapeuten. De koppeling van proefpersoon en therapeut gebeurde op basis van de meest overeenkomende postcode van beiden. Overeenkomstig het bepaalde in het onderzoeksprotocol werden per therapeut ten hoogste twee proefpersonen voor behandeling toegewezen. 2. Voor- en nameting De voormeting en nameting werden gedaan met de SCL-90, toegelicht in hoofdstuk 3. Alle proefpersonen kregen bij de aanmeldingsbescheiden deze klachtenlijst ter invulling aangeboden. Na de indeling in twee groepen gingen de proefpersonen uit de eerste (experimentele) groep in therapie, die maximaal twaalf sessies van omstreeks twee uur omvatte. Het contact tussen proefpersoon en therapeut kwam tot stand op basis van schriftelijke instructies van de onderzoeksleider. Daarin werd de proefpersoon gevraagd de aangewezen therapeut telefonisch te benaderen voor een eerste ontmoeting. In die eerste ontmoeting met de therapeut werd de proefpersoon een intake-interview afgenomen. Indien therapeut en proefpersoon besloten om tot behandeling over te gaan werd een behandelingsovereenkomst opgesteld en door beiden ondertekend. Voor de eigenlijke behandeling in de volgende sessies werden vervolgens gezamenlijke afspraken gemaakt. De keuze tussen wekelijkse of tweewekelijkse sessies was afhankelijk van de voorkeur van beide partijen. De onderzoeksleider had in deze eerste therapiefase met geen van de proefpersonen enigerlei vorm van contact. Na afloop van deze therapiefase ondergingen de proefpersonen uit beide groepen een nameting, wederom met de SCL-90. Voor de vaststelling van de statistische significantie van de onderzoeksresultaten werden de scores van de voor- en de nameting van beide groepen onderworpen aan de Mann-Whitney test. Over het gebruik van deze test zijn in hoofdstuk 3 bijzonderheden beschreven. Door het afnemen van de vragenlijst SCL-90 op verschillende tijdstippen is het mogelijk de therapie-uitkomsten van de experimentele en van de controlegroep groepsgewijs te vergelijken tot zes maanden na de beëindiging van de behandeling. Ook de controlegroep kreeg therapie aangeboden, waardoor de SCL-scores vóór en na de behandeling van de proefpersonen uit beide groepen beschikbaar kwamen. Alle proefpersonen hebben zes maanden na de beëindiging van hun behandeling nogmaals de SCL-90 ingevuld. 2. Klinische significantie Voor het beoordelen van de klinische significantie van de behandeling werden individuele scores van de SCL-90, alsmede van andere in § 5.3.6 genoemde vragenlijsten gebruikt. Bij de beoordeling van de individuele resultaten speelde het oordeel van de proefpersonen een belangrijke rol. Zij zijn ter zake van stemmenhoren de ervaringsdeskundigen. Bij die beoordeling werden ook de therapeuten en een externe beoordelaar betrokken. 5.3.6 Meetinstrumenten 1. Instrumenten voor het evaluatieonderzoek Voor het meten van het effect van reïncarnatietherapie is gebruik gemaakt van de volgende instrumenten: • vragenlijst SCL-90, op drie tijdstippen afgenomen en wel: o bij alle proefpersonen vóór het begin van de behandeling van de proefpersonen in de experimentele groep;
110
bij alle proefpersonen aan het einde van de therapiefase van de experimentele groep, tevens einde wachtlijstfase (controlegroep); o bij alle proefpersonen zes maanden na hun laatste behandelconsult. vragenlijst Oordeel van cliënt over het therapieresultaat na afloop van de behandeling. Op een voor dit onderzoek ontworpen formulier werd geïnformeerd naar cliënts oordeel over het resultaat van de behandeling, over eventuele wijziging van de hinder van stemmen en andere effecten, zoals wijziging in het medicijngebruik. Ook werd gevraagd een waarderingscijfer (0 tot 10) te geven voor de kwaliteit van de therapie. vragenlijst Tevredenheid van cliënt over het therapieresultaat, eveneens na afloop van de behandeling. Deze vragenlijst, ontleend aan een NcGv-onderzoek onder ex-cliënten van de RIAGG (Kooi & Donker, 1991), bevat beweringen of stellingen inzake de tevredenheid van de cliënt over het intakegesprek, de bejegening en de behandeling door de therapeut, alsmede over het resultaat van de behandeling. De stellingen zijn afwisselend positief en negatief geformuleerd en hebben vijf antwoordmogelijkheden, variërend van helemaal mee eens tot helemaal niet mee eens. Een voorbeeld van een stelling in de categorie effectiviteit van de therapie is: ik merkte dat ik door de therapie echt vooruit ging. In deze vragenlijst wordt een Lickert schaal van 5 tot 1 gehanteerd. Helemaal mee eens levert vijf punten op; helemaal niet mee eens levert 1 punt op. De maximale score op deze vragenlijst die dus optimale tevredenheid aangeeft bedraagt derhalve 5 x 5 = 25 punten. De minimumscore bedraagt 5 x 1 = 5 punten. vragenlijst Oordeel van de therapeut over het therapieresultaat. Aan de participerende therapeuten werd gevraagd om een individuele beoordeling van het resultaat van de door hem of haar behandelde proefpersoon. Ook werd gevraagd om een oordeel over de mogelijkheden die de therapie kan bieden voor stemmenhoorders. therapie-sessieverslag van de therapeut (TSV). Voor het vermelden van gegevens over de sessie is aan de therapeuten een formulier TSV ter hand gesteld, met het verzoek het formulier na afloop van de sessie naar de onderzoeksleider te sturen. Het TSV bevatte vragen over het werkgebied (huidig leven, zogeheten vorige levens etc.), de herkomst van de stemmen en de belangrijkste gebeurtenissen in de sessies. therapie-sessieverslagen van de proefpersoon, (TSV-cliënt). Voor de proefpersoon was eveneens een TSV ontworpen. Dat formulier werd door de therapeut na elke sessie aan de proefpersoon meegegeven om thuis in te vullen en mee te nemen naar de eerstvolgende sessie. Door de therapeut werd het formulier naar de onderzoeksleider verstuurd. Het verslag bevatte vragen over de verwachtingen van de proefpersoon vooraf, alsmede naar diens oordeel over het resultaat, onder meer aan te geven in een waarderingscijfer van 0 tot en met 10. follow-up 1, zes maanden na therapiebeëindiging, naast de SCL-90: o een vragenlijst Oordeel van cliënt zes maanden na therapiebeëindiging; o verslag van de externe beoordelaar over het therapieresultaat, met informatie over een door deze bij de proefpersonen afgenomen mondeling interview. follow-up 2, achttien maanden na therapiebeëindiging: een telefonisch interview afgenomen door een externe beoordelaar. o
•
•
•
•
•
•
•
2. Instrumenten voor de studie naar het verschijnsel stemmenhoren De gebruikte meetinstrumenten voor deze studie zijn vermeld in § 5.5. 5.4 Resultaten evaluatieonderzoek 5.4.1 Werving van therapeuten en proefpersonen In deze paragraaf worden onder andere de resultaten van de werving van therapeuten en van proefpersonen weergegeven. Deze werving heeft zich afgespeeld in mei en juni 1996 (therapeuten) en juli en augustus 1996 (proefpersonen).
111
1. Aanmelding van therapeuten Van de 62 aangemelde therapeuten hebben 25 therapeuten een of twee proefpersonen voor behandeling toegewezen gekregen. Die toewijzing was afhankelijk van het aantal en de woonplaats van de aangemelde proefpersonen. Van deze 25 therapeuten zijn negen van het mannelijk geslacht, op het moment van aanmelding variërend in leeftijd van 37 tot 64 jaar (gemiddeld: 46 jaar) en zestien van het vrouwelijk geslacht in de leeftijd van 33 tot 61 jaar (gemiddeld: 48 jaar). Van 23 therapeuten zijn bijzonderheden bekend over opleiding, praktijkervaring en praktijkvoering. Zestien therapeuten hebben een hbo- of universitaire opleiding genoten. De sociale en pedagogische academie, alsmede de opleiding tot verpleegkundige werden het meest genoemd. Zeven therapeuten hebben een middelbare opleiding genoten; drie van hen volgden een kaderopleiding verpleging. Tien therapeuten werkten op het moment van aanmelding fulltime als reïncarnatietherapeut. De overige dertien combineerden reïncarnatietherapie met andere (alternatieve) therapieën (3x), werkten als verpleegkundige (3x) of als maatschappelijk werker (1x) of verrichtten geheel andere, niet verwante activiteiten of beroepen (6x). De praktijkervaring van de betreffende therapeuten per 1 september 1996 liep uiteen van 1,5 tot 13 jaar (gemiddeld: 5,5 jaar). Op drie na zijn allen opgeleid door docenten van de School voor Reïncarnatietherapie Nederland (SRN). Allen op een na zijn leden van de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten. Voor één proefpersoon was een therapeute aangewezen, doch op zijn uitdrukkelijk verzoek werd een andere hem reeds bekende therapeute, geen lid van de NVRT, in dit onderzoek betrokken. 2. Aanmelding van proefpersonen De werving van proefpersonen leverde 97 aanvragen voor het aanmeldingspakket op. De herkomst van hun aanmelding is aangegeven in Tabel 5.1 Tabel 5.1 Herkomst aanmeldingen proefpersonen (N = 97) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders __________________________________________________________________ medium aantal in % ___________________________________________________________________ advertenties landelijke dagbladen 16 16,5 reacties persberichten * 28 28,9 artikel in Weekblad Margriet 10 10,3 brief Stichting Weerklank 24 24,7 brief Vakgroep Sociale Psychiatrie (RUL) 14 14,4 via NVRT rechtstreekse aanvragen 5 5,2 ___________________________________________________________________ persberichten in Algemeen Dagblad, Parameter en Onkruid
. Uit Tabel 5.1 blijkt het resultaat van de medewerking van het bestuur van de Stichting Weerklank, die een brief over het aanstaande onderzoek naar de leden van de vereniging stuurde. Medewerking was er ook van de Vakgroep Sociale Psychiatrie van de Rijksuniversiteit van Limburg, die een brief stuurde naar de bij de vakgroep geregistreerde stemmenhoorders. In beide brieven werd gewezen op de mogelijkheid om deel te nemen aan een onderzoek met reïncarnatietherapie. Uit de 97 aanvragen voor een aanmeldingspakket zijn 57 aanmeldingen voor deelname aan het onderzoek voortgekomen. Bij alle 57 kandidaten ging hun Verzoek tot deelname en akkoordverklaring gepaard met inzending van enkele vragenlijsten. Drie van de respondenten voldeden niet aan de insluitingcriteria, omdat zij meldden geen hinderlijke stemmen te hebben of die niet kwijt te willen: hun formulieren werden terzijde gelegd. Niet uitgesloten werden twee respondenten die bij de aanmelding mededeelden dat hun hinderlijke stemmen door farmacotherapie geheel of gedeeltelijk werden onderdrukt. Alle respondenten voldeden aan de eis dat de stemmen tenminste zes maanden aanwezig moesten zijn. 5.4.2 Demografische gegevens
112
Van de 54 toegelaten respondenten zijn de demografische gegevens uit de betreffende vragenlijsten hieronder vermeld. Voor de resultaten van de vragenlijsten medische gegevens en visuele analogieschaal (VAS) wordt verwezen naar § 5.5. De resultaten van laatstgenoemde vragenlijsten zijn van belang bij de studie naar het verschijnsel stemmenhoren, waarover in genoemde paragraaf verslag wordt gedaan. Alle respondenten hebben voldaan aan de vereiste invulling van de toegestuurde vragenlijsten én van de ondertekening van een informed consent. A. Geslacht, leeftijd en andere demografische gegevens In Tabel 5.2 zijn de bijzonderheden over geslacht en leeftijd van 54 proefpersonen vermeld.
Tabel 5.2 Geslacht en leeftijd proefpersonen (N = 54) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ____________________________________________________________________ geslacht aantal in % µ σ ____________________________________________________________________ vrouwen 37 68,5 41,3 13,mannen 17 31,5 38,3 9,9 ____________________________________________________________________ µ = gemiddeld; σ = standaarddeviatie
Zoals blijkt uit de cijfers in Tabel 5.2 zijn 37 respondenten van het vrouwelijk geslacht, in leeftijd variërend van 12 tot 77 jaar, en 17 personen van het mannelijk geslacht tussen 15 en 53 jaar oud. Twee minderjarigen, een meisje van 12 jaar en een jongen van 15 jaar, werden door hun ouders aangemeld. Onder de vrouwen bevonden zich twee gepensioneerden, respectievelijk van 77 en 61 jaar oud. Van de 54 respondenten kwamen 19 uit Noord-Holland (35%), 10 uit Zuid-Holland (19%), 8 uit Noord-Brabant (15%) en de overigen (31%) uit de andere Nederlandse provincies. Van de grote steden had Amsterdam (11 aanmeldingen) een substantieel aandeel in het totaal van aangemelde stemmenhoorders. Vijfentwintig respondenten gaven op ongehuwd en 22 gehuwd of samenwonend. Zeven proefpersonen waren gescheiden. Twee proefpersonen gaven op weduwe. Als genoten schoolopleiding werd opgegeven: 14 proefpersonen (29%) met lager onderwijs, 15 (31%) met middelbaar onderwijs en 19 (40%) met hoger (hbo of universitair) onderwijs. Op de vraag of werd deelgenomen aan het arbeidsproces werd door 50 proefpersonen geantwoord. Van hen hadden 39 (78%) geen betaald werk. Als consequentie daarvan was ten tijde van deze dataverzameling een aantal van de proefpersonen aangewezen op een uitkering. In tien gevallen was dat de bijstandswet, in twintig gevallen de wao en in drie gevallen een invaliditeitspensioen. B. Overige vragen In de vragenlijst demografische gegevens werden twee vragen voorgelegd die betrekking hadden op reïncarnatie en reïncarnatietherapie. De eerste vraag informeerde naar de bekendheid van de kandidaten met de therapie en luidde: hebt u vóór de publicatie over dit onderzoek over reïncarnatietherapie gelezen of gehoord? Bij zeventien proefpersonen (31%) was dat niet het geval. In alle overige gevallen, hebben kranten, radio, T.V. (elf maal) of de Stichting Weerklank (15 maal) voor informatie gezorgd. De tweede vraag luidde: hoe staat u tegenover reïncarnatie? Op deze vraag reageerden 46 aanmelders: 19 van hen (41%) gaven aan: ‘positief’ en 23 (50%) kozen voor de antwoordmogelijkheid ‘ik twijfel’. Vier personen (10%) gaven op ‘negatief’. De overige acht proefpersonen, waaronder de beide minderjarigen, hebben de vraag niet beantwoord. De laatste vraag luidde: hebt u zich op eigen initiatief gemeld voor dit onderzoek? Door vijfendertig poefpersonen (65%) werd deze vraag bevestigend beantwoord. In negentien
113
gevallen (35%) was er sprake van een advies van derden, waaronder ouders (2 maal), huisarts (1 maal) en anderen, niet nader gespecificeerd. 5.4.3 Onderzoeksverloop proefpersonen In Figuur 5.1 is per conditie aangegeven welke ontwikkeling de gehele onderzoekspopulatie vanaf het moment van aanmelding heeft doorgemaakt. Daarin is sprake van onderzoeksuitvallers en therapie-uitvallers, begrippen die in hoofdstuk 3 (§ 3.4.3) zijn toegelicht. Figuur 5.1. Verloop proefpersonen (N = 54) vanaf aanmelding in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders ____________________________________________________________________________ 54 proefpersonen aangemeld
27 in experimentele groep
27 in controlegroep
7 onderzoeksuitvallers
10 onderzoeksuitvallers
7 therapie-uitvallers
13 in behandeling
3 therapie-uitvallers
14 in behandeling
____________________________________________________________________________
De cijfers in Figuur 5.1 worden per onderzoeksgroep hieronder toegelicht. Experimentele groep De experimentele groep telt zeven onderzoeksuitvallers: twee proefpersonen werden niet in behandeling genomen vanwege de ernst van hun klachten. In deze gevallen meldden de therapeuten: ‘geen behandeling zonder psychiatrisch vangnet’. Twee anderen konden niet deelnemen vanwege een (her)opname in een psychiatrische kliniek. Een proefpersoon bleef weg zonder opgaaf van reden. Twee meldden achteraf gezien weinig vertrouwen te hebben in een psychotherapeutische behandeling in het algemeen. Van de 20 overgebleven proefpersonen hebben zeven na een of enkele sessies de therapie voortijdig afgebroken. In drie gevallen gebeurde dat op initiatief van de therapeut in verband met het feit dat geen adequaat verbaal contact met de betreffende proefpersonen mogelijk bleek. In twee andere gevallen waren financiële problemen de oorzaak van de voortijdige beëindiging van de behandeling. Een zesde proefpersoon had naar haar zeggen onvoldoende energie om de therapie te vervolgen en een zevende cliënt staakte de therapie omdat haar stemmen dat van haar eisten. De 13 overgebleven proefpersonen hebben in de periode van september 1996 tot januari 1997 drie tot twaalf sessies van gemiddeld 2,25 uur ondergaan. Deze proefpersonen hebben de therapie in overleg met de therapeut beëindigd op een moment, dat naar beider oordeel voldoende vorderingen waren gemaakt of het maximum aantal sessies volgens het onderzoeksprotocol was bereikt. De resultaten van hun SCL-90 vragenlijsten zijn verwerkt in Tabel 5.3. Controlegroep
114
In de wachtlijstperiode, van september 1996 tot en met januari 1997, zijn tien van de 27 proefpersonen in de controlegroep afgevallen. In twee gevallen betrof het een heropname in een psychiatrische kliniek. De derde proefpersoon gaf als reden voor terugtrekking een opdracht van de stemmen om zich verre te houden van therapie, terwijl de vierde proefpersoon betaling voor zijn deelname aan het onderzoek verlangde. Twee proefpersonen werden niet in behandeling genomen omdat therapie naar het oordeel van de betreffende therapeut onverantwoord was zonder psychiatrisch vangnet. Twee proefpersonen gaven aan te weinig vertrouwen te hebben in de therapie of de therapeut. Een proefpersoon reageerde niet op de oproep voor therapie. Proefpersoon nummer tien meldde dat de therapie ‘voor haar knip te duur’ was. Na het afvallen van 10 van de 27 proefpersonen in de controlegroep bleven 17 proefpersonen over voor therapie na het intakegesprek. Drie van hen hebben de therapie voortijdig beëindigd, waarvan twee op advies van de therapeut (therapie te ingrijpend, of gebrek aan motivatie bij cliënt). De derde proefpersoon vond de reis naar haar therapeut te vermoeiend. Van de resterende 14 proefpersonen zijn in Tabel 5.4 de resultaten van vier metingen op de SCL-90 weergegeven. Uitval In hoofdstuk 3 is onderscheid gemaakt tussen onderzoeksuitvallers en therapie-uitvallers. Van de vierenvijftig proefpersonen zijn 27 (= 50%) uitgevallen: zeventien als onderzoeksuitvaller en tien als therapie-uitvaller. Vijftig procent van de populatie heeft de eindstreep derhalve niet gehaald. Een drop-out percentage van vijftig komt overeen met de berichten uit de geestelijke gezondheidszorg, zoals is gemeld in hoofdstuk 1. 5.4.4
Groepsscores op de SCL-90
1. Experimentele groep De 13 proefpersonen in de experimentele groep die de therapie in goed overleg met de therapeut hebben afgemaakt scoorden in de voormeting en in twee nametingen, respectievelijk na afloop van de behandeling en zes maanden later, conform de in Tabel 5.3 gepresenteerde cijfers. Tabel 5.3 Scores op de SCL-90 van proefpersonen (N = 13) in de experimentele groep in voor- en nameting in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ________________________________________________________________________________ meting voormeting narmeting follow-upmeting ________________________________________________________________________________ p.p. 10.244 230 210 210 p.p. 10.146 245 233 182 p.p. 10.237 207 106 114 p.p. 18.139 219 219 118 p.p. 18.212 140 148 112 p.p. 23.239 283 258 271 p.p. 25.228 157 124 125 p.p. 34.229 332 223 244 p.p. 35.237 204 167 113 p.p. 52.255 173 134 185 p.p. 53.151 181 118 132 p.p. 54.238 199 132 132 p.p. 71.115 258 135 175 ____________________________________________________________________________ µ 217 µ 169 µ 162 σ 53 σ 52 σ 49 _____________________________________________________________________________ N = 13
nummer pp: de eerste twee cijfers verwijzen naar postcode, het derde cijfer naar sekse (1 = man, 2 = vrouw) en het vierde en vijfde cijfer naar leeftijd. pp= proefpersoon.
115
voormeting = voorafgaand aan de behandeling. nameting = aan het einde van de behandeling follow-upmeting = 6 maanden na therapiebeëindiging µ = gemiddelde score σ = standaarddeviatie
Zoals uit de cijfers in Tabel 5.3 blijkt is de gemiddelde groepsscore van de proefpersonen in de experimentele groep van 217 vóór de behandeling gedaald naar 169 direct ná de behandeling. Deze beide scores zijn verwerkt in een vergelijking van de groepsscores door middel van de Mann-Whitney test (Tabel 5.5). De individuele scores van de proefpersonen worden in § 5.4.6 Klinische significantie onder de loep genomen. 2 Controlegroep De scores van de proefpersonen in de controlegroep zijn weergegeven in Tabel 5.4. De voormeting scores hebben betrekking op de klachtenlijst SCL-90 afgenomen voorafgaand aan de behandeling van de proefpersonen in de experimentele groep, overeenkomend met het begin van de wachttijd van de controlegroep. Nameting 1 is gedaan aan het einde van de wachttijd, overeenkomend met het einde van de behandelperiode van de proefpersonen in de experimentele groep. De scores in nameting 2 hebben betrekking op de SCL-90 afgenomen na afloop van de behandeling van de proefpersonen in de controlegroep. De follow-upmeting werd zes maanden darna gedaan. Tabel 5.4 Scores op de SCL-90 in voor- en nameting van proefpersonen (N = 14) in de controlegroep in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ________________________________________________________________________________ meting voormeting nameting 1 nameting 2 follow-upmeting ________________________________________________________________________________ p.p. 10.236 368 304 266 258 p.p. 10.239 209 206 116 100 p.p. 11.237 204 240 193 172 p.p. 11.261 196 196 166 159 p.p. 16.251 300 322 124 154 p.p. 21.127 279 279 300 293 p.p. 22.129 167 143 153 153 p.p. 23.231 263 267 288 173 p.p. 30.133 236 250 283 233 p.p 30.146 103 129 113 98 p.p. 44.252 252 227 181 158 p.p. 60.228 255 271 110 122 p.p. 73.145 163 194 171 192 p.p. 80.146 315 290 138 139 ________________________________________________________________________________ µ 236 µ 238 µ 185 µ 172 σ 69,2 σ 59,2 σ 69,7 σ 56,5 ________________________________________________________________________________ N = 14
nummer pp: zie onderschrift bij Tabel 5.3 voormeting 1 = voor begin wachttijd; nameting 1 = aan het einde van de wachttijd; nameting 2 = direct na therapiebeëindiging; follow-upmeting = zes maanden na therapiebeëindiging µ = gemiddelde score σ = standaarddeviatie
Zoals blijkt uit Tabel 5.4 ontlopen de gemiddelde scores van de controlegroep in de voormeting bij aanmelding en de gemiddelde scores van de eerste nameting, aan het einde van de wachttijd, elkaar nauwelijks. Het in hoofdstuk 3 beschreven hertest effect wordt hier niet zichtbaar. Tussen voormeting en laatste nameting, zes maanden na therapiebeëindiging, zijn de gemiddelde scores teruggelopen van 236 naar 172. In de experimentele groep is dat volgens de gegevens van Tabel
116
5.3 van 217 naar 162. In § 5.4.3 worden de scores van beide groepen met elkaar vergeleken in een Mann-Whitney test. De individuele scores van de proefpersonen komen in § 5.4.6 Klinische significantie aan de orde. 5.4.5 Statistische significantie De in § 5.3 beschreven procedure van indeling van de proefpersonen in twee groepen biedt de mogelijkheid om een vergelijking te maken van de voor- en nametingscores op de Symptom Check List SCL-90. De vergelijking heeft betrekking op dertien proefpersonen in de experimentele groep die de therapie conform het onderzoeksprotocol hebben afgerond en de SCL-90 in de nameting hebben ingevuld, alsmede veertien proefpersonen in de controlegroep die op de wachtlijst waren geplaatst. In Tabel 5.5 zijn de resultaten van de Mann-Whitney test van de verschilscores op de SCL-90 opgenomen. De test is beschreven in hoofdstuk 3. Deze test maakt ook de resultaten op de onderscheiden dimensies van de SCL-90 zichtbaar. De totaalscores (tot) of psychoneuroticisme scores op de klachtenlijst kan worden beschouwd als een aanduiding van een algemeen niveau van psychisch dan wel somatisch disfunctioneren (Koeter, 1992, p. 58). Tabel 5.5 Mann-Whitney test van de scores op de SCL-90 in een voor- en nameting van de experimentele groep (N = 13) en de controlegroep (N = 14) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. _______________________________________________________________________________ EG CG EG CG δ EG-CG Z p VM VM NM NM _______________________________________________________________________________ dimensie
ang
µ. σ
25,46 8,72
25.57 8.16
19.08 7.03
26.07 7.34
6.88
-2.264
.024
ago
µ σ
14.00 5.74
15.21 6.54
10.85 3.98
14.00 5.64
1.94
-1.421
.155
dep
µ σ
43.54 11.75
47.79 16.36
33.23 12.72
48.57 14.41
11.09
-2.647
.008
som
µ σ
27.92 11.28
25.71 8.23
22.92 10.69
26.07 6.88
5.36
-1.753
.080
idh
µ σ
23.08 5.85
25.36 8.28
17.38 5.94
26.50 9.28
6.84
-3.142
.002
sen
µ σ
40.23 15.97
51.29 16.21
32.15 11.33
49.14 15.17
5.93
-1.239
.215
hos
µ σ
11.46 3.86
12.86 4.83
8.85 2.41
12.36 4.53
2.12
-2.050
.040
sla
µ σ
8.92 4.07
7.86 4.19
6.23 2.89
7.43 3.90
2.26
-1.449
.147
µ 22.77 24.57 18.31 27.64 7.53 -3.207 .001 σ 4.88 7.42 6.26 8.22 _______________________________________________________________________________ ovr
µ. 217.4 236.2 169.237.8 49,96 -3.113 .002 σ 52.9 69.2 52.2 59.2 N 13 14 13 14 _______________________________________________________________________________ tot
Afkortingen dimensies: ang = angst; ago = agorafobie; dep = depressie; som = somatische klachten; ing = insufficiëntie van denken en handelen; sen = wantrouwen en interpersoonlijke sensitiviteit; hos = hostiliteit; sla = slaapproblemen
117
ovr = restcategorie overige µ = gemiddelde score van de gehele groep of populatie σ = standaard deviatie: EG = experimentele groep; CG = controlegroep VM = voormeting; NM = nameting δ = verschil tussen de gemiddelden (VM/EG – NM/EG –VM/CG – NM/CG) Z = toetsingsgrootheid voor het verschil tussen de groepen P = p-waarde = overschrijdingskans van de toetsing
Zoals in hoofdstuk 3 is uiteengezet wordt de cut-off score als grens van wel of niet significant van de verschilscores tussen groepen gewoonlijk gesteld op een p-waarde van .05. Volgens de cijfers in Tabel 5.5 is derhalve sprake van een significant resultaat ten gunste van de groep die in therapie is geweest ten opzichte van de controlegroep op de dimensies ang, dep, idh, hos, ovr, alsmede op de totaalscore. Niet significant zijn de verschilscores op de dimensies ago, sen en sla. 5.4.6 Klinische significantie Voor een beoordeling van de klinische significantie wordt in dit onderzoek gebruik gemaakt van de scores en antwoorden op enkele vragenlijsten, alsmede van posttherapeutische interviews. Deze tezamen geven een indruk van de waarde en de betekenis die de therapie heeft gehad voor de individuele proefpersonen. 1. Individuele scores op de SCL-90 In Tabel 5.6 zijn de scores op de SCL-90 van de eerste én de laatste meting van alle proefpersonen bijeengebracht. De scores in de voormeting hebben betrekking op de bij de aanmelding voor het onderzoek ingevulde klachtenlijst. De follow-upmeting heeft betrekking op dezelfde klachtenlijst, ingevuld zes maanden na de therapiebeëindiging. Voor een indruk over de duur van de behandeling is het aantal sessies vermeld dat de proefpersoon heeft ondergaan. In een aantal gevallen, gemerkt met een *, zijn ná de follow-upmeting nog enkele vervolgsessies gedaan. Dat gegeven is van belang omdat de externe beoordelaar omstreeks anderhalf jaar ná de beëindiging van de behandeling een (telefonisch) interview heeft afgenomen. Het effect van de vervolgsessies kan in de uitkomsten daarvan worden verdisconteerd. De follow-upmeting kan worden beschouwd als de tweede nameting van de experimentele groep en de derde nameting van de controlegroep.
118
Tabel 5.6 Vergelijking van de scores op de SCL-90 in voor- en follow-upmeting van de experimentele groep ( N = 13) en de controlegroep ( N = 14) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ___________________________________________________________________________________________ experimentele groep controlegroep ____________________________________________________________________________________________ nummer voorfollow-up S nummer voorfollow-up S proefpersoon meting meting proefpersoon meting meting ___________________________________________________________________________________________ 10.244 230 210 8 10.235 368 258 9* 10.146 245 182 2 10.239 209 100 12 10.237 207 114 10 11.237 204 172 11* 18.139 219 118 8* 11.261 196 159 12 18.212 140 112 6* 16.251 300 154 12 23.239 283 271 11 21.127 279 293 12 25.228 157 125 12 22.129 167 153 11 34.229 332 244 9* 23.231 263 173 12 35.237 204 113 11 30.133 236 233 12 52.255 173 185 11* 30.146 103 98 7 53.151 181 132 3 44.252 252 158 9 54.238 199 132 8 60.228 255 122 12* 71.115 258 175 12 73.145 163 192 12* 86.146 315 139 8 ____________________________________________________________________________________________ N = 13
µ 217
µ 162
9,3
N = 14
µ 236
µ 172
10,8
σ 53 σ 49 σ 69,2 σ 56,5 ____________________________________________________________________________________________ S = aantal sessies: * een of meer vervolgsessies na afloop van de onderzoeksperiode µ = gemiddelde score σ = standaarddeviatie
De gemiddelde scores van de experimentele groep (N = 13) in Tabel 5.6 zijn van 217 in de voormeting omlaag gegaan en derhalve verbeterd tot 162 in de follow-upmeting. Ook de controlegroep (N = 14) geeft in de vergelijking van de scores vóór en na de therapie een verlaging te zien, en wel van 236 tot 172. In Tabel 5.7 zijn de gemiddelde scores van drie metingen van de beide groepen en dus van zevenentwintig proefpersonen bijeengebracht. Zoals blijkt uit de getallen in deze tabel is de gemiddelde score in de voormeting 227 (sd: 60) en is die score in de zes maanden sinds de beëindiging van de therapie teruggelopen en dus verbeterd tot 167 (sd: 53). Voor 14 proefpersonen (52%) bracht de behandeling een substantiële verlaging van de klachtenscores ter grootte van één standaarddeviatie van de scores in de voormeting (resp. 53 voor de experimentele groep en 69 voor de controlegroep) met zich mee. Voor zes proefpersonen (22%) had de behandeling geen of weinig effect op hun klachtenscores. In drie gevallen (11%) zijn de scores na de behandeling ongunstiger dan ervoor. Tabel 5.7 Scores op de SCL-90 van proefpersonen (N = 27) in de voormeting en in twee nametingen in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders ________________________________________________________________________________ meting voormeting nameting 1 follow-upmeting _________________________________________________________________________________ gemiddelde score alle proefpersonen 227 180 167 standaarddeviatie 60,3 61,53,4 _________________________________________________________________________________ nameting 1 = nameting direct na beëindiging van de therapie follow-upmeting = nameting 2 voor de experimentele groep en nameting 3 voor de controlegroep, beide zes maanden na beëindiging van de therapie
Zoals blijkt uit Tabel 5.7 heeft de afname van de gemiddelde scores op de klachtenlijst sinds de voormeting zich in de daaropvolgende maanden voortgezet.
119
2. Vragenlijst Oordeel van de cliënt over het therapieresultaat Zowel direct na de behandeling als zes maanden later is aan de proefpersonen die de therapie hebben afgerond een vragenlijst Oordeel van cliënt over het resultaat van reïncarnatietherapie voorgelegd. Zes maanden na de beëindiging van de therapie mag een gerijpter oordeel van de proefpersonen over de effecten van de therapie worden verwacht dan onmiddellijk erna. Ook is inmiddels ervaring opgedaan met de bij therapiebeëindiging bereikte situatie. Op grond van deze overwegingen worden hierna de gegevens van het vragenformulier zes maanden na beëindiging van de behandeling weergegeven. A. Effect op stemmenhoren In de eerste vraag van het betreffende formulier werd geïnformeerd naar eventuele wijziging in het probleem stemmenhoren. De vraag luidde: de stemmen die ik had voordat ik in therapie ging zijn naar mijn oordeel door de therapie... De antwoorden op deze vraag zijn verwerkt in Tabel 5.8. Tabel 5.8 Wijziging in de hinder van de stemmen naar het oordeel van de proefpersonen (N = 25) na therapiebeëindiging in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders
_____________________________________________________________ aard van de wijziging aantal pp in % __________________________________________________________________________ hinderlijker geworden 2 8 niet of nauwelijks verminderd 9 36 minder hinderlijk geworden: kan er beter mee omgaan 8 32 geheel of grotendeels verdwenen 6 24 ___________________________________________________________________________ pp= proefpersoon
De vraag naar het effect van de therapie op de stemmen had betrekking op 25 proefpersonen die stemmen horen (27 minus 2 die dank zij de medicijnen geen stemmen horen). Zoals is af te leiden uit Tabel 5.8 hebben elf proefpersonen (44%) geen baat gehad bij de behandeling en veertien (56%) wel. Van hen meldden vier proefpersonen: stemmen geheel verdwenen. B. Wijziging in het medicijngebruik Een vraag op het formulier had betrekking op het medicijngebruik en informeerde naar een eventuele wijziging daarvan sinds de behandeling. Twaalf proefpersonen gebruikten vóór noch tijdens de behandeling medicijnen. Van de vijftien die wel medicijnen gebruikten gaven acht (53%) op dat géén wijziging is gekomen in het medicijngebruik. Bij zeven proefpersonen (47%) is dat wel het geval. Van hen gaven twee proefpersonen op: ‘omdat ik geen medicijnen meer nodig heb’, terwijl de overigen een reductie van medicijnen van gemiddeld 50% aangaven. C. Neveneffecten van de therapie De derde vraag was als volgt geformuleerd: reïncarnatietherapie heeft voor mij wel/niet geleid tot nieuwe of andere klachten of problemen. Bij 21 proefpersonen (84%) was dat niet maar bij vier proefpersonen (19%) was dat wel het geval: zij meldden respectievelijk: meer angsten, angst en verdriet zijn omhooggekomen, veel dromen, niet altijd prettig, en gevoel van zwakte. D. Waarderingscijfer voor de therapie Bij de volgende vraag werden proefpersonen uitgenodigd een waarderingscijfer voor de kwaliteit van reïncarnatietherapie te geven. De vraag luidde: naar mijn huidig oordeel over de kwaliteit van reïncarnatietherapie geef ik haar het cijfer….. (van 0 t/m 10). Door alle proefpersonen op één na werd een cijfer gegeven: het laagste cijfer was 5 (1x) en het hoogste cijfer 10 (3x). Het gemiddelde van 26 cijfers bedroeg 7,8. E. Aanbeveling therapie voor stemmenhoorders
120
De laatste vraag had betrekking op de mening van de proefpersoon over het nut van de therapie voor andere stemmenhoorders. De vraag luidde: voor mensen die gehinderd worden door stemmen acht ik reïncarnatietherapie wel/niet aanbevelenswaardig. Eenentwintig proefpersonen (84%) meenden dat de therapie aanbevelenswaardig was; in een geval werd ‘niet aan te raden’ aangegeven. F. Tevredenheid van de proefpersoon over het therapieresultaat In § 5.3.6 zijn bijzonderheden verstrekt over de vragenlijst die de tevredenheid van de proefpersonen over de behandeling weergeven. Zes proefpersonen (24%) toonden zich optimaal tevreden (25 punten). Tien (40%) waren tevreden tot zeer tevreden en negen (36%) scoorden onder het gemiddelde (20,2). 3. Sessieverslagen van proefpersonen Van 35 proefpersonen zijn 274 ingevulde en bruikbare sessieverslagen ontvangen. Aan de proefpersonen was gevraagd de verslagen direct na afloop van de sessie thuis in te vullen en mee te nemen naar de eerstvolgende sessie. De therapeuten zorgden voor verzending naar de onderzoeksleider. De in het sessieverslag gestelde vragen en antwoorden zijn hieronder vermeld. Vraag 1: wat is uw gevoel over de sessie die u zo juist achter de rug hebt? In 274 sessieverslagen werd een oordeel gegeven over de sessie, aan de hand van de onder “kwaliteit van de sessie” in Tabel 5.9 geboden antwoordmogelijkheden.
Tabel 5.9 Beoordeling van de kwaliteit van 274 sessies door proefpersonen (N = 35) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. _________________________________________________________________ kwaliteit van de sessie aantal in %
_____________________________________________________ een hele goede sessie 77 28 een goede sessie 118 43 een redelijke sessie 61 22 een tamelijk slechte sessie 8 3 een hele slechte sessie 5 2 geen antwoord 5 2 ________________________________________________________________ totaal 274 ________________________________________________________________
In 71% van de gevallen was er volgens de proefpersonen sprake van een heel goede tot goede sessie, zoals de cijfers in Tabel 5.9 aangeven. In zeven procent van de sessies was het oordeel negatief. Vraag 2: wat was het hoofdthema in deze sessie? Had het betrekking op heden of verleden, in dit leven of in “vorige levens”? Van 267 sessies werden gegevens over het hoofdthema en over het werkgebied verstrekt. In 98 sessies kwamen meerdere thema’s of één thema in meerdere werkgebieden voor. De meeste trauma’s en thema’s in de sessies hadden betrekking op “verleden in huidig leven”, veelal jeugdproblemen. In slechts 17% van de 267 sessies is, volgens opgave van de cliënten, een zogenoemd vorig leven aan de orde geweest. In de sessieverslagen van de cliënten kwamen vragen voor over cliënts verwachtingen van de sessies vooraf en diens gevoelens tijdens de sessies. Deze vragen waren bedoeld voor evaluatie van de sessie door de therapeut en de cliënt gezamenlijk.
121
Vraag 3: geef in een waarderingscijfer van 0 tot en met 10 een oordeel over de kwaliteit van de afgelopen sessie Voor 234 sessies werden waarderingscijfers gegeven. In Tabel 5.10 zijn deze cijfers, afkomstig van 35 cliënten, bijeengebracht. Tabel 5.10 Waarderingscijfers voor de kwaliteit van de sessies van proefpersonen (N = 35) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. __________________________________________________________________________ cijfer aantal ___________________________________________ 10 16 x 9,5 en 9 30 x 8,5 en 8 94 x 7,5 en 7 78 x 6,5 en 6 23 x 5,5 en 5 7x 0 1x __________________________________________ µ 7,8 σ 1,2 ___________________________________________ µ = gemiddelde score van de gehele populatie σ = standaard deviatie
Door de proefpersonen die de therapie hadden afgerond (N = 27), werd voor 234 sessies een gemiddeld cijfer van 7,8 (SD 1,2) uitgedeeld. Dit cijfer komt overeen met het door dezelfde proefpersonen gegeven gemiddelde waarderingscijfer voor de gehele behandeling. De cijfers daarvoor zijn gegeven op het vragenformulier Oordeel van cliënt over het therapieresultaat. 4.
Follow–up meting
Zes maanden na het einde van de behandeling werd aan de proefpersonen wederom de vraag voorgelegd of er wijziging was gekomen in het horen van stemmen sinds het begin van de behandeling. Het betrof 25 proefpersonen, omdat twee geen stemmen hoorden door de medicijnen die zij gebruikten. In Tabel 5.11 zijn de antwoorden samengevoegd. Tabel 5.11 Wijziging in hinder door stemmen naar het oordeel van de proefpersonen (N = 25) 6 maanden na therapiebeëindiging in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders
_____________________________________________________________ aard van de wijziging aantal pp in % __________________________________________________________________________ hinderlijker geworden 2 8 niet of nauwelijks verminderd 8 32 minder hinderlijk geworden: kan er beter mee omgaan 8 32 soms meer, soms minder te horen 1 4 geheel of grotendeels verdwenen 6 24 ___________________________________________________________________________ pp= proefpersoon
De antwoorden komen nagenoeg overeen met de in Tabel 5.8 weergegeven uitkomsten, een meting direct na de behandeling. Ook zes maanden na therapiebeëindiging zijn zes stemmenhoorders (24%) geheel of nagenoeg geheel stemmenvrij en kunnen 8 proefpersonen (32%) beter met hun stemmen omgaan. Dit betekent dat 56% van de behandelde
122
stemmenhoorders baat heeft gehad bij de behandeling. Tien proefpersonen (40%) hebben weinig of geen baat gehad bij de behandeling. 5. Bijwerkingen van de behandeling Naast dit resultaat zijn door de proefpersonen een aantal andere aspecten als resultaat van de behandeling genoemd: - van de 27 stemmenhoorders heeft voor het merendeel (81%) de behandeling naast het effect op de stemmen een andere positieve betekenis gehad. Hun opmerkingen, waaronder ‘meer ontspannen, beter slapen, kans zien sociaal isolement enigszins te doorbreken’ en andere, zijn verwerkt in de bij Van der Maesen (1999) beschreven vignetten. Ook achten de meeste in het onderzoek behandelde proefpersonen de therapie aanbevelenswaardig voor stemmenhoorders. In het follow-up onderzoek, een telefonisch interview door de externe beoordelaar anderhalf tot twee jaar na de afronding van de behandeling, bleek één proefpersoon na zes maanden stemmenvrij te zijn geweest, weer stemmen te horen. Bij de overigen werden door de externe beoordelaar geen wijzigingen van het eerder geconstateerde en opgegeven behandelresultaat geconstateerd. 6. Consistentie van de antwoorden op de vragenlijsten De resultaten van drie verschillende vragenlijsten kunnen worden vergeleken op antwoord consistentie. Onder de zes proefpersonen met de door een score van 25 punten aangegeven maximale tevredenheid op de satisfactievragenlijst bevinden zich vier proefpersonen die sinds de therapie tot aan de nameting na zes maanden, stemmenvrij zijn. Bij de vijfde proefpersoon in deze groep zijn de stemmen grotendeels verdwenen en bij de zesde minder hinderlijk geworden. Het gemiddelde waarderingscijfer voor de kwaliteit van de therapie van deze zes proefpersonen komt uit op 9,25 (gemiddeld cijfer gehele populatie: 7,8) zes maanden na de beëindiging van de behandeling. Bij de negen proefpersonen die geringe tevredenheid aangaven en op de satisfactie vragenlijst beneden het gemiddelde van de gehele groep scoorden, boekten vijf weinig of geen verbetering op de SCL-90 en was het resultaat bij twee proefpersonen slechter dan voor de behandeling. Van deze negen proefpersonen meldden zeven geen of geringe wijziging in het stemmenhoren en had een meer last van de stemmen dan voor de behandeling. Het gemiddelde waarderingscijfer van deze negen proefpersonen kwam uit op 6,9. De resultaten zijn derhalve consistent te noemen. Die consistentie kan ook worden afgeleid uit de waarderingscijfers van de proefpersonen voor de gehele behandeling (gemiddeld waarderingscijfer 7,8) dat exact gelijk is aan het per sessie gegeven waarderingscijfer voor 234 verrichte sessies, zoals hierboven is gebleken. 5.4.7 Psychiatrische patiënten Uit de vragenlijst Medische Gegevens, ingevuld bij de aanmelding voor het onderzoek, de daarin aangegeven ontvangen hulp in de gezondheidszorg, alsmede de door de externe beoordelaar gestelde diagnoses, kan worden afgeleid dat 77% van de respondenten een psychiatrisch heden en/of verleden heeft. Iets meer dan de helft van hen is niet aan reïncarnatietherapie toegekomen of heeft vroegtijdig afgehaakt. Op het resultaat bij de wel behandelde psychiatrische patiënten wordt ingegaan in hoofdstuk 6 met een beschouwing over het mogelijke belang van reïncarnatietherapie voor deze patiënten. 5.4.8 Oordeel van derden over het therapieresultaat Onder derden worden hier verstaan de behandelende therapeuten en de externe beoordelaar. Naast aantekeningen van de therapeuten op de door hen ingevulde formulieren Oordeel van de therapeut over het therapieresultaat zijn er aantekeningen uit de interviews van de externe beoordelaar. Eerst wordt hier aandacht besteed aan de deelnemende therapeuten zelf. Hun
123
oordeel over het therapieresultaat, alsmede het oordeel van de externe beoordelaar worden in de beide volgende paragrafen behandeld. Op een na alle therapeuten zijn kort na het einde van de behandeling van hun cliënt door de onderzoeksleider geïnterviewd. 1. Oordeel van de therapeuten over het therapieresultaat Aan de behandelende therapeuten is gevraagd direct na de beëindiging van de in het protocol overeengekomen behandeling enkele vragen te beantwoorden, onder andere over het resultaat van de behandeling. Op dat moment was hen de inhoud van de rechtstreeks aan de onderzoeksleider verzonden formulieren Oordeel van de cliënt niet bekend. Voor de beantwoording van de vraag naar het effect van de therapie op de stemmen moeten de therapeuten afgaan op de informatie van de proefpersonen. Omdat dit oordeel zes maanden na het einde van de behandeling nog twee maal is gevraagd, zowel door de onderzoeksleider als door de externe beoordelaar, wordt alleen het oordeel van de therapeuten over een eventueel ander effect van de therapie vermeld. Die oordelen zijn opgenomen bij de cliëntvignetten (Van der Maesen, 1999). In het verslag van de posttherapeutische interviews (zie hierna onder 3) worden opmerkingen van therapeuten over het verloop van de behandeling en hun indruk ervan weergegeven. 2. Oordeel van de externe beoordelaar over het therapieresultaat Mevrouw Wapenaar, tot 1996 als psychiater verbonden aan de RIAGG te Den Haag, heeft zich beschikbaar gesteld om als externe beoordelaar in dit onderzoek op te treden. Bij 27 proefpersonen werden door haar posttherapeutische interviews afgenomen; 25 van hen werden twee maal geïnterviewd. Het eerste interview werd bij de proefpersonen thuis afgenomen, zes maanden ná het einde van de behandeling. Het tweede interview werd anderhalf tot twee jaar later door haar afgenomen, dit maal telefonisch. Wapenaar deed verslag van haar bevindingen tijdens een congres van het Gezelschap voor Parapsychiatrie (thans Vereniging voor Transpersoonlijke Psychiatrie) op 28 november 1998 en publiceerde de tekst van haar lezing (Wapenaar, 1999). In dat verslag geeft zij van de door haar bezochte proefpersonen een Geschatte diagnose, opgenomen in Tabel 5.12, met de toevoeging: ‘allen met langdurige klachten; vaak ook lang in behandeling bij de ggz’. Tabel 5.12 Door de externe beoordelaar geschatte diagnose bij proefpersonen (N = 27) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders _________________________________________________________________________ diagnose aantal pp in % _________________________________________________________________________ schizofrenie * 11 41 zwakbegaafd 2 7 dissociatieve identiteitsstoornis 3 11 borderline 1 4 schizo-affectief 1 4 onduidelijk ** 9 33 _________________________________________________________________________ totaal 27 _________________________________________________________________________ pp: proefpersoon * waaronder vier met uitgebreide wanen * * mogelijk persoonlijkheidsstoornissen, borderline, traumatisch verleden.
Uit de geschatte diagnoses in Tabel 5.12 is op te maken dat stemmenhoren vóórkomt in meerdere psychiatrische stoornissen. Van de 18 patiënten waarbij een diagnose kon worden gesteld, zijn 11 (61%) schizofrenen.
124
Het door Wapenaar genoemde resultaat van haar waarneming bij haar bezoek aan de proefpersonen, zes maanden na afloop van de behandeling, is vermeld in Tabel 5.13. Tabel 5.13 Resultaat behandeling bij proefpersonen (N = 27) volgens waarneming externe beoordelaar, zes maanden na therapiebeëindiging, in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ______________________________________________________________________ therapieresultaat aantal pp in % ______________________________________________________________________ geen/nauwelijks effect op de stemmen 12 44 gaan beter om met de stemmen 9 33 stemmen weg of gereduceerd in aantal 6 22 ______________________________________________________________________ totaal 27 ______________________________________________________________________ pp: proefpersoon
Volgens de cijfers in Tabel 5.13 heeft 44% van de patiënten geen baat gehad bij de therapie ter zake van het horen van stemmen. Wapenaar (1999) merkt op over de patiënten die ‘niet zijn verbeterd (12 van de 27): ze waren in het algemeen toch tevreden over de therapie vanwege de aandacht en de steun die ze kregen’. Zij verwoordt haar bevindingen in enkele punten: 1. bijna alle patiënten, ook waar niet veel bij gebeurd was, geven expliciet aan zich gesteund te hebben gevoeld door een therapeut die doelgericht op de stemmen afging, accepteerde dat de stemmen van buiten kwamen als patiënten dat zelf meenden en sessies van 2 uur met hen deed. 2. negen deelnemers hadden veel gehad aan het doorwerken van jeugdsituaties. Ze voelden zich daarna sterker, hadden inzicht gekregen. Ze konden daardoor ook beter met de stemmen omgaan, trokken zich er minder van aan. Hier waren ook een aantal schizofrene patiënten bij. Ik ben in de psychiatrie lang opgevoed met de gedachte dat je bij psychotisch kwetsbare mensen beter het verleden met rust kunt laten. 3. er trad geen afhankelijkheid aan de therapeut op. Lang niet iedereen maakte de twaalf sessies vol, soms om financiële reden, maar soms ook omdat het wel genoeg was. 4. patiënten met paranoïde schizofrenie en met denkstoornissen deden niets met de behandeling. Om iets aan reïncarnatietherapie te hebben moet een patiënt niet in een waanwereld leven en moet het denken van dien aard zijn dat er een verbaal adequaat contact met de therapeut kan worden gemaakt. 3. Posttherapeutische interviews bij de therapeuten Uit 26 interviews, afgenomen door de onderzoeksleider bij de therapeuten thuis of in hun praktijkruimte, zijn de meest saillante opmerkingen in onderstaande punten bijeengebracht. 1. reïncarnatietherapeuten hebben weinig ervaring met psychiatrische patiënten, die in deze populatie ruim vertegenwoordigd waren. Voor zover adequaat verbaal contact met de cliënt mogelijk was is steeds met de behandeling een begin gemaakt; 2. veel proefpersonen in dit onderzoek hadden problemen met de betaling van het honorarium. Voor maximaal 12 sessies van gemiddeld 2 uur bedroeg het honorarium Nƒ 50,-. per sessie. Voor degenen die afhankelijk zijn van een sociale verzekeringsuitkering (75% van de deelnemers aan dit onderzoek) is een wekelijkse uitgave van Nƒ 50,- een groot probleem, ook voor eigen therapie. In enkele gevallen heeft dit ertoe geleid dat het overeengekomen aantal van twaalf sessies niet werd gehaald; 3. stemmenhoorders, met name de psychiatrische patiënten onder hen, hebben een gecompliceerd probleem dat gewoonlijk niet in twaalf sessies is op te lossen. De algemene indruk van de therapeuten die meededen aan dit onderzoek over de kansen van stemmenhoorders in
125
reïncarnatietherapie is positief. Dit geldt zeker voor de cliënten die werkelijk van hun stemmen verlost willen worden, hetgeen, al dan niet bewust, niet altijd het geval is; 4. door proefpersonen werden voor de sessies gewoonlijk hoge waarderingscijfers gegeven. De waardering kan volgens de therapeuten worden verklaard door a. het ontvangen begrip voor de eigen beleving van de cliënten van het probleem; b. het gevoel bij de cliënten ook bij een paranormaal georiënteerde visie op stemmen op één lijn te zitten met de behandelaar; c. de lange sessies, leidend tot veel ruimte voor het uitdiepen van de problematiek; d. de gelegenheid tot ruime nagesprekken; e. de doelstelling van de therapie, waarin niet het aanleren van copingstrategieën centraal staat, maar gewerkt wordt aan de onderliggende problematiek. 5.5 Ervaringen van proefpersonen met hun stemmen 5.5.1 Inleiding In dit onderzoek is tevens aandacht besteed aan het verschijnsel stemmen en de beleving ervan door de stemmenhoorders. De reden van dit deel van de studie is gebaseerd op de verwachting dat door het persoonlijke contact van de therapeuten met een aantal stemmenhoorders veel informatie kan worden vergaard over stemmen. Die informatie kan bijdragen aan de kennis over het verschijnsel stemmen en aan het effect ervan op leven en welzijn van mensen met deze problematiek. 5.5.2 Meetinstrumenten Voor het verzamelen van gegevens over stemmen en de manier waarop deze door stemmenhoorders worden beleefd zijn de volgende instrumenten gebruikt: 1. Vragenlijst Medische Gegevens 2. Vragenlijst Visuele Analogieschaal (VAS) 3. Intake-interview door de therapeut bij de proefpersonen afgenomen Op deze meetinstrumenten wordt hieronder ingegaan. Ad 1: Vragenlijst Medische Gegevens In deze vragenlijst, aan proefpersonen toegestuurd in het aanmeldingspakket, zijn vragen opgenomen die zijn afgestemd op de toelatingscriteria in het onderzoeksprotocol. Alle vragen hebben betrekking op de stemmen of de gevolgen ervan, zoals het beginmoment, de frequentie, het aantal, de typering, de hinder die door de stemmen privé of beroepsmatig wordt ondervonden, alsmede de gezochte medische hulp. De vragen hebben meerdere antwoordmogelijkheden. Een voorbeeld van een vraag op deze vragenlijst is: welke invloed heeft stemmenhoren op uw privé-leven?, met als antwoordmogelijkheden positief, weinig of geen, matig storend, zeer storend, onleefbaar. Indien uit de antwoorden blijkt dat de stemmen als hulpvaardig, vriendelijk en positief worden ervaren en deze weinig of geen invloed uitoefenen op het functioneren, privé en/of beroepsmatig, is er niet sprake van hinderlijke stemmen. In dat geval voldoet de aangemelde proefpersoon niet aan de insluitingcriteria, vermeld in het onderzoeksprotocol. Ad 2. Vragenlijst Visuele Analogie Schaal (VAS) Deze vragenlijst, eveneens onderdeel van het aanmeldingspakket, maakt het stemmenhoorders mogelijk een aantal aspecten van hun ervaringen met stemmen weer te geven op een horizontale lijn, zoals is weergegeven in Figuur 5.2. Volgens Junginger & Frame (1985) helpt een continuümmodel ‘to integrate descriptive psychopathology with the needs of clinical assessment which often require a more accurate evaluation of the patients’ symptoms over time’ (p. 150). De door deze auteurs gebruikte visual analogue scale is voor dit onderzoek door mij vertaald in het Nederlands. In de VAS zijn vijf parameters van hallucinatoire ervaringen opgenomen. Voor
126
elke parameter zijn er twee vragen, in afwijkende bewoordingen geformuleerd. Volgens Junginger & Frame (1985) worden twee vragen per parameter als minimum beschouwd om te bereiken: ‘that each parameter was being reported reliably. That is, since test-retest reliability was not feasible (subjects may be reporting on a different hallucination at a second testing), the two items for each parameter were used to obtain an estimate of alternate-forms reliability, each item constituting one form’ (p. 151). De auteurs berekenden met de Spearman rank correlation coëfficiënt de betrouwbaarheid. Voor frequentie bedroeg dat .767, voor luidheid: .572, voor locatie: .812, voor helderheid: .913 en voor realiteit: .452 (p < 0.01 for all coefficients). Hun conclusie is: ‘the results of this study indicate that VAS can be used in a reliable manner to assess the frequency, loudness, clarity and location of patients’ hallucinations. It should be noted however that reality appeared to be inherently difficult for the subjects to estimate’ (p. 152). De VAS bevat een tiental schalen voor het aangeven van de ernst van of de ervaring met een der parameters frequentie, luidheid, locatie, helderheid en realiteit van de stemmen. Het gaat volgens de op het VAS-formulier vermelde aanwijzingen bij het invullen om de ervaringen zoals die zijn geweest in de afgelopen week. Over elke van de vijf genoemde parameters bevat de VAS twee vragen in afwijkende bewoordingen, alsmede per vraag een lijn (continuüm) van tien centimeters, met aan beide uiteinden een karakteristiek. Een voorbeeld ervan is weergegeven in Figuur 5.2. De keuze van de teksten bij de begin- en eindpunten is bedoeld ‘to represent polar opposite descriptors' (Junginger & Frame 1985). De volgorde van de vragen is willekeurig. Op de lijn kan met een streepje de plek worden aangegeven die het meest overeenkomt met de ervaring. Het scoren geschiedt met een meetlat. Het scorecijfer komt overeen met het aantal centimeters, van 0, het meest linkse punt, tot 10, het meest rechtse punt. Als een streepje op de horizontale lijn van tien centimeter lengte geplaatst wordt op vier centimeter gerekend vanaf het linker beginpunt van de lijn, is de score 4. De scores worden afgerond op hele getallen: 4,4 wordt 4, en 4,5 wordt 5. Omdat voor elke parameter twee vragen worden gesteld komen per parameter twee cijfers tot stand. Figuur 5.2 Lijn voor het aangeven van de frequentie van de stemmen in de Visuele Analogie Schaal (VAS) bij proefpersonen (N = 33) in de studie naar aspecten van het verschijnsel stemmen. ___________________________________________________________________________________ Hoe dikwijls hoort u een stem of stemmen? nooit
doorlopend
_______________________________________________________________ ____________________________________________________________________
Op de in Figuur 5.2 aangegeven lijn (in de vragenlijst met een lengte van 10 cm) kan de proefpersoon aangeven hoe de frequentie door hem of haar wordt ervaren. Voor deze parameter en de overige parameters (zoals luidheid, locatie, helderheid en realiteit) zijn steeds twee vragen gesteld, zoals boven is aangegeven. Ad 3. Intake-interview Het intake-interview, afgenomen door de therapeut voor het begin van de behandeling is gedaan met een van het Project Stemmenhoren van de Rijksuniversiteit Limburg overgenomen interviewschema. In dat project zijn in de afgelopen jaren enkele interviewschema’s in gebruik geweest en uitgeprobeerd. Een ervan is de verkorte versie Interview met stemmenhoorder, een interview met tien groepen vragen, die handelen over a. de aard van de ervaring en beleving, waaronder aantal, locatie en inhoud; b. enkele karakteristieken van de stemmen, nadere omschrijving en benoeming; c. triggers, wanneer optredend en de gevoelens daarbij;
127
d. de geschiedenis van het stemmenhoren en het verband tussen het begin ervan met speciale levensgebeurtenissen; e. de inhoud van de stemmen, positief of negatief; f. de invloed van de stemmen op gedachten, gedrag, gevoelens, stemming; g. de interpretatie van de stemmen door de betrokkene, identificatie, herkomst; h. de bewustzijnstoestand tijdens stemmenhoren en de gevolgen ervan; i. de relatie met de stemmen, eigen inbreng, conversatie, opdrachten; j. de cognitieve, gedrags- en fysiologische copingstrategieën, medicijngebruik. Het intake-interview werd afgenomen door de behandelend therapeut tijdens de eerste bijeenkomst met de proefpersoon. Na afloop van het interview werd het ingevulde formulier, tezamen met de behandelingsovereenkomst, naar de onderzoeksleider verzonden. 5.5.3 Resultaten van de studie over het verschijnsel stemmen A. Vragenlijst Medische Gegevens Het vragenformulier bevatte twaalf vragen die hieronder worden weergegeven met de daarop gegeven antwoorden van de proefpersonen. Vraag 1 Sinds wanneer hoort u stemmen? Door 52 personen werd deze vraag beantwoord. De antwoorden zijn weergegeven in Tabel 5.14.
Tabel 5.14 Begin van stemmenhoren in aantallen personen per leeftijdscategorie (N = 52) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. __________________________________________________________________________ leeftijd 0 – 10 11 – 20 21 – 30 31 – 40 41 – 50 51 en ouder totaal ___________________________________________________________________________ vrouwen 4 7 8 10 5 2 36 mannen 3 6 3 3 1 16 totaal 4 10 14 13 8 3 52 _________________________________________________________________________
Bij de in Tabel 5.14 aangegeven 36 vrouwelijke respondenten varieerde de duur sinds het begin van het stemmenhoren van 12 maanden tot 45 jaar (µ = 11,6 jaar, σ = 10,2). Door de 16 mannelijke respondenten werd drie maal 9 maanden opgegeven en was de langste periode van stemmenhoren 28 jaar (µ = 7,7 jaar; σ = 6,9). Uit deze antwoorden van 52 van de 54 respondenten kan worden afgeleid op welke leeftijden bij hen het stemmenhoren is begonnen. Bij de vrouwen (N = 36) varieerden de beginleeftijden van 2 tot 69 jaar (µ = 28,6 jaar; σ = 15,1). Bij de mannen (N = 16) lagen de beginleeftijden van het stemmenhoren tussen 11 en 50 jaar (µ = 29,9 jaar; σ = 11,4). Vraag 2 Hoe vaak hebt u de stemmen in de afgelopen maand gehoord? Van de 54 respondenten gaven 49 een antwoord op de in Tabel 5.15 genoemde frequentiemogelijkheden. Vier meldden ‘anders’, gespecificeerd onder de tabel.
128
Tabel 5.15 Aantal malen stemmen gehoord in de aan het onderzoek voorafgaande maand in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders (N = 54) _________________________________________________________________ frequentie aantal pp in % _________________________________________________________________ dag in dag uit zonder onderbreking 16 29,6 vele malen per dag 21 38,9 een of enkele malen per dag 8 14,8 een of enkele malen per week 4 7,4 anders * 5 9,3 _________________________________________________________________ pp: proefpersoon * minder door medicijnen: 2; wisselend: 1; soms lange tijd niet: 1; geen antwoord: 1
Niet minder dan 30% van de ondervraagde proefpersonen heeft dag in dag uit zonder onderbreking last van stemmen, zo blijkt uit de gegevens in Tabel 5.15. Veertig procent heeft dat vele malen per dag. Slechts in twee gevallen hebben de medicijnen een verlichtende werking. Vraag 3 Was er in de afgelopen maand sprake van één of van meerdere stemmen? Bij 30 proefpersonen (56%) is afwisselend sprake van één of meerdere stemmen. In zes gevallen (11%) wordt slechts één stem gehoord. Ook meerdere stemmen tegelijk komt voor (28%). Drie respondenten kozen voor een alternatief antwoord. Een van hen meldde een zoemtoon en fluisterstemmen, een ander schreef: ‘niet identificeerbaar’ en een derde verwees naar het medicijngebruik als onderdrukker van de stemmen.
Vraag 4 Welke typering past het best bij de door u gehoorde stem(men)? Op deze vraag werd zestien maal (30%) ‘drijven mij tot het toebrengen van letsel’ aangegeven. Bij ‘vijandig’ werd elf maal (20%) een merkteken gezet en bij ‘onvriendelijk’ negen maal (17%). In tien gevallen (19%) werden meerdere merktekens geplaatst, waaronder de combinatie onvriendelijk/letsel (1 x) en vijandig/letsel (2 x). Vijf maal werd het woord alle of het woord diversen bijgeschreven en een maal werd geen antwoord gegeven. Vraag 5 Welke omschrijving past het best bij uw probleem met stemmenhoren? Als antwoord op deze vraag meldden 25 proefpersonen (46%) ‘ernstig/zeer ernstig’ en 19 proefpersonen (35%) ‘tamelijk ernstig’. Vijf maal (9%) werd aangegeven ‘mild’. Vraag 6 Welke invloed heeft stemmenhoren op uw privé-leven? Vijfendertig proefpersonen (65%) ervaren de stemmen als ‘zeer storend’ in hun privé-leven. Voor zes van hen (11%) geldt: ‘matig storend’ en voor zes anderen: ‘onleefbaar’. In twee gevallen werd aangekruist: weinig of geen invloed. Vraag 7 Welke invloed heeft stemmenhoren op uw werk/beroepsuitoefening? Negentien maal (35%) is aangegeven ‘onwerkbaar’ en bij dertien proefpersonen (24%) geldt: ‘zeer storend’. Negen proefpersonen (17%) ervaren de stemmen als ‘matig storend’ en voor vier geldt ‘weinig of geen’ verstoring van hun mogelijkheden tot beroepsuitoefening. Vraag 8 Hebt u ooit medische hulp gezocht voor uw probleem met stemmenhoren? In zevenendertig gevallen (69%) is er sprake van hulp bij een psychiatrisch centrum of kliniek (al dan niet via het RIAGG) en in zeven gevallen (13%) van hulp bij een RIAGG. In drie gevallen werd als antwoord ‘neen’ gegeven: één maal omdat de betreffende proefpersoon aangaf
129
‘ik wil niet als schizofreen bestempeld worden’, één maal omdat de betrokkene meende dat het verschijnsel stemmen normaal was en één maal omdat hulp niet nodig werd gevonden. Vraag 9 Welke diagnose is gesteld bij de in vraag 8 bedoelde hulp? Veel proefpersonen (41%) zijn niet op de hoogte van de diagnose. Twaalf maal (22%) werd als antwoord ‘schizofrenie’ gegeven. Vijf maal (9%) werd opgegeven ‘borderline’, drie maal DIS en drie maal ‘psychotisch’. Een proefpersoon meldde: gevolgen van incest. Vraag 10 Welke hulp is geboden bij de in vraag 8 bedoelde personen/instellingen? De meest genoemde hulp is medicatie en therapie gezamenlijk (46%). In dertien gevallen (24%) werd uitsluitend medicatie gemeld. In vijf gevallen (9%) alleen therapie. Negen personen gaven geen antwoord op deze vraag; door drie personen werd ‘alternatief’ ingevuld. Vraag 11 Welke therapieën, regulier en/of alternatief, hebt u voor stemmenhoren tot heden ondergaan? Op deze vraag werden de in Tabel 5.16 vermelde antwoorden gegeven.
Tabel 5.16 Eerder ondergane behandelingen door proefpersonen (N = 52) in onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders.
_____________________________________________________________ soort behandeling aantal pp in % ___________________________________________________________________________ psychotherapie diverse w.o. medicatie en psychotherapie opname in psychiatrische kliniek dagbehandeling gespreksgroepen alternatieve therapie geen wegens angst voor het diagnose geen antwoord
6 8 4 1 7 8 1 17
12 15 8 2 13 15 2 33
____________________________________________________________ totaal
52
____________________________________________________________ pp: proefpersoon
Van de 35 proefpersonen die de vraag over eerdere behandelingen hebben beantwoord is volgens de cijfers in Tabel 5.16 vijftig procent in de een of andere vorm van reguliere behandeling of is dat geweest. Vijftien procent geeft aan ‘alternatieve therapie’. Niet zeker is of daaraan voorafgaande reguliere therapievormen zijn geprobeerd.
Vraag 12 Gebruikt u momenteel medicijnen tegen stemmenhoren? Vijfendertig proefpersonen (65%) antwoordden bevestigend op deze vraag. Zestien anderen (30%) gebruikten geen medicijnen. Bij ‘neen, omdat’ werden genoemd: in verband met hinderlijke bijwerkingen (3 maal). Vijf proefpersonen zijn tegen het gebruik van medicijnen, terwijl een ‘er niet aan wil toegeven’. Zes proefpersonen hebben deze vraag niet beantwoord. B Vragenlijst Visuele Analogie Schaal VAS In de visuele analogie schaal VAS zijn vijf parameters van hallucinatoire ervaringen opgenomen. Elke parameter omvat twee vragen, in afwijkende bewoordingen geformuleerd. De parameters van ervaringen met stemmen zijn respectievelijk frequentie, luidheid, locatie,
130
helderheid en realiteit. Over elk van deze parameters werden twee vragen gesteld. In de VAS kwamen de volgende parameters aan de orde: 1 Frequentie De vragen die op de frequentie van stemmen betrekking hadden waren als volgt geformuleerd: Vraag A: hoe dikwijls hoort u een stem of stemmen? De scoringsmogelijkheden, aan te geven door een streepje op een horizontale lijn van 10 cm (zie Figuur 5.2), liepen uiteen van nooit (= 0) tot doorlopend (= 10). De tweede vraag luidde: Vraag J: zijn de stemmen vaak te horen? met als mogelijkheden een keuze tussen niet te horen en constant te horen. Op vraag A werd 44 maal geantwoord: gemiddelde score van de gehele populatie: 7,25. Op vraag J werd ook 44 x geantwoord: gemiddelde score 7,20. De pmcc bedroeg .73. 2 Luidheid De vragen die op luidheid betrekking hadden, waren als volgt geformuleerd: Vraag B: hoe hard klinken de stemmen? met scoringsmogelijkheden tussen zeer zacht en zeer luid. Vraag G: hoe sterk (qua volume) klinken de stemmen? met scoringsmogelijkheden tussen laag volume en zeer sterk. Op vraag B werden 41 bruikbare antwoorden gegeven. De gemiddelde score bedroeg 5,6. Op vraag G werden eveneens 41 antwoorden gegeven met een gemiddelde score van 5,7. De pmcc was: .74. Zeven proefpersonen gaven op beide vragen een maximale luidheid aan. 3 Helderheid De eerste vraag van deze parameter was: (vraag C) hoe duidelijk zijn de stemmen verstaanbaar? met scoringsmogelijkheden variërend van onduidelijk tot zeer duidelijk. De tweede vraag (F) luidde: hoe helder zijn de stemmen te onderscheiden, met scoring tussen niet helder en zeer helder. Op beide vragen kwamen 41 scoorbare responses die met respectievelijk 7,5 en 7,4 vergelijkbare scores en een pmcc van .78 opleverden. Bij helderheid is het verschil in scores bij mannen (6,2) en bij vrouwen (8,2) opvallend. Voor 13 proefpersonen was er sprake van een optimale helderheid. Voor de gehele populatie gold een score van driekwart op de lijn tussen onduidelijk en zeer duidelijk. 4 Locatie Gevraagd werd bij D: waar komen de stemmen vandaan? Gekozen kon worden tussen de uiterste karakteristieken van binnen in mijn hoofd tot van buiten mijn hoofd. De tweede vraag (I) luidde: waar lokaliseert u de stemmen? met een keuze tussen in mijn schedel en buiten mijn schedel. Van 38 proefpersonen werden scoorbare gegevens verzameld en scores genoteerd van 4,2 (vraag D) en 4,0 (vraag I). Van hen scoorden 17 (45%) op de linkeruiteinde van de lijn en dus in het hoofd. Acht (21%) scoorden aan de uiterste rechterzijde (buiten mijn hoofd). De pmcc bedroeg .88. De beide vragen op deze parameter zijn verwarrend voor mensen die hun stemmen zowel in als buiten hun hoofd of lichaam ervaren. Zij kunnen op deze lijn geen keuze maken. 5 Realiteit Vraag E luidde: hoe echt zijn de stemmen? en kende als keuzemogelijkheden tussen de karakteristieken heel onecht en heel echt. Vraag H luidde: hoe levensecht zijn de stemmen? met mogelijkheden tussen niet levensecht en zeer levensecht. Bij de antwoorden is het verschil in scores tussen mannen (resp. 7,1 en 7,5) en vrouwen (9,0 en 8,7) opvallend. De gehele populatie scoorde gemiddeld respectievelijk 8,4 en 8,3 met een pmcc van .72. Het gemiddelde cijfer van 8,35 geeft aan dat er sprake is van een grote mate van realiteitstoekenning aan de stemmen.
131
In Tabel 5.17 zijn de gemiddelde scores van mannen en vrouwen afzonderlijk op alle vragen weergegeven. De paren vragen hebben steeds betrekking op een zelfde parameter. Alleen die vragenlijsten zijn in de tabel verwerkt die per vraag één antwoord opleverde.
Tabel 5.17 Gemiddelde scores op de vragenlijst Visuele Analogie Schaal VAS van mannen (N = 15) en vrouwen (N = 29) die stemmen horen in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. _______________________________________________________________________________________ parameters frequentie luidheid helderheid locatie realiteit __ _____________________________________________________________________________________ vragen A J B G C F D I E H vrouwen µ 7,4 7,4 5,9 6,0 8,2 8,1 4,3 3,9 9,0 8,7 σ 2,3 2,5 2,9 2,9 2,2 2,3 4,4 4,2 1,4 2,0 N 29 29 27 27 27 27 26 26 29 29 mannen µ 6,9 6,9 5,1 5,2 6,2 6,1 4,0 4,1 7,1 7,5 σ 2,6 2,2 2,9 2,4 3,3 2,9 3,7 3,6 3,4 3,4 N 15 15 14 14 14 14 12 12 14 14 totaal µ 7,2 7,2 5,6 5,7 7,5 7,4 4,2 4,0 8,4 8,3 N 44 44 41 41 41 41 38 38 43 43 ________________________________________________________________________________________ De letters A t/m H hebben betrekking op de in de VAS aangeduide vragen, vermeld in § 5.5.3 onder B µ = gemiddelde score σ = standaarddeviatie N = aantal respondenten
Het wisselend aantal N in Tabel 5.17 wordt veroorzaakt doordat sommige proefpersonen meer dan één markering op een lijn plaatsten. Dit kan te maken hebben met het wisselende karakter van de betreffende beleving. Hun vragenlijsten zijn niet te scoren en zijn in bovenstaande tabel dan ook niet opgenomen. De gemiddelde scores van de dubbelvragen per parameter liggen over het algemeen dicht bij elkaar. Volgens de opgegeven pmcc-getallen kan gesproken worden van een voldoende en, in een geval, sterke correlatie tussen de dubbelvragen, die diverse aspecten van de beleving van de stemmen weergeven. Bij frequentie, luidheid en locatie komen de scores van vrouwen en mannen vrijwel overeen. Dat is in mindere mate het geval bij de parameters helderheid en realiteit. De VAS levert hoge scores op in de parameters helderheid en realiteit, vooral bij de vrouwelijke proefpersonen. De stemmenfrequentie is tamelijk hoog terwijl stemmenluidheid wijst op een voor gewone gesprekken normale geluidssterkte. Locatie geeft een genuanceerd en verwarrend beeld waaraan het gehalte en de duidelijkheid van de vragen wellicht debet is. C.
Intake-interviews
Door 38 therapeuten zijn 41 intake-interviews afgenomen. De vragen van dit semigestructureerde interview zijn ontleend aan de verkorte versie van Het Maastrichtse Interview voor Stemmenhoorders. Het interview kent de volgende rubrieken. 1. beleving van de stemmen 2. beoordeling van de stemmen 3. interpretatie van de stemmen 4. relatie met de stemmen 5. copingstrategieën 6. fysiologische strategieën Bij de rubrieken zijn de vragen summier herhaald en de door de stemmenhoorders gegeven antwoorden zoveel mogelijk gerubriceerd.
132
Ad 1 Beleving van de stemmen In de interviews werden de volgende gegevens aan de therapeut verstrekt: a begin van het stemmenhoren: - mannen (N = 15) gemiddeld op de leeftijd van 26,5 (SD 13,8) - vrouwen (N = 26) gemiddeld op de leeftijd van 26,5 (SD 15,7) Deze cijfers wijken af van de opgave bij aanmelding (zie § 5.5.3) die overigens wel betrekking had op een grotere groep. Zoals bij Tabel 5.14 is getoond varieerden de beginleeftijden bij de vrouwen (N = 36) van 2 tot 69 jaar (µ = 28,6 jaar; σ = 15,1) en bij de mannen (N = 16) tussen 11 en 50 jaar (µ = 29,9 jaar; σ = 11,4). b duur van het stemmenhoren: - mannen stemmen sedert (gemiddeld) 10,3 jaar (SD 9,7) - vrouwen stemmen sedert (gemiddeld) 13,2 jaar (SD 11,-) Ook deze cijfers vertonen een geringe afwijking ten opzichte van hetgeen bij aanmelding van een grotere groep is opgegeven. c verband van het begin van stemmenhoren met een bijzondere gebeurtenis: - in vierendertig gevallen (83%) werd een bijzondere gebeurtenis in verband gebracht met het horen van stemmen. Hiervan werd zeven maal ‘jeugdproblemen’ (incest, fysiek geweld) en vijf maal ‘echtscheiding’ (waarvan vier van de stemmenhoorder zelf) genoemd. Ook het overlijden van een dierbare (vier maal), alsmede een ongeval en/of coma (drie maal) werden genoemd. d aantal waargenomen stemmen per cliënt: - het merendeel van de proefpersonen (83%) gaf op: ‘meerdere stemmen’. In zeven gevallen (17%) was er sprake van één stem. Bij 21 proefpersonen (51%) was het waargenomen aantal onveranderd en bij twintig anderen (49%) wisselend. e bron van de stemmen: - de stemmen werden door twaalf proefpersonen (29%) waargenomen in het hoofd en door twee (5%) elders in het lichaam. Volgens vijftien proefpersonen (37%) zijn de stemmen afkomstig van buiten het lichaam. Acht proefpersonen meldden: zowel in als buiten het hoofd. Als herkomst van de stemmen werd dertig maal (73%) opgegeven: ‘van derden’ en zes maal (15%) ‘van mijzelf’. f gelegenheden dat de stemmen zich voordoen: - deze vraag leverde een variatie van antwoorden op, zoals doorlopend (16), thuis, als ik iets leuks aan het doen ben (10), als ik stress voel, onzeker ben (7), als ik wil gaan slapen/rust nodig heb (4). Ad 2 Beoordeling van de stemmen De antwoorden op de beoordeling of waardering van de stemmen waren als volgt: 1 hoe beoordeel je de stemmen: als positief, als negatief of anders? Vijfentwintig proefpersonen (63%) maken melding van zowel positieve als negatieve stemmen. Voor zestien proefpersonen (40%) zijn de stemmen uitsluitend negatief. Van de veertig proefpersonen die deze vraag beantwoordden, gaven vierendertig (85%) aan niet blij te zijn met de stemmen en deze ook kwijt te willen. In vier gevallen werd opgegeven: ‘sommige wel, sommige niet’. 2 welke invloed willen de stemmen uitoefenen? Zestien proefpersonen (39%) meldden dat zij werden getreiterd en gehinderd bij plezierige dingen, terwijl achttien proefpersonen (44%) aangaven dat zij ongevraagde adviezen kregen en problemen hadden met de macht die de stemmen over hen uitoefenden. Acht proefpersonen (20%) meldden dat zij door de stemmen werden gedwongen zichzelf letsel toe te brengen.
133
3 waarover praten de stemmen? Veel voorkomende opmerkingen van de stemmen zijn bedreigingen (elf maal), suïcide suggesties (acht maal), scheldwoorden en beschuldigingen (zeven maal) en geboden en verboden (zes maal). In zes gevallen werden ‘allerlei onderwerpen’ gemeld. De opmerkingen hebben meestal te maken met het ondergraven van cliënts eigenwaarde en zelfbeeld, en zijn vaak beschuldigingen, smerige en kleinerende taal, maar ook opdrachten tot fysiek geweld, soms jegens anderen. Vierendertig proefpersonen (83%) geven aan bang te zijn voor de stemmen. Ad 3 Interpretatie van de stemmen Onderstaande vragen hadden betrekking op de beleving van de stemmen. A. hoe zie je de stemmen, hoe beschouw je ze? Er waren meerdere antwoordmogelijkheden aangegeven, die door de proefpersonen werden benut. In een aantal gevallen werd meer dan één antwoord gegeven, hetgeen leidde tot een gemiddelde van 2,2 antwoorden per proefpersoon. De antwoorden zijn verwerkt in Tabel 5.18. Tabel 5.18 Beschouwing van de stemmen door de stemmenhoorders (N = 35) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ____________________________________________________________________ antwoordmogelijkheden aantal in % ____________________________________________________________________ als gevolg van een hersenaandoening of -afwijking 10 9 als een gids, begeleider(s) 12 10 als een deelpersoonlijkheid van mezelf 12 10 als een buitenzintuiglijke waarneming 20 18 als een bijzondere gave, een boze geest of duivel 28 25 als de geest(en) van bekende of onbekende overledenen 24 21 als de geest(en) van levende bekenden 7 6 ____________________________________________________________________ totaal aantal antwoorden 113
Uit de tekst en cijfers in Tabel 5.18 blijkt dat slechts negen procent van de antwoorden betrekking heeft op een neurofysiologisch probleem of afwijking. Het merendeel van de antwoorden (80%) verwijst naar een verschijnsel dat eerder in dit proefschrift als een spiritueel of transpersoonlijk verschijnsel is getypeerd. B. hoe voel je je door de stemmen? De geboden antwoordenmogelijkheden en de frequentie van vóórkomen van de genoemde gemoedstoestand zijn verwerkt in Tabel 5.19. Tabel 5.19 Gevoelens van proefpersonen (N = 41) veroorzaakt door de stemmen en de frequentie daarvan in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ______________________________________________________________________ gevoelens geen door de stemmen altijd vaak soms zelden nooit antwoord ______________________________________________________________________ moe 9 16 6 2 6 2 depressief 4 16 13 2 5 1 humeurig 4 13 15 3 5 1 lusteloos 7 15 3 5 9 2 apathisch 3 8 9 5 16 bedreigd 13 7 10 6 4 1 ______________________________________________________________________
134
Naast de in Tabel 5.19 genoemde gevoelens of gemoedstoestand, waarbij vermoeidheid, depressieve gevoelens en stemmingswisselingen hoog scoorden, werden proefpersonen in de gelegenheid gesteld een andere, niet genoemde gemoedstoestand te noemen. Daarvan werd gebruik gemaakt. Zo werd door vijf proefpersonen aangegeven: woedend/boos en door vier: angstig. Een maal werden genoemd chaotisch, minderwaardig, onbegrepen, inactief, wanhopig, opstandig, geestelijk verdwaald, seksueel opgewonden, eenzaam en onzeker. C. Eisen de stemmen wel eens dat je letsel aan jezelf toebrengt? In zeven gevallen (18%) was dit ‘vaak’ en in negen gevallen (22%) ‘soms’ het geval. Vijf proefpersonen (12%) gaven als antwoord ‘zelden’ en bij negentien (46%) was dit ‘nooit’ het geval. Een proefpersoon gaf op deze vraag geen antwoord. E Eisen de stemmen wel eens van je dat jij letsel aan anderen toebrengt? Acht cliënten antwoordden bevestigend, maar meldden daarbij dat zij zelden of nooit aan deze eisen toegaven. Ad 4 Relatie met de stemmen A. Welke relatie onderhoud je met de stemmen? In de interviews werd een vraag gesteld over de door proefpersonen onderhouden relatie met de stemmen, zoals de door hen op de stemmen uit te oefenen invloed, controle en dergelijke. De antwoordmogelijkheden, de antwoorden en de frequentie zijn opgenomen in Tabel 5.20 Tabel 5.20 Relatie van proefpersonen (N = 41) met de stemmen in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. ____________________________________________________________________ relatie geen met de stemmen altijd vaak soms zelden nooit antwoord ____________________________________________________________________ invloed op de stemmen 2 20 2 16 1 baas over de stemmen
1
7
8
4
20
praten met de stemmen*
10
10
9
3
9
reactie van de stemmen
9
9
14
1
9
_____________________________________________________________________ * praten in gedachten (18), hardop (4), zachtjes (2), afwisselend zacht en hard (5)
Uit het aantal opgaven ‘nooit baas over de stemmen’ (20 = 49%) in Tabel 5.20 blijkt iets van de machteloosheid van de stemmenhoorder. Uit de scores bij ‘praten met de stemmen’ blijkt dat er veel ‘overleg’ wordt gepleegd. Volgens drie proefpersonen heeft praten met de stemmen geen zin, want ‘ze luisteren toch niet’. B. Geef eens een voorbeeld van een dialoog met de stemmen. Uit de interviewformulieren zijn de volgende opmerkingen van de proefpersonen overgenomen: * soms vraag ik om hulp, dan voel ik een briesje. * als ik ze uitscheld gaan ze even weg. * vraag aan de stemmen: ‘hebben jullie eerder geleefd?’ Antwoord: ‘Ja!’. * idem: ‘hebben jullie namen?’ Antwoord: ‘we hebben geen namen meer’. * stem: ‘je stelt je aan, je bent niet schizo’. * als ik denk: mooie boom, zegt de stem ‘lelijk, stom’.
135
* als ik met m'n man praat zeggen de stemmen: ‘laat die lul toch, daar kan je niet mee praten’. * vraag aan de stemmen: ‘wat zal ik vandaag gaan doen?’ Antwoord: ‘doe maar rustig aan’. * ik zeg: ‘ik ga morgen boodschappen doen’ Antwoord: ‘je kan beter nu gaan’. * als ik vieze handen heb zegt de stem: ‘ga je klauwen wassen’. * opdracht aan de stem: ‘hoepel op.’ Stem: ‘denk maar niet dat je van me af bent’. * opdracht van de stemmen: ‘ga het evangelie op straat verkondigen!’ * vraag aan de stem: ‘waarom ben je bij mij?’ Antwoord: ‘ik wil niet naar de onderwereld’. * als ik zeg: ‘rot op’ beginnen ze over andere dingen. * ze hebben me voorgezegd bij een radio-interview. * ik stuur soms woede naar ze toe: dan beschermen ze elkaar en houden zich stil. * zij praten en ik luister. Soms vraag ik me af: komen ze voor mij? * stemmen: ‘steek de boel in de fik!’ Ik zeg dan: ‘nee!’ maar dan beginnen ze te schreeuwen. C. Geven de stemmen je opdrachten en, zo ja, hoe reageer je daarop? In dit interviewgedeelte werd de vraag gesteld of stemmen opdrachten geven, met als vervolgvragen: weiger je die en luister je naar de stem. De antwoordmogelijkheden, de antwoorden en de frequenties zijn opgenomen in Tabel 5.21 Tabel 5.21 Opdrachten van de stemmen aan proefpersonen (N = 41) en hun reactie daarop in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. _____________________________________________________________________ opdrachten geen van de stemmen altijd vaak soms zelden nooit antwoord _____________________________________________________________________ geven de stemmen opdrachten? 5 12 11 4 9 weiger je die opdracht? 10 7 11 2 3 8 luister je naar de stemmen 19 10 7 1 3 1 _____________________________________________________________________
De cijfers in Tabel 5.21 geven aan dat zeventien van de 41 proefpersonen (41%) vaak opdrachten van de stemmen krijgen. Eveneens 17 zijn gewoon deze opdrachten altijd of vaak te weigeren. Bij de geweigerde opdrachten is het aandeel ‘geen antwoord’ opvallend groot. D. Geef een voorbeeld van een opdracht van de stem(men). De door proefpersonen gemelde opdrachten van de stemmen waren: * zet je schoenen anders neer. * pleeg zelfmoord, snij jezelf, masturbeer. * ‘ik heb geen trek’ als ik brood klaarmaak. * ga ‘n cursus doen, ga gitaar spelen, ga verhuizen, ga ramen lappen. * woordjes voorzeggen bij het puzzelen. * ga naar het arbeidsbureau.. of.. ga naar de Bijenkorf. * (tijdens rijles:) zet ‘m in z’n twee. * (vader loopt met ‘n stok:) schop tegen die stok aan. * ga roken en, halverwege: steek ‘n nieuwe op. * als ik op visite ben: ga toch naar huis. Ad 5
Coping en andere strategieën
136
1. Op de door de interviewer gestelde vraag kan je de stem wegsturen of negeren? werd geantwoord zoals in Tabel 5.22 is aangegeven.
Tabel 5.22 Kansen voor stemmenhoorders (N = 41) om de stemmen weg te sturen of te negeren in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders _________________________________________________________________________ copinggeen strategieën altijd vaak soms zelden nooit antwoord _________________________________________________________________________ kan je de stemmen wegsturen 4 13 7 17 kan je de stemmen negeren 3 6 17 6 9 _________________________________________________________________________
Bijna 60% van de stemmenhoorders, zo blijkt uit de gegevens in Tabel 5.22, slaagt er zelden of nooit in de stemmen weg te sturen; 31% lukt dat soms. Zevenendertig procent kan de stemmen zelden of nooit negeren; drieënzestig procent slaagt daarin soms (41%), vaak (15%) of altijd (7%). 2 Probeer je controle over de stemmen te krijgen? In Tabel 5.23 zijn de antwoorden van de geïnterviewden weergegeven op de vraag of zij kans zien de stemmen onder controle te krijgen.
Tabel 5.23 Pogingen om controle te krijgen over de stemmen door proefpersonen (N = 41) in een onderzoek nar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders _____________________________________________________________________ poging tot controle aantal pp in % _____________________________________________________________________ gaat absoluut niet 13 32 door niet te luisteren 2 5 door me op iets anders te concentreren 11 27 door ze te intimideren 1 2 door mezelf moed in te spreken 2 4 door kwaad te worden en te schelden 5 12 met yoga, rituelen, meditatie 3 7 _____________________________________________________________________ pp: proefpersoon
Volgens de gegevens van Tabel 5.23 slaagt bijna eenderde van de proefpersonen er ‘absoluut niet in’ om enige controle over de stemmen te krijgen. Zevenentwintig procent van hen hanteert succesvol een copingstrategie en ‘concentreert zich op iets anders’. Twaalf procent geeft aan controle te krijgen door te actief verzet (schelden, kwaad worden). 3
Maak je wel eens afspraken met de stemmen?
Ook een vorm van coping of het krijgen van controle over de stemmen is het maken van afspraken met de stemmen, een vraag die kan worden gesteld omdat een substantieel aantal van de stemmenhoorders de stemmen in verband brengt met iets dat geen deel uitmaakt van hun eigen persoonlijkheid, zoals in de eerder gepubliceerde Tabel 5.18 tot uiting komt. In Tabel 5.24 worden de antwoorden van 41 geïnterviewde stemmenhoorders gepresenteerd.
137
Tabel 5.24 Maken van afspraken met stemmen door stemmenhoorders (N = 41) in een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders.
______________________________________________________ afspraak maken met stemmen
aantal pp
in %
______________________________________________________ nee, heeft geen zin, houden ze zich toch niet aan 36 88 soms: ‘nu even niet: later’ 3 7 als ik vraag: ‘niet tijdens m'n werk’ 1 2 via hoofdgids 1 2 ___________________________________________________________________ pp = proefpersonen
Volgens de cijfers in Tabel 5.24 slaagt 88% van de geïnterviewde stemmenhoorders er niet in of doet geen pogingen om afspraken te maken met de stemmen op grond van de veronderstelling dat met de stemmen geen afspraken kunnen worden gemaakt: ‘ze houden zich er toch niet aan’. Ad 6 Fysiologische strategieën Aan de proefpersonen is de vraag voorgelegd of zij ontspanningsoefeningen doen als hulpmiddel tegen de stemmen. Zes proefpersonen noemden yoga, meditatie en geluidsbandjes. Twee van hen deden ademhalings- en buikspieroefeningen, terwijl twee anderen hun problemen met de stemmen te lijf gingen met muziek. Ook over hun medicijngebruik werden de proefpersonen ondervraagd. Van de eenenveertig proefpersonen gebruikten zesentwintig (63%) voor het begin van de therapie medicijnen tegen de stemmen. Genoemd werden: haldol (twee maal), risperdal (vier maal), orap (drie maal), leponex (twee maal), impromen (twee maal) en zyprexa (twee maal). Een maal werden genoemd: melleril, melleretten, tegretol en semap. Als effect op de stemmen werd opgegeven: positief (tien maal), matig positief (elf maal) en negatief (vijf maal). 5 6 Discussie In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan enkele aspecten van een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. In § 5.7 wordt een overzicht gegeven van de conclusies over de studie over het verschijnsel stemmen. Synopsis van de resultaten evaluatieonderzoek. In dit onderzoek, gestart met 54 proefpersonen, waarvan de helft is uitgevallen, (16 onderzoeksuitvallers en 11 therapie-uitvallers) hebben 25 therapeuten gewerkt met 27 mensen die worden gehinderd door stemmen. Dertien van hen zijn terechtgekomen in de experimentele groep, veertien in de controlegroep. Volgens de diagnoses van een in dit onderzoek als externe beoordelaar betrokken psychiater hadden de meeste proefpersonen een psychiatrische stoornis. De proefpersonen hebben zich gemeld voor therapie omdat het leven met de stemmen problematisch zo niet ondraaglijk was. De centrale vraagstelling in dit onderzoek is of reïncarnatietherapie hen daarbij kan helpen. Een vergelijking van scores van de experimentele en de controlegroep op de SCL-90, leverde een statistisch zeer significant positief verschil op ten gunste van de experimentele groep (p =.001). Eveneens significant positief ten gunste van de therapiegroep zijn de scores op enkele afzonderlijke dimensies in de SCL-90. De statistische significantie in dit evaluatieonderzoek heeft betrekking op algemene klachten van de deelnemende cliënten. De klinische significantie van de behandeling is beoordeeld aan de hand van de individuele scores op de SCL-90, alsmede op basis van antwoorden op specifiek op stemmenhoren gerichte vragenlijsten, zoals het effect op
138
de stemmen. Twee proefpersonen waren door het medicijngebruik reeds stemmenvrij. Veertien (56%) van vijfentwintig proefpersonen meldden zes maanden na hun behandeling baat te hebben gehad bij de therapie: zes van hen waren geheel of grotendeels van de stemmen bevrijd. De in dit onderzoek betrokken externe beoordelaar heeft haar bevindingen verwerkt in een lezing voor een groep psychiaters in november 1999. Een van haar conclusies is: ‘bijna alle patiënten, ook waar niet veel bij gebeurd was, geven expliciet aan zich gesteund te hebben gevoeld door een therapeut die doelgericht op de stemmen afging, accepteerde dat de stemmen van buiten kwamen als patiënten dat zelf meenden, en sessies van twee uur met hen deed. Negen deelnemers hadden veel gehad aan het doorwerken van jeugdsituaties. Ze voelden zich daarna sterker, hadden inzicht gekregen. Ze konden daardoor ook beter met de stemmen omgaan, trokken zich er minder van aan. Hier waren ook een aantal schizofrene patiënten bij’ (Wapenaar, 1999). Vergelijkbare onderzoeken. Stemmen uit niet waarneembare bron worden in de psychiatrie aangeduid met de term auditieve hallucinaties en komen voor bij schizofrenie, andere psychiatrische stoornissen, maar ook bij mensen die geen psychopathologie vertonen. Ten aanzien van schizofrenie wordt wel gesteld dat individuele psychotherapie geen zin heeft (Van den Bosch, 2000, p. 154). Dat is waarschijnlijk een van de redenen waarom, in tegenstelling tot onderzoek naar de etiologie en pathogenese van schizofrenie, geen evaluatieonderzoek naar de behandeling van groepen stemmenhoorders in de reguliere psychotherapie is gevonden. Over evaluatieonderzoek met alternatieve therapieën zijn, voor zover mij bekend, geen publicaties verschenen. Beperkingen van het onderzoek. Door de ook in de reguliere psychotherapie gesignaleerde uitval van 50% (zie ook hoofdstuk 3) is de onderzoekspopulatie uitgedund tot 27 proefpersonen. Voor de externe validiteit is dit aantal laag. Ook moet worden betreurd dat door gebrek aan financiële middelen niet is toegekomen aan procesonderzoek. In verband met de benadering in reïncarnatietherapie was het realiseren van het oorspronkelijke plan tot het doen van een procesonderzoek van belang geweest om meer inzicht te krijgen in het effect van het betrekken van de soms veronderstelde aanwezigheid van zogenoemde spirituele aspecten in het verschijnsel stemmenhoren. Ten aanzien van de externe beoordelaar kan nog worden gezegd dat het contact met haar helaas te laat tot stand kwam voor het doen van pretherapeutische interviews. De beoordelaar was dan beter dan nu in staat geweest een vergelijking te maken tussen de conditie van de proefpersonen vóór en ná de behandeling. Klinische implicaties van het onderzoek. Een opmerkelijk en van andere hier gepresenteerde evaluatieonderzoeken afwijkend patroon is dat in slechts 17% van de 267 sessies zogenoemde vorige levens aan de orde zijn geweest. Dit percentage verschilt van de melding daarover in het onderzoek Cliënten over reïncarnatietherapie, waarover in bijlage A is geschreven. In dat onderzoek was bij 65% van de sessies sprake van zogeheten vorige levensherinneringen. Aangenomen mag worden dat het verschil te verklaren is op grond van de aard van de problematiek en de geestelijke gezondheidstoestand van de cliënten in dit onderzoek waaraan merendeels psychiatrisch patiënten deelnamen. Zoals in hoofdstuk 2 is gesteld, blijft de behandeling van psychiatrische patiënten in reïncarnatietherapie vooral beperkt tot ondersteuning en hulp bij het herstellen van een beschadigde egostructuur. Dit verklaart ook waarom in een aantal behandelingen weinig aandacht is besteed aan de stemmen en het wegwerken ervan. Vooral bij de behandeling van psychiatrische patiënten hebben de stemmen vaak een ondergeschikte rol in de therapie gespeeld. In die gevallen is de aandacht vooral uitgegaan naar de egostructuur en het zelfbeeld van de betreffende cliënt, alsmede naar de klachten zoal deze op de SCL-90 tot uiting komen. Aan de wijziging van de scores op deze klachtenlijst vóór en na de behandeling is te zien dat veel behandelingen succesvol zijn geweest. Als reïncarnatietherapie derhalve kan bijdragen tot de verlaging van die klachtenscores bij psychiatrische patiënten biedt dit een nieuwe mogelijkheid bij hun behandeling. Daarbij dient te worden geaccepteerd dat cliënten vaak veronderstellen dat de stemmen van buiten komen,
139
hetgeen een spirituele tolerantie van de behandelaar vraagt. Die attitude leidt, afgaande op de door proefpersonen in dit onderzoek gegeven mening, tot een grotere mate van congruentie dan het afwijzen ervan. Het oordeel van zowel het merendeel van de proefpersonen, van de therapeuten, als van de externe beoordelaar wijst op een waarde van reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders. Factoren die aan deze waarde kunnen bijdragen, zijn: - de overeenkomsten in opvatting over de interpretatie en herkomst van de stemmen bij een deel van de stemmenhoorders en de daarop afgestemde behandelmodellen; - de duur van de sessies, van 2 tot 2,5 uur per sessie; - de aandacht voor jeugdproblematiek, waarover de externe beoordelaar melding maakt; - de behandeling van en omgang met zogenoemde vorige-levensherinneringen, die door de proefpersonen vaak als waar gebeurde verhalen en ervaringen worden beoordeeld. 5.7 Conclusies studie over het verschijnsel stemmen Het doel van deze studie was om op grond van de ervaringen van stemmenhoorders meer te weten te komen over de manier waarop zij de stemmen interpreteren en deze zich aan hen openbaren. Uit de onderzoeksdata is duidelijk geworden dat de mensen die op deze alternatieve therapie zijn afgekomen daarvoor goede redenen hadden. Hun leven wordt sterk beïnvloed en is soms zelfs ondraaglijk door stemmen, die langs reguliere weg niet of niet voldoende gestopt kunnen worden. Het is inmiddels ook gebleken dat de wens om van de stemmen verlost te worden niet altijd het laatste woord is. Van de 48 proefpersonen, bij wie een intake-interview is afgenomen, antwoordden 41 (85%) met een helder “ja” op de vraag wilt u de stemmen kwijt? Zeven proefpersonen gaven een genuanceerder antwoord. Zonder de oprechtheid van het antwoord “ja” in twijfel te trekken, bleek tijdens de behandelingen in een aantal gevallen dat het bevestigende antwoord en dus de motivatie om aan de stemmen te werken, niet altijd overeind bleef. Er kan in de loop van de jaren van omgang met stemmen een gehechtheid eraan ontstaan. Die gehechtheid kent verschillende dimensies en gradaties en kan onder andere verband houden met • angst voor de leegte die de stemmen bij hun vertrek achterlaten; • angst voor toename van eenzaamheidsgevoelens na vertrek van de stemmen; • angst voor verlies van aandacht na succesvolle bestrijding van het probleem; • angst voor de frustratie van het verlies van de gave van “buitenzintuiglijke waarneming”. Er is ook een categorie stemmenhoorders bij wie de stemmen minder problematisch zijn. Het hebben van prettige, adviserende, leidende en begeleidende stemmen wordt niet zelden gelijkgesteld met het bezit van een bijzondere gave. Romme (1999, p. 1 en 40) veronderstelt dat een op de drie stemmenhoorders hinder ondervindt van de stemmen en daarvoor hulp zoekt. Tweederde van de stemmenhoorders verschijnt dus niet bij de dokter of therapeut. Wellicht is de “bijzondere gave” mede een verklaring voor het niet zoeken van hulp. Die wordt pas opportuun als de stemmen storend worden en zich niet meer beperken tot leiden, maar lijden veroorzaken. Alhoewel als hulpvraag wordt gepresenteerd: ik wil de stemmen kwijt, kan bij doorvragen blijken dat de eigenlijke hulpvraag is: ik wil af van het storende karakter van de stemmen. De verschijningsvorm van de stemmen zoals ervaren door de stemmenhoorders kent twee hoofdgroepen. Eén categorie, in dit onderzoek de kleinste, aanvaardt als verschijningsvorm “iets in mijzelf”, uiteenlopend van een (neuro)fysiologische aandoening tot één of meer sub- of deelpersoonlijkheden. Een andere categorie is de groep die de stemmen als ik-vreemd ervaart en deze toeschrijft aan anderen, buiten zichzelf. Daartoe behoren gidsen en zielen of geesten van overleden mensen, vaak oude bekenden. Dit verschijnsel zou opgevat kunnen worden als een resonantie van de stem van het geweten of de stem van vroegere opvoeders. Ingewikkelder ligt het met stemmen die worden toegeschreven aan boze en onbekende geesten. Daarin wordt geen relatie herkend. De vraag of dit verschijnsel verklaard kan worden als een aspect van het impliciete geheugen, waarover geheugenonderzoekers als Schacter (1996) schrijven, of als mogelijk “obsessieve energie”, zoals in kringen van reïncarnatietherapeuten wel wordt
140
aangenomen, kan hier niet worden beantwoord. Het is overigens de vraag of dat antwoord gegeven moet worden en noodzakelijk is voor de voortgang van de ontwikkeling van therapie voor stemmenhoorders. Zij toonden zich zeer tevreden over het begrip en de erkenning, niet alleen voor hun probleem maar ook voor hun eigen, soms van de reguliere behandelaars afwijkende verklaring van de herkomst van de stemmen. In deze studie ging het om het verzamelen van informatie over de stemmen zoals ervaren door stemmenhoorders. Een aspect van die ervaring is de herkomst ervan. Van de 41 ondervraagde stemmenhoorders meent 73% dat de stemmen afkomstig zijn van derden. Dat blijken volgens de respondenten veelal buitenzintuiglijke waarnemingen, boze geesten en geesten van overledenen te zijn. Door 83% van de 41 geïnterviewde stemmenhoorders wordt het begin van stemmenhoren in verband gebracht met een belangrijke, vaak traumatische gebeurtenis. Traumatische ervaringen maken mensen kwetsbaar. De vraag is: kwetsbaar voor wat? Op dit punt gaapt er een kloof tussen de algemeen geldende opvatting over de aard en de herkomst van de stemmen in de reguliere gezondheidszorg enerzijds en die van een deel van de stemmenhoorders anderzijds. 5.8 Samenvatting Voor een in 1996 en 1997 verricht onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen die gehinderd worden door stemmen uit niet waarneembare bron (auditieve hallucinaties), alsmede voor het verzamelen van informatie over het verschijnsel “stemmen” werden via advertenties en in een patiëntenbelangenvereniging stemmenhoorders opgeroepen. Voor dit onderzoek meldden zich 57 stemmenhoorders. Van hen voldeden 54 aan de insluitingcriteria, gericht op het aantrekken van mensen die al geruime tijd gehinderd worden door stemmen en daarvan verlost willen worden. De aanmelding voor dit onderzoek was een indicatie dat zij onvoldoende baat hadden bij bestaande behandelmethoden. Van de 57 respondenten meldden 38 een lopende behandeling bij een psychiater of psychiatrische kliniek en 8 bij de RIAGG. In 32 gevallen was er sprake van een medicamenteuze behandeling, voornamelijk met antipsychotica. Naast vragenlijsten voor het verzamelen van demografische gegevens en gegevens over de mate van ernst van de problematiek van het horen van stemmen, vulden de respondenten de algemene klachtenlijst SCL-90 in en ondertekenden zij een akkoordverklaring (informed consent) met de inhoud van het onderzoeksprotocol. Voor de behandeling van de stemmenhoorders hadden zich ruim zestig leden van de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT) beschikbaar gesteld. Zij waren bereid een gratis intake-interview af te nemen en maximaal 12 sessies van 2 tot 2,5 uur te doen tegen een sterk gereduceerd honorarium. Van hen hebben vijfentwintig een of twee proefpersonen voor behandeling toegewezen gekregen. De 54 stemmenhoorders die voor therapie in aanmerking kwamen werden gerandomiseerd toegewezen aan een van de twee condities in het onderzoek. Een groep, de experimentele groep, kreeg therapie aangeboden in de periode september 1996 tot januari 1997. De andere groep, de controlegroep, kwam op een wachtlijst, met de toezegging van therapie in de periode februari 1997 tot juli 1997. Van de 27 proefpersonen in de experimentele groep hebben zeven zich teruggetrokken voor het begin van de therapie en zijn zeven anderen uitgevallen in de loop van de behandeling. De overige 13 cliënten hebben de therapie overeenkomstig het protocol afgerond. Vijf van hen hebben twee tot acht vervolgsessies gedaan. Van de 27 proefpersonen in de controlegroep zijn tien uitgevallen vóór het begin van de therapie en trokken drie zich terug in de loop van de behandeling. In het onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie is aandacht besteed aan de statistische en aan de klinische significantie van de resultaten. De statistische significantie werd onderzocht met behulp van de SCL-90, die door alle respondenten in de voormeting was ingevuld en voor de tweede maal aan zowel de behandelde proefpersonen in de experimentele groep als aan de proefpersonen in de controlegroep werd voorgelegd. Met behulp van de MannWhitney test werd een statistisch zeer significant verschil (p =.002) vastgesteld, hetgeen wijst op een verbetering in algemene klachten ten gunste van de experimentele groep en dus ten gunste van degenen, die therapie hebben gedaan.
141
Voor de bepaling van de klinische significantie is eveneens gebruik gemaakt van de individuele scores op de SCL-90, alsmede van andere voor dit onderzoek ontwikkelde vragenlijsten. De gemiddelde SCL-score van de experimentele groep liep van 217 (sd 53) vóór de behandeling terug naar 169 (sd 52) daarna. De controlegroep bleef in de wachtlijstperiode gelijk: van 236 (sd 69) naar 238 (sd 59). Dezelfde klachtenlijst is zes maanden na de afronding van de behandeling nogmaals aan alle cliënten voorgelegd: 14 van de 27 behandelde stemmenhoorders scoorden een significante verbetering. Gevraagd naar het oordeel van de behandelde proefpersoon over het therapieresultaat gaven 14 aan baat te hebben gehad bij de therapie ter zake van de hinder van de stemmen. Vier van hen waren sinds de therapie geheel stemmenvrij. Voor 21 proefpersonen had de therapie nog een andere, positieve betekenis. Het gemiddelde waarderingscijfer voor de kwaliteit van reïncarnatietherapie kwam uit op 7,8. Nagenoeg alle proefpersonen achten de therapie aanbevelenswaardig voor stemmenhoorders. Door een externe beoordelaar (psychiater) werden 25 posttherapeutische interviews afgenomen, zes maanden na beëindiging van de therapie. Als geschatte diagnose meldde zij bij elf cliënten schizofrenie en bij nog eens tien een andere psychiatrische stoornis. Als therapieresultaat werd gemeld: bij zes deelnemers (24%) stemmen verdwenen of sterk gereduceerd in aantal, acht deelnemers (32%) gaan er beter mee om en elf deelnemers (44%) hebben ter zake van stemmenhoren geen verbetering. In telefonische interviews met 25 cliënten door dezelfde beoordelaar, één tot anderhalf jaar na het eerste interview, bleken de stemmen bij een stemmenvrije proefpersoon na een afwezigheid van zes maanden weer te zijn teruggekomen. Bij de overige proefpersonen hebben zich ter zake van de stemmen sinds het eerder gemelde behandelresultaat geen wijzigingen voorgedaan. Aan de behandelende reïncarnatietherapeuten is de vraag voorgelegd waaraan naar hun mening het effect van reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders kan worden toegeschreven. Volgens hen is er sprake van een meerwaarde van deze therapie dankzij de bereidheid mee te gaan in de opvatting over de mogelijke herkomst van de stemmen bij een groot deel van de stemmenhoorders en het werken aan de hand van op die opvatting afgestemde modellen. Ook de behandeling van en omgang met jeugdtraumata en zogenoemde vorige-levensherinneringen die overigens slechts bij 12% van de respondenten aan de orde kwamen, lijkt invloed op het resultaat te hebben gehad. Tenslotte wordt ook aan de sessieduur, 2 tot 2,5 uur per sessie, extra therapeutische waarde toegedicht. Het tweede deel van het onderzoek betrof het verzamelen van informatie over het verschijnsel stemmen en de ervaringen van de stemmenhoorders daarmee. Er is geen twijfel over de ernst van de problematiek van het horen van stemmen, die bedreigend, angstaanjagend en beschuldigend kunnen zijn, vaak opdrachten geven en soms aanzetten tot automutilatief en suïcidaal gedrag. Er blijkt ook bij een deel van de stemmenhoorders een gehechtheid aan de stemmen te ontstaan, leidend tot een groeiende afhankelijkheid. Naast de waarde van het aanleren van copingstrategieën zou therapie zich kunnen richten op bijzondere aspecten van de stemmen, zoals de vraag waarom en onder welke omstandigheden de verbinding met de stemmen is aangegaan en wat ertoe bijdraagt dat deze verbinding in stand blijft en vaak zo moeilijk te verbreken is.
142
HOOFDSTUK 6 Reïncarnatietherapie en haar bijdrage aan de geestelijke gezondheidszorg
6.1 Inleiding Sedert vijftien jaar verdiep ik mij in de vraag wat reïncarnatietherapie is en welke betekenis de therapie heeft voor mensen met psychische en chronisch fysieke problemen en klachten. Mijn belangstelling voor de therapie is gevoed door hetgeen een aantal auteurs, waaronder hulpverleners in de reguliere gezondheidszorg, over dit onderwerp heeft geschreven (zie hoofdstuk 2), alsmede door mijn contacten met reïncarnatietherapeuten en hun werk. In afwijking van de conventionele interventie technieken die mij werden onderwezen tijdens mijn studie klinische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam, wordt in reïncarnatietherapie verondersteld dat mensen een spirituele of transpersoonlijke dimensie hebben. Naast een mentale, emotionele en lichamelijke dimensie speelt de transpersoonlijke dimensie een belangrijke rol in de hulpverlening aan cliënten met psychische en chronisch fysieke problemen. Het begrip transpersoonlijk is in hoofdstuk 1 (§ 1.3.9) toegelicht. Dat rekening wordt gehouden met een transpersoonlijke dimensie komt tot uiting in de naam van de therapie en in de aanname dat actuele problemen nawerkingen kunnen zijn van oude traumatische ervaringen in dit leven, maar ook in een zogenoemd vorig leven. De veronderstelling van een verband tussen gezondheidsproblemen van nu met traumatische ervaringen in het verleden is onder meer bekend van de cognitieve gedragstherapie en aldaar beschreven door Bögels & Arntz (1996) en Van der Hart & Boon (1996). In reïncarnatietherapie heeft dezelfde veronderstelling geleid tot de ontwikkeling van een specifiek therapiemodel, waarin aan “verleden” een ruime betekenis wordt toegekend. Ruimer dan in andere vormen van psychotherapie omdat de basisfilosofie van de therapie het relevante ervaringsgebied niet beperkt tot dit leven, maar rekening houdt met de mogelijkheid van het vóórkomen van wat transpersoonlijke ervaringen worden genoemd. Sinds mijn kennismaking met reïncarnatietherapie heb ik mij tot taak gesteld op wetenschappelijk verantwoorde wijze onderzoek te doen naar de effecten van deze therapie en naar de bijdrage die de therapie kan leveren aan de gezondheidszorg. Zoals in de Verantwoording is beschreven is in dit proefschrift de aandacht gericht op de werkzaamheid van de therapie én op de vraag of er sprake is van een eigen identiteit, die kan worden ontleend aan een specifiek theoretisch model en aan de praktische toepassing daarvan. De centrale vragen in dit proefschrift zijn als volgt verwoord: 1. heeft reïncarnatietherapie een aantoonbaar effect in de behandeling van mensen met psychische, psychosomatische en chronisch fysieke problemen? 2. is in reïncarnatietherapie sprake van specifieke technieken? Het gaat hier derhalve om vragen over de werkzaamheid van de therapie en over de aanwezigheid van specifieke behandeltechnieken. Niet aan de orde is de vraag of mensen een transpersoonlijke dimensie hebben: wel of de bereidheid van hulpverleners om rekening te houden met een door een aantal hulpvragers veronderstelde aanwezigheid van een dergelijke dimensie de therapeutische mogelijkheden vergroot. Ook niet aan de orde is de vraag of reïncarnatie bestaat: wel wordt in overweging gegeven of het toelaten respectievelijk niet uitsluiten of ‘met respect behandelen van ervaringen uit een vorig leven’ (Edelstien, 1984, p. 66) nieuwe therapeutische mogelijkheden biedt voor behandelaars in de gezondheidszorg. Hier wordt evenmin ingegaan op de vraag of mensen in staat zijn tot buitenzintuiglijke waarnemingen: wel op de vraag of het aanvaarden en honoreren van wat mensen ter zake beweren of veronderstellen kan bijdragen tot het oplossen of verminderen van hun problemen.
143
6.2 Werkzaamheid De onderzoeken beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 en in de bijlagen A en B zijn gedaan om antwoord te vinden op de hierboven omschreven onderzoeksvragen. De eerste vraag heeft betrekking op de werkzaamheid van reïncarnatietherapie. Die werkzaamheid is klinisch gemeten bij de proefpersonen die de therapie hebben ondergaan en statistisch getoetst in een vergelijking van de scores op de klachtenlijst SCL-90 van twee groepen, een experimentele groep en een controlegroep. Bij de klinische meting werd het oordeel van de cliënt belangrijk geacht omdat hij/zij als ervaringsdeskundige de individuele probleemsituatie voor en na de therapie kan schatten en vervolgens zal moeten leven met het resultaat van de behandeling. Naarmate meer cliënten melding maken van positieve ervaringen, zowel op vragenlijsten als in interviews met externe beoordelaars, ontstaat een beeld van de klinische significantie van de therapie, alsmede van de empirische evidentie ter zake van de werkzaamheid. Voor de beantwoording van de vraag naar het effect en de werkzaamheid van reïncarnatietherapie is geput uit de resultaten van twee onderzoeken: een onderzoek in Suriname onder de general population en een onderzoek onder stemmenhoorders, respectievelijk beschreven in hoofdstuk 4 en 5. Twee andere onderzoeken, een satisfactieonderzoek onder ex-cliënten van reïncarnatietherapeuten en een onderzoek onder patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette, zijn beschreven in de bijlagen A en B. Voor het verkrijgen van een overzicht van de resultaten van alle hier genoemde onderzoeken worden in de volgende subparagrafen die resultaten gerecapituleerd. Ook worden de statistische én klinische significantie van de resultaten aan een korte beschouwing onderworpen. Elke subparagraaf begint met een korte omschrijving van de hulpvrager en diens hulpvraag. Vervolgens wordt nagegaan hoe het verloop van het onderzoek is geweest en worden de resultaten van het betreffende onderzoek bekeken. Het gaat dus om drie vragen: 1. wie kwamen er in therapie en met welke hulpvraag? 2. hoe was het onderzoeks- en therapieverloop? 3. hebben de hulpvragers baat gehad bij de behandeling? 6.2.1
Onderzoek in Suriname
Ad 1. Proefpersonen in het onderzoek In het onderzoek in Suriname werden in de periode tussen januari 2002 en april 2003 door elf reïncarnatietherapeuten 75 cliënten, waarvan 63 vrouwen, voor een evaluatieonderzoek aangemeld. De verdeling naar etnische herkomst was 36% Hindoestaans, 27% Creools en de overigen Indiaans, Chinees en mensen van gemengde etnische herkomst. De aangemelde proefpersonen waren op enkele uitzonderingen na ‘gewone mensen, die zichzelf algemeen maatschappelijk kunnen handhaven, aan wie van buiten niets te merken is maar die psychisch lijden en door hun omgeving daarbij niet geholpen kunnen worden. Kortom de mensen met wat tot voor kort genoemd werd neurotische klachten, of die verwikkeld zijn in neurotische relaties’(Van Dantzig, 2002, p. 559). Zij kwamen in therapie met een of meer hulpvragen. Relatieproblemen (23%), lichamelijke klachten (22%) en angstgevoelens (18%) waren de meest voorkomende hulpvragen. Ad 2 Onderzoeks- en therapieverloop Van de oorspronkelijk aangemelde proefpersonen (N = 75) zijn 13 (17%) niet toegelaten om redenen vermeld in § 4.5.3. Na onderzoeks- en therapie-uitval zijn 41 proefpersonen (55%) overgebleven: 24 in de experimentele groep en 17 in de controlegroep. Zij zijn onderworpen aan een voormeting en aan een nameting, onder andere met de klachtenlijst SCL-90 en met interviews door een externe interviewer. Gemiddeld twintig weken na therapiebeëindiging van alle proefpersonen waren van de 41 nog 32 (78%) bereikbaar voor een follow-upmeting, wederom met de SCL-90 en een interview.
144
Ad 3
Resultaat van de behandeling
Het onderzoeksdesign, een Randomized Controlled Trial, bood de mogelijkheid met een MannWhitney test de gemiddelde scores op de SCL-90 van de twee groepen te vergelijken. Het resultaat daarvan geeft een statistisch zeer significant verschil aan tussen de groepsscores van de experimentele en de controlegroep (p = .001). Het gaat hier om het verschil tussen wel en geen therapie voor mensen zoals hierboven omschreven. De klinische significantie van de onderzoeksresultaten wordt beoordeeld aan de hand van de volgende bronnen: * de individuele scores op de SCL-90; * het oordeel van de proefpersonen; * de verslagen van therapeuten en interviewers. De gemiddelde score op de SCL-90 voor de proefpersonen in de experimentele groep (N = 24) verminderde van 187 (sd 71) naar 113 (sd 23). Ook de gemiddelde score van de controlegroep (N = 17) ging tijdens de wachttijd enigszins omlaag: van 216 (sd 93) naar 197 (sd 84). De 32 proefpersonen die twintig weken na de beëindiging van de therapie nog bereikbaar waren voor een follow-up interview en voor invulling van de SCL-90 hadden een substantiële reductie in scores op deze klachtenlijst. De minimumscore op de klachtenlijst met 90 items bedraagt 90. Van scores onder de 100 kan worden gesteld: nagenoeg klachtenvrij. Van de 32 in de follow-up meting overgebleven proefpersonen (78%) scoorde in de voormeting slechts één onder 100. Twintig weken na afloop van de therapie gold dat voor 15 proefpersonen (47%). Hun gemiddelde vóór de behandeling was 136. Veertien (44%) proefpersonen noteerden twintig weken na therapiebeëindiging een klachtenreductie groter dan één standaarddeviatie van de scores in de voormeting. Dertien proefpersonen (41%) meldden dat hun klachten geheel verdwenen waren, een resultaat dat werd bereikt in gemiddeld 3,6 sessies van gemiddeld 144 minuten. Achttien proefpersonen (56%) meldden: klachten verminderd. Vijfentwintig proefpersonen (78%) meldden heel tevreden te zijn over de behandeling; 16% was tamelijk tevreden; twee proefpersonen (6%) waren niet of niet geheel tevreden. Het gemiddelde waarderingscijfer voor therapeut en therapie bedroeg 8,7. De behandelaars meldden een niveau van tevredenheid dat nagenoeg overeen kwam met het oordeel van de proefpersonen zelf. Volgens verslagen van de therapeuten waren in 19 (59%) van de 32 gerapporteerde behandelingen traumatische ervaringen herbeleefd in wat door hen werden genoemd “vorige levens” van cliënten. In 13 behandelingen (41%) was gewerkt in een ervaringsgebied dat door hen werd omschreven als een “herbelevinggebied in dit leven vanaf conceptie”. 6.2.2
Onderzoek stemmenhoren
Ad 1. Proefpersonen in het onderzoek Voor dit onderzoek hebben zich 57 stemmenhoorders gemeld; 54 van hen voldeden aan de insluitingcriteria. Op het tijdstip van aanmelding was 66% van hen in behandeling bij een psychiater en 14% bij de RIAGG. Uit de vragenlijst Medische Gegevens, ingevuld bij de aanmelding voor het onderzoek, de daarin aangegeven ontvangen hulp in de gezondheidszorg, alsmede de door de externe beoordelaar (psychiater) gestelde diagnoses, kan worden afgeleid dat 77% van de respondenten een psychiatrisch heden en/of verleden heeft. De externe beoordelaar heeft in posttherapeutisch interviews bij 27 proefpersonen een “geschatte” diagnose gesteld. Bij elf proefpersonen (41%) was de diagnose schizofrenie, bij twee (7%) zwakbegaafd en bij drie (11%) dissociatieve identiteitsstoornis. Borderline en schizo-affectief kwamen ieder één maal voor, terwijl bij 9 proefpersonen (33%) de diagnose niet met zekerheid kon worden vastgesteld.
145
Ad 2 Onderzoeks- en therapieverloop De 54 tot het onderzoek toegelaten stemmenhoorders werden verdeeld over twee condities. Na het verlies van 17 onderzoeksuitvallers en 10 therapie-uitvallers kwamen 27 (50%) toe aan een behandeling met reïncarnatietherapie: 13 in de experimentele groep en 14 in de controlegroep. Ad 3 Resultaat van de behandeling Evenals in het onderzoek in Suriname is in het onderzoek stemmenhoren een Randomized Controlled Trial als design gebruikt. Daardoor was het mogelijk met een Mann-Whitney test de SCL-scores van de experimentele en van de controlegroep vóór en na de behandel- en wachtperiode te vergelijken. Het resultaat daarvan geeft een statistisch zeer significant verschil aan ten gunste van de groepsscores van de experimentele groep (p = .002). De gemiddelde score op de SCL-90 van de experimentele groep (N = 13) in de voormeting bedroeg 217 (sd 53) hetgeen na behandeling verminderd was tot 169 (sd 52). In de wachttijd van de controlegroep (N = 14) bleef de gemiddelde score van die groep nagenoeg gelijk: score in de voormeting 236 (sd 69) en in de nameting 238 (sd 59). Zes maanden na therapiebeëindiging van de gehele onderzoekspopulatie (N = 27) bleek de klachtenreductie conform de scores op de SCL zich te hebben voortgezet. Voor 14 proefpersonen (52%) bracht de behandeling een substantiële verlaging van de klachtenscores ter grootte van één standaarddeviatie van de scores in de voormeting met zich mee. Voor zes proefpersonen (22%) had de behandeling geen of weinig effect op hun klachtenscores. In drie gevallen (11%) is de score na de behandeling ongunstiger dan ervoor. Het oordeel van de proefpersonen over het resultaat van de behandeling ten aanzien van de oorspronkelijke hulpvraag en wel het verminderen of elimineren van de hinderlijke stemmen had betrekking op 25 proefpersonen die stemmen hoorden (27 minus 2 die dank zij de medicijnen geen stemmen waarnamen). Elf proefpersonen (44%) hebben ter zake van de stemmen geen baat gehad bij de behandeling en veertien (56%) wel. Bij zes proefpersonen (24%) waren de stemmen geheel (4) of grotendeels (2) verdwenen. Er is ruime waardering voor de therapie, onder andere uitgedrukt in een nagenoeg unaniem oordeel over de aanbevelenswaardigheid ervan voor andere stemmenhoorders én het gemiddeld waarderingscijfer van 7,8, afkomstig van 26 proefpersonen. Over de sessies meldde 71% van de proefpersonen: een goede tot zeer goede sessie; 22% meldde: een redelijke sessie. Voor 81% had de therapie naast de behandeling van stemmen een andere, positieve betekenis. De externe beoordelaar informeerde zes maanden na afloop van de behandeling naar het door de proefpersonen ervaren effect op de stemmen. Vijftien proefpersonen (55%) hadden baat gehad bij de therapie: van hen meldden negen proefpersonen (33%) dat zij hadden geleerd beter met de stemmen om te gaan, terwijl zes proefpersonen (22%) opgaven dat de stemmen geheel of grotendeels waren verdwenen. Over de twaalf van de zevenentwintig proefpersonen die geen reductie in stemmen konden melden merkte de externe beoordelaar op: ‘ze waren in het algemeen toch tevreden over de therapie vanwege de aandacht en de steun die ze kregen’ (Wapenaar, 1999). Volgens de verslagen van therapeuten over de behandeling zijn in 17% van de 267 sessies “vorige levens” aan de orde geweest. 6.2.3 Overige onderzoeken A Satisfactieonderzoek onder ex-cliënten van reïncarnatietherapeuten In bijlage A is een satisfactieonderzoek beschreven waarin 409 ex-cliënten als proefpersonen participeerden. Onder hen waren 260 vrouwen en 149 mannen; 85% was hoog of middelbaar opgeleid (resp. 39% en 46%). De meest voorkomende problemen bij deze proefpersonen waren angstgevoelens (21%), relatieproblemen (19%), fysieke klachten (19%) en gevoelens van onzekerheid (16%). Depressiviteit werd in 10% van de aanmeldingen opgegeven. De aangemelde problemen komen in grote mate overeen met hetgeen de proefpersonen in het onderzoek in Suriname als hulpvraag hebben aangeboden. Ook daar was sprake van een verhoudingsgewijs groot aantal relatieproblemen, fysieke klachten en angstgevoelens.
146
Van de 409 aangemelde proefpersonen hebben 230 (59%) de behandeling voltooid in gemiddeld 6,2 sessies, overeenkomend met 15 uur therapie. Van hen gaven 34 proefpersonen (14%) op: klachten geheel verdwenen, en 108 proefpersonen (44%) klachten grotendeels verdwenen. Bij 62 proefpersonen (26%) waren de klachten enigszins verminderd. Negenendertig proefpersonen (16%) hadden weinig of geen baat gehad bij de behandeling. In 65% van het aantal sessies is volgens opgaven van de therapeuten een zogenoemde vorige levenservaring opgekomen en behandeld. B Onderzoek onder Gilles de la Tourette patiënten In bijlage B is het onderzoek gepresenteerd onder patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette, een usually lifelong syndrome (APA, 1994). Onder de 21 aangemelde patiënten waren zeven minderjarige jongens, variërend in leeftijd van negen tot vijftien, gemiddeld 11,3. De overigen, waaronder vier vrouwen, varieerden in leeftijd van 18 tot 47, gemiddeld 29,3. Negen (43%) proefpersonen meldden dat hun ticprobleem zeer ernstig was; zeven proefpersonen (33%) gaven aan “middelmatig” en vijf van hen (24%) gaven aan “mild”. Zestien proefpersonen (76%) zijn aan de behandeling begonnen. Elf van hen (69%) hebben de therapie voltooid in gemiddeld 10,2 sessies van gemiddeld twee uur. Vijf (45%) meldden geheel of grotendeels te zijn verlost van de motorische en vocale tics. De overigen meldden in de vragenlijsten of tijdens de interviews andere positieve bijeffecten, zoals vermindering van agressief gedrag en van dwangverschijnselen. Ook een sterk verbeterde gemiddelde score op de vragen over de sociale consequenties van het Tourette-syndroom, zoals de gêne voor de tics en het daardoor vermijden van openbare gelegenheden, vallen op. Dat geldt ook voor het waarderingscijfer: 8,9 gemiddeld. Drie proefpersonen meldden een reductie in medicijngebruik van 60 tot 100%. In dit onderzoek is niet geïnformeerd naar het vóórkomen van zogenoemde vorige-levenservaringen tijdens de behandeling. 6.2.4 Conclusies over de werkzaamheid A Onderzoek in Suriname Het verdwijnen (41%) of verminderen (56%) van de problemen of klachten bij de proefpersonen die de therapie hebben ondergaan conform het onderzoeksprotocol, alsmede de grote mate van tevredenheid over de behandeling én de vaststelling van een positieve therapie-uitkomst op grond van een zeer significant toetsresultaat (p .001) leiden tot de conclusie dat reïncarnatietherapie in Suriname positief heeft gewerkt voor het merendeel van de proefpersonen met neurotische klachten of verwikkeld in neurotische relaties. Dit resultaat is behaald in gemiddeld 4,2 sessies van twee tot tweeëneenhalf uur, waarbij in bijna 60% van de behandelingen “vorige levens” een rol hebben gespeeld. B Onderzoek onder stemmenhoorders Er was sprake van een onderzoekspopulatie die qua ernst van de problematiek sterk afweek van de problemen van mensen in het onderzoek in Suriname. De vaststelling van zowel de proefpersonen als van de externe beoordelaar dat 55% van de proefpersonen, merendeels ambulante psychiatrische patiënten, baat heeft gehad bij de behandeling is een hoopvol gegeven. Naast de wijziging in het patroon van stemmenhoren is ook het resultaat op de klachtenlijst SCL-90 vermeldenswaardig. Een vergelijking met een statistische toets van de groepsscores vóór en na de behandeling van de experimentele groep, respectievelijk vóór en na de wachttijd van de controlegroep, geeft een zeer significant resultaat (p .002) ten gunste van de experimentele groep. Ook de individuele klachtenscores zijn in veel gevallen in positieve zin gewijzigd: op drie na vertonen alle proefpersonen (89%) een verbetering op de SCL-90, 14 van hen (52%) een substantiële verbetering. C Overige onderzoeken In het satisfactieonderzoek meldden 142 (56%) van de 243 proefpersonen dat zij, zes maanden na afloop van de behandeling geheel of grotendeels van hun klachten of problemen zijn verlost. Nog eens 62 (26%) meldden: enigszins verminderd. In het onderzoek naar het resultaat van de
147
behandeling van patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette zijn vijf (45%) van de elf proefpersonen die de therapie hebben afgemaakt geheel of grotendeels van hun motorische en vocale tics verlost. Voor een volgens de DSM-IV usuallly lifelong syndrom een opmerkelijk resultaat. D Resultaatoverzicht van alle onderzoeken tezamen In de vier hier gepresenteerde onderzoeken zijn 562 proefpersonen betrokken geweest. Na aftrek van uitgesloten en door onderzoeksuitval weggevallen proefpersonen zijn 495 proefpersonen aan een behandeling met reïncarnatietherapie begonnen. Van hen heeft 38% voortijdig afgehaakt en heeft 62% de therapie overeenkomstig het per onderzoek gemaakte behandelprotocol afgerond. De hier beschreven onderzoeksresultaten leveren aanwijzingen op voor de werkzaamheid van reïncarnatietherapie. Dat op zich maakt de therapie niet tot een bijzondere therapie, omdat het denkbaar is dat onderzoek met andere vormen van psychotherapie vergelijkbare resultaten opleveren. De omstandigheid dat omstreeks de helft van de proefpersonen in de onderzoeken onder de algemene populatie en bijna alle proefpersonen in de onderzoeken stemmenhoren en Gilles de la Tourette eerdere behandelingen in de gezondheidszorg hebben ondergaan pleit echter wel voor een toegevoegde waarde van reïncarnatietherapie. Dat ook positieve resultaten zijn behaald bij deze moeilijk behandelbare syndromen is een vingerwijzing voor nieuwe mogelijkheden in de behandeling van patiënten met dergelijke syndromen. In de behandeling van stemmenhoren is, zoals is uiteengezet in hoofdstuk 5, aandacht van de behandelaar voor de (eventueel “transpersoonlijke”) beleving van de stemmen door de stemmenhoorder van vitaal belang om te komen tot een goede afstemming. Een goede afstemming is een hoeksteen van de therapeutische relatie, terwijl de kwaliteit van de therapeutische relatie wordt aangeduid als ‘de meest werkzame non-specifieke factor in psychotherapie’ (Van Kalmthout & Van der Staak, 1994, p. 379). In de behandeling van het syndroom van Gilles de la Tourette is aandacht geboden voor een eventuele psychische component als (mede) verantwoordelijk voor de oorzaak van het syndroom of voor de instandhouding ervan. Met name de omstandigheden in de prenatale fase, zoals de ervaringen, gedachten en emoties van de aanstaande moeder, verdienen volgens reïncarnatietherapeuten speciale aandacht. 6.3 Specifieke factoren 6.3.1 Algemeen De tweede onderzoeksvraag heeft betrekking op specifieke technieken in reïncarnatietherapie, technieken derhalve die niet of niet in dezelfde mate vóórkomen in andere vormen van psychotherapie. Zoals in hoofdstuk 2 (§ 2.8) is uiteengezet kan van de diverse vormen van psychotherapie worden gesteld dat deze meer overeenkomsten dan verschillen vertonen. Volgens Van Kalmthout & Van der Staak (1994) ontlenen de verschillende therapierichtingen hun identiteit aan hun theoretisch referentiekader en hun praktische methodieken: ‘de bevindingen van wetenschappelijk onderzoek en de ontwikkeling van een pragmatische praktijk bevestigen in toenemende mate de feitelijke werkzaamheid van processen die gemeenschappelijk zijn bij alle vormen van psychotherapie’ (p. 376). Gemeenschappelijk zijn onder andere de therapeutische relatie, de gemeenschappelijke doelstellingen en het ervaringsgericht leren. Van Kalmthout & Van der Staak (1994) concluderen dat de gemeenschappelijke, non-specifieke factoren een belangrijke zo niet doorslaggevende rol spelen in de praktijk van de psychotherapie: ‘als één ding in het onderzoek van de laatste jaren duidelijk is geworden dan is het wel dat psychotherapie niet werkzaam is via specifieke technieken, maar eerder via de zogeheten non-specifieke factoren’ (p. 379). Uitgaande van de hier geformuleerde veronderstelling dat een therapierichting haar identiteit ontleent aan haar theoretisch referentiekader en haar praktische methodieken doet de vraag zich voor van welk theoretisch referentiekader reïncarnatietherapie zich bedient en welke praktische methodieken aanwijsbaar zijn voor haar identiteit. In de volgende paragraaf worden enkele specifieke factoren in het model én in de praktische methodieken in genoemde therapievorm beschreven.
148
6.3.2
Specifieke factoren in reïncarnatietherapie
Zoals in de vorige paragraaf is gesteld ontlenen de verschillende therapierichtingen hun identiteit aan hun theoretisch referentiekader en hun praktische methodieken. Voor een beoordeling van dat model én voor de praktische toepassing ervan in reïncarnatietherapie staan hier de volgende bronnen ter beschikking: * de verslagen van degenen die therapie hebben ondergaan, de proefpersonen in de onderzoeken derhalve. In vragenlijsten over de therapie, in sessieverslagen en in interviews met externe beoordelaars hebben zij hun ervaringen weergegeven; * de therapeuten en externe beoordelaars (interviewers) in hun verslagen en rapporten; * de literatuur over reïncarnatietherapie, beschreven in hoofdstuk 2; * de antwoorden op vragen in een enquête onder een aantal professionals in de geestelijke gezondheidszorg: psychiaters en psychotherapeuten die hebben deelgenomen aan een training reïncarnatietherapie en veelal de therapie aan den lijve hebben ervaren. Uit hetgeen door proefpersonen, therapeuten en externe beoordelaars is gemeld en beschreven in de hoofdstukken 4 en 5 én in de bijlagen A en B, alsmede uit hetgeen daarover in de literatuur is aangetroffen, kunnen enkele gevolgtrekkingen over model en toepassing worden gemaakt. De toevoeging daaraan door de professionals wordt in de volgende paragraaf beschreven. Uitgaande van de in § 2.8 genoemde verschillen met andere vormen van psychotherapie kan van reïncarnatietherapie worden vastgesteld dat die therapievorm een specifieke theoretisch kader heeft dat omvat: - de aanname van de aanwezigheid van een transpersoonlijke dimensie, waarin een “reïncarnerende ziel” een voorname plaats inneemt; - het uitgangspunt van een mogelijke relatie tussen actuele problemen enerzijds en traumatische gebeurtenissen in het huidig leven vanaf de conceptie of in een zogenoemd vorig leven anderzijds; - de beschrijving van de wijze waarop toegang wordt verkregen tot traumatische gebeurtenissen uit het verleden door toepassing van de MEL-brug (zie onder); - de beschrijving van de wijze waarop de gevonden traumatische ervaringen worden behandeld met als doel deze door herbeleving te laten integreren in de huidige persoonlijkheid. Op basis van dit model, door onder anderen Ten Dam (1989, 1997) en Bontenbal (2002) beschreven, zijn behandeltechnieken ontwikkeld en in de loop der jaren verfijnd. Enkele van deze technieken zijn: - de techniek om oude traumatische ervaringen, al dan niet in “vorige levens”, te bereiken door het gebruik van de MEL-brug; deze brug is gebaseerd op de gedachte dat elke ervaring tenminste een mentale (M), een emotionele (E) en een lichamelijke (L) component heeft en dat samenvoeging van deze componenten bruikbaar is bij de inductie om terug te gaan in de tijd, op zoek naar een traumatische ervaring waarin dezelfde componenten zich hebben gemanifesteerd; - de techniek om de gevonden en voor de componenten van de MEL-brug relevante traumatische ervaringen te laten herbeleven, op basis van de veronderstelling dat deze ervaringen, gewoonlijk door optredende dissociatie, niet zijn afgemaakt en verantwoordelijk zijn voor nawerking in het heden; - de methode van doorwerken van de prenatale fase, waarin aandacht wordt besteed aan het splitsen van de ervaringen, gedachten, emoties en lichaamsgevoelens van de moeder, de zogenoemde moedertape enerzijds en het “beleven” van de foetus, de zogenoemde kindertape anderzijds; - de aandacht voor slachtoffer- én dadertrauma’s en het daarbij gemaakte onderscheid tussen actief en passief slachtofferschap, alsmede actief en passief daderschap; - de aandacht voor (levens)thema’s en het neutraliseren daarvan. De vraag of de in reïncarnatietherapie specifieke technieken verantwoordelijk zijn voor de onderzochte werkzaamheid is onzeker en zonder procesonderzoek moeilijk aantoonbaar. Dat veel cliënten die deze therapievorm opzoeken een minder succesvol verleden hebben in de gezondheidszorg, in het onderzoek van Cladder (1983) 80%, maar dan wel baat blijken te hebben bij deze alternatieve benadering, kan ook te maken hebben met wat zich in hoofden of
149
harten van mensen afspeelt. Wat zich daarin afspeelt mag echter niet worden genegeerd in de benadering en behandeling van mensen en is wellicht van grote importantie bij het op gang brengen van het genezingsproces. 6.3.3
Professionals over specifieke factoren
Na afloop van een training reïncarnatietherapie voor professionals in de gezondheidszorg (psychiaters en psychotherapeuten), in de periode tussen oktober 2003 en maart 2005, zijn hen enkele enquêtevragen voorgelegd. De resultaten van die enquête zijn gepubliceerd in Bulletin (augustus 2005) van de NVRT. Een vraag in de enquête had betrekking op door hen onderscheiden specifieke behandelfactoren in de therapie. De antwoorden van de participanten aan de training op deze vraag zijn van belang omdat zij deel hebben uitgemaakt van de eerste groep professionele hulpverleners in de gezondheidszorg die zich gedurende anderhalf jaar hebben verdiept in reïncarnatietherapie en die therapie in een aantal gevallen zelf hebben ondergaan. Hun reacties verwezen naar enkele naar hun oordeel specifieke aspecten zoals het werken met de zogenoemde MEL-brug bij de inductie (‘als een eye-opener’), het intakegesprek en het daarin betrekken van de prenatale periode vanaf de conceptie. Ook werd genoemd ‘de kracht van het werken met vorige levens als een essentiële factor, omdat in andere aanpakken dat gedeelte van de belevingswereld hoogstens indirect en door bewerkingsprocessen in het hier en nu aan de orde kan komen’. Eveneens als specifiek werden genoemd ‘het splitsen van de ervaringen (gedachten en emoties) van de ouders enerzijds en die van de foetus anderzijds, zowel tijdens de zwangerschap als rond de bevalling; elk levensgebied kan worden benaderd, elke vorm van psychotherapie kan worden toegepast binnen het raamwerk van reïncarnatietherapie’. Enkele malen werd de specifieke manier van het doorwerken van traumatische ervaringen genoemd, alsmede het betere inzicht dat de therapie beidt in trauma en de nawerking ervan. Het doen van effectonderzoek en het vermelden van indrukken van een aantal professionals in de gezondheidszorg leveren wel aanwijzingen op over specifieke technieken, maar geven geen uitsluitsel over specifieke werkzame factoren. Zoals eerder is gesteld is voor het beantwoorden van de vraag hoe een therapie werkt procesonderzoek onontbeerlijk. Omdat de aandacht in psychotherapie in de eerste plaats dient uit te gaan naar de cliënt/patiënt en diens problemen wordt hieronder ingegaan op de door cliënten gerapporteerde ervaringen met traumatische ervaringen in zogenoemde vorige levens, die volgens therapeuten én volgens proefpersonen door een deel van hen in de beschreven onderzoeken zouden zijn beleefd. De vraag is niet of deze belevingen berusten op waargebeurde ervaringen. De vraag is wel of deze herbelevingen kunnen bijdragen tot wijziging van het klachtenpatroon en vermindering van de problemen, de belangrijkste reden voor hen om in therapie te gaan. In de volgende paragraaf wordt hierop ingegaan. 6.3.4 Ervaringen van cliënten met “vorige levens” In het satisfactieonderzoek (bijlage A) is gevraagd naar de ideeën van een groot aantal excliënten (N = 327) over de relatie tussen actuele gezondheidsproblemen en de door hen in sessies ervaren traumatische gebeurtenissen, ook als deze in een ver verleden lijken te zijn opgetreden. Drie vragen in dat onderzoek hadden daarop betrekking. De eerste vraag ging over de tijdens de behandeling opgekomen beelden van zogenoemde vorige levens. Van de 327 proefpersonen meenden 182 (57%) dat dit het geval was en sloten 60 (18%) de mogelijkheid daarvan niet uit. Aan deze beide groepen zijn nóg twee vragen over de relatie tussen ervaringen in sessies en huidige klachten voorgelegd. De eerste vraag informeerde naar een indruk van de proefpersoon over een eventueel verband tussen opgekomen herinneringen en beelden uit “vorige levens”. 205 Proefpersonen (79%) meenden dat dit verband inderdaad bestond. Vijftien (6%) gaven aan: ‘neen, die hebben daar niets mee te maken’. De laatste vraag betrof eventuele herinneringen aan zogenoemde vorige levens en informeerde naar de mogelijke relatie tussen bedoelde ervaringen en beelden tijdens de behandeling enerzijds en het resultaat van de therapie anderzijds. Als antwoord op deze vraag gaven 226 proefpersonen (87%) aan een dergelijk
150
verband te zien en derhalve te veronderstellen dat het resultaat van de behandeling te maken heeft met het herbeleven van een of meer “vorige-levenservaringen”. De antwoorden van een meerderheid van de proefpersonen op de in het onderzoek gestelde vragen kunnen de indruk wekken dat mensen die voor reïncarnatietherapie kiezen met het (her)beleven van gebeurtenissen uit “vorige levens” gekregen hebben waarvoor zij zijn gekomen en hun satisfactie daaraan ontlenen. Die veronderstelling gaat uit van de gedachte dat mensen die deze therapievorm kiezen weten wat zij daarin kunnen verwachten. Dat is echter zelden het geval. Ook mensen die in reïncarnatie geloven, gemiddeld 40% van alle proefpersonen in de hier gepresenteerde onderzoeken, hebben geen enkel idee wat het is om terug te gaan in de tijd of geven soms blijk van hun weerstand of angst om dat te doen. Bij hen bestaat vaak twijfel en aarzeling over hetgeen hen te wachten staat als zij de confrontatie moeten aangaan met oude, onafgewerkte ervaringen. 6.3.5 Transpersoonlijke belevingen Het meeste cruciale tevens meest omstreden aspect van reïncarnatietherapie is het bij specifieke factoren genoemde punt: de ruime interpretatie van het menselijk verleden waarin “vorige levens” niet worden uitgesloten én de aandacht voor en behandeling van transpersoonlijke belevingen en ervaringen. In reïncarnatietherapie wordt uitgegaan van de mogelijkheid dat mensen meerdere levens hebben en dus reïncarneren. In reïncarnatie speelt de menselijke ziel als reïncarnerende “entiteit” een hoofdrol. Wie als therapeut met reïncarnatietherapie aan de slag wil zal rekening moeten houden met de mogelijkheid dat zijn cliënt gelooft in of overtuigd is van de aanwezigheid van een ziel. Dat type cliënt is in Nederland niet zeldzaam. Volgens Dekker, De Hart en Peeters (1997, p. 20) wordt in Nederland, een land met zestien miljoen “zielen”, de aanwezigheid van een onsterfelijke ziel door 22% van de inwoners van zestien jaar en ouder niet uitgesloten en is 45% van hen overtuigd van de aanwezigheid ervan. Ook de bevindingen van Becker, De Hart & Mens (1997, p. 133) ondersteunen deze uitkomsten. In de categorie van degenen die geloven in een onsterfelijke ziel bevinden zich de mensen die gezondheid en ongezondheid vaak in een transpersoonlijk kader plaatsen. Gedacht kan worden aan degenen die hun heil zoeken in gebed als er problemen ontstaan, ook bij gezondheidsproblemen, of die God verantwoordelijk houden voor dergelijke problemen. Ook kan gedacht worden aan mensen die hun problemen wijten aan niet zintuiglijk waarneembare invloeden (zoals een deel van de stemmenhoorders) of die rekening houden met de mogelijkheid dat er een relatie is tussen hun problemen en ervaringen uit een ver verleden. Het is dan zaak in een goede afstemming op de belevingwereld van deze cliënten met hen aan de slag te gaan. Dat vraagt van de hulpverlener soms een hoge mate van tolerantie, met name als de belevingswereld van zijn cliënt haaks staat op die van hemzelf. Van belang is dan te leren omgaan met “magisch denken” als ‘een vorm van denken die wordt gedomineerd door een subjectieve, emotioneel geladen ervaring en niet door de objectieve kenmerken van de externe realiteit’ (Breeuwsma, 1993, p. 222). 6.4 Vergelijking van uitkomsten 6.4.1 Inleiding Gezien het feit dat reïncarnatietherapie een plaats op het terrein van de psychotherapie ambieert is het nuttig een vergelijking te maken van de in deze therapie gevonden uitkomsten met die in andere vormen van psychotherapie. Dat is nuttig voor het gehele veld van psychotherapie waarin het zoeken naar nieuwe behandelmogelijkheden zal doorgaan. Het is ook nuttig voor de in de sector complementary and alternative medicine en dus ook voor reïncarnatietherapeuten zozeer gewenste erkenning, die in belangrijke mate zal afhangen van aangetoond effect van de betreffende behandelvorm. Er zijn geen head-to-head studies bekend waarin reïncarnatietherapie wordt vergeleken met een andere vorm van psychotherapie. In 1991 is daartoe een poging gewaagd en wel in de
151
voorbereiding van het onderzoek bij Gilles de la Tourette patiënten (zie bijlage B). Het verzoek om als afzonderlijke conditie te participeren in een onderzoek met gedragstherapie bij genoemde patiënten werd echter niet gehonoreerd. Dat had ongetwijfeld te maken met de onbekendheid van reïncarnatietherapie en het feit dat die therapievorm niet voldeed aan de kwalificatie “bona fide” therapie. Volgens Messer (2002) kunnen als bona fide worden aangemerkt ‘therapies that are guided by a coherent theoretical structure, have been widely practiced for a long time, and have a research foundation’. De in dit proefschrift gepresenteerde onderzoeken bieden derhalve geen head-to-head vergelijking met enige andere vorm van psychotherapie. Het zijn treatment outcome studies, in tegenstelling tot de in meta-analyses veel bestudeerde comparative treatment studies. Wel wordt hier ingegaan op effectonderzoek in andere vormen van psychotherapie, met name op vergelijkend onderzoek (comparative treatment studies), zoals er honderden zijn te vinden in de literatuur over effectonderzoek. Naast een vergelijking met een afzonderlijke effectstudie wordt hierna aandacht besteed aan enkele meta-analyses om na te gaan in hoeverre de gevonden resultaten van reïncarnatietherapie overeenkomen met of afwijken van de in genoemde analyses gevonden resultaten. 6.4.2 Effectmeting in diverse vormen van psychotherapie Het nut en het belang van psychotherapie wordt nauwelijks in twijfel getrokken. ‘Based on hundreds of randomized controlled trials over the past 40 years, the clear indication is that psychotherapy is generally effective in alleviating the distress and dysfunction associated with a wide range of aversive psychological conditions’ (Hunsley & Giulio, 2002). In reïncarnatietherapie staat traumabehandeling centraal. Het gaat daarbij vaak om hulp aan mensen met nawerkingen van traumatische ervaringen, waaronder posttraumatische stress. Voor een vergelijking van de therapie-uitkomsten wordt hier dan ook gekozen voor een onderzoek van Foa, Dancu, Hembree et al. (1999) bij patiënten met posttraumatische stress stoornis (PTSD). Door hen werd een randomized controlled trial gedaan bij zesennegentig vrouwen, allen met een dergelijke stoornis. De vrouwen werden gerandomiseerd toegewezen aan vier onderzoekscondities, door de auteurs aangeduid met prolonged exposure (PE), stress inoculation training (SIT), combined treatment (PE + SIT), or wait-list control (WL). De behandeling werd gedaan door zeven vrouwelijke PhD-level klinische psychologen in negen tweewekelijkse sessies, variërend van 120 tot 90 minuten. Als meetinstrumenten in voor- en nameting werden gebruikt: PTSD Symptom Scale-Interview (PSS-I) met 17 vragen over PTSD symptomen, de Social Adjustment Scale (SAS), een semi-gestructureerde interviewvragenlijst, de Beck Depression Inventory (BDI), een 21 item zelfbeoordelingvragenlijst, alsmede de StateTrait Anxiety Inventory (STAI), eveneens een zelfbeoordelingvragenlijst met 40 items. Om na te gaan of de drie behandelmethoden een uitkomst zouden hebben superieur aan de wachtlijstconditie werd een MANCOVA op de scores van PSS-I, BDI, SAS en STAI gedaan: ‘for the intent-to-treat-sample, a significant main effect was detected (p < .05) (Foa et al. 1999, p. 196). Ook Cohen’s d werd berekend voor het maken van een vergelijking tussen de drie behandelcondities en de wachtlijstconditie: ‘the effect sizes for PE in the intent-to-treat-sample were 1.46 for the PSS-I, 1.42 for the BDI and 1.32 for the STAI’ (p. 197). De hier genoemde Cohen’s d heeft betrekking op de door Glass gebruikte effectmaat: ‘effect size (ES) divides the difference between experimental and control means by the control group’s standard deviation’ (Bangert-Drowns, (1992. p. 446). Bij de in dit proefschrift gepresenteerde onderzoeken (reïncarnatietherapie in Suriname én onder stemmenhoorders) zijn eveneens vergelijkingen gemaakt tussen wél behandeling (experimentele groep) en géén behandeling (wachtlijst- of controlegroep). De Mnn-Whitney tests in beide onderzoeken zijn uitgevoerd op de sscores van de SCL-90 in voor- en namting van proefpersonen in een experimentele groep én in een controle- of wachtlijstgroep. De tests leverden in beide onderzoeken een zeer significant verschil op ten gunste van de experimentele groep en dus ten gunste van de groep die therapie heeft ondergaan. In hoofdstuk 3 is ingegaan op de beoordelingsmaat. Omdat in het onderzoek van Foa et al. Cohen’s d effectsize is berekend wordt voor het maken van een vergelijking hier eveneens een ES berekend en wel op basis van de resultaten in de
152
onderzoeken naar het effect van reïncarnatietherapie, beschreven in de hoofdstukken 4 en 5. De hier gebruikte formule is de door Hedges & Olkin (1985) aanbevolen formule: (mean groupa - mean groupb) / sqrt (((Na -1)SDa2 + (Nb -1)SDb2)/(Na+ Nb-2)). In het onderzoek in Suriname is de berekende ES-maat 1.16 terwijl in het onderzoek onder stemmenhoorders een ES-maat is gevonden van 1.40. De berekening is gebaseerd op de gemiddelde scores van de experimentele en de controlegroep zoals deze zijn te vinden in de hoofdstukken 4 (Tabel 4.7) en 5 (Tabel 5.5). De uitkomsten in het onderzoek van Foa et al. wijken weinig af van de resultaten van de onderzoeken met reïncarnatietherapie. Er zijn wel andere verschillen. In beide onderzoeken met laatstgenoemde therapie waren de therapeuten niet-academisch opgeleide paraprofessionals (met uitzondering van één van de therapeuten in het Suriname onderzoek). In Suriname werden vier sessies gedaan (in enkele gevallen met vervolgsessies) van omstreeks 150 minuten ieder. Daar werd de onderzoekspopulatie voornamelijk gevormd door wat voorheen werd genoemd neurotische mensen of mensen verwikkeld in neurotische relaties. In het onderzoek onder stemmenhoorders werd door een externe beoordelaar bij een meerderheid van de proefpersonen een psychiatrische stoornis, waaronder schizofrenie, gediagnosticeerd. Met hen werden 12 sessies van gemiddeld 150 minuten afgesproken, doch dat aantal werd vaak niet gehaald. Een andere manier om de resultaten van de effectstudies in reïncarnatietherapie te vergelijken met uitkomststudies in psychotherapie is te kijken naar de in meta-analyses gevonden resultaten. Volgens Hunsley & Giulio (2002) is een van de jongste meta-analyses in psychotherapie gedaan door Shadish, Matt, Navarro & Phillips (2000): ‘these researchers selected studies in which clients, treatments and therapists were representative of typical clinical settings’. Shadish et al. vonden ‘an overall evidence of significant treatment effects in the studies they sampled (mean ES = 0,41)’ In de door Hunsley & Giulio (2002) beschreven meta-analyse van Smith, Glass & Miller worden enkele ES (effect size) waarden genoemd. Cognitieve en cognitieve-gedragstherapie bereikten de hoogste ES waarden: resp. 1.31 en 1.24, gevolgd door gedragstherapie en psychodynamische behandelingen, die respectievelijk 0,91 en 0,78 scoorden. In de meta-analyse van Weisz, Weiss, Han et al. (1995) werden gemiddelde ES waarden gevonden van 0,54 voor gedragstherapie en 0,30 voor clientcentered en inzichtgevende therapieën. Kirsch (1990, p. 49) publiceerde eveneens een aantal ES-maten in een tabel met de kop Differential effects of various psychotherapies on typical client population. Daarin komen cognitieve en gestalttherapie uit op een ES-maat van 1.20, gedrags- en cognitieve gedragstherapie op .97 en alle andere door Kirsch genoemde therapievormen minder dan 1. Ter vergelijking: in reïncarnatietherapie werden ES waarden gevonden van 140 (onderzoek stemmenhoren) en 1.16 (onderzoek in Suriname). Die resultaten werden bereikt in relatief kortdurende behandelingen, gedaan door paraprofessionals met therapie-ervaring variërend van één tot vijf jaar. Variërend per onderzoek hadden veertig tot tachtig procent van de cliënten die in reïncarnatietherapie kwamen eerder een behandeling gehad in de reguliere geestelijke gezondheidszorg. 6.5 Waarde voor cliënten in de gezondheidszorg Om te kunnen vaststellen of een therapievorm een toegevoegde waarde heeft voor cliënten/patiënten in de geestelijke gezondheidszorg is in § 6.1 uitgegaan van de gedachte dat zou moeten worden voldaan aan twee vereisten. 1. effectonderzoek moet wijzen op een bepaalde mate van werkzaamheid; 2. er moet sprake zijn van specifieke behandeltechnieken in de therapievorm. In § 6.2 is de werkzaamheid belicht. Gezien de in de onderzoeken gevonden resultaten, zowel statistisch als klinisch, kan worden geconcludeerd dat er aanwijzingen zijn gevonden voor de werkzaamheid van de therapie. In § 6.3 is ingegaan op de specifieke factoren. Vastgesteld kan worden dat in reïncarnatietherapie daarvan sprake is op grond van hetgeen in die paragraaf is genoemd. Niet kan worden vastgesteld of die factoren verantwoordelijk zijn voor het therapieresultaat. De vraag of er sprake is van een toegevoegde waarde voor cliënten in de gezondheidszorg is ook voorgelegd aan een aantal psychiaters en psychotherapeuten (13) die hebben deelgenomen
153
aan een training reïncarnatietherapie. Nagenoeg allen zijn het ervoer eens dat die waarde er is, onder meer op grond van de ‘geheel andere invalshoek, die op een diepere laag doorwerkt’ en op grond van de wijze van therapie bedrijven, waardoor mensen ‘al gauw bepaalde patronen van zichzelf zien en eerder greep krijgen op persoonlijke zaken’. Ook werd genoemd het splitsen van ouder- en foetuservaringen en de voor de geënquêteerden unieke manier om te werken vanaf de conceptie: ‘elk levensgebied kan worden benaderd; elke vorm van psychotherapie kan worden toegepast binnen het raamwerk van reïncarnatietherapie’. Daarnaast werd gewezen op de extra waarde voor de therapeut zelf: ‘als lifestyle biedt het voor mij en daarmee ook wellicht voor anderen zicht op zaken die voorheen eerder als doel- en zinloos geduid zouden worden’. Voor een andere geënquêteerde, die de therapie zelf had ondergaan gold: ‘omdat wat ik tot nu toe zelf heb ervaren in de door mij ondergane eigen therapie zeer bijzonder is in mijn leven; ik heb dus de meerwaarde aan den lijve ervaren’. 6.6
Slotconclusies
Mensen met gezondheidsproblemen zijn vaak niet in de omstandigheid om te komen tot een zinvol en menswaardig leven. Therapie kan een bijdrage leveren bij de verbetering van die omstandigheid. Dat geldt zeker voor een therapievorm die zich naast hulp bij het oplossen van gezondheidsproblemen tevens toelegt op het geven van hulp aan cliënten bij het krijgen van inzicht in de zin en betekenis van genoemde problemen. In dit licht bezien kan reïncarnatietherapie bijdragen tot zingeving en zijn de hier gepresenteerde onderzoeken naar het effect van deze therapie een ondersteuning daarvoor. Het antwoord op de vraag of reïncarnatietherapie een bijdrage kan leveren aan de geestelijke gezondheidszorg is in dit proefschrift verbonden met de vragen of de therapie een positief genezend effect heeft en of zij gebruikmaakt van specifieke behandeltechnieken. Op beide vragen kan bevestigend worden geantwoord. Zowel statistische toetsing als klinische meting heeft die effectiviteit aangetoond. De specifieke behandeltechnieken zijn uitvoerig belicht, ook door professionals in de gezondheidszorg. Geen oordeel kan echter worden uitgesproken over een mogelijk causaal verband tussen de behandeltechnieken enerzijds en de behandelresultaten anderzijds. De onderzoeken zijn gedaan onder cliënten/patiënten met wat wel wordt genoemd neurotische problemen en verwikkeld in neurotische relaties, maar ook onder patiënten met moeilijk behandelbare syndromen. Wat betreft de eerste categorie kan worden gesteld dat mensen geschikt zijn om in reïncarnatietherapie te gaan indien zij: • de mogelijkheid van de aanwezigheid van een transpersoonlijke dimensie, met name de menselijke ziel, niet verwerpen; • gemotiveerd zijn om samen met de behandelaar te zoeken naar de oorsprong van de huidige problematiek en daarbij niet uitsluiten dat die problematiek een nawerking kan zijn van oude traumatische ervaringen, eventueel in een zogenoemd vorig leven. Gezien de naam van de therapie is een opvallende onderzoeksbevinding de rapportage van therapeuten en proefpersonen over de ervaringsgebieden of “herbelevinggebieden” waarin is gewerkt. In het onderzoek in Suriname meldden de participerende therapeuten dat in 59% van de gerapporteerde behandelingen in een zogenoemd vorig leven is gewerkt. In 41% van de behandelingen was het “herbelevinggebied” het huidig leven vanaf de conceptie. In het onderzoek bij stemmenhoorders zijn in slechts 17% van de (267) sessies zogenoemde vorige levens opgekomen. In het satisfactieonderzoek is in 65% wel en in 35% niet met “vorige-levensherinneringen” gewerkt. Voor zover er sprake was van werken in het huidig leven ging het steeds om het huidig leven vanaf de conceptie. Er zijn geen opvallende resultaatverschillen gevonden tussen wel of niet werken in zogenoemde vorige levens. Reïncarnatietherapie blijkt derhalve in een aantal gevallen ook te werken zonder “reïncarnatiebeleving”. Gezien de grote klinische effecten die gevonden werden in dit onderzoek waarbij het wel of niet refereren aan een vorig leven nauwelijks een rol speelde moet derhalve worden geconcludeerd dat het reïncarnatieaspect in de therapievorm geen wezenlijke bijdrage heeft
154
geleverd aan het succes van de therapie: ook werken in het huidig leven inclusief de prenatale fase blijkt voor een deel van de onderzoekspopulatie werkzaam te zijn. Drieëntachtig procent van de stemmenhoorders, zo blijkt uit de vorige alinea, hebben sessies gedaan met als ervaringsgebied het huidig leven. Van deze onderzoekspopulatie is reeds gemeld dat een meerderheid gerekend kan worden tot de categorie van ambulante psychiatrische patiënten. Voor hen geldt dat zij in reïncarnatietherapie steun kunnen vinden bij het hervinden van hun eigenwaarde en zelfbeeld, alsmede bij het herstel van een bij hen vaak beschadigde egostructuur. Voor hen heeft traumabehandeling geen prioriteit en kan herbeleving van oude traumatische gebeurtenissen de problemen vergroten. Voor deze patiënten zijn het voornamelijk de ook in reïncarnatietherapie aanwezige non-specifieke factoren, zoals ruime aandacht en een begrijpende, empathische en goed afgestemde therapeut, met name als het gaat om transpersoonlijke interpretaties van bepaalde aspecten van het probleem, zoals de interpretatie van stemmen door een groot deel van de stemmenhoorders. In hoofdstuk 5 werd geconcludeerd dat ruim 80% van de stemmenhoorders aan hun stemmen een “spirituele” verklaring geven. Bij de beoordeling van een alternatieve therapie als reïncarnatietherapie dient naast de bestudering van haar effecten en van haar specifieke technieken ook rekening te worden gehouden met hetgeen zich wereldwijd en ook in Nederland afspeelt op het gebied van de Complementary or Alternative Medicine (CAM). Die ontwikkeling heeft zeker ook te maken met de in de tijd veranderende eisen die door consumenten in het algemeen en door hulpvragers in het bijzonder worden gesteld aan het door hen af te nemen product, in de gezondheidszorg de hulpverlening. De verandering van eisen zijn summier beschreven in de Verantwoording in dit proefschrift. Daarin is ingegaan op - de toenemende vraag naar CAM-hulp. Becker et al. (1997) meldden dat in 1994 niet minder dan 16% van de ondervraagden gebruikmaakte van de diensten van alternatieve genezers en dat 77% het goed vond dat zij er waren. De verwachting is dat het aandeel van de alternatieve gezondheidszorg in de komende jaren verder zal groeien. Dit is niet een exclusief Nederlands fenomeen maar krijgt wereldwijd aandacht, onder meer van de WHO: ‘het belang dat de WHO hecht aan verdere verspreiding van CAM blijkt onder meer uit een door deze organisatie ontwikkeld Strategy for Traditional Medicine for 2003 – 2005 met als doelstelling ‘to help countries develop national policies on the evaluation and regulation of CAM and create a stronger evidence base on the safety, potency and quality of CAM products and practices (Smolkin, 2005). Ook in de Verenigde Staten van Noord Amerika groeit de CAM-care explosief. Volgens Scotton et al. (1996) is ’70% to 80% of the American public so dissatisfied with the limited scientific model of current medical practice that they have used alternative healing practices within the last year’. - het toenemende aanbod van alternatieve hulp: Eisenberg et al. (1998) wijzen op dat aanbod: ‘an increasing number of US insurers and managed care organizations now offer alternative medicine programs and benefits. The majority of US medical schools now offer courses on alternative medicine’ (p. 1569). Ook Unützer et al. (2000) gaan in op deze ontwikkeling: ‘medical schools having developed courses in complementary and alternative medicine, insurers have started to cover many treatments previously considered alternative (i.e.: chiropractic and acupuncture) and prominent hospitals have started centres for alternative, complementary or integrative medicine’ (p. 1852). Ook is in de Verantwoording aandacht besteed aan de vraag waarom mensen gebruikmaken van CAM-hulp. Astin (1998) schrijft daarover: ‘along with being more educated and reported poorer health status, the majority of alternative medicine users appear to be doing so not so much as result of being dissatisfied with conventional medicine but largely because they find these healthcare alternatives to be more congruent with their own values, believes and philosophical orientation toward health and life’ (p. 1548). Tenslotte dient te worden gewezen op een andere ontwikkeling waarin het niet alleen gaat om de behoeften van de hulpvragers, maar ook om de behoeften van de hulpverleners, die zich vaak beperkt voelen met het beschikbare reguliere behandelinstrumentarium. Meer en meer wagen zij zich op het terrein van niet-reguliere therapieën en verkennen zij het gebied tussen normaal en paranormaal. Die ontwikkeling manifesteert zich onder meer in de snel groeiende Vereniging van Transpersoonlijke Psychiatrie, waaraan talloze psychiaters, psychotherapeuten en enkele
155
hoogleraren zijn verbonden, alsmede bij medici die aandacht besteden aan “natuurlijke geneeswijzen”. De hier geschetste ontwikkeling van CAM-hulp en de toenemende aandacht daarvoor van hulpverleners in de reguliere gezondheidszorg kan mede worden toegeschreven aan de groeiende belangstelling voor spirituele en transpersoonlijke zaken, aan de daarin veronderstelde congruentie met de belevingswereld van de hulpvrager, alsmede aan de toenemende behoefte van mensen aan een gezondheidsbenadering in een meer ‘holistic philosophical orientation to health’ (Astin, 1998). Reïncarnatietherapeuten menen hieraan tegemoet te kunnen komen. In hun therapievorm wordt uitgegaan van een mensbeeld met een holistic element door de aanname van de aanwezigheid van een transpersoonlijke dimensie, naast een mentale, emotionele en lichamelijke dimensie, alsmede door de veronderstelling van een relatie van deze vier dimensies met zowel de fysieke als de psychische gezondheid. In het licht van het voorgaande kan worden vastgesteld dat reïncarnatietherapie een nuttige bijdrage kan leveren aan de gezondheidszorg. De positieve onderzoeksresultaten ter zake van de werkzaamheid en de specifieke identiteit van de therapie rechtvaardigen het voorstel aan de beleidsmakers én hulpverleners in de gezondheidszorg om aandacht te besteden aan de ontwikkeling van complementaire alternatieve geneeswijzen in het algemeen en reïncarnatietherapie in het bijzonder door • het openen van de mogelijkheid tot scholing in reïncarnatietherapie in de reguliere opleidingsinstituten, in navolging van het Amerikaanse voorbeeld, genoemd door Eisenberg et al. (1998, p. 1569): ’the majority of US medical schools now offer courses on alternative medicine’; • het betrekken van reïncarnatietherapeuten in de scholing van reguliere hulpverleners én in de lopende en nieuwe behandelingen van mensen met psychische, psychosomatische en chronisch fysieke klachten; • het stimuleren van nieuw onderzoek, met name naar de mogelijkheden van de therapie voor mensen met moeilijk behandelbare stoornissen en met chronisch fysieke problemen. De in dit proefschrift beschreven resultaten van enkele onderzoeken naar het effect van reïncarnatietherapie rechtvaardigen de suggestie tot het doen van nieuw en zo mogelijk vergelijkend effectonderzoek in psychotherapie en daarin te betrekken effectstudies van therapievormen met een holistic philosophical orientation to health zoals reïncarnatietherapie.
156
Literatuurlijst Albersnagel, F.A., & Boelens, W. (1991). Cognitieve therapie. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 2 (pp.97-107). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Altman, D.G. (1991). Practical statistics for medical research. (pp. 194 – 197). London: Chapman & Hall. Altman, D.G., Schultz, K.F., Moher, D. et al. (2001). The revised CONSORT Statement for Reporting Randomized Trials: Explanation and Elaboration. Annals of Internal Medicine, Vol. 134,663-694. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fourth Edition). Washington D.C.: American Psychiatric Association. Anders, G.J.P.A. (1988). Genetica. In R.J.van den Bosch, C.R. van Meer, P.M.A.J. Dingemans & D.H. Linszen (Eds.), Schizofrenie: recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp.72-92). Deventer: Van Loghum Slaterus. Arntz, A. (1991). Principes en technieken van de cognitieve therapie.Dth.11(4), 252-268. Arrindell, W.A., & Ettema, J.H.M. (1986). Handleiding bij een multidimensionele psychopathologie indicator. Lisse: Swets & Zeitlinger. Arrindell, W.A., & Ettema, J.H.M. (2003). Symptom Checklist: Handleiding bij een multifunctionele psychopathologie-indicator. Lisse: Swets Test Publishers. Asaad, G., & Shapiro, B. (1986). Hallucinations: theoretical and clinical overview. American Journal of Psychiatry,143, 1088-1097. Astin, J.A. (1998). Why patients use alternative medicine. JAMA, Vol. 279, no.19.1548-1553. Azrin, N.H., & Peterson, A.L. (1988). Behavior Therapy for Tourette's Syndrome and Tic Disorder. In D.J. Cohen, R.D.Bruun & J.F.Leckman (Eds.), Tourette's Syndrome & Tic Disorders (pp.238-252). New York: John Wiley & Sons. Baldwin, W.J. (1991). Spirit Releasement Therapy. Falls Church: Human Potential Foundation. Baldwin, W. J. (1994). Past Life Therapy. A Training Manual. In William J. Baldwin (Ed.), Past Life Therapy. Carmen C.A: Centre for Human Relations. Bangert-Drowns, R.L. (1992). Review of developments in meta-analytic method. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp.91-105). Washington, D.C: American Psychological Association. Becker, H.A. (1979). Sociale methodologie. Inleiding tot de werkwijze van de sociale wetenschappen. Amsterdam/Meppel: Boom. Becker, J.W., Hart, J. de, & Mens, J. (1997). Secularisatie en alternatieve zingeving in Nederland. Sociaal en Cultureel Planbureau. Bellack, A.S., Morrison, R.L., & Mueser, K.T. (1992). Behavioral interventions in schizophrenia. In S.M. Turner K.S. Calhoun & H.E. Adamson (Eds.), Handbook of Clinical Behavior Therapy (135-154). New York: John Wiley & Sons. Bentall, R.P., Haddock, G., & Slade, P.D. (1994). Cognitive behavior therapy for persistent auditory hallucinations: from theory to therapy. Behavior Therapy,25 (1),51-66. Bergin. A. K.,& Garfield. S.L. (1994). Handbook of psychotherapy and behaviour change (4th edition). New York: Wiley. Beijk, J., (1977) Convergerend operationalisme.Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie nr.32 173-185 Bick, P.A., & Kinsbourne, M. (1987). Auditory hallucinations and subvocal speech in schizophrenic patients. American Journal of Psychiatry,144, 2, 222-225. Bijl, R.V., Zessen, G.van, Ravelli, A. et al. (1997). Psychiatrische morbiditeit onder volwassenen in Nederland: het NEMESIS-onderzoek I. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 141, 2448-2452. Bijl, R.V., Ravelli, A., Zessen, G. van (1998). Prevalence of psychotic disorder in the general population: results from the Netherlands mental health survey and incidence study. Social Psychiatry Epidemology, 33, 587-596. Boer, J.A. den, & Bosch, R.J. van den (1996). Epiloog. In J.A. den Boer & R.J. van den Bosch (Eds.), Leerboek schizofrenie (pp.311-315). Utrecht: De Tijdstroom. Bögels, S., & Arntz, A. (1996). Persoonlijkheidsstoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L.Hoogduin & P.M.G.Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie deel 3 (pp. 242-264). Houten: Bohn, Stafleu Van Loghum. Bontenbal, R. (2002). Deel 2: werken met reïncarnatietherapie volgens het holografisch model. In R. van der Maesen & R.Bontenbal, Handboek Reïncarnatietherapie. (pp. 123-322). Utrecht: de Tijdstroom.
157
Bontenbal, R. (2002a). Dat je verleden je zo in de weg kan zitten. Stichting Voorlichting Reïncarnatietherapie S.V.R.. Bontenbal, R., Carolus, M., Wolters, M. et al. (2004). Soms ben ik mijn zon even kwijt. Stichting Voorlichting Reïncarnatietherapie S.V.R. Boorstein, S. (2000). Transpersonal Psychotherapy. American Journal of Psychotherapy, Vol.54, 408-423. Bordin, E.S. (1974). Research strategies in psychotherapy. Boston: John Wiley & Sons. Bosch, R.J.van den (1990). Schizofrenie en andere functionele psychotische stoornissen. In W. Vandereyken, C.A.L.Hoogduin & P.M.G.Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1 (pp.107-165). Houten: Bohn Stafleu. Bosch, R.J.van den (1996a). Cognitieve stoornissen bij schizofrenie. In J.A.den Boer & R.J.van den Bosch (Eds.), Leerboek Schizofrenie (pp. 237-258). Utrecht: De Tijdstroom. Bosch, R.J. van den (2000). Schizofrenie en andere psychotische stoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.). Handboek Psychopathologie. Deel 1, Basisbegrippen (pp. 127174). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Bowman, C. ((1997). Wie was mijn kind? Utrecht: Bruma Uitgevers B.V. Breeuwsma, G. (1993). Over de grondslagen van de ontwikkelingspsychologie. Amsterdam: Boom. Brink, W.P. van den, & Koele, P. (1985). Statistiek, Deel 1: Datareductie. Amsterdam: Boom Meppel. Bruun, R.D., & Budman, C.L. (1992). The natural history of Tourette Syndrome. In T.N. Chase, A.J. Friedhoff & D.J. Cohen (Eds.), Advance in Neurology, Vol. 58 (pp. 1- 7). New York: Raven Press. Buschbach, J. van & Verheul, R.E. (2003). Psychopathologie in het nieuws. Een zware ziektelast. Website Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Cath, D.C., Van de Wetering, B.J.M., Van Woerkom, T.C.A.M. et al. (1992). Mental Play in Gilles de la Tourette Syndrome and Obsessive-Compulsive Disorder. British Journal of Psychiatry, 161, 542-545. Chase, T.N., Friedhoff, A.J., & Cohen, D.J. (1992). Tourette's Syndrome: genetics, neurobiology and treatment. In T.N.Chase, A.J.Friedhoff & D.J.Cohen (Eds.), Advances in Neurology, Vol.58, (p.xv). New York: Raven Press Chen, Y.R., Swann, A.C., & Burt, D.B. (1996). Stability of diagnoses in schizophrenia. American Journal of Psychiatry,153, 682-686. Cladder, H. (1983). Drie jaar ervaring met reïncarnatietherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie 4, 172-181 Cochrane, R. (1994). Accepting voices. British Medical Journal, 308, 1649. Coëlho (1997). Zakwoordenboek der Geneeskunde. Arnhem: Elsevier/Koninklijke PBNA. Uitgeverij Karnak. Cohen, J. (1992). Things I have learned. So far. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 315-334). Washington D.C: American Psychological Association. Conover, W.J. (1980). Practical nonparametric statistics (pp. 216 – 223). New York: John Wiley & Sons. Cools, B. (2004). Psychotherapie: een geïdealiseerd, geprotocolliseerd en geprivatiseerd zorgproduct? En andere vragen voor een maatschappelijk debat. Tijdschrift Klinische Psychologie, 34, 1. Cowles, M., & Davis, C. (1992). On the origins of the .05 level of statistical significance. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 285-294). Washington D.C: American Psychological Association. Dale, Van (1999). Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Utrecht: Van Dale Lexicografie. Dam, H. ten (1983). Ring van licht. Amsterdam: Bres. Dam, H. ten (1989). Handboek regressietherapie: regressie- en reïncarnatietherapie zonder hypnose. Amsterdam: Bres. Dam, H. ten (1997). Catharsis en Integratie. Het nieuwe handboek regressie- en reïncarnatietherapie. Amsterdam: Bres. Dantzig, A. van (2002). Geestelijke volksgezondheid. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 6, 557-567. Davis, O., & Phelps, J.A. (1995). Twins with schizophrenia: genes or germs? Schizophrenia Bulletin,Vol.21, 1, 13-17. Decuypere, J.M. (1999). Het laatste taboe. In: Gezelschap voor Parapsychiatrie (Eds.), Ontgrenzing in de psychiatrie II. Verslagen naar aanleiding van de studiedag op 28 november 1998.(pp. 7-16). Venray: Gezelschap voor Parapsychiatrie. Dekker, G., Hart, J. de, & Peters, J. (1997). God in Nederland. Amsterdam: Anthos. Denning, H. (1987). Restoration of health through hypnosis. Journal of Regression Therapy. Vol., nr. 1. Depestele, F. (2003). Taal in de praktijk van experiëntiële psychotherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr.5, 385-409. Derogatis, L.R., Rickels, K., & Rock, A.F., (1976). The SCL-90 and the MMPI: a step in the validation of a new self-report scale. British Journal of Psychiatry, 128, 280-289.
158
Dethlefsen, Th. (1987). Terug naar vorige levens. Deventer: Ankh-Hermes. Dijk, R. van (1996). Gedwongen migratie: kern van het vluchtelingenbestaan. In J.de Jong & M. van den Berg (Eds.), Transculturele psychiatrie en Psychotherapie. (pp.21-33) Dijkhuis, J.J. (1994). Rogeriaanse psychotherapie. In C.P.E.van der Staak, A.P. Cassee & P.E. Boeke (Eds.), Oriëntatie in de psychotherapie (pp.87-142). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Drenth, P.J., (1975). Inleiding in de testtheorie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Dugardyn, R. (2000). Het multiculturele drama in de gezondheidszorg. Psy, nr.9, 24-28. Dusen, W.van (1996). De aanwezigheid van geesten bij waanzin. Tilburg: Uitgeverij de Ster. Dyck, R.van (1990). Dissociatieve stoornissen. In W.Vandereycken, C.A.L.Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie,deel 1, (pp.240-255). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Dyck, R.van (1994). Directieve therapie. In C.P.F. van der Staak, A.P. Cassee & P.E. Boeke (Eds.), Oriëntatie in de psychotherapie. (pp.327-364). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Dyck, R.van, Hart, O.van der, Velden, K.van der, et al. (1980). Wat is directieve therapie? (2); vijf programmatische uitgangspunten. In K.van der Velden (Eds.), Directieve therapie 2, (pp.17- 25). Deventer: Van Loghum Slaterus. Dyck, R.van, & Spinhoven, Ph.(1991). Hypnotherapie. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 2 (pp.108-123). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Dyck, R.van, Velden, K.van der, & Emmelkamp, P.M.G. (1991). Algemene therapiefactoren, eclecticisme en indicatiestelling voor psychotherapie. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin en P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 2 (pp.55-70). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Dyck, P.van, & Draijer, P.J. (2000). Dissociatieve stoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P. M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen. (pp. 255-276). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Edelstien, M.G. (1984). Trauma en Trance: effectieve hypnotherapeutische technieken. Haarlem: De Toorts. Eaton,W., Romanosky, A., Anthony, J.C. et all (1991) Screening for psychosis in the general population with a self report interview. Journal of Nervous and Mental Disease 179, 689-693 Eelen, P. (1992). Leerpsychologie en gedragstherapie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Eisenberg, D.M., Davis, R.B., Ettner et al. (1998). Trends in Alternative Medicine Use in the United States, 1990 – 1997. JAMA,Vol.280, 18, 1569-1575. Ellis, I.M. (1999). Scriptie: Lichamelijke klachten door trauma en verwaarlozing. Universiteit van Amsterdam, Vakgroep Klinische Psychologie. Emans, B. (1986). Interviewen: theorie, techniek, training. Groningen: Wolters Noordhoff. Emmelkamp, P.M.G., & Boelens, W. (1986). Evaluatieonderzoek naar het effect van gedragstherapie en cognitieve therapie. In A.P.Cassee, P.E.Boeke & C.P.F.van der Staak (Eds.), Psychotherapie de maat genomen (pp.63-90). Deventer: Van Loghum Slaterus. Emmelkamp, P.M.G, & Balkom, A.J.L.M. van, (1996). Angststoornissen. In Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G.Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, Deel 3 (pp. 100-125). Houten: Bohn, Stafleu Van Loghum. Engeland, H.van, Bosch, J.D., Buitelaar, J.K. et al. (1990). Overige kinderpsychiatrische stoornissen. In W.Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, Deel 1 (pp.439-459). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Engler, B. (1991). Personality Theories. An Introduction. Boston: Houghton Mifflin Company. Erickson, M.H., & Rossi, E.L. (1983). Exploraties in hypnotherapie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Everaert,W. (1991). De waarde van onderzoek over emoties voor de klinische psychologie. In J.A.M. Winnubst, P. Schnabel, J. van den Bout & M.J.M. van Son (Eds.), De metamorfose van de klinische psychologie. (pp. 165-175). Assen/Maastricht: Van Gorcum. Evers, A., Vliet-Mulder, J.C. van, & Laak, J.ter (1992). Documentatie van Tests en Testresearch in Nederland (pp.730-734). Assen/Maastricht: Van Gorcum. Evers, R., & Wetering, B.J.M. van de (1994). Denken aan braken en braken: een behandeling van een patiënte met het syndroom Gilles de la Tourette. Dth 12,3, 262-269. Everson, R.C. (1987). Auditory hallucinations and subvocal speech. American Journal of Psychiatry, 144,10, 1365-1366. Eymael, J.H. (1986). Een vergelijkende studie voor cliëntcentered- en gedragstherapie: methodologische aspecten en resultaten. In A.P. Cassee, P.E. Boeke & C.P.F.van der Staak (Eds.), Psychotherapie de maat genomen (pp. 42-62). Deventer: Van Loghum Slaterus.
159
Falloon, I.R.H., & Talbot, R.E. (1981). Persistent auditory hallucinations: coping mechanisms and implications for management. Psychological Medicine,11, 329-339. Farhall, J., & Gehrke, M. (1997), Coping with hallucinations: exploring stress and coping framework. British Journal of Clinical Psychology,36, 259-261. Fenton, W.S., McGlashan, Th.H.,Victor et al. (1997). Symptoms, subtype and suicidality in patients with schizophrenia spectrum disorders. American Journal of Psychiatry, 154:2, 199-204. Fischer, R. (1975). Cartography of inner space. In R.K. Siegel & L.J. West (Eds.), Hallucinations, Behavior, Experience & Theory. New York: John Wiley & Sons. Flynn, C. (1989). De bijnadoodervaring. Deventer: Ankh-Hermes. Foa, E.B., Dancu, C.V., Hembree, A. et al. (1999). A comparison of exposure therapy, stress inoculation training, and their combination for reducing posttraumatic stress disorder in female assault victims. Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol. 67, nr.2, 194-200. Frankel, M., Cummings, J.L., Robertson, M.M. et al. (1986). Obsessions and Compulsions in Gilles de la Tourette’s syndrome. Neurology, 36, 378-383. Gaag, M.van der (1988). Cognitieve functiestoornissen bij schizofrenie: consequenties voor revalidatie en therapie. In R.J.van den Bosch, C.R.van Meer, P.M.A.J. Dingemans & D.H. Linszen (Eds.), Schizofrenie: recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp.380-397). Deventer: Van Loghum Slaterus. Gabbard, G.O. (1994). Psychodynamic psychiatry in clinical practice. The DSM-IV edition. Chapter 4. Treatments in dynamic psychiatry I: individual psychotherapy. Dossier Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Psychologie: Drie Therapeutische Hoofdstromingen. Gay, P. (1991). De draagbare Freud. Amsterdam: Prometheus. Gould, L.N. (1949). Auditory hallucinations and subvocal speech. Objective study in a case of schizophrenia. Journal of Nervous and Mental Diseases,109, 418-427. Graham, C., & Thavasotby, R. (1995). Dissociatieve psychosis: an atypical presentation and response to cognitive-analytic therapy. Irish Journal of Psychological Medicine, 12, (3): 109-111. Green, M.F., & Kinsbourne, M. (1990). Subvocal activity and auditory hallucinations: clues for behavioral treatments? Schizophrenia Bulletin, Vol.16, 4, 617-625. Grof, S. & Bancman, A (1990). Op de drempel van het leven. Herbeleving van de geboorte als weg naar geestelijke groei. Utrecht: Uitgeverij Kosmos. Groot, A.D. de (1970). Methodologie. Grondslagen van onderzoek en denken in de gedragswetenschappen. ‘s-Gravenhage: Mouton & Co. Haas, O. de (1994). Commentaar op het artikel van Van Kalmthout. Tijdschrift voor Psychotherapie, 20 (2), 104-110. Haas, O. de (2003). Naar een eenduidige omschrijving van het ‘zorgproduct psychotherapie’. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr. 1, 53-71. Hanegraaff, W.J. (1996). New Age Religion and Western Culture: Esotericism in the Mirror of secular thought. Leiden: E.J.Brill. Hart, O. van der (1991). Inleiding. In O. van der Hart (Ed.), Trauma, dissociatie en hypnose. (pp. 9 – 19). Lisse: Swets & Zeitlinger. Hart, O. van der (1999). De verborgen en gespleten geest. In M.A.J.Romme & A.D.M.A.C.Escher (Eds.), Stemmen horen accepteren (pp.157-161). Baarn: Tirion. Hart, O. van der (2002). Recensie: traumatic relationship and serious mental disorders, Jon G.Allen. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr. 6, 514-518. Hart, O. van der, Boon, S., & Velde, W. Op den, (1991). Trauma en Dissociatie. In O.van der Hart (Ed.), Trauma, Dissociatie en Hypnose (pp.55-70). Lisse: Swets & Zeitlinger. Hart, O. van der, & Boon, S. (1996). Dissociatieve stoornissen. In W.Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie deel 3, (pp.126-144). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Hart, O. van der, & Nijenhuis, E. (1996). Dissociatieve amnesie voor traumatische ervaringen. Maandblad Geestelijke volksgezondheid 7/8, 728-747. Hedges, L.V., & Olkin, I. (1985). Statistical methods for meta-analysis. Orlando, FL: Academic Press. Heerden, J.van, (1990). Artefacten in het onderzoek en de ethiek van het experimenteren. In P.J. van Strien & J.H.F.van Rappard (Eds.). Grondvragen van de Psychologie, (pp.278-291). Hellerstein, D., Frosch, W., & Koenigsberg, H.W. (1987). The clinical significance of command hallucinations. American Journal of Psychiatry,144, 219-212. Hetherington, E.M., & Parke, R.D. (1986). Child psychology: a contemporary view-point, 3rd ed. (pp.9195 en 744-745). New York: McGraw-Hill Book Company.
160
Himadi, B., & Curran, J.P. (1995). The modification of auditory hallucinations. Behavior Interventions, Vol.10, nr.1, 33-47. Hoek, H.W., Oel, C.J.van (1996). Epidemiologie van schizofrenie. In J.A.den Boer & R.J.van den Bosch (Eds.), Leerboek Schizofrenie (pp.78-94). Utrecht: De Tijdstroom. Hoffman, R.E., Oates, E., Hafner, R.J. et al. (1995). Letters to the editor. American Journal of Psychiatry, 152,9, 1404. Holmes, J. (1996) Values in psychotherapy. American Journal of Psychotherapy, Vol.50:3, 259-273. Hoofdakker, R.H.van den, Albersnagel, F.A., & Cuyper, H.de (1990). Stemmingsstoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1.(pp.166-204). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Hoogduin, C.A.L. (1995). Recent onderzoek van het syndroom van Gilles de la Tourette: tics zijn niet langer willekeurig. Tijdschrift voor Psychiatrie, 37, 1-4. Hoogduin, C.A.L., Cazemier, B., & Verdellen, C. (1995). Exposure, responspreventie & zelfcontrole bij Gilles de la Tourette-patiënten. Tijdschrift Gedragstherapie,28, 31-40. Hoogduin, C.A.L., & Lange, A. (2000). Stoornissen in de impulscontrole. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie. Deel 1, Basisbegrippen..(pp. 389405). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Hoogstraten, J. (1988). De machteloze onderzoeker. Voetangels en klemmen van sociaalwetenschappelijk onderzoek. Meppel: Boom. Hout, W.J.P.J. van (2003). Cognitieve veranderingen tijdens exposure in vivo. Een promotieonderzoek naar procesvariabele. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr. 1, 5-24. Hovens, J.E., Loonen, A.J.M., & Timmerman, L. (2004). Handboek Neurobiologische Psychiatrie. Utrecht: De Tijdstroom. Howard, K.L., Krause, M.S., Caburnay, Ch. A. et al. (2001). Syzygy, science and psychotherapy: the Consumers Report Study. Journal of Clinical Psychology, Vol. 57 (7), 865-874. Hsu, L.M. (1992). Random sampling. Randomization and equivalence of contrasted groups in psychotherapy outcome research. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp.91-105). Washington D.C: American Psychological Association. Hunsley, J., & Giulio, G. di (2002). Dodo bird, phoenix, or urban legend? The question of psychotherapy equivalence. The Sscientific Review of Mental Health Practice. SRMPH Home, Vol. 1. nr. 1 Imber, S.D., Glanz, L.M., Elkin, I.et al. (1992). Ethical issues in psychotherapy research. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 665-686). Washington DC: American Psychological Association. Inouye, T., & Shimizu, A. (1970). The electromyographic study of verbal hallucinations. Journal of Nervous and Mental Diseases, Vol.151, nr. 6, 415-423. Jacobson, N.S., & Truax, P. (1992). Clinical significance: a statistical approach to defining a meaningful change in psychotherapy research. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 631-648). Washington DC: American Psychological Association. Jaspers, J.P.C., Asma, M.J.O.van, & Bosch, R.J.van den (1989). Coping en psychopathologie: een overzicht van theorie en onderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie,31, 587-599. Jenner, J.A. (1995). Interview. Ypsilon Nieuws,58, 14-15. Jong, J.T.V.M. de (1997). Stemmen en visioenen. Een metaculturele visie op het verschijnsel hallucineren. Maandblad Geestelijke volksgezondheid 2-97, 142-155. Jong, J.T.V.M. de (2000). Nationaal plan voor de geestelijke gezondheidszorg in Suriname. Amsterdam: Transcultural Psychosocial Organization. Jongh, A. de, & Ten Broeke, E. (2002). Handboek Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR). Judd, Ch.M., Smith, E.R., & Kidder, L.H. (1991). Research Methods in Social Relations 6th.edition.(pp.321-349). Chigago: Holt, Rinehart & Winston. Junginger, J., & Frame, C.L. (1985). Self-Report of the frequency and phenomenology of verbal hallucinations. Journal of Nervous and Mental Disease, 173, 149-154. Kahn, R.S., & Praag, H.M. van (1996). De rol van serotonine bij schizofrenie. In J.A. den Boer & R.J. van den Bosch (Eds.) Leerboek schizofrenie (pp.143-150). Utrecht: De Tijdstroom. Kalat, J.W. (1992). Biological Psychology, Fourth Edition (pp.472, 571, 575). Belmont: Wadsworth Publishing Company. Kalmthout, M.van (1994b). Heeft de clientcentered therapie nog toekomst? Tijdschrift voor Psychotherapie 20(2), 74-89.
161
Kalmthout, M.van, & Staak, C.van der (1994). De twee-eenheid van de psychotherapie. In C.P.E.van der Staak, A.P. Cassee & P.E.Boeke (Eds.), Oriëntatie in de psychotherapie (pp.365-389). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Kazdin, A.E. (1992). Special Topics in Clinical Research. In A.E. Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 469-472). Washington D.C.: American Psychological Association. Kelsey, D., & Grant, J. (1973). Meer dan één leven. Deventer: Ankh-Hermes. Kirsch, I. (1990). Changing expectations. A key to effective psychotherapy. Pacific Grove: Brooks/Cole Publishing Company. Kluft, R.P. (1987). First-rank symptoms as a diagnostic clue to multiple personality disorder. American Journal of Psychiatry,144 (3), 293-298. Koeter, M. (1992). Wat is ons eigen oordeel waard? De vragenlijstmethode in de psychiatrie. Academisch Proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen. Konefal, J. (2002). The challenge of educating physicians about complementary and alternative medicine. Academic Medicine, 77(9), 847-850. König-Zahn, C., Furer, J.W., & Tax, B. (1993). Het meten van de gezondheidstoestand I. Algemene gezondheid. Beschrijving en evaluatie van vragenlijsten. Assen: Van Gorcum. Kooi, R., & Donker, M. (1991). Cliënten over de RIAGG. Ontwerp en afname van een vragenlijst voor kwaliteitsbeoordeling door cliënten. Utrecht: Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid NcGv. Kool, J.A., & Sijben, N. (1989). Voortijdige beëindiging van behandeling. Onbegrepen problemen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 31, 240-252. Korf, J. (1996). Dopamine-hypothese bij schizofrenie. In J.A.den Boer & R.J.van den Bosch (Eds.), Leerboek Schizofrenie (pp.128-143). Utrecht: De Tijdstroom. Korsen, A. (1996). Het gebruik van hypnotische technieken bij getraumatiseerde migranten. In J.de Jong & M. van den Berg (Eds.), Transculturele psychiatrie en Psychotherapie. Handboek voor hulpverlening en beleid. (pp. 237-241). Lisse: Swets & Zeitlinger. Korste, R., & De Jong, J.T.V.M. (2002). De geestelijke gezondheidszorg in Suriname. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 57,712-727. Kortmann, Fr. (1996). Psychotherapie met ‘anderen’. In J.T.V.M. de Jong & M.van den Berg (Eds.), Transculturele psychiatrie en psychotherapie. Handboek voor hulpverlening en beleid. (pp.165-171). Lisse: Swets & Zeitlinger. Kraaimaat, F.W. (1991). Gedragstherapie. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 2, (pp.80-96). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Kraaimaat, F.W., & Dam-Baggen, C.M.J. van (1976). Ontwikkeling van een zelfbeoordelinglijst voor obsessief-compulsief gedrag. Tijdschrift voor de Psychologie, 31, 201-211. Kraemer, H.C. (1992). Coping strategies in psychiatric clinical research. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp.539-556). Washington DC: American Psychological Association. Lange, A. (1994). Gedragsverandering in gezinnen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Lange, A. (2002). Recensie Diagnostische valkuilen van J. Morisson. Dth3, 333-335. Lange, A., Ven, J.P. van de, Schrieken, B.,et al. (2003). Interapie Burn-out: preventie en behandeling via het internet. Dth2, 121-145. Latz, T.T., Kramer, S.I., & Hughes, D.L. (1995). Multiple personality disorder among female inpatients in a State Hospital. American Journal of Psychiatry,152, 1343-1348. Leckman, J.F., Walker, D.E., Goodman, W.K. et al. (1994). “Just Right” perceptions associated with compulsive behavior in Tourette’s Syndrome. American Journal of Psychiatry, 151, 675-680. Leijssen, M. (2000). Pesso-therapie en cliëntgerichte-experiëntiële therapie: een ideale LAT-relatie? Website Kern VZW. Centrum voor psychotherapie en relatievorming. Leijssen, M., & Adriaensen, H. (2003). Echtheid in cliëntgerichte therapie, geïllustreerd bij een cliënt met een persoonlijkheidsstoornis. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr. 1, 25-51. Leonard, H.L., Swedo, S.E., Rapoport, J.L. et al. (1992). Tourette Syndrome and obsessive-compulsive disorder. In T.N. Chase, A.J. Friedhoff & D.J. Cohen (Eds.), Advance in Neurology, Vol. 58 (pp. 83-93). New York: Raven Press. Leudar, I., Thomas, P., McNally, D., et al. (1997). What voices can do with words: pragmatics of verbal hallucinations. Psychological Medicine,27, 885-898. Lieh Mak, F., Chung, S.I., Lee, P. et al. (1982). Tourette Syndrome in the Chinese: a follow-up of 15 cases. In A.J. Friedhoff & T.N. Chase (Eds.), Gilles de la Tourette Syndrome, (pp. 281-283). New York: Raven Press. Linden, M.H.M. van der (1994). De verstandhouding tussen cliënt en therapeut. Academisch Proefschrift
162
Universiteit van Amsterdam. Linszen, D.H., & Dingemans, P.M.A.J. (1988). Interventies met gezinnen bij schizofrene patiënten: de invloed op het beloop. In R.J.van den Bosch, C.R.van Meer, P.M.A.J. Dingemans & D.H. Linszen (Eds.), Schizofrenie: recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp.359-379). Deventer: Van Loghum Slaterus. Lietaer & R.van Balen (Eds.), Leerboek Gesprekstherapie. (pp.27-45). Amersfoort: Acco. Loopuyt, L.D., & Korf, J. (1988). Hersenfuncties en schizofrenie. De dopaminehypothese. In R.J.van den Bosch, C.R.van Meer, P.M.A.J. Dingemans & D.H.Linszen (Eds.) Schizofrenie: recente ontwikkelingen in onderzoek en behandeling (pp.93-113). Deventer: Van Loghum Slaterus. Luborsky, L., Rosenthal, R., Diguer, L. et al. (2002). The Dodo bird verdict is alive and well - mostly. Clinical Psychology: Science and Practice V9, N1. Luborsky, L., Rosenthal, R., Diguer, L. et al, (2003). Are some psychotherapies much more effective than others? Journal of Applied Psychoanalytic Studies, Vol. 5 nr.4 Lucas, W.B. (1993). Regression Therapy. A Handbook for Professionals. Volume 1: Past-Life Therapy. Crest Park: Deep Forest Press. MacDonald, I.J. (1963). A case of Gille de la Tourette Syndrome, with some aetiological observations. British Journal of Psychiatry, 109, 206-210. MacGregor,G. (1978) Reincarnation in Christianity. A new vision of the role of rebirth in christian thought. Wheaton (USA): The Theosophical Publishing House. Maesen, R. van der (1994). Cliënten over reïncarnatietherapie. Een satisfactieonderzoek. Arnhem/ Oosterbeek: Nederlandse Vereniging voor Reïncarnatietherapeuten NVRT. Maesen, R. van der (1995). Reïncarnatietherapie bij patiënten met het syndroom Gilles de la Tourette. Doctoraalwerkstuk Universiteit van Amsterdam. Maesen, R. van der (1998). Past Life Therapy for Gilles de la Tourette’s Syndome. A research study. The Journal of Regression Therapy Vol.XII, nr. 1 (pp.97-104). Maesen, R. van der (1999a). Reïncarnatietherapie voor stemmenhoorders. Verslag van een onderzoek naar het effect en het proces van een alternatieve behandeling van mensen met auditieve hallucinaties. Arnhem/Oosterbeek: Nederlandse Vereniging voor Reïncarnatietherapeuten NVRT. Maesen, R. van der (2003). Cliënten over Reïncarnatietherapie. Onderzoek naar de satisfactie en het kwaliteitsoordeel van ex- cliënten. Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten. Maesen, R. van der, & Bontenbal, R. (2002), Handboek Reïncarnatietherapie. Utrecht: De Tijdstroom. Manussen, T., & Brink, G.van den (1995). Stoppen met antipsychotica? Hulp bij het maken van keuzes. Wetenschapswinkel Geneesmiddelen. Faculteit Farmacie, Universiteit Utrecht. Maso, I. (1997). De zin van het toeval. Baarn, Ambo. Matarazzo, J.D. (1984). Behavioral health: a 1990 challenge for the health professions. Handbook of health enhancement and disease prevention. New York: Wiley.. Matthews, J.N.S., Altman, D.G., Campbell et al. (1990). Analysis in serial measurements in medical research. British Medical Journal Vol. 300, 230-235. McGuffin, P., Owen, M.J., & Farmer, A.E. (1995). Genetic basis of schizophrenia. The Lancet, Vol.346, 679-682. McInnes, M., & Marks, I. (1990). Audiotape therapy for persistent auditory hallucinations. British Journal of Psychiatry,157, 913-914. McNeil, Th.F. (1988). Obstetric factors and perinatal injuries. In M.T.Tsuang & J.C. Simpson (Eds.), Handbook of Schizophrenia, Vol.3 (pp.319-344). Messer, S.B. (2002). Evidence-based psychotherapy. Medscape General Medicine 4 (4). www.medscape.com Mesulam, M.M., & Petersen, R.C. (1987). Treatment of Gilles de la Tourette’s syndrome: eight-year practice-based experience in a predominantly adult population. Neurology, 37, 1828-1833. Moffaert, M. van, Hoogduin, C.A.L., Visser, S.et al. (1996). Somatoforme stoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie deel 3 (pp. 145-167). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Moises, H.W. (1995). Genetic models of schizophrenia. In J.A.den Boer, H.G.M.Westenberg & H.M.van Praag (Eds.), Advances in the Neurobiology of Schizophrenia (pp.58-76). Chichester: John Wiley & Sons. Moleman, P., Bruijn, J.A., Emmelkamp, P.M.G. et al. (1996). Behandeling van depressieve stoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 3 (pp.72-99). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Moody, R.A. (1989). Vorige Levens (pp.35-45). Utrecht: Bruma. Moroney, M.J. (1967). Feiten uit cijfers. Utrecht: Marka-Boeken.
163
Mueller, J., & Aminoff, M.J. (1982). Tourettelike syndrome after longterm neuroleptic drug treatment. British Journal of Psychiatry, 141, 191-193. Mueser, K.T., & Butler, W. (1987). Auditory hallucinations in combat-related chronic posttraumatic stress disorder. American Journal of Psychiatry, 144, 3, 299-302. Nanninga, R. (2003). Het Dodo effect. Onderzoek naar psychotherapie. Skepter 16 (2). Home page Skepsis. www.psychologie.web-log.nl Nayani, T.H., & David, A.S. (1996). The auditive hallucinations: a phenomenological survey. Psychological Medicine,26, 177-189. Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (1995). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV. Lisse: Swets & Zeitlinger. Neijzen, J.A., & Trompetter, M. (1989). Kwaliteitszorg in dienstverlenende organisaties. De klant is koning, maar wie maakt er de dienst uit? Deventer: Kluwer Bedrijfswetenschappen. Neiman, C. & Goldman, E. (1994). Leven na de dood. Een complete gids voor het hiernamaals. Rijswijk: Uitgeverij Elmar. Netherton, M. (1980). De geschiedenis herhaalt zich. Genezen aan vorige levens. Rotterdam: Lemniscaat. Nevejan, M.A.J.M. (1994). Relatie- en gezinstherapie. In C.P.F. van der Staak, A.P. Cassee & P.E. Boeke (Eds.), Oriëntatie in de psychotherapie (pp.217-272). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Nijenhuis, E.R., Spinhoven, P., Vanderlinden et al. (1998). Somatoform dissociative reactions as related to animal defensive reactions to predatory imminence and injury. Journal of Abnormal Psychology, 107, 6373. Nilsson, A. (1995). Differentiation between patients with schizophrenia and borderline disorders in the Perceptgenetic Object-Relation Test: PORT. British Journal of Medical Psychology,68, 287-309. Nolen, W.A., & Koerselman, G.F. (2000). Stemmingsstoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1. Basisbegrippen.(pp.175-211).Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Nuwer, M.R. (1982). Coprolalia as an organic symptom. In A.J. Friedhoff & T.N. Chase (Eds.), Gilles de la Tourette Syndrome, (pp. 363-368). New York: Raven Press. Orlemans, J.W.G. (1994). Gedragstherapie. In C.P.F. van der Staak, A.P. Cassee & P.E. Boeke (Eds.), Oriëntatie in de psychotherapie. (pp.143-215). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Orlinsky, D.E., & Howard, K.I. (1971). The relation of process to outcome in psychotherapy. In S.L. Garfield & A.E. Bergin (Eds.), Handbook of Psychotherapy and Behavior Change: An Empirical Analysis, second edition. (pp.283-329) Orlinsky, D., & Howard, K. (1986). Process and outcome in psychotherapy. In S.L.Garfield & A.E.Bergin (Eds.), Handbook of Psychotherapy and Behavior Change. New York: Wiley. Ouborg, M.J., & Emmelkamp, P.M.G. (1986). Psychotherapie-evaluatieonderzoek. Overzicht en relatie met de klinische praktijk. In A.P.Cassee, P.E.Boeke & C.P.F.van der Staak (Eds.), Psychotherapie de maat genomen (pp.13-28). Deventer: Van Loghum Slaterus. Oulis, P.G., Mavreas, V.G., Mamounas, J.M. et al. (1995). Clinical characteristics of auditory hallucinations. Acta Psychiatrica Scandinavica,92, 97-102. Pauls, D.L., & Leckman, J.F. (1986). The inheritance of Gilles de la Tourette Syndrome and associated behaviors. New England Journal of Medicine, 315, 993-997 Pauls, D.L., Raymond, C.L., Stevenson, J.M. et al. (1991). A family study of Gilles de la Tourette Syndrome. American Society of Human Genetics, 48, 154-163. Penning, E. (1990). De wind is onzichtbaar. In de greep van innerlijke stemmen. Ede: Zomer & Keuning. Pennings, M.H.A., Romme, M.A.J., & Buiks, A.A.J.G.M. (1996). Auditieve hallucinaties bij patiënten en niet-patiënten. Tijdschrift voor Psychiatrie,38, 648-659. Persaud, R., & Marks, I. (1995). A pilot study of exposure control of chronic auditory hallucinations in schizophrenia. British Journal of Psychiatry,167, 45-50. Peterson, G. (1995). Auditory hallucinations and dissociative identity disorder. American Journal of Psychiatry,152, 9, 1403-1404. Pieper, J.Z.T., & Van Uden, M.H.F. (1993). Ex-cliënten over de Riagg OZL. Resultaten van een satisfactieonderzoek onder cliënten van wie de behandeling bij de Riagg OZL te Heerlen in 1991 is afgesloten. Heerlen: Universiteit Theologie en Pastoraat (UTP). Pitman, R.K., Green, R.C., Jenike, M.A. et al. (1987). Clinical comparison of Tourette’s Disorder and Obsessive-compulsive Disorder. American Journal of Psychiatry, 144,1166-1171. Putten, Th.van, & Warden, H.E. (1973). Traumatic neuroses in Vietnam returnees: a forgotten diagnoses? Archives of General Psychiatry, Vol.29, 695-698. Reber, A.S. (1998). Woordenboek van de psychologie; studenteneditie. Amsterdam: Bert Bakker.
164
Riddle, M., Hardin, M.T., Ort et al. (1988). Behavioral symptoms in Tourette's Syndrome. In D.J. Cohen, R.D. Bruun & J.F.Leckman (Eds.), Tourette's Syndrome and Tic Disorders (pp.151-162). New York: John Wiley and Sons. Ring, K. (1984). Life at death: a scientific investigation of the near-death experience. New York: Coward, McCann & Geoghegan. Robertson, M.M. (1989). The Gilles de la Tourette Syndrome: the current status. British Journal of Psychiatry, 154, 147-169. Rogers, S., Silver, S.M., Goss, J. et al. (1999). A single session, group study of exposure and Eye Movement Desensitization and Reprocessing in treating posttraumatic stress disorder among Vietnam war veterans: preliminary data. Journal of Anxiety Disorders Vol. 13, no..1-2, 119-130. Rombouts, W., & Scholing, A. (2003). Ernstige angststoornissen: een model voor probleemanalyse. Dth2 146-161. Romme, M.A.J. (1999). Sociale psychiatrie. In M.A.J. Romme & A.D.M.A.C. Escher (Eds.), Stemmen horen accepteren (pp.167-173). Baarn: Tirion. Romme, M.A.J. & Escher , A.D.M.A.C. (1989). Hearing voices. Schizophrenia Bulletin, Vol. 15, (2), 209216. Romme, M.A.J. & Escher , A.D.M.A.C (1993). Accepting voices. London: Mind. Romme, M.A.J. & Escher, A.D.M.A.C (1996). Empowering people who hear voices. In Cognitive Behavioural Interventions with Psychotic Disorders, Chapter 8, page 137-150. Romme, M.A.J. & Escher, A.D.M.A.C (2000). Making Sense of voices. London: Mind. Romme, M.A.J., Honig, A., Noorthoorn, E.O., et al. (1992). Coping with hearing voices: an emancipatory approach. British Journal of Psychiatry,161,99-103. Rooymans, H.G.M. (1990). Stoornissen met bijzondere somatische klachten en verschijnselen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.C. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1 (pp.256-274). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Roy, A. (1986). Depression, attempted suicide and suicide in patients with chronic schizophrenia. Psychiatric Clinics of North America, Vol.9, nr.1, 193-206. Ruusinova, Z., Wewiorrsky, N., & Cash, D. (2002). Use of alternative healthcare practices by persons with serious mental illness: perceived benefits. American Journal of Public Health, Vol. 92 (10),, 1600-1603. Schacter, D.L. (1997). De kunst van het geheugen. De herinnering, de hersenen en de geest. Amsterdam: Anthos. Schagen, S. (1983). Het effect van psychotherapie. Meetbaarheid en resultaten. Deventer: Van Loghum Slaterus Schagen, S. (1993). Geteld, gewogen. De waarde van het effect van psychotherapie. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie,48, 147-160. Schulz, M.L. (1999). Awakening intuition. Londen: Bantam Books. Scotton, B., Chinen, A., & Batista, J. (1996). Textbook of Transpersonal Psychiatry and Psychology. New York: Basic Books. Seligman, M.E. (1996). Science as an ally of practice. American Psychology 51 (10), 1072-1079. Servan-Schreiber, D. (2003). Uw brein als medicijn. Utrecht: Kosmos-Z&K Uitgevers. Shapiro, A.K., Shapiro, E., Young, J.G., et al. (1988). Gilles de la Tourette Syndrome. New York: Raven Press Ltd. Slooff, C.J., & Appelo, M.T.(1996). Schizofrenie en aanverwante psychosen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 3, (pp.48-71). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Smith, L.M., Glass, G.V., & Miller, T.I. (1980). The benefits of psychotherapy. Baltimore: John Hopkins Press. Smolkin, R. (2002). World Health Organization weighs in on CAM. Massage Magazine Inc. Son, M.van, & Hoevenaars, J. (1991). Depressie: classificatie, diagnose, theorie en behandeling. In J.A.M. Winnubst, P. Schnabel, J. van den Bout, M.J.M. van Son. (Eds.), De metamorfose van de klinische psychologie (pp. 86-104). Assen: Van Gorcum. Stanley, M.A. (1992). Obsessive-Compulsive Disorder. In S.M. Turner, K.S. Calhoun & H.E. Adams (Eds.), Handbook of Clinical Behavior Therapy, 2nd.edition (pp.67-85). New York: John Wiley & Sons. Sterne, J.A.C., & Smith, G.D. (2001). Shifting the evidence. What’s wrong with significance tests? British Medical Journal, Vol.322, 226-229. Stevenson, I. (1981). Reïncarnatie. Twintig gevallen van vermoedelijke wedergeboorte. Amsterdam: Teleboek Stevenson, I. (2000), Bewijzen van reïncarnatie. Deventer: Ankh-Hermes.
165
Stevenson, I. (2005). Hypnotic regression to previous lives. University of Virginia. Health System. 2005. www.healthsystem.virginia.edu/internet/personalitystudies/ regression.cfm Storm, A.K., Engi, S., & Poulos, S.T. (2003). Het internet als hulpmiddel bij gezinstherapie. Gezinstherapie wereldwijd: een selectie uit de internationale vakliteratuur 302-314. Strupp, H.H. (2001). Implications of the empirical supported treatment movement for psychoanalysis. Psychoanalytic Dialogues Vol.1 605-619. Swanborn, P.G. (1987). Methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Amsterdam: Boom. Takens, R.J. (2002). Serie onderzoek en psychotherapie: therapeutische toegankelijkheid. Een onderzoek naar de totstandkoming van een bestendig therapeutisch contact. Tijdschrift voor Psychotherapie, nr. 6, 459-482. Terr, L.C. (1991). Childhood traumas: an outline and overview. American Journal of Psychiatry, 148, 1020. Thiel, J.H., (1991). Psychoanalytische psychotherapie. In W.Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie deel 2. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Tien, A.Y. (1991) Distributions of hallucination in the population. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 26, 287-292 Treurniet, N. (1994). Kort begrip van wat psychoanalyse is. Mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging voor Psychoanalyse, 3, 6-21. Truax, C.B., & Mitchell, K.M. (1971). Research on certain therapist interpersonal skills in relation to process and outcome. In A.E. Bergin & S.L. Garfield (Eds.), Handbook of Psychotherapy and Behavior Change, (pp. 299-344). New York: John Wiley & Sons. Turkington, D, & Siddle, R. (1995). A systematic approach of psychotic symptoms. Congress on Hearing Voices. Maastricht. Unützer, J., Klap, R., Sturm, R. et al. (2000). Mental disorders and the use of alternative medicine: Results from a national study. American Journal of Psychiatry, 157, 1851-1857. Vandereycken, W. (1990). Psychopathologie: van diagnostiek tot therapie. In W.Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G.Emmelkamp (Eds.), Handboek Psychopathologie, deel 1, (pp.3-51). Houten: Bohn Stafleu. Verhaeghe, P. (2004). De essentie van psychotherapie vanuit een psychoanalytisch perspectief. Website OASE Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg. Dendermonde Wade, J. (1998). The phenomenology of near-death consciousness in past-life regression therapy: a pilot study. Journal of Near-Death Studies, 17, 31-53. Wampold, B.E., Davis, B., & Good, R.H. (1992). Hypothesis Validity in Clinical Research. In A.E.Kazdin (Ed.), Methodological Issues & Strategies in Clinical Research (pp. 265-284). Washington D.C: American Psychological Association. Wapenaar, G.W. (1999). Reïncarnatietherapie bij stemmenhoorders. In: Gezelschap voor Parapsychiatrie (Eds.), Ontgrenzing in de psychiatrie II. Verslagen naar aanleiding van de studiedag op 28 november 1998. (pp. 37-41). Venray: Gezelschap voor Parapsychiatrie. Weiss, B.L. (1988). Many Lives, Many Masters. New York: Simon & Schuster. Weiss, B.L. (1997). Liefde in de eeuwigheid. Naarden: Element Uitgevers. Wetering, B.J.M. van de, & Woerkom, T.C.A.M. van (1985). Het Syndroom Gilles de la Tourette:symptomen en de behandeling. Tourette Gazet,85. Rhoon: Stichting Gilles de la Tourette. Wetering, B.J.M. van de, Cohen, A.P., Minderaa et al. (1988). Het Syndroom van Gilles de la Tourette. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 132, 21-25. Wetering, B.J.M. van de, Cath, D.C., Roos, R.A.C. et al. (1992). De tics bij het syndroom van Gilles de la Tourette. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde,136, nr.34, 1644-1647. Wetering, B.J.M. van de, & Niemeyer, M.F. (1996). Schizofrenie: ontwikkeling op het gebied van de genetica. In J.A.den Boer & R.J.van den Bosch (Eds.), Leerboek Schizofrenie (pp.95-105). Utrecht: De Tijdstroom. Wing, J.K., Cooper, J.E., Sartorius, N. (1974). Measurement and classification of psychiatric symptoms. Cambridge: University Press. Wooding, C.J. (1979). Winti: een afroamerikaanse godsdienst in Suriname. Meppel: Krips Repro. Wooding, C.J. (1984). Geesten genezen. Ethnopsychiatrie als nieuwe richting binnen de Nederlandse antropologie. Groningen: Uitgeverij Konstapel. World Health Organization (2003). Traditional Medicine. Fact sheet nr. 134, revised may 2003. www.who.com Yapko, M.D. (1994). Suggestibility and repressed memories of abuse: a survey of psychotherapists' beliefs. American Journal of Clinical Hypnosis, 36-3, 163-171.
166
Zijlmans, M. (2000). Angst voor vuil is een vlek in de hersenen. De Volkskrant, 28 oktober 2000. Zwaard, R. van der, & Polak, M.A. (1999). Pseudo-hallucinaties. Een literatuuronderzoek naar de waarde van het concept en de relaties met aanverwante symptomatologie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 41-1, 25-35
167
168
Bijlage A Satisfactieonderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie Verslag van een onderzoek naar de tevredenheid van ex-cliënten over reïncarnatietherapie
A.1 Inleiding In november 1991 werd mij door de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT) verzocht een onderzoek te doen onder cliënten die in het daarop volgende jaar (1992) bij een van de bij haar aangesloten beroepsleden een behandeling zouden ondergaan. Het onderzoek was gericht op de mate van tevredenheid van cliënten over de behandeling en op hun oordeel over de kwaliteit van de therapie. Over dit onderzoek en de resultaten ervan werd eerder in 1994 verslag gedaan in een gezamenlijke uitgave van de NVRT en de Stichting Voorlichting Reïncarnatietherapie (SVR). De zorg voor kwaliteit van de door haar leden aangeboden therapie wordt bij de NVRT als een zaak van groot belang gezien. Naast eisen aan haar leden ter zake van opleiding, bij- en nascholing wordt ook onderzoek naar de kwaliteit van de interventies en het therapeutisch handelen gestimuleerd. Bij de vaststelling van die kwaliteit wordt de cliënt een belangrijke rol toegedacht. Een van de manieren om deze in de kwaliteitsdiscussie te betrekken is te vragen naar de mate van tevredenheid over de behandeling van het probleem waarmee de cliënt zich heeft gemeld, de hulpvraag derhalve. Het niveau van kwaliteitszorg in de gezondheidszorg en het oordeel daarover van cliënten is van grote betekenis voor de samenleving in het algemeen en voor de gezondheidszorg in het bijzonder. Kooi & Donker (1991) schrijven: ‘in de gezondheidszorg, en daarmee ook in de Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg, is de belangstelling voor de kwaliteit van de zorg de laatste jaren toegenomen. Een gevolg daarvan is dat bij veel RIAGGs onderzoek wordt gedaan naar de mening van de cliënt over de geboden hulp. De resultaten van zulk onderzoek kunnen vervolgens worden gebruikt bij het handhaven van goede, of verbeteren van minder goede kwaliteit van de hulp. De gedachte dat de kwaliteit van de zorg belangrijk was won in de gezondheidszorg sterk aan kracht na de presentatie van het zogenaamde plan Dekker (Rapport van de Commissie Structuur en Financiering Gezondheidszorg, 1987), waarin de oplossing voor het probleem van kostenbeheersing werd gezocht in een grotere marktgerichtheid en het bevorderen van integrale kwaliteitszorg. Met de introductie van het plan Dekker werd het voor de zorgaanbieders belangrijk de eigen kwaliteit ook voor de belanghebbenden en de buitenwereld zichtbaar te maken en ter discussie te stellen’ (pp. 1,2,3). Neijzen & Trompetter (1989) hebben opgemerkt dat in de meeste definities met betrekking tot de sector van de dienstverlening (verzekeraars, gezondheidszorg, reisorganisaties en dergelijke) de consument een meer prominente positie inneemt dan in de primaire en secundaire sector (de productiebedrijven). Hetgeen betekent dat in de dienstverlening de kwaliteitszorg gebaat is met een gebruikersvriendelijke benadering. Bij het vaststellen en verbeteren van kwaliteit wordt in die benadering de klant een belangrijke rol toebedeeld (citaat uit Kooi & Donker. 1991, p. 4). Behalve de RIAGGs zijn ook andere organisaties geïnteresseerd in het oordeel van de cliënt over de hulpverlening in de geestelijke gezondheidszorg. Zo presenteerde de consumentenbond in 1986 de resultaten van een onderzoek onder 1300 (ex-cliënten) van de RIAGGs, waarin werd geconstateerd dat de kwaliteit van de hulp op verschillende fronten zou kunnen worden verbeterd (Consumentengids, 1986). Aangezien het onderzoek van de consumentenbond de nodige wetenschappelijke kritiek ondervond en men van mening was dat het cliëntenonderzoek in Nederland te zeer een ad hoc karakter had, werd de wens geuit om op wetenschappelijk verantwoorde wijze een landelijk onderzoek te doen naar de meningen en ervaringen van (ex)cliënten van de RIAGGs. Dit resulteerde in een door het Nederlands centrum Geestelijke
169
volksgezondheid (NcGv) gegeven opdracht tot het samenstellen van een standaardvragenlijst, waarmee onder cliënten van een aantal Nederlandse RIAGGs een grootschalig onderzoek kon worden verricht (Kooi & Donker, 1991, p. 9). Daarin waren de voornaamste doelstellingen (1) kwaliteitsmeting, (2) instrumentontwikkeling, (3) vergelijkende informatie en (4) landelijke implementatie. Alhoewel de bekendheid van een relatief nieuwe therapie en daarmee haar actieradius groeit door mondelinge overlevering, is onderzoek een vereiste voor de nodige transparantie en maatschappelijke erkenning. Die transparantie kan worden vergroot door het bieden van de mogelijkheid kennis te nemen van overzichtelijk gepubliceerde ervaringen van mensen die in therapie zijn geweest. Maatschappelijke erkenning kan worden bevorderd als kan worden aangetoond dat de therapie een toegevoegde waarde heeft voor de geestelijke gezondheidszorg. A.2 Methoden van onderzoek A.2.1 Werving van therapeuten In een eerder verricht inventariserend onderzoek ‘Wat hebben we onder de leden’ (Van der Maesen, 1991) werden 47 beroepsleden van de NVRT geïnterviewd over diverse aspecten van hun werk als reïncarnatietherapeut. Bijzonderheden over de NVRT zijn in hoofdstuk 2 aan de orde geweest. Aan deze leden werd in dat onderzoek onder andere de vraag voorgelegd of zij bereid waren deel te nemen aan een satisfactieonderzoek onder cliënten: 44 reageerden positief. Van hen hebben 32, waaronder 19 vrouwen en 13 mannen, zich aangemeld voor genoemd onderzoek. A.2.2 Werving van proefpersonen In het onderzoeksprotocol was de bepaling opgenomen dat van alle in 1992 bij de deelnemende therapeuten aangemelde cliënten een intakekaart (zie § A.2.4 Meetinstrumenten) zou worden ingevuld en opgestuurd, met daarop aangetekend of de cliënt bereid was medewerking aan het onderzoek te verlenen. De keus van de cliënt om wel of niet deel te nemen is derhalve door deze genomen voordat de behandeling begon en heeft dus niet te maken met tevredenheid over de behandeling. De 32 meewerkende therapeuten waren verantwoordelijk voor de behandeling, alsmede het invullen en verzenden van de intakekaarten, waarmee hun aandeel in het onderzoek eindigde. Met hen was afgesproken dat alleen cliënten die zich in 1992 voor therapie zouden aanmelden kandidaten voor enquêtering zouden zijn. A.2.3 Doelstellingen De doelstelling van dit onderzoek is het verzamelen van informatie bij mensen die bij reïncarnatietherapeuten in behandeling zijn geweest. De informatie heeft betrekking op de kwaliteit van de therapie, op de wijze waarop de behandeling is verricht en op het resultaat daarvan. De resultaten van het onderzoek kunnen een rol spelen bij: • kwaliteitsverbetering, door implementatie van de onderzoeksresultaten in de praktijk van de therapie en in de therapieopleiding; • het streven naar maatschappelijke erkenning van reïncarnatietherapie als een vorm van psychotherapie. Met name deze erkenning zal kunnen bijdragen tot de volgens de statuten van de NVRT gewenste maatschappelijke acceptatie, mits er sprake is van een positief kwaliteitsoordeel en voldoende mate van satisfactie onder cliënten over de gevolgde therapie. In reïncarnatietherapie, aan de orde geweest in hoofdstuk 2, kunnen beelden en ervaringen opkomen die door de cliënt worden beleefd als afkomstig uit zogenoemde vorige levens. Ook kan door de cliënt een relatie worden gelegd tussen die ervaringen en de huidige klachten. Daarom worden over die ervaringen en de genoemde relatie aan ex-cliënten eveneens vragen gesteld. Het merendeel van de vragen en stellingen gaat echter over tevredenheid. Daaraan zijn vragen toegevoegd over het effect of de genoegdoening. Genoegdoening legt een relatie tussen
170
inspanning en resultaat, tussen investering en effect en completeert het beeld over de tevredenheid. Voor het meten van satisfactie is een strategie gekozen die vergeleken kan worden met wat bekend staat als convergerend operationalisme (Beyk, 1977). Hieronder wordt verstaan de strategie waarin de onderzoeker poogt, ter ondersteuning van zijn hypothese of theorie, meerdere databronnen, onafhankelijk maar wel relevant, in dezelfde richting te laten wijzen. Als er sprake is van convergentie van resultaten op verschillende onafhankelijke, relevante metingen is er reden voor vertrouwen in de uitkomsten van de metingen. Door bij satisfactie het accent te leggen op probleemreductie volgens de waarneming van de cliënt en daaruit een conclusie te trekken over de werkzaamheid van de therapie wordt de empirische evidentie bij de cliënt gelegd. De vraagstelling in dit onderzoek gaat dan ook over de mate van tevredenheid van cliënten die reïncarnatietherapie hebben gedaan, gemeten op twee tijdstippen, en de daaruit af te leiden mate van werkzaamheid naar het oordeel van de ondervraagde cliënten. Tevredenheid heeft hier betrekking op de omgang met de therapeut, de wijze van aanpak van de hulpvraag en de persoonlijke beoordeling van de cliënt van het effect van de behandeling. A.2.4 Meetinstrumenten 1. Intakekaarten Naast het gebruikelijke therapeutisch werk bestond de taak van de therapeut uit het invullen van een speciaal voor dit onderzoek ontworpen intakekaart, gedeeltelijk tijdens het intakegesprek en voor het overige na beëindiging van de therapie. Een deel van de kaart was bestemd voor het registreren van een aantal gegevens, waaronder de persoonlijke gegevens van de cliënt, een omschrijving van de klachten en bijzonderheden over de met cliënt gemaakte afspraken over de behandeling. Een ander deel van de kaart bood ruimte voor informatie over het aantal en de duur van de sessies, de zogenoemde gebieden van herbeleving en over het vermeende behandelresultaat. Met de therapeuten was afgesproken dat de kaart binnen twee weken na beëindiging van de behandeling naar de onderzoeker zou worden gestuurd. De intakekaart was vooraf door vijf leden van de NVRT op bruikbaarheid en informatieve waarde getoetst en werd met invulinstructies aan de medewerkende therapeuten ter beschikking gesteld. 2. Vragenlijsten Er is op twee momenten door mij schriftelijk contact gelegd met de ex-cliënten/proefpersonen in dit onderzoek. Het hierna met fase 1 aangeduide contact omvatte een schriftelijke enquête met zelfbeoordelingvragenlijsten, aan ex-cliënten toegestuurd omstreeks twee weken na de beëindiging van de behandeling. Fase 2 werd ingeluid met een nieuwe zending van vragenlijsten, zes maanden na de beëindiging van de behandeling. A. Vragenlijst fase 1 Binnen twee weken nadat de onderzoeker de intakekaart had ontvangen, overeenkomend met gemiddeld tien dagen na de afsluitende sessie, werden de vragenlijsten aan de proefpersoon verzonden. In een begeleidende brief werd verwezen naar het verzoek om medewerking, gedaan door de therapeut. Ook werd het vertrouwelijk gebruik van de door de proefpersoon verstrekte gegevens gegarandeerd. Indien na vijf weken nog geen reactie was ontvangen, werd dezelfde zending herhaald met een herinneringsbrief. Voor enquêtering bij de ouders of verzorgers van jonge kinderen (onder twaalf jaar) was naast de normale zending een extra brief geconcipieerd. Deze brief hoefde slechts in enkele gevallen te worden gebruikt. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van twaalf stellingen die met toestemming van het Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid (NcGv) zijn overgenomen uit een door Kooi & Donker (1991) gedaan onderzoek onder ex-cliënten van de RIAGG. Daaraan zijn toegevoegd enkele op de behandeling met reïncarnatietherapie toegespitste vragen, waaronder een gerichte effectvraag. De reden om een aantal stellingen over te nemen uit het door het NcGv gepubliceerde onderzoek ‘Cliënten over de RIAGG’ hield verband met de veronderstelling dat daarmee een vergelijking mogelijk zou zijn tussen de uitkomsten in beide onderzoeken, alsmede
171
met de aandacht die in het NcGv-onderzoek is besteed aan de validiteit en betrouwbaarheid van de gebruikte stellingen. Kooi & Donker (1991) tonen zich tevreden over zowel de inhoudsvaliditeit, de soortgenootvaliditeit, als over de betrouwbaarheid in hun onderzoek (pp. 41, 42): ‘om de betrouwbaarheid van een instrument uit te drukken in een getal, wordt gebruik gemaakt van de betrouwbaarheidscoëfficiënt die is gebaseerd op de relaties tussen de afzonderlijke items en die genoemd wordt Cronbachs alfa. Wanneer bij een flink aantal items een betrouwbaarheidscoëfficiënt van minder dan .80 wordt gevonden, wordt de schaal als minder betrouwbaar aangemerkt’ (p.44). In het NcGv-onderzoek werden voor de categorieën ervaren effect, probleembehandeling, bejegening bij intake en bejegening bij behandeling alfawaarden gevonden variërend van .80 tot .94. De twaalf stellingen uit het NcGv-onderzoek zijn bedoeld om drie aspecten van satisfactie te meten en wel (1) tevredenheid over het intakegesprek, (2) over de bejegening tijdens de behandeling en (3) over de ervaren effecten. In het onderzoek onder ex-cliënten reïncarnatietherapie, waarin de nadruk werd gelegd op genoegdoening ter zake van het therapieeffect op de hulpvraag, voldeden de betreffende stellingen niet geheel. Daarom is een effectvraag toegevoegd, luidend:
door de therapie is mijn probleem of klacht (1) geheel of grotendeels verdwenen, (2) enigszins verminderd, (3) niet of nauwelijks verminderd. Deze vraag informeert in gerichte bewoordingen naar de relatie tussen de behandeling en het effect ervan, door de cliënt ervaren kort na de behandeling én zes maanden na therapiebeëindiging. Het verzoek om aan de therapie een waarderingscijfer (schaal 0 – 10) toe te kennen, zowel direct na als zes maanden na therapiebeëindiging, was eveneens een in dit onderzoek gebruikte methode om naar de mate van tevredenheid over de behandeling te informeren. Bij de constructie van de vragenlijst in het NcGv-onderzoek is de schaaltechniek van Likert voor het meten van attitudes toegepast. Bij deze techniek wordt gebruik gemaakt van uitspraken (items) of stellingen, waar de respondent het in meer of mindere mate mee eens kan zijn, verspreid over een vijfpuntsschaal. (Kooi & Donker, 1991), een schaal die scoort van 5 (zeer tevreden) aflopend tot 1 (zeer ontevreden). De antwoordmogelijkheden variëren van helemaal mee eens tot helemaal mee oneens. Door het aangeven helemaal mee eens op een positief geformuleerde stelling, en helemaal mee oneens op een negatief geformuleerde stelling wordt als score 5 genoteerd. Het antwoord helemaal mee oneens op een positief geformuleerde stelling of helemaal mee eens op een negatief geformuleerde stelling levert de score 1 op. In navolging van het onderzoek onder RIAGG-cliënten werden de stellingen in drie categorieën ondergebracht. De categorieën en de stellingen worden hieronder weergegeven. De items zijn soms positief, soms negatief geformuleerd, waarbij positief en negatief elkaar niet gelijkmatig opvolgen. Dit is gedaan ter bestrijding van antwoordtendentie (Drenth, 1975).
172
Categorie 1: bejegening tijdens het intakegesprek 1.1 In het eerste gesprek met de therapeut kreeg ik volop gelegenheid om mijn problemen duidelijk te maken. 1.2 Tijdens het eerste gesprek bij de therapeut werd er slecht naar mij geluisterd. 1.3 De sfeer in het eerste gesprek was nogal afstandelijk. 1.4 Ik kon de therapeut echt vertrouwen. Categorie 2: probleembehandeling en nagesprek 2.1 De therapie die ik onderging sloot veel te weinig aan op mijn problemen. 2.2 Ik kreeg volop de ruimte om mijn problemen te bespreken. 2.3 Ik kreeg de indruk dat de therapeut op het gebied van mijn problemen te weinig deskundig was. 2.4 De therapeut gaf mij het gevoel dat mijn problemen echt belangrijk waren. 2.5 Ik kreeg vaak het gevoel dat de therapeut niet goed begreep wat ik bedoelde. 2.6 Aan het nagesprek na elke sessie werd steeds voldoende zorg besteed. 2.7 Er werd veel te weinig gevraagd wat ik van de therapie vond. 2.8 De therapie is heel bevredigend afgesloten. Categorie 3: ervaren effect 3.1 Ik kreeg door de therapie alleen maar meer problemen. 3.2 Ik kreeg door de therapie steeds meer greep op mijn problemen. 3.3 Aan de hele therapie heb ik bar weinig gehad. 3.4 Ik vind het achteraf gezien niet juist voor deze therapie gekozen te hebben. 3.5 Ik merkte dat ik door de therapie echt vooruit ging. 3.6 Als een vriend of vriendin dezelfde problemen zou hebben als ik zou ik hem of haar deze therapie zeker aanraden. Twaalf van deze stellingen komen voor in het NcGv-onderzoek. Die stellingen werden voor gebruik geschikt bevonden omdat de tekst van de stellingen voldoende overeen komt met de omstandigheden in de behandeling met reïncarnatietherapie. Er is daarbij geen acht geslagen op het behoud van de interne consistentie van de subschalen. De reden hiervan is tweeërlei. In de fase dat dit onderzoek werd opgezet lagen de kennis noch de faciliteiten voor consistentiecontrole binnen bereik. Naast mijn belangstelling voor de subjectieve waardering en kwaliteitsbeoordeling van de therapie door de cliënt ging mijn aandacht vooral uit naar diens ervaring tijdens sessies, zoals eventuele als zogenoemde “vorige levenservaringen” en de relatie daarvan met de huidige problemen. Van de twaalf gebruikte stellingen kunnen de antwoorden worden vergeleken. Zes stellingen zijn in overleg met de therapeuten toegevoegd. Eenentwintig stellingen uit het NcGv-onderzoek verwezen te nadrukkelijk naar specifieke behandelomstandigheden bij de RIAGGs. Deze zijn niet in dit onderzoek opgenomen. In samenwerking met enkele reïncarnatietherapeuten werd een aantal extra vragen geformuleerd. Na een vraag (4.1) over de keuze van de cliënt voor de therapie volgen vier vragen (4.2 t/m 4.5) die te maken hebben met eerdere behandelingen, o.a. bij de RIAGG, en de in reïncarnatietherapie ervaren verschillen daarmee. In een volgende vraag (4.6) krijgt de cliënt de gelegenheid het effect van de therapie, kort na de beëindiging van de behandeling aan te geven, terwijl de daarop volgende vragen (4.7 t/m 4.9) informeren naar ervaringen en/of beelden die naar het oordeel van cliënt wijzen op eventuele “vorige levens”, alsmede het verband daarmee met de problemen of klachten waarvoor therapie werd gezocht. Na een slotvraag (4.10) over de hoogte van het voor de behandeling gevraagde honorarium is gelegenheid om aanvullende op- of aanmerkingen te maken. Aan het slot van de vragenlijst wordt de toezending van een nieuwe vragenlijst over zes maanden aangekondigd.
173
B Vragenlijst fase 2 Direct na de beëindiging van een behandeling kan de mening van de proefpersoon beïnvloed zijn door het zogenoemde goodbye effect, een hommage aan de therapeut die zijn best heeft gedaan en vaak een bijzondere relatie met de proefpersoon heeft opgebouwd. De waarde van een enquêtering met vragen die verwijzen naar die relatie, is, kort na afloop van de behandeling, dan ook twijfelachtig. Ook enige mate van exaltatie in het hebben van een niet alledaagse ervaring van vermeende vorige levens of juist ontgoocheling door de niet uitgekomen resultaatverwachting, is denkbaar. Om de waarde van de onderzoeksdata te vergroten is een herhaling van de enquête na verloop van een zekere periode van belang. De keuze voor een half jaar is uiteraard arbitrair: toch lijkt het redelijk om te veronderstellen dat het merendeel van de effecten, zoals in deze paragraaf zijn omschreven, geheel of gedeeltelijk is weggeëbd. Het vragenformulier fase 2 bevatte drie vragen, twee stellingen en het verzoek een waarderingscijfer voor de kwaliteit van de behandeling toe te kennen. De eerste vraag, een vraag over de ervaren effecten, komt nagenoeg overeen met de effectvraag 4.6 (fase 1) en leent zich dan ook voor een vergelijking. In vraag 2 wordt geïnformeerd naar een eventuele oordeelswijziging in de voorafgaande periode, en in vraag 3 naar eventuele nieuwe klachten of problemen. De eerste stelling heeft betrekking op het therapieadvies aan een vriend(in), overeenkomend met de laatste van de achttien stellingen in fase 1 (3.6). De tweede stelling gaat over de erkenning van de therapie en de vergoeding van de kosten ervan door de overheid en verzekeraars. Het verzoek een waarderingscijfer (van 0 tot en met 10) toe te kennen over het na zes maanden geldende oordeel over de kwaliteit van de therapie besluit de enquête. A.3 Resultaten A.3.1 Aanmelding proefpersonen In de periode tussen half februari 1992 en april 1993 werden door 32 therapeuten kaarten ingezonden van 409 proefpersonen, allen in 1992 in therapie gegaan. Volgens de opgaven van deze therapeuten zijn van acht cliënten geen kaarten ingestuurd. Het gaat hier om cliënten die bezwaar maakten tegen invulling van een cliëntkaart, omdat de cliëntgegevens in andere handen (onderzoeksleider) zouden vallen. Zij maken derhalve geen deel uit van de onderzoekspopulatie N = 409. In zestien gevallen werd de kaart wel ingestuurd doch met de vermelding dat geen prijs werd gesteld op het ontvangen van vragenlijsten, respectievelijk adviseerde de therapeut (drie maal) dat niet te doen in verband met te verwachten taal- en leesproblemen. Bij de verwerking van de gegevens in de tabellen A1 tot en met A3 zijn de gegevens van deze zestien cliënten meegenomen. In deze gevallen is sprake van een keus om niet te participeren in het satisfactieonderzoek. Die keus is gemaakt voordat de behandeling begon en houdt dus geen verband met de tevredenheid van de cliënt over die behandeling. Als reden werd in deze gevallen zorg of angst voor schade aan cliënts privacy opgegeven. Van de 409 aangemelde proefpersonen zijn de volgende demografische gegevens bekend: 1. Indeling naar geslacht en leeftijd Tabel A1 geeft een beeld van de indeling van 409 proefpersonen naar sekse en leeftijd. De verhouding man : vrouw, respectievelijk 36,5% : 63,5%, komt nagenoeg overeen met de door het NcGv gerapporteerde verhouding 38 : 62 in hun onderzoek (Kooi & Donker, 1991).
174
Tabel A1 Leeftijden van proefpersonen bij aanmelding (N = 409) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie leeftijd bij aanmelding
man
in %
vrouw
in %
totaal
in %
4 t/m 11 12 t/m 17 18 t/m 29 30 t/m 39 40 t/m 49 50 t/m 59 60 t/m 69 70 > totaal
1 4 29 57 45 9 4 0 149
2,6 19,5 38,3 30,2 6,0 2,6 -
1 3 43 81 93 27 9 3 260
1,1 16,5 31,2 35,8 10,3 3,5 1,1
2 7 72 138 138 36 13 3 409
0,5 1,7 17,6 33,7 33,7 8,8 3,3 0,7
Uit de cijfers in Tabel A1 kan worden afgeleid dat twee derde van de ex-cliënten reïncarnatietherapie in dit onderzoek een leeftijd heeft die ligt tussen 30 en 50 jaar. Ook valt op dat in het onderzoek slechts negen minderjarigen voorkomen. Daaruit mag niet worden afgeleid dat deze therapievorm geen geschikte behandelvorm voor kinderen zou zijn. De behandeling van jonge kinderen is niet bij alle therapeuten populair. Het vereist een speciale attitude en afstemming op de belevingswereld van het kind. Anderzijds zijn er bij de NVRT aangesloten therapeuten die zich juist op de behandeling van kinderen toeleggen. Dat van hen slechts een enkeling heeft bijgedragen aan het onderzoek is te verklaren uit de aarzeling om jonge kinderen in een satisfactieonderzoek te betrekken met “grote mensenvragen”. 2. Indeling naar woonplaats De woonplaats van de meewerkende therapeuten was bepalend voor de geografische spreiding van de cliëntenpopulatie. De drie noordelijke provincies waren tezamen met 40 cliënten vertegenwoordigd. Noord-Holland (85), Noord-Brabant (72) en Zuid-Holland (68) waren de grootste leveranciers, gevolgd door Gelderland (45), Utrecht (39), Overijssel (30) en Limburg (25). De vier grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht droegen ruim 40% bij in de totale cliëntenpopulatie in dit onderzoek. 3. Indeling naar opleiding Door de therapeut is op de intakekaart de genoten opleiding na basisonderwijs ingevuld, hetgeen herleid is tot de categorieën • hoog = universitair of hoger beroepsonderwijs; • middel = vwo, havo, mavo en middelbaar beroepsonderwijs; • laag = minder dan vier jaar vervolgonderwijs, na basisonderwijs. In Tabel A2 zijn de op de intakekaarten vermelde gegevens over de genoten opleidingen van de proefpersonen vermeld. Tabel A2 Indeling proefpersonen naar opleiding (N = 409) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie opleiding man in % vrouw in % totaal in % __________________________________________________________ hoog 61 40,9 99 38,1 160 39,1 middel 63 42,3 125 48,1 188 46,0 laag 20 13,4 32 12,3 52 12,7 niet bekend 5 3,4 4 1,5 9 2,2 totaal 149 260 409
De in Tabel A2 vermelde getallen geven een ten opzichte van de gehele bevolking verhoudingsgewijs groot aandeel hoogopgeleiden aan. In het NcGv-onderzoek is het aandeel
175
laagopgeleiden (34,3%) groter en het aandeel hoogopgeleiden (32,1%) lager. De reden daarvoor is niet bekend. Wellicht heeft het verhoudingsgewijs geringe aantal laagopgeleiden in het satisfactieonderzoek te maken met de omstandigheid dat onder hen verhoudingsgewijs veel ziekenfondsverzekerden voorkomen. Over het algemeen worden alternatieve therapieën door ziekenfondsen en de meeste andere zorgverzekeraars niet vergoed. 4. Geloof in reïncarnatie De therapeut heeft overeenkomstig een vraag op de intakekaart bij de proefpersoon geïnformeerd hoe deze tegenover het idee reïncarnatie staat. De uitkomst was: • positief: 298 (73%) • neutraal: 98 (24%) • negatief: 13 ( 3%) De betrouwbaarheid van deze antwoorden is niet groot. De vraag kan een reactie oproepen die is gebaseerd op de veronderstelling van de proefpersoon dat getoonde twijfel over of afwijzing van de reïncarnatiegedachte zijn geloofwaardigheid én de kans op een behandeling aantast: er is tenslotte een keus gemaakt voor reïncarnatietherapie. Van Heerden (1990) schrijft over dit verschijnsel, te typeren als een demand characteristic. Dit geldt in dit geval in sterke mate omdat naar een niet controleerbaar aspect als wel of niet geloven is geïnformeerd. Gezien de twijfels over de betrouwbaarheid van het antwoord op de vraag over het geloof in reïncarnatie is niet nagegaan of de tevredenheid over de behandeling en beoordeling over het therapie-resultaat verschillend is bij “gelovigen” en bij neutralen of niet-gelovigen. 5. Therapiekeuze Over hun keuze voor reïncarnatietherapie meldden de proefpersonen: • 37%: op advies van een familielid, vriend of kennis; • 31%: erover gelezen: o in Paravisie, Onkruid, Bres, Prana: artikel 16 maal; advertentie: 5 maal o in dagblad: artikel 13 maal; advertentie: 9 maal o in boek over reïncarnatie- of regressietherapie: 18 maal o in Gouden Gids: 4 maal o in brochure, folder: 16 maal o TV/Zwarte Gat: 12 maal • 16%: op advies/verwijzing van o alternatieve therapeut/paragnost/astroloog: 45 maal o RIAGG/psychiater/huisarts: 8 maal • 5%: bij een lezing, open dag, manifestatie • 11%: op eigen initiatief / geen antwoord (6x) Verwijzingen door huisartsen of psychiaters zijn in 1992, het jaar waarin dit onderzoek is verricht, nog een uitzondering zoals blijkt uit de opgaven van cliënten in bovenstaande weergave van de reden van de keuze voor reïncarnatietherapie. 6. Eerdere behandelingen Enkele vragen hadden betrekking op de ervaringen van de proefpersonen bij het RIAGG, waaronder de vraag: bent u voor uw probleem/klacht eerder behandeld bij de RIAGG? Door 73 cliënten (22%) werd op deze vraag bevestigend geantwoord. De daarmee samenhangende vragen over de ervaren verschillen in behandeling leverden opmerkingen op over lange wachttijden, over een te verstandelijke benadering, over te weinig op gevoelens gerichte aanpak en over te weinig uitgediepte sessies. Omdat een systematische vergelijking niet is gemaakt, wordt op de uitkomsten niet verder ingegaan. A.3.2 Hulpvraag De meeste voorkomende aanduidingen op de vraag ‘hoe omschrijft de cliënt in het intakegesprek zijn of haar problemen’ waren: angstklachten, relatieproblemen, chronische somatische klachten
176
en onzekerheidsgevoelens. Per cliënt werden gemiddeld 1½ klachten gemeld. Tabel A3 geeft een overzicht van de klachten bij aanmelding. De percentages vermeld bij mannen (N = 149) en vrouwen (N = 260) geven een indruk in welke mate genoemde problemen bij respectievelijk mannen en vrouwen als hulpvraag in therapie zijn gemeld. Tabel A3. Hulpvraag van de proefpersonen (N = 409) bij aanmelding voor het intakegesprek in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie probleem/klacht man angsten/fobieën 44 relatieproblemen 44 seksuele problemen 8 fysieke klachten 32 dwangverschijnselen en verslavingen 13 depressiviteit 18 onzekerheidgevoel 49 overige problemen* 14
vrouw 85 76 32 86
aantal klachten aantal pp
405
222
11 42 54 19
totaal 129 120 40 118
in % 20,7 19,1 6,4 18,8
24 60 103 33
3,8 9,6 16,4 5,3
627
149 260 409 M 1,49 1,56 1,53 ______________________________________________________ * waaronder hoofdpijn/migraine, maag/buik/darmklachten, vermoeidheid, nerveuze spanningen en slaapproblemen. pp = proefpersoon; M = gemiddeld aantal aangemelde klachten
De in Tabel A3 genoemde klachten en problemen bij aanmelding en de daarbij genoemde aantallen geven aan dat het aantal aangemelde relatieproblemen bij mannen en vrouwen verhoudingsgewijs gelijk is. Vrouwen in dit onderzoek bieden vaker dan mannen seksuele problemen en fysieke klachten aan, terwijl mannen vaker onzekerheidsgevoelens als hulpvraag aanbieden. Dat bijna een derde van de cliënten angstklachten meldt is wel opmerkelijk. Voor enkelvoudige fobieën, waarvan in meerderheid sprake is bij de cliëntopgave, is de prognose in de geestelijke gezondheidszorg gunstig, mits een adequate behandeling wordt toegepast (Vandereycken, Hoogduin & Emmelkamp, 2000). Bij adequaat kan worden gedacht aan cognitieve en gedragstherapeutische interventies. Ook opmerkelijk is het aantal chronisch fysieke klachten (bijna 29%) bij de aangemelde hulpvraag in dit onderzoek. Van 132 van de 409 proefpersonen (32%) werd opgegeven: ‘geen eerdere behandeling ondergaan’. De nauwkeurigheid van dit cijfer en de reden waarom een betrekkelijk groot aantal proefpersonen direct naar een reïncarnatietherapeut is gegaan, is niet onderzocht. Uit de kaartgegevens blijkt verder dat er slechts in elf gevallen (3%) sprake is van een proefpersoon met een psychiatrische stoornis. A.3.3 Onderzoeksverloop De intakekaarten geven inzicht in een drietal vragen over het verloop van de therapie en wel - op wiens instigatie is de therapie beëindigd? - hoeveel sessies waren hiervoor nodig, respectievelijk zijn verricht? - in welke herbelevinggebieden is gewerkt (“vorige levens”, geboorte, prenataal etc)? Uit Tabel A4 kan worden afgeleid hoe het verloop ten aanzien van de therapiebeëindiging is geweest en wie daartoe het initiatief heeft genomen. De gegevens hebben betrekking op 393 (96%) van de 409 cliënten. Van zestien cliënten zijn de gegevens hier niet vermeld: zoals beschreven in § A.3.1 worden hun gegevens buiten het verdere onderzoeksverslag gelaten.
177
Tabel A4 onderzoeksverloop: afgeronde en afgebroken behandelingen van proefpersonen (N = 393) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie ____________________________________________________________ onderzoeksverloop man in % vrouw in % totaal in % ____________________________________________________________ afgerond 90 65,2 140 54,9 230 58,5 voortijdig beëindigd op verzoek cliënt 28 20,3 66 25,9 94 23,9 voortijdig beëindigd op advies therapeut 0 6 2,4 6 1,5 voortijdig beëindigd in overleg 20 14,5 43 16,9 63 16,______________________________________________________________ totaal 138 255 393
___________________________________________________ Volgens de gegevens in Tabel A4 haakt bijna een kwart van de cliënten die in reïncarnatietherapie komen voortijdig af. Van hen doet 16% dat in overleg met de therapeut of krijgt van deze het advies (1,5%) niet met de therapie door te gaan. Mannen blijken iets therapietrouwer dan vrouwen. Over het aantal sessies worden op de intakekaart twee vragen gesteld. Op de vraag of tijdens het intakegesprek een aantal sessies is afgesproken antwoordde 63% van de 32 therapeuten ontkennend. Voor zover dat wel het geval was bedroeg het gemiddelde aantal voorspelde sessies 4,3 (sd: 1,16). Het aantal daadwerkelijk verrichte sessies geeft een gemiddelde aan van 5,4 (sd: 1,51). Als dit getal wordt gecorrigeerd door eliminatie van de cijfers van de afgebroken behandelingen, hebben 230 cliënten die volgens de opgaven van hun therapeuten de behandeling als afgerond beschouwden, daarvoor gemiddeld 6,2 sessies (sd: 1,9) nodig gehad. De in deze tekst en in de volgende tabellen gebruikte afkorting sd heeft betrekking op de standaarddeviatie: een maat voor de spreiding van de steekproefscores rond het gemiddelde van die steekproef (Reber, 1998). Over de in reïncarnatietherapie zogenoemde herbelevinggebieden waarin zich de behandelingen hebben afgespeeld was op de intakekaart een vraag gesteld met drie antwoordmogelijkheden. Volgens de behandelaars bij de 393 proefpersonen waarover hier wordt gerapporteerd is met 22% van de cliënten gewerkt in dit leven vanaf de geboorte en met 11% in dit leven vanaf de conceptie. In 67% van de behandelingen is er sprake geweest van een ervaring die door cliënten werd geduid als een ervaring in een “vorig leven”. Tussen mannen (N = 138) en vrouwen (N = 255) werd geen verschil gevonden ter zake van het werken in de verschillende gebieden van herbeleving. Regressie of teruggaan in de tijd in reïncarnatietherapie leidt niet altijd naar ervaringen in “vorige levens”. In dit onderzoek was dat in 67% van de behandelingen wel het geval. In § A.3.7 worden de resultaten per herbelevinggebied vergeleken. Het is belangwekkend om na te gaan of herbelevingen van ervaringen in alleen dit leven tot andere resultaten leidt dan herbelevingen van “prepersoonlijke” ervaringen. A.3.4 Vragenlijsten fase 1 Van de 409 proefpersonen waarvan een intakekaart door de therapeut was ingestuurd, hadden zestien te kennen gegeven niet aan het onderzoek te willen meewerken. Deze terughoudendheid was bij mannen verhoudingsgewijs iets groter dan bij vrouwen. Deze cliënten ontvingen geen vragenlijsten. Naar 393 proefpersonen werd enkele dagen na ontvangst van de intakekaart de vragenlijsten fase 1 gestuurd. Op de eerste aanschrijving reageerde 68%. Op de herinneringsbrief, vijf weken later, reageerde 17,5%, zodat er sprake is van een response van 85,5%, overeenkomend met 336 proefpersonen. In het NcGv-onderzoek hebben 2.141 (55,5%) van de 3.854 ex-cliënten de vragenlijst ingevuld en geretourneerd (Kooi & Donker, 1991, p. 20). Omdat 9 ex-cliënten de
178
vragenlijsten onvolledig hebben ingevuld zijn van 327 ex-cliënten gegevens in dit verslag opgenomen. Bij een schriftelijke enquête is een non-respons van 50% geen uitzondering. Daarbij doet zich steeds de vraag voor of degenen die niet willen of kunnen participeren op de te onderzoeken variabelen gemiddeld anders zouden scoren dan degenen die wel reageren (Swanborn, 1987). Deze vraag verliest aan betekenis bij een respons van ruim 85%, hetgeen van belang is gezien de stelling van Judd, Smith & Kidder (1991): ‘response rate is the chief index of data quality in a survey, because it defines the extent of possible bias from non-response.’ Eerste deel fase 1 Dit deel van de vragenlijst is een gedeeltelijke replicatie van het NcGv-onderzoek. In § A.3.5 en in Tabel A13 worden de resultaten van de bij het NcGv en bij dit onderzoek overeenkomende stellingen ondergebracht. Er werden over drie categorieën vragen gesteld en wel over de bejegening tijdens het intakegesprek, de probleembehandeling en het ervaren effect. In § A.2.4 zijn de gebruikte items woordelijk weergegeven. In Tabel A13 is te lezen welke van onderstaande items overeenkomen met de items in het NcGv-onderzoek. In § A.3.1 zijn de redenen genoemd waarom de scores van de afzonderlijke groepen van wel en niet in reïncarnatie gelovende cliënten niet zijn vermeld. Categorie 1: bejegening tijdens het intakegesprek In Tabel A5 zijn de scores vermeld van de 327 respondenten op de vier items die te maken hadden met de bejegening van de therapeut tijdens de eerste ontmoeting, het intakegesprek. Deze items zijn weergegeven in § A.2.4 bij Categorie 1: bejegening bij het intakegesprek. Tabel A5 Scores op vier stellingen ter zake van bejegening tijdens intakegesprek van proefpersonen (N = 327) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie item score item 1.1 item 1.2 item 1.3 item 1.4 M = gemiddelde;
5 4 3 309 16 1 311 5 3 252 40 14 261 47 7 sd = standaarddeviatie
2 1 5 19 10
1 0 3 2 2
M 4,9 4,8 4,6 4,7
sd .29 .57 .87 .72
De beoordeling van de scores op de onderscheiden items kan worden gedaan door vergelijking van de cijfers in Tabel A6 met de verwoording van de items die eerder zijn beschreven. De hoogste score was item 1.1, de stelling over het krijgen van de gelegenheid om in het eerste gesprek problemen duidelijk te maken. Ten aanzien van de sfeer (item 1,3) was de eensgezindheid onder de proefpersonen iets minder groot. Categorie 2: probleembehandeling inclusief nagesprek In de tweede categorie kwamen stellingen voor die te maken hadden met de wijze waarop naar het oordeel van de proefpersoon zijn of haar problemen werden aangepakt en de manier waarop het nagesprek was verlopen. Ook deze items zijn weergegeven in § A.2.4. In Tabel A6 zijn de scores op de acht relevante stellingen weergegeven.
179
Tabel A6 Scores op acht stellingen ter zake van probleembehandeling van proefpersonen (N = 327) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie item score 5 4 3 2 1 M sd item 2.1 225 42 31 23 6 4,4 1,0 item 2.2 295 22 4 5 1 4,8 .53 item 2.3 248 33 20 22 4 4,5 .95 item 2.4 285 26 9 5 2 4,8 .62 item 2.5 258 38 11 18 2 4,6 .84 item 2.6 257 40 8 15 7 4,6 .91 item 2.7 191 35 49 43 9 4,1 1.23 item 2.8 185 57 43 19 23 4,1 1.24 __________________________________________________________________ __ M = gemiddelde sd = standaarddeviatie
De hoogste scores (4,8) werden volgens de cijfers in Tabel A6 behaald op de items 2.2 (ruimte om problemen te bespreken) en 2.4 (het gevoel geven dat problemen belangrijk zijn). Iets lager waren de scores op item 2.7 (weinig gevraagd naar oordeel over de therapie) en item 2.8 (therapie bevredigend afgesloten). Op item 2.3 hadden 248 (76%) van de proefpersonen geen twijfel over de deskundigheid van de therapeut op het gebied van hun problemen. Categorie 3 ervaren effect In deze categorie komen vragen voor die direct te maken hebben met het resultaat van de therapie en het effect ervan op de problemen waarmee de proefpersoon in therapie is gegaan. De items zijn weergegeven in § A.2.4. In Tabel A7 zijn de scores per item vermeld. Tabel A7 Scores op zes stellingen over het ervaren effect van reïncarnatietherapie van proefpersonen (N = 327) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie item score 5 4 3 item 3.1 268 24 14 item 3.2 174 101 21 item 3.3 239 33 21 item 3.4 254 19 24 item 3.5 153 100 40 item 3.6 171 78 49 M = gemiddelde. sd = standaarddeviatie
2 18 14 18 16 18 10
1 3 17 16 14 16 19
M 4.6 4.2 4.4 4.5 4.1 4.1
sd .87 1.09 1.14 1.09 1.11 1.14
Een hoge score werd genoteerd op de ontkenning van de stelling: ik kreeg door de therapie alleen maar meer problemen (item 3.1). Minder hoog waren de scores op de stellingen: ik merkte dat ik door de therapie echt vooruit ging (item 3.5), alsmede op de stelling: ik kan deze therapie aanraden aan vrienden of bekenden (item 3.6). Tweede deel fase 1 De vragen in het 2e deel van fase 2 hadden betrekking op de volgende onderwerpen: 1. Effectvraag Een nauw met satisfactie verbonden vraag informeerde naar het eindresultaat van de therapie. Van de 327 proefpersonen die op deze effectvraag hebben geantwoord gaven 228 aan wat de therapie voor hen heeft betekend ten aanzien van hun klachten waarmee zij in therapie zijn gekomen. Door hun op hun klachten gerichte antwoord kunnen zij worden vergeleken en zijn zij opgenomen in Tabel A8. De overige 99 proefpersonen blijven buiten deze telling omdat zij willen wachten totdat zij klaar zijn met de behandeling (10 proefpersonen) of zich hebben beperkt tot het antwoord ik voel me door de therapie lichamelijk sterker (49 x) en/of met het antwoord ik voel me door de therapie geestelijk sterker (40 x).
180
bel A8 Antwoorden van proefpersonen (N = 228) op een vraag over de probleemreductie fase 1 in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie _________________________________________________________ probleem is door de therapie aantal pp in % __________________________________________________________ geheel verdwenen 16 7,0 grotendeels verdwenen 114 50,0 enigszins verminderd 66 28,9 niet op nauwelijks verminderd 32 14,1 pp = proefpersoon
Volgens de cijfers in Tabel A8 geven 228 proefpersonen (57%) aan naar hun eigen waarneming en beoordeling geheel of grotendeels van hun klachten te zijn bevrijd. Deze reacties kunnen worden vergeleken met de antwoorden op dezelfde vraag, zes maanden later, weergegeven in Tabel A13. 2. Herinneringen aan “vorige levens” Drie vragen in dit onderzoek hadden betrekking op “herinneringen aan vorige levens” en het eventuele effect daarvan op de klachten en problemen. De eerste van deze drie vragen ging over de tijdens de therapie opgekomen ervaringen en/of beelden die naar de mening van proefpersoon zouden kunnen wijzen op een of meer “eerdere levens”. De antwoorden van 325 proefpersonen zijn verwerkt in Tabel A9 Tabel A9: Tijdens de sessies opgekomen ervaringen en/of beelden die wijzen op “vorige levens” van proefpersonen (N = 325) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie categorie antwoordmogelijkheden cat. 1 neen, geen enkele cat. 2 ik schrijf het toe aan fantasie cat. 3 ik twijfel, maar het is mogelijk cat. 4 ja, ik geloof wel dat het zo is cat 5 ja, zonder enige twijfel mijnerzijds cat. = categorie. pp = proefpersoon
aantal pp 65 19 59 95 87
in % 20,0 5,8 18,1 29,0 26,7
Eerder in dit verslag is gewezen op de mogelijkheid van werken alleen in dit leven. In die gevallen ligt het antwoord ‘neen, geen enkele’ voor de hand. Deze proefpersonen hebben volgens hun behandelaars gewerkt in het huidig leven. Er kan dan niet sprake zijn van ervaringen die wijzen op een zogenoemd vorig leven. Van de 260 overigen antwoordden 19 (6%) dat opgekomen beelden van vóór dit leven moeten worden toegeschreven aan fantasie. Darnaast zijn er 241 (74%) proefpersonen die rekening houden met de mogelijkheid dat de opgekomen ervaringen en beelden afkomstig zijn uit een “vorig leven”. Aan degenen, die op de voorafgaande vraag ‘neen, geen enkele’ hadden geantwoord, werd gevraagd de twee volgende vragen over te slaan. Aan de resterende 260 proefpersonen werden die vragen wel gesteld. Van 254 werd een antwoord ontvangen. De eerste vraag informeerde naar de mogelijke relatie van deze ervaringen en/of beelden met het probleem of de klacht waarvoor therapie is gezocht. Tabel A10 geeft een overzicht van de antwoorden op deze vraag.
181
Tabel A10 Relatie tussen de ervaringen en/of beelden van “vorige levens” en actuele problemen van proefpersonen (N = 254) in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie categorie antwoordmogelijkheden cat. 1 neen, niets mee te maken cat. 2 ik twijfel, maar het is mogelijk cat. 3 ja, ik geloof wel dat het zo is cat. 4 ja, zonder enige twijfel mijnerzijds cat. = categorie. pp = proefpersoon
aantal pp 15 34 94 111
in % 5,9 13,4 37,0 43,7
Van de 254 respondenten meent 81% (205 proefpersonen) dat er een relatie kan worden gelegd tussen hun problemen en hun ervaringen en/of beelden uit zogenoemde vorige levens. Onder hen zijn 83 hoog en 103 middelbaar opgeleiden. De laatste van de drie vragen over eventuele herinneringen aan “vorige levens” informeerde naar de relatie tussen bedoelde ervaringen en/of beelden tijdens de behandeling en het resultaat van de therapie. In Tabel A11 zijn de door 254 proefpersonen gemelde gegevens hierover samengebracht. Tabel A11 Relatie tussen de ervaringen en/of beelden van “vorige levens” en het therapieresultaat bij proefpersonen (N = 254) in het onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie categorie antwoordmogelijkheden cat. 1 neen, hebben er niet toe bijgedragen cat. 2 ik twijfel, maar het is mogelijk cat. 3 ja, ik geloof wel dat het zo is cat. 4 ja, zonder enige twijfel mijnerzijds cat 5 ik weet het niet cat. = categorie. pp = proefpersoon
aantal pp 10 20 82 124 18
in %. 3,9 7.9 32,3 48,8 7,1
Uit de in Tabel A11 verwerkte antwoorden op de vraag over de relatie tussen “vorigelevenservaringen” en het therapieresultaat blijkt dat 226 van de 254 proefpersonen (89%) melding hebben gemaakt van de mogelijkheid van een verband tussen een “vorige levenservaring” en het therapieresultaat. Van hen waren 206 (81%) daar zeker van of geloofden wel dat dit verband er was. Onder hen waren 78 hoog en 110 middelbaar opgeleiden. 3. Honorarium Als mening over het voor de therapie gevraagde honorarium (gemiddeld Nf 102,- per sessie van gemiddeld 2½ uur) gaf 68% aan: redelijk, 4%: laag, en 15% hoog. 11% had geen mening, 2% gaf geen antwoord. A.3.5 Vergelijking met ex-cliënten van de RIAGG In Tabel A12 zijn de scores van een aantal items ondergebracht die zowel in het onderzoek onder ex-cliënten van de RIAGG als in het onderhavige onderzoek zijn gesteld. Het gaat om twaalf items op de drie categorieën tezamen.
182
Tabel A12 Scores op de satisfactievragenlijsten van ex-cliënten RIAGG (N = 2126) en van ex-cliënten reïncarnatietherapie (N = 327). itemnr. RI item 2.1 item 23. item 2.4 item 3.1 item 3.2 item 3.4 item 3.5 item 3.7 item 3.10 item 3.12 item 3.15 item 3.19
itemnr. RT item 1.1 item 1.2 item 1.3 item 2.1 item 2.2 item 2.3 item 2.4 item 3.5 item 1.4 item 2.7 item 3.2 item 3.5
omschrijving score RI sd RI kans om problemen duidelijk te maken 4.6 .8 luisteren tijdens gesprekken 4.4 1.2 sfeer niet kil en afstandelijk 4.1 1.4 hulp sloot aan bij problemen 3.7 1.5 ruimte voor probleembespreking 4.5 1.0 deskundigheid van de hulpverlener 4.1 1.4 problemen belangrijk voor hulpverlener 4.3 1.1 hulpverlener begreep wat bedoeld werd 3.9 1.5 vertrouwen in hulpverlener 4.6 .9 voldoende tijd voor evaluatie 3.2 1.6 door hulp meer greep op problemen 3.7 1.4 door hulp echt vooruit gegaan 3.8 1.4 M 4.08 . 43 RI = RIAGG. RT = Reïncarnatietherapie. M = gemiddelde. sd = standaarddeviatie
score RT 4.9 4.8 4.6 4.4 4.8 4.5 4.8 4.6 4.7 4.1 4.2 4.1 4.54
sd RT .3 .6 .9 1.0 .5 .9 .6 .8 .7 1.2 1.0 1.1 .28
Zoals in Tabel A12 is waar te nemen zijn de cijfers in het onderzoek onder ex-cliënten reïncarnatietherapie op alle items hoger en dus gunstiger ter zake van tevredenheid over behandeling en effect dan in het onderzoek onder ex-cliënten van de RIAGG. Op de betekenis en de waarde van deze vergelijking wordt in Discussie ingegaan. A.3.6 Vragenlijsten fase 2 Zes maanden na afloop van de eerste enquête (fase 1) zijn de proefpersonen opnieuw benaderd. Van de 336 respondenten uit fase 1 werden acht uitgesloten van verdere deelneming: een op eigen verzoek en de anderen op grond van gebrekkig ingevulde en daardoor onbruikbare vragenlijsten. Aan 328 proefpersonen werd vragenlijst fase 2 verzonden. De respons (287 = 87%) kan, gezien het tijdsverloop tussen de eerste nameting en deze tweede nameting, hoog worden genoemd. Aan de non-respondenten uit fase 1 (57) werd een vragenlijst fase 2 gestuurd. Van 14 (25%) kwam alsnog een reactie, waardoor van 301 proefpersonen de vragenlijsten fase 2 konden worden geanalyseerd. 1. Vraag over probleemreductie Zoals in vragenlijst fase 1 werd ook in fase 2 een vraag gesteld over het effect van de therapie met het oog op de eventuele reductie van het aangemelde probleem of klacht. De antwoorden zijn verwerkt in Tabel A13. Van 243 van de 301 proefpersonen is een antwoord ontvangen dat direct ingaat op de vraag over de klachtenreductie. De percentages in de laatste kolom hebben op hen betrekking. De overigen gaven gevarieerdere antwoorden die niet direct op probleemreductie betrekking hebben, maar op de door de therapie ervaren algemene fysieke en/of psychische vooruitgang. Zij zijn daarom niet in Tabel A13 opgenomen. Tabel A13 Antwoorden van proefpersonen (N = 243) op een vraag over de probleemreductie in fase 2 in onderzoek Cliënten over Reïncarnatietherapie probleem is door de therapie aantal pp in % geheel verdwenen 34 14,0 grotendeels verdwenen 108 44,4 enigszins verminderd 62 25,5 niet of nauwelijks verminderd 39 16,1 totaal 24 3 100 __________________________________________________________ pp = proefpersoon
Zoals uit Tabel A13 blijkt geven 142 (58%) proefpersonen aan geheel of grotendeels bevrijd te zijn van hun klachten. Dit aandeel is gelijk gebleven in de zes maanden die liggen tussen beide
183
metingen fase 1 en fase 2. Wel is opmerkelijk dat het aantal proefpersonen dat meldt: probleem geheel verdwenen is toegenomen van 16 (7%) tot 34 (14%). Door de proefpersonen die geen rechtstreeks antwoord gaven op de vraag over de klachtenreductie werd 10 x gemeld: ‘aanvankelijk verminderd doch teruggekomen als voor de therapie.’ Door 48 proefpersonen werden andere merendeels positieve psychische en/of fysieke effecten genoemd. 2. Oordeelsconsistentie Op de vraag of het oordeel van de proefpersonen over de therapie in het afgelopen half jaar is gewijzigd door een positiever of minder positief oordeel over de effecten ervan, werd door 45 (15%) proefpersonen geantwoord: ja, positiever en door 25 (8%) ja, minder positief. De overige 229 proefpersonen die de vraag hebben beantwoord, meldden: oordeel ongewijzigd. 3. Probleemwijziging Nadat zes maanden sinds de beëindiging van de behandeling zijn verlopen rijpt het oordeel over de vraag of de therapie heeft geleid tot nieuwe of andere klachten of problemen. De betreffende vraag werd om die reden alleen in de vragenlijst fase 2 opgenomen. Bij 283 (94%) was er geen sprake van nieuwe of andere klachten. Door 15 proefpersonen werd met ‘ja’ geantwoord en werd het nieuwe of andere probleem omschreven in termen als: - ik heb twijfels over wat ik in therapiesessies gezegd heb (2) - er zijn nieuwe identiteitsvragen (3) - verhoogde assertiviteit geeft soms problemen in relaties (5) - traumatische ervaring in jeugd met sociale consequenties (b.v. bij incest) (2) 4. Aanbeveling therapie aan anderen De helft van de proefpersonen is van mening dat reïncarnatietherapie is aan te raden aan mensen met gelijksoortige problemen. Dertig procent is het daar gedeeltelijk mee eens en voegt daar in enkele gevallen aan toe: hangt af van de persoon of als ze eraan toe zijn Acht procent van de proefpersonen zou de therapie om niet genoemde redenen niet aan anderen aanbevelen. 1. Erkenning en vergoeding De laatste vraag of bewering had betrekking op erkenning door de overheid, de gezondheidszorg en verzekeraars, alsmede op het in aanmerking komen voor vergoeding van het door de therapeuten berekende honorarium. Een ruime meerderheid en wel 262 proefpersonen (85%) is het met deze bewering eens. 6. Waarderingscijfer Van de 301 respondenten gaven 287 een waarderingscijfer voor de kwaliteit van reïncarnatietherapie. Het gemiddelde cijfer was 7,7. Het cijfer acht werd het meest toegekend, namelijk 118 maal (41%). Bij het toekennen van een cijfer dat bedoeld is om de waardering uit te drukken voor een veel omvattend proces als psychotherapie kan een bepaald facet ervan in de herinnering van cliënt bij de waardering domineren. Zo is denkbaar dat iemand in het cijfer zijn waardering wil uitspreken voor de therapeut en diens inspanningen, ondanks een matig therapie-effect. Zes maanden na de beëindiging van de therapie zal dat effect zijn afgenomen, zeker als de problemen zijn teruggekomen of nog opspelen. De kans dat een op het therapieresultaat afgestemd cijfer wordt gegeven is dan groter. A.3.7 Resultaatvergelijking naar werkgebied In de definitie van reïncarnatietherapie wordt rekening gehouden met de mogelijkheid van probleemveroorzakende traumatische ervaringen in zowel dit leven als in zogeheten vorige levens. Eerder werd vermeld dat in een aantal behandelingen sprake is van regressie naar ervaringen uitsluitend in dit leven. De vraag of het opkomen van ervaringen uit “eerdere levens” volgens de cliënten in reïncarnatietherapie invloed heeft op het eindresultaat van de behandeling
184
kan worden nagegaan in een vergelijking van de door proefpersonen gemelde resultaten gesplitst naar werk- of herbelevinggebied, het gebied derhalve waarin de opgekomen en behandelde traumatische ervaring zich heeft voorgedaan. Door 253 proefpersonen is een antwoord gegeven op de vraag over de door hen ervaren probleemreductie. Van hen hebben 197 (78%) een of meerdere ervaringen in een “vorig leven” gemeld en geeft 58,4% aan geheel of grotendeels van hun probleem te zijn verlost. Bij de 56 proefpersonen bij wie de behandeling beperkt bleef tot het huidige leven, was het aandeel ‘geheel of grotendeels verdwenen’ lager en wel 48,2%. De in een waarderingscijfer uitgedrukte satisfactie van de proefpersonen met herbelevingen van ervaringen in “vorige levens” was eveneens hoger dan van de proefpersonen met wie in dit leven werkt gewerkt: respectievelijk 8,4 en 7,9. Hetzelfde geldt voor de scores op de satisfactievragenlijst: 85,9 voor de eerste groep en 82,6 voor de tweede groep. A.4
Discussie
Synopsis van de resultaten. Van 393 ex-cliënten die in reïncarnatietherapie zijn geweest hebben 327 (83%) enkele weken na de beëindiging van de behandeling volledig ingevulde vragenlijsten ingestuurd. Van de 228 ex-cliënten die een gericht antwoord gaven op de vraag over eventuele verandering van hun klachten door de behandeling meldden 130 (57%) dat zij geheel of grotendeels van de aangemelde klachten verlost waren. Bij 32 (14%) was dat niet of nauwelijks het geval. Bij de tweede meting, zes maanden later, hebben 243 ex-cliënten de gericht effectvraag beantwoord: 142 (58 %) meldden dat hun klacht(en) geheel of grotendeels waren verdwenen; 39 (16%) meldden: klachten niet of nauwelijks verminderd. De satisfactiemeting na afloop van de behandeling leverde op een schaal van 1 (uiterst ontevreden) tot 5 (uiterst tevreden) het gemiddelde cijfer 4,8 op voor bejegening tijdens de intake en 4,5 als gemiddeld cijfer voor probleembehandeling. Voor ervaren effect werd 4,3 gescoord. Het waarderingscijfer voor de kwaliteit van de therapie kwam uit op 7,7 gemiddeld. In reïncarnatietherapie komen ook behandelingen voor die zich uitsluitend in dit leven afspelen, met regressie naar de vroege jeugd, geboorte en prenatale periode. De resultaten van en de satisfactie over die behandelingen zijn iets minder positief dan bij het werken in “meerdere levens”, zoals is gebleken uit een vergelijking van de resultaten van proefpersonen in de verschillende werk- of herbelevinggebieden. Een meerderheid van de mensen die tijdens de behandeling traumatische ervaringen in een of meer “vorige levens” heeft doorgewerkt is van mening dat het hier gaat om een in een “vorig leven” opgedane ervaring en veronderstelt een verband tussen deze ervaringen en de uitkomsten van de therapie. Vergelijking met soortgelijke studies. Onderzoeken naar de effecten en de satisfactie van cliënten over Complementary and Alternative Medicine (CAM) vinden niet gemakkelijk hun weg naar de vakliteratuur in de gezondheidszorg. Wel is er, met name in de Verenigde Staten van Noord Amerika, een toenemende belangstelling voor het terrein van de CAM. Daarvan is in de Verantwoording in dit proefschrift reeds melding gemaakt. Die belangstelling heeft, voor zover mij bekend, nog niet geleid tot onderzoek naar de satisfactie over en naar het effect van reïncarnatietherapie. Naar het voorbeeld van het Cliëntensatisfactie onderzoek van de NcGv, waarvan in dit onderzoek twaalf stellingen zijn overgenomen, zijn er door afdelingen van de RIAGG in Nederland met het NcGv-onderzoek vergelijkbare onderzoeken gedaan, zoals in Utrecht, Heerlen en Zwolle. Pieper & Van Uden (1993) beschrijven satisfactieonderzoek bij de RIAGG in Heerlen en Zwolle. Deze onderzoeken hadden als thema de satisfactie op het domein van religie en levensbeschouwing. Het Trimbos instituut heeft op verzoek van de Gemeente Haarlem een onderzoek gedaan naar de tevredenheid van cliënten over het project ‘Geweld in het gezin’. Het instituut was ook betrokken bij de ontwikkeling van de GGZ Thermometer: in juli 2001 introduceerde GGZ Nederland bij al zijn lidinstellingen een waarderingsinstrument voor de volwassenenzorg, de zogeheten GGZ Thermometer voor waardering door cliënten (versie 2001). Een vergelijking van de uitkomsten van het satisfactieonderzoek onder ex-cliënten reïncarnatietherapie met het NcGv-onderzoek, waaruit een aantal stellingen zijn overgenomen, valt uit ten gunste van reïncarnatietherapie. Dit blijkt uit de in dit verslag gepresenteerde cijfers,
185
met een gemiddelde score op twaalf stellingen van 4.08 in het NcGv-onderzoek, tegenover 4.54 in het onderzoek reïncarnatietherapie. Mijns inziens is een vergelijking echter niet reëel op grond van de verschillen in het soort contact dat wordt opgenomen en onderhouden met de RIAGG en op grond van de sterk afwijkende onderzoekspopulaties. Bij de RIAGG komen merendeels mensen die verwezen zijn door een huisarts; zij worden gewoonlijk onderworpen aan een intakeinterview, dat soms door een ander dan de toekomstige behandelaar wordt afgenomen. Bij reïncarnatietherapie, waar de meeste mensen komen op eigen initiatief, is dat altijd een en dezelfde behandelaar. Bovendien is in het NcGv-onderzoek de beginpopulatie bijna tien maal zo groot. In het verslag van Kooi & Donker (1991) kunnen nog meer verschillen tussen het NcGvonderzoek en reïncarnatietherapie worden gevonden. Zo heeft een aantal cliënten in eerstgenoemd onderzoek slechts een of enkele gesprekken gehad, is de sessieduur maximaal één uur (tegenover tweeënhalfuur in reïncarnatietherapie) en kan de behandeling uitlopen tot 24 maanden, tegenover (gemiddeld) zes sessies in maximaal twaalf weken in het onderzoek reïncarnatietherapie. Bovendien is in het NcGv-onderzoek slechts in 44% van de behandelingen sprake van individuele therapie, terwijl in reïncarnatietherapie in beginsel alleen individuele therapie wordt gedaan. Gezien de verschillen in aanpak en populatie ben ik van mening dat een vergelijking tussen het NcGv-onderzoek en het onderzoek onder ex-cliënten reïncarnatietherapie niet kan worden verdedigd. Dat geldt mijns inziens voor elke vergelijking van psychotherapeutische modellen, met name als deze afzonderlijk zijn onderzocht. Meer kans op een betrouwbare vergelijking ontstaat als meerdere therapiemodellen in één onderzoek worden samengebracht en uiterste zorg wordt besteed aan de gerandomiseerde toewijzing van proefpersonen aan de te vergelijken condities. Beperkingen van het onderzoek. Het hier gepresenteerde satisfactieonderzoek heeft een aantal beperkingen. Er is wat de effectmeting betreft gewerkt met niet gevalideerde vragenlijsten, ontworpen door enkele leden van de beroepsgroep van reïncarnatietherapeuten. Dat levert een bepaalde mate van inzicht op over de klinische significantie, doch alleen op basis van zelfbeoordeling, zonder garanties voor de betrouwbaarheid van de gevraagde informatie. Ook ontbreekt een vooraf gestelde diagnose, hetgeen bij de beoordeling van de ernst van de klachten en het resultaat van de therapie van belang is voor een correcte interpretatie van hetgeen in therapie is gebeurd en bereikt. Wat ook wordt gemist is een afzonderlijke beoordeling van het resultaat van die mensen die de therapie hebben afgemaakt. Nu zijn alle ex-cliënten die vragenlijsten hebben ingevuld, en dus ook de therapie-uitvallers, in het eindresultaat meegenomen. Dat heeft een ongunstig effect op dat resultaat, omdat mensen die de therapie afbreken dat gewoonlijk niet doen omdat zij zo tevreden erover zijn of het effect erg waarderen. Niet alleen de gemiddelde tevredenheid maar ook het aandeel proefpersonen dat meldt geheel of grotendeels van hun klachten verlost te zijn (nu bijna 60 %) zou dan hoger uitvallen. Er is in dit onderzoek bij de proefpersonen geïnformeerd naar de satisfactie over en naar het effect van de therapie. Alleen hun mening op basis van zelfbeoordeling is in het verslag meegenomen. Door gebrek aan financiële middelen was het inschakelen van externe beoordelaars of interviewers niet haalbaar. Hun participatie zou de kwaliteit van het onderzoek hebben verhoogd. Bovendien is bij de aanmelding van de onderzoeksdeelnemers in verband met de aangemelde klachten geen DSM- of ICD-diagnose gesteld en zijn de deelnemers en de therapeuten aselect toegelaten. Tenslotte had dit onderzoek aan kracht gewonnen als de mogelijkheid zich had voorgedaan om reïncarnatietherapie te vergelijken met een andere behandelconditie. Klinische implicaties van het onderzoek. Volgens de in de Verantwoording beschreven meningen van onderzoekers komen mensen met complementaire en alternatieve geneeswijzen in aanraking op grond van hun spirituele en filosofische oriëntatie en hun behoefte gezondheidsproblemen te benaderen vanuit een holistische visie op de mens. Gezien de uitkomsten van deze studie enerzijds en de bijzondere benadering in reïncarnatietherapie met aandacht voor de spirituele en transpersoonlijke dimensie anderzijds, worden cliënten in reïncarnatietherapie daarin op een aanvaardbare manier tegemoetgekomen. Bij omstreeks zestig procent van de proefpersonen die
186
de therapie hebben afgemaakt, is naar het oordeel van de betrokkenen zelf, sprake van aanzienlijke reductie of verdwijnen van symptomen. A.5 Samenvatting In opdracht van de NVRT (Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten) werd in 1992 een onderzoek gedaan naar de satisfactie van ex-cliënten, die bij de leden van deze vereniging reïncarnatietherapie hebben ondergaan. Satisfactie werd in het onderzoek opgevat als een graadmeter voor de tevredenheid over de inspanningen van de therapeut en over het resultaat van de behandeling. Reïncarnatietherapie is een vorm van psychotherapie waarin wordt uitgegaan van de veronderstelling dat problemen in het heden hun oorsprong kunnen hebben in of samenhangen met traumatische ervaringen. De tijdens het therapeutisch proces bij de cliënt opkomende herinneringen aan dergelijke ervaringen, ook als die lijken te zijn voorgevallen in zogenoemde eerdere levens, worden serieus genomen en in de behandeling betrokken. Aan het onderzoek werkten 32 therapeuten mee. Zij vulden een speciaal voor dit onderzoek ontworpen intakekaart in. Van 409 cliënten werden de intakekaarten naar de onderzoeksleider gestuurd. Uit de intakekaarten bleek de verhouding mannelijke en vrouwelijke cliënten 149 : 260. Van hen was 39% hoog en 46% middelbaar opgeleid. De meest voorkomende klachten op de intakekaarten waren angstklachten, relatieproblemen en chronisch fysieke klachten. Ook depressiviteit en onzekerheidsgevoelens scoorden hoog in aantal. Door 227 cliënten werd eerdere behandeling voor de aangemelde klachten genoemd. Ook bleek uit de intakekaarten dat 41% van de cliënten de therapie voortijdig heeft beëindigd, al dan niet in overleg met de therapeut. De overigen (230) voltooiden de behandeling in gemiddeld 6,2 sessies van 2 tot 2½ uur. Bij 67% was er sprake van opgekomen traumatische ervaringen uit “vorige levens”. Aan 393 ex-cliënten werd een vragenlijst gestuurd (fase 1) met achttien stellingen, deels overgenomen uit een onderzoek van het NcGv onder ex-cliënten van de RIAGG. Toegevoegd waren vragen over het resultaat van de therapie in termen van probleemreductie en over relevante “vorige-levenservaringen”. Zes maanden na de therapiebeëindiging (fase 2) werd nogmaals een vragenlijst verzonden, eveneens met vragen over de eventuele wijziging van de klachten of problemen en over de waardering voor de kwaliteit van de therapie. De respons op de toegestuurde vragenlijsten fase 1 (direct na de therapiebeëindiging) was 85%. Van 327 cliënten waren de ingevulde vragenlijsten bruikbaar voor analyse. Op de achttien stellingen werden scores genoteerd die op een schaal van 1 (uiterst ontevreden) tot 5 (uiterst tevreden) uitkwamen op 4,8 tot 4,3. Uit de in beide onderzoeken gestelde vragen over de bekwaamheid en deskundigheid van de therapeut bleek in dit satisfactieonderzoek weinig twijfel over de deskundigheid van de reïncarnatietherapeut. De vragen over de tijdens de sessies opgekomen “vorige-levenservaringen” en de relatie daarvan met het therapieresultaat werden door ruim 200 proefpersonen positief beantwoord. Uit de antwoorden op een gerichte effectvraag, zes maanden na de beëindiging van de behandeling, bleek bij 58% van de proefpersonen sprake te zijn van geheel of grotendeels verdwijnen van de aangemelde klachten. Voor de kwaliteit van de therapie werd door 287 proefpersonen 7,7 als gemiddeld waarderingscijfer toegekend. In de resultaatvergelijking naar hulpvraag scoorden depressies (77%), angstklachten (60%) en chronisch fysieke klachten (51%) het hoogst. In dit onderzoek is gebleken dat ex-cliënten van reïncarnatietherapeuten over het algemeen tevreden zijn over de bejegening en over de behandeling. Voor niet-psychiatrische patiënten geldt dat bij omstreeks 60% van degenen die de therapie afmaken de aangemelde problemen geheel of grotendeels zijn verdwenen. Dat oordeel geldt ook zes maanden nadat de behandeling is afgerond.
187
188
Bijlage B Onderzoek reïncarnatietherapie bij patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette Verslag van een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen met motorische en vocale tics en comorbide verschijnselen in het syndroom van Gilles de la Tourette B.1 Inleiding In een televisie-uitzending, ruim twaalf jaar geleden bij RTL-4, werd een aantal patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette (GTS) geïnterviewd. Bij die gelegenheid vertelde een begeleidende arts dat de kans op genezing voor het merendeel van de patiënten klein is. In die uitzending werd ook duidelijk dat de symptomen van GTS, zoals motorische en vocale tics, voor veel GTS patiënten grote sociale consequenties hebben en dat een aantal van hen uit gêne voor de opvallende gebaren en geluiden openbare gelegenheden mijdt. Zij leven vaak met de overtuiging dat anderen hen gek, vreemd of hinderlijk vinden. Ook bij de belangenvereniging van GTS patiënten, waarbij ten tijde van het onderzoek tien procent van de omstreeks 7.500 patiënten in Nederland was aangesloten, beseft men dit. Regelmatig worden contactdagen georganiseerd en vinden patiënten steun en troost bij elkaar. Gestimuleerd door de sombere prognose zoals boven omschreven besloot ik als afstudeerwerkstuk bij de Vakgroep Klinische Psychologie van de Universiteit van Amsterdam een onderzoek te doen naar het effect van reïncarnatietherapie bij GTS patiënten. De keuze voor reïncarnatietherapie werd ingegeven door de positieve resultaten van een satisfactieonderzoek onder ex-cliënten van deze therapie, waarvan verslag is gedaan in bijlage A. Toestemming van de Vakgroep voor het doen van een evaluatieonderzoek met deze therapie was gebaseerd op de gedachte dat ook alternatieve therapieën aanspraak maken op evaluatie en dat in de door mij onderzochte therapievorm reïncarnatie als een metafoor kan worden beschouwd. De reeds genoemde prognose en het geringe aantal meldingen van positieve resultaten met andere vormen van behandeling bij GTS patiënten waren ook voor de therapeuten, aangesloten bij de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT) een uitdaging. Uit de kring van leden van deze vereniging waren wel meldingen gekomen van positieve resultaten met de behandeling van GTS patiënten. In het streven van de NVRT naar maatschappelijke erkenning én in verband met het belang van verder onderzoek naar de mogelijkheden die de therapie biedt aan GTS patiënten werd dit onderzoek door haar financieel ondersteund. Ook een aantal therapeuten verleende steun door op cliëntvriendelijke financiële voorwaarden (zie § B.3.1) als behandelaar aan dit onderzoek mee te werken. Het onderzoek is in drie fasen uitgevoerd. In de eerste fase, april tot en met juli 1995, is aan de proefpersonen in de experimentele groep therapie aangeboden. Deze fase is afgerond met een mondeling interview, afgenomen bij de proefpersonen uit de experimentele groep, omstreeks twee maanden na de laatste behandelsessie van deze poefpersonen. Het verslag van fase 1 is gepresenteerd in een doctoraalwerkstuk (Van der Maesen, 1995). In fase 2 is therapie aangeboden aan de proefpersonen in de controlegroep. Ook deze proefpersonen zijn geïnterviewd, omstreeks twee maanden na afloop van hun behandeling. De gecombineerde resultaten van beide fasen zijn in 1996 gepubliceerd door de NVRT. Een jaar na afloop van de behandelperiode vond een follow-up onderzoek plaats (fase 3). Daarin zijn alle proefpersonen nogmaals benaderd met een vragenlijst en een telefonisch interview. In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van afzonderlijke resultaten van alle fasen van het evaluatieonderzoek met reïncarnatietherapie bij patiënten met Gilles de la Tourette.
189
B.2
Syndroom van Gilles de la Tourette
B.2.1 Geschiedenis Het syndroom van Gilles de la Tourette dankt zijn naam aan George Gilles de la Tourette (18571904), een leerling van de Franse neuroloog Charcot. Laatstgenoemde waardeerde de beschrijving van de stoornis door George Gilles de la Tourette zodanig, dat hij diens naam aan de stoornis verbond. (Shapiro, Shapiro, Young et al., 1988). De geschiedenis van het GTS syndroom wordt beschreven door Bruun & Budman (1992): ‘although Tourette Syndrome (TS) was originally described more than a century ago, physicians took little interest in this disorder until the past twenty years. Previously, patients afflicted with TS were rarely diagnosed. Tourette syndrome was considered to be an extremely rare, esoteric condition. In the 1960s the discovery that haloperidol could be an effective treatment for TS symptoms lead to an increasing curiosity about the nature of this baffling condition. Still, by the early 1970s, few cases had been identified. In the 1980s, more rigorous scientific investigation provided a new perspective. Although there are still few studies on the natural course of TS over a long period of time, it is now clear that in many cases tic symptoms either remit completely or are considerably ameliorated when patients reach maturity’ (p. 1). Ook Robertson (1989) besteedt aandacht aan de geschiedenis van GTS. Zij begint haar verslag met de uit 1825 daterende casus van een Franse edelvrouw, ‘the Marquise de Dampierre, who developed symptoms of GTS at the age of seven, and who, because of the socially unacceptable nature of her vocalisations, was compelled to live as a recluse until she died at the age of 85’ (p. 147). B.2.2 Oorzaak en ontstaan Over het ontstaan van tics is niets met zekerheid bekend. ‘The Gilles de la Tourette’s syndrome is a chronic neuropsychiatric disorder of unknown etiology’ (Mesulam & Petersen, 1987, p. 1828). In dit verband worden genoemd erfelijke factoren, die echter gezien onderzoek onder monozygote tweelingen, met een concordantie van 53% (Van Engeland, Bosch & Buitelaar, 1990), ruimte laten voor andere oorzaken. Pauls & Leckman (1986) komen in hun studie naar de inheritance of GTS syndrome among 30 nuclear families tot de conclusie dat ‘the results predict that approximately 10% of patients are phenocopies. Thus, it is expected that on occasion, patients with Tourette syndrome will not have any family history of the syndrome or associated behaviors’ (p. 995). In een latere, groter opgezette studie van Pauls, Raymond, Stevenson et al. (1991), met 338 biologische relaties en 86 GTS patiënten, worden andere percentages genoemd: ‘the uncorrected rate for Tourette Syndrome and Chronic Tics among fathers is 38,1%, compared to only 17,7% of mothers’ (p. 159). Over dit onderwerp schrijft Robertson (1989): ‘before any more dogmatic a statement can be made, further controlled studies are needed’ (p. 156). Ook een neurofysiologische verklaringsmodel is populair: ‘all that is known about this syndrome points to the basal ganglia as the probable site of disturbance (MacDonald, 1963, p. 206). In Discussie wordt ingegaan op andere potentiële beïnvloedende factoren, zoals omgevingsfactoren en psychologische factoren. B.2.3 Kernsymptomen Kernsymptomen van dit syndroom zijn motorische en vocale tics. Tics worden omschreven als willekeurige abrupte, snelle, herhaalde, aritmische bewegingen van de dwarsgestreepte spieren of van de stembanden (Van de Wetering & Van Woerkom, 1985). Motorische tics manifesteren zich enkelvoudig zoals het knipperen met de ogen, of meervoudige samengesteld, zoals gecombineerde bewegingen van hand en arm. Van vocale tics spreekt men als geluiden het gevolg zijn van een luchtstroom in keel, mond of neus, die in gang wordt gezet door een spierbeweging (Van de Wetering, Cohen, Minderaa et al.,1988, pp. 21-25). Bij vocale tics wordt onderscheid gemaakt tussen ongearticuleerde geluiden, zoals keelschrapen, snuiven en kuchen, echolalie, het onvrijwillig herhalen van iemands laatste woord of zin, en coprolalie, het onvrijwillig uiten van obscene taal. Coprolalie is een vocale tic die bij een deel van de GTS
190
patiënten manifest is (Shapiro et al., 1988). Volgens Van de Wetering, Cath, Roos et al. (1992, pp. 1644) komt coprolalie voor bij omstreeks 30% van de GTS patiënten. Het is ongetwijfeld het meest opvallende en, sociaal gezien, meest dramatische symptoom van GTS. Dat is ook de conclusie van Lieh Mak, Chung, Lee et al. (1992): ‘of all the symptoms of TS coprolalia was considered to be the most unacceptable by the patients families’(p. 282). Ook Nuwer (1982) heeft aandacht besteed aan het verschijnsel coprolalie: ‘certain obscene words occupy a special place in language, and coprolalia should be understood as a natural linguistic equivalent of a tic’ (p. 363). Zowel door Robertson (1989) als in de DSM-IV (APA, 1994) wordt de prevalentie van GTS, de mate waarin een ziekte of stoornis op een bepaald tijdstip of in een bepaalde tijdsperiode voorkomt, geschat op vier tot vijf per tienduizend mensen. Als karakteristieke kenmerken van het syndroom worden daarin genoemd: • al vanaf tweejarige leeftijd kunnen tics zich voordoen; • de gemiddelde leeftijd van het begin van motorische tics is zeven jaar; vocale tics beginnen gemiddeld twee jaar later; • de duur van het syndroom is gewoonlijk levenslang; • het syndroom komt bij personen van het mannelijk geslacht anderhalf tot drie maal meer voor dan bij personen van het vrouwelijk geslacht. Over de duur van het syndroom schrijven Bruun & Budman (1992): ‘a review of studies has led to a recent estimate that, considering the tic symptoms of Tourette Syndrome, 30 - 40% of cases will remit completely by late adolescence; an additional 30% will show significant improvement in both frequency and severity of tics; and the remaining third will continue to be symptomatic in adulthood’ (p. 3). B.2.4 Comorbide verschijnselen Tics worden door GTS patiënten niet altijd als de meest hinderlijke symptomen ervaren. In sommige gevallen overschaduwt de geassocieerde pathologie volledig de aan tics verbonden problemen (Van Engeland et al., 1990, pp. 439 e.v.). In de DSM-IV worden in dit verband genoemd: aandachtstoornis, hyperactiviteitstoornis en leerstoornis. Hetzelfde geldt voor dwanghandelingen (obsessive compulsive disorder OCD). Het tegelijkertijd voorkomen van afzonderlijke stoornissen (comorbiditeit), in dit geval van OCD en GTS, wordt in de DSM-IV geschat op 35% tot 50%, terwijl Pitman, Green, Jenike et al, (1987) uitkomen op 63% (p. 1170). Van de Wetering et al. (1988) vonden een comorbiditeit van 47% in obsessieve en compulsieve rituelen en 18% in obsessieve gedachten. De studie van Leckman, Walker, Goodman et al. (1994) toont eveneens een mogelijkheid van comorbide verschijnselen als OCD in GTS: ‘of the 134 respondents, 23% were judged to have recurrent obsessive-compulsive disorder and 46% satisfied criteria for obsessive-compulsive symptoms’ (p. 676). Leonard, Swedo, Rapoport et al. (1992) stellen in een overzicht van OCD studies vast dat ‘the nature of the relationship remains unclear. Whether OCD and TS might represent different phenotypic expression of the same aberrant genotype or merely overlapping disorders must be determined by further systematic investigations’(p. 92). Naast OCD komt ook agressiviteit voor als een met GTS samengaand verschijnsel (Riddle, Hardin, Ort et al., 1988, p. 152). B.2.5 Behandeling De behandeling van het syndroom wordt in Nederland gedomineerd door de veronderstelling dat ‘op dit moment door niemand meer wordt betwist dat het syndroom van Gilles de la Tourette een neurologische, erfelijke aandoening is’ (Hoogduin, Cazemier, Verdellen, 1995, p. 32). Dat dit door niemand wordt betwist, mag worden betwijfeld gezien een publicatie van Azrin & Peterson (1988): ‘Tourette’s syndrome and related tic disorders are influenced greatly by psychological factors’ (p. 238). Ook Cath, Van de Wetering, Van Woerkom et al. (1992) hebben een genuanceerdere mening over tics: ‘tics are probably not mere muscular phenomena, but also have a psychological dimension and are related to certain sensory and cognitive experiences’ (p. 542).
191
Volgens Evers & Van de Wetering (1994, pp. 262 e.v.) zijn de gangbare behandelingen van tics medicamenteus en/of psychotherapeutisch. In het laatste geval wordt met name gedragstherapie toegepast, ter beïnvloeding van de tics. Azrin (1988) gaat in op gedragstherapie als behandelmethode bij GTS patiënten en meldt over het behandelresultaat: ‘the benefit is limited to some persons and averages about 58% reduction in tics for those persons’ (p. 243). Een recent bericht over de behandeling van tics bij GTS patiënten komt uit een promotieonderzoek van Van den Heuvel, waaruit Zijlmans (2000) citeert: ‘wij willen weten wat er in dat brein gebeurt, op welke plaats precies en onder invloed van welke prikkels’. Daartoe werden zowel medicamenteuze als psychotherapeutische behandelde GTS- en OCD-patiënten onderworpen aan hersenscans (PET scan). De toename van de bloeddoorstroming onder invloed van bepaalde prikkels is nog geen bewijs voor een dwangneurose of GTS. Wel toonden de vooren nametingen met de hersenscans aan, dat ‘kernen die bij patiënten eerst duidelijk groter waren dan bij gezonde mensen na een geslaagde behandeling gezonde proporties blijken te krijgen. Deze gunstige veranderingen zijn zowel te zien bij patiënten die alleen maar praten met hun psychiater, als bij patiënten die medicijnen slikken om hun stoornis de baas te blijven’ (Zijlmans, 2000). Deze overwegingen en de mogelijkheid van psychologische factoren bij het ontstaan en de manifestatie van GTS zijn van belang bij de keuze tussen medicatie, al dan niet in combinatie met psychotherapie, als de meest wenselijke behandeling van GTS patiënten. B.3 Methoden van onderzoek B.3.1 Werving van therapeuten Voor het onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij GTS patiënten meldden zich 42 therapeuten, allen leden van de NVRT, waarover in hoofdstuk 2 bijzonderheden zijn verstrekt. Op een voorlichtingsdag voor reïncarnatietherapeuten (19 december 1995) werden door mij de diagnostische criteria en de geassocieerde verschijnselen van GTS uiteengezet. Ook werd ingegaan op de mogelijke therapeutische aangrijpingspunten in reïncarnatietherapie, beschreven door Bontenbal (1985). De keuze voor een behandelduur van maximaal twaalf sessies, gebaseerd op de ervaring in het in bijlage A beschreven satisfactieonderzoek, werd toegelicht. Tevens werd afgesproken dat het intakegesprek en vier opvolgende sessies zonder honorarium zouden worden verricht en dat voor de overige sessies met cliënt een regeling naar draagkracht zou worden getroffen. In het onderzoeksprotocol is deze regeling opgenomen. B.3.2 Werving van proefpersonen In verband met het bescheiden onderzoeksbudget werden de wervingsactiviteiten beperkt tot enkele advertenties in landelijke dagbladen. Het Parool plaatste naar aanleiding van een advertentie een artikel over het Syndroom van Gilles de la Tourette en over het onderzoek. Ook de tijdschriften Jonas, Care en Koörddanser schreven over het onderzoek. Deze publicaties leverden 28 aanvragen voor het informatiepakket op. Dat pakket bevatte: een aanbiedingsbrief en een korte uiteenzetting over reïncarnatietherapie; • een samenvatting van het satisfactieonderzoek Cliënten over reïncarnatietherapie; • het onderzoeksprotocol en een verzoek tot deelname, tevens informed consent; • een vragenlijst persoonsgegevens; • een vragenlijst Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB) (zie § B.3.5), aangevuld met vragen over GTS symptomen; • een vragenlijst over diverse andere aspecten van GTS (zie § B.3.5). Het retourneren van de vragenlijst IDB en een ondertekend informed consent, alsmede van andere vragenlijsten zoals bovengenoemd, werd beschouwd als definitieve aanmelding voor deelname aan het onderzoek. B.3.3 Onderzoeksprotocol Uit het onderzoeksprotocol worden hieronder enkele bijzonderheden overgenomen:
192
•
• •
•
in dit onderzoek zullen maximaal zestig cliënten met diagnose Gilles de la Tourette, al dan niet onder medicamenteuze behandeling, individuele therapie ondergaan bij therapeuten, aangesloten bij de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT). Per therapeut worden maximaal twee cliënten behandeld. de toewijzing van proefpersonen aan therapeuten geschiedt op basis van nabijheid van woonplaats en meest overeenkomende postcode. de therapie omvat een intakegesprek en, in dit onderzoek, maximaal twaalf behandelconsulten van omstreeks tweeënhalf uur, in beginsel een maal per week. Een deel van de tot het onderzoek toegelaten cliënten krijgt therapie aangeboden in de periode april tot en met juni 1995 (experimentele groep); een ander deel krijgt therapie aangeboden in de periode september tot en met december van hetzelfde jaar (controlegroep). de proefpersonen zullen at random worden verdeeld over twee condities, te weten een experimentele en een controle conditie. De randomisatie of toewijzing aan een der condities zal geschieden op basis van de volgorde van binnenkomst van de definitieve aanmelding voor het onderzoek. De even nummers worden ondergebracht in de experimentele groep. De oneven nummers komen in de controlegroep. Aan de even nummers, de experimentele groep, wordt therapie aangeboden in de periode april tot en met juni 1995. Aan de oneven nummers, de controlegroep, wordt therapie aangeboden in de periode september tot en met december 1995. Door ondertekening van het informed consent stemmen de proefpersonen in met deze gang van zaken.
B.3.4
Onderzoeksdesign
Het onderzoek is opgezet als een randomized controlled two groups pretest posttest design. Over dit design zijn in hoofdstuk 3 van dit proefschrift bijzonderheden verstrekt. De keuze voor dit design biedt de mogelijkheid om de aangemelde proefpersonen te verdelen over twee condities, een experimentele groep en een controlegroep. Indien de onderzoekspopulatie van voldoende omvang is (zie hoofdstuk 3), kan met een statistische toets de resultaten van beide groepen in voor- en nameting worden vergeleken. Gezien de omvang van de onderzoekspopulatie in dit onderzoek is afgezien van statistische toetsing. Het gekozen model biedt eveneens de mogelijkheid om de werkzaamheid van de therapie te onderzoeken met behulp van de antwoorden op enkele vragenlijsten, waaronder vragen over het oordeel van de proefpersoon over eventuele wijzing van diens problemen, één jaar na de beëindiging van de therapie. B.3.5
Meetinstrumenten
Voor het meten van het effect van reïncarnatietherapie op de symptomen en geassocieerde verschijnselen van GTS is gebruik gemaakt van aan de proefpersonen gestuurde zelfbeoordelingvragenlijsten en van mondelinge interviews. Alle proefpersonen werden onderworpen aan een voormeting en, voor zover zij niet waren uitgevallen, aan een nameting, waarbij gebruik werd gemaakt van: • de Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB), gericht op dwangverschijnselen; • een aantal aan de IDB toegevoegde vragen over GTS symptomen. De scores op beide vragenlijsten in voor- en nameting werden met elkaar vergeleken als indicatie voor het effect van de behandeling. Om tevens een indruk te krijgen van de ervaringen van de proefpersonen in de behandeling is gebruik gemaakt van: • een vragenlijst Oordeel over het therapieresultaat in te vullen door de proefpersoon of diens ouders, met het verzoek een waarderingscijfer voor de kwaliteit van de therapie te geven; • een vragenlijst Oordeel over het therapieresultaat in te vullen door een “belangrijke ander” in het leven van de proefpersoon; • een satisfactievragenlijst, overeenkomstig het model dat is gebuikt in het satisfactieonderzoek Cliënten over de RIAGG (zie bijlage A); met beweringen, over diverse aspecten van de behandeling;
193
•
een semi-gestructureerd mondeling interview, omstreeks twee maanden na afloop van de behandeling. De proefpersonen in de experimentele groep kenden derhalve vier meetmomenten: vóór (1) en na de behandeling (2) met behulp van aan hen toegestuurde vragenlijsten, alsmede enkele maanden na de behandeling (3) door het afnemen van een mondeling interview. Na verloop van een jaar werden zij opnieuw benaderd (4) met een vragenlijst en een telefonisch interview. Voor de proefpersonen in de controlegroep waren er vijf meetmomenten: voormeting, nameting na de wachttijd, overeenkomend met de periode van behandeling van de proefpersonen in de experimentele groep, nameting na afloop van hun eigen behandeling, alsmede twee maanden daarna een mondeling interview. Ook werden de proefpersonen die de therapie hadden voltooid één jaar na afloop van de behandeling nogmaals benaderd voor de beantwoording van enkele vragen over de stand van zaken ten aanzien van de klachten GTS en OCD. In de volgende subparagrafen worden een aantal bijzonderheden over de gebruikte vragenlijsten gegeven.
A. Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden Als instrument voor het meten van de ernst en intensiteit van GTS symptomen noemen Azrin & Peterson (1988, p. 239) de TS Symptom Checklist en de TS Global Scale. Pitman et al. (1987) maken melding van de Yale Schedule for Tourette and other Behavioral Syndromes. Shapiro et al. (1988) gebruikten de Shapiro Tourette’s Disorder Severity Scale. Ten tijde van de start van dit onderzoek waren van genoemde vragenlijsten geen versies in de Nederlandse taal beschikbaar. Gezien de grote mate van comorbiditeit van GTS en OCD (zie § B.2) is in dit evaluatieonderzoek gekozen voor een gevalideerde vragenlijst, ontworpen voor het meten van dwangverschijnselen of obsessief-compulsief gedrag (OCD). Deze vragenlijst, de Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB), ontworpen door Kraaimaat & Van Dam-Baggen (1976) is een Nederlandse versie van de Leyton Obsession Inventory (LOI) en is bedoeld om de ernst van dwangverschijnselen (OCD) vast te stellen. Voorbeelden van vragen uit deze 32-items vragenlijst zijn: • ik doe de dagelijkse dingen erg nauwgezet en precies. • ik heb de neiging dingen te willen doen die ik eigenlijk onzin vind. • als ik een pluisje of vlekje zie, verwijder ik dat eerst voor ik met mijn bezigheden doorga. • ik maak voorwerpen of kamers schoon terwijl dat eigenlijk nog niet nodig is. • ik word zenuwachtig als ik beslissingen moet nemen. In eerder onderzoek (Kraaimaat & Van Dam-Baggen, 1976, p. 205) werd onderscheid gemaakt tussen normale mensen en patiënten met een dwangstoornis (OCD). Daarbij werd als cuttingpoint of grens tussen beide categorieën de score 87 aangehouden. B. GTS symptoomlijst Aan de IDB zijn op onwillekeurige plaatsen tussen de items zes vragen over GTS symptomen toegevoegd. De vragen zijn: • in mijn lichaam doen zich onvrijwillige bewegingen (motorische tics) voor. • zonder het te willen maak ik geluiden, zeg of roep ik iets. • zonder het te willen zeg of roep ik zo nu en dan een ‘onbehoorlijk’ woord. • ik breng mezelf ongewild lichamelijk letsel toe. • door mijn tics heb ik problemen met het gaan naar openbare gelegenheden, zoals café, kerk, sportvereniging en dergelijke. • ik heb de gedachte dat mensen die mij niet kennen mij gek of vreemd vinden door mijn tics. De vragen hadden vijf antwoordmogelijkheden, variërend van nooit tot zeer vaak. Ook werden nog enkele vragen toegevoegd over aspecten die met het syndroom samenhangen of daarmee in verband worden gebracht. De betreffende vragen zijn: • ik zie vaak kans mijn tics te onderdrukken. • voordat zich bij mij een motorische of vocale tic voordoet voel ik een bepaalde sensatie in
194
mijn lichaam. In de vragenlijsten over de met GTS samenhangende symptomen werden eveneens vragen gesteld over de volgende met het syndroom samenhangende aspecten: • ticfrequentie, van zowel motorische als vocale tics; • de leeftijd van de eerste ticervaring; • het medicijngebruik ten tijde van de aanmelding voor het onderzoek; • erfelijkheid: aan de deelnemers aan het onderzoek is gevraagd of het syndroom bij een of meer van hun naaste verwanten is vastgesteld. C. Overige vragenlijsten C1. Vragenlijst Oordeel van cliënt over het resultaat van de therapie In deze vragenlijst krijgt de proefpersoon na afloop van de behandeling de gelegenheid zijn oordeel te geven over het resultaat van de behandeling door de beantwoording van de volgende vragen: • de motorische tics (bewegingen) die ik had voordat ik met reïncarnatietherapie begon, zijn door deze therapie o geheel verdwenen o grotendeels verdwenen o enigszins verminderd o niet of nauwelijks verminderd • de vocale tics (geluiden) die ik had voordat ik met reïncarnatietherapie begon, zijn door deze therapie o geheel verdwenen o grotendeels verdwenen o enigszins verminderd o niet of nauwelijks verminderd • afgezien van het werken aan mijn Tourette symptomen heeft deze therapie voor mij o geen andere betekenis gehad o een andere betekenis gehad en wel • mijn medicijngebruik is door deze therapie o niet gewijzigd omdat daartoe geen aanleiding is (geen symptoomvermindering) ik géén medicijnen gebruikte tegen mijn tics o wel gewijzigd omdat ik door de therapie geen medicijnen meer nodig heb ik sinds de therapie minder medicijnen nodig heb: vermindering… % ik sinds de therapie meer medicijnen nodig heb: vermeerdering .....% • reïncarnatietherapie heeft voor mij o niet geleid tot nieuwe of andere problemen of klachten o wel geleid tot nieuwe of andere problemen of klachten en wel • naar mijn huidig oordeel over de kwaliteit van reïncarnatietherapie geef ik haar het cijfer (van 0 tot en met 10) De vragenlijst bood gelegenheid tot het maken van andere opmerkingen over de therapie-ervaring en de behandeling. C2. Vragenlijst Oordeel van een “belangrijke ander” over het resultaat van de therapie De vragenlijst ten behoeve van een belangrijke ander in het leven van de cliënt had als aanwijzing: Deze vragenlijst is bedoeld om over het therapieresultaat een oordeel te krijgen van iemand die belangrijk is in het leven van de cliënt en hem of haar zowel vóór, tijdens, als na de therapie heeft meegemaakt. Dat kan zijn een der ouders, partner, intieme vriend(in) etc.
195
De vragenlijst bevatte de beide eerste vragen die ook voorkomen op de vragenlijst Oordeel van de cliënt over het therapieresultaat, alsmede een vraag over eventuele door derden waarneembare veranderingen buiten de tics. C3. Satisfactievragenlijst Om een indruk te krijgen van de therapiesatisfactie werden aan de proefpersonen twintig stellingen voorgelegd uit de vragenlijst die is gebruikt in het onderzoek Cliënten over de RIAGG (Kooi & Donker, 1991). Om automatisme in de beantwoording te voorkomen zijn de stellingen afwisselend positief en negatief geformuleerd. Er zijn vijf antwoord mogelijkheden, variërend van helemaal mee eens tot helemaal niet mee eens volgens de Likert vijfpuntsschaal. De satisfactievragenlijst heeft vier categorieën, die hierna worden genoemd. In categorie 1, bejegening bij intake, zijn vijf stellingen opgenomen en wel: 1.1: in het eerste gesprek met de therapeut kreeg ik volop de gelegenheid om de problemen duidelijk te maken. 1.2: de sfeer in het eerste gesprek was erg kil en afstandelijk. 1.3: de therapeut gaf mij tijdens het eerste gesprek het gevoel dat ik terecht hulp zocht voor mijn problemen. 1.4: tijdens het eerste gesprek bij de therapeut werd er heel slecht naar mij geluisterd. 1.5: ik vind dat ik tijdens het eerste gesprek echt serieus werd genomen. In categorie 2, bejegening bij behandeling, zijn vier stellingen opgenomen en wel: 2.1: de therapeut gaf mij het gevoel dat ik welkom was. 2.2: er werd door de therapeut erg goed naar mij geluisterd. 2.3: ik kon de therapeut echt vertrouwen. 2.4: de therapeut heeft er alles aan gedaan om mij te helpen. Categorie 3, probleembehandeling, omvatte zes stellingen. De stellingen waren: 3.1: na de eerste gesprekken had ik het gevoel dat de problemen voor de therapeut niet duidelijk waren. 3.2: de hulp die ik kreeg sloot veel te weinig aan op mijn problemen. 3.3: ik kreeg het gevoel dat de therapeut op het gebied van mijn problemen te weinig deskundig was. 3.4: ik kreeg vaak het gevoel dat de therapeut niet goed begreep wat ik bedoelde. 3.5: het afsluitende gesprek bij de therapeut was heel onbevredigend. 3.6: ik voelde mij na afloop van de therapie door de therapeut in de steek gelaten. In de laatste categorie (4), ervaren effect, waren vijf stellingen opgenomen, te weten: 4.1: ik kreeg door de therapie steeds meer greep op mijn problemen. 4.2: ik merkte dat ik door de therapie vooruit ging. 4.3: ik kan niet anders dan heel tevreden zijn na alle inspanningen van de therapeut. 4.4: al met al was de aanpak van de therapeut precies wat ik nodig had. 4.5: de therapie heeft enorm geholpen. D. Interview In een semi-gestructureerd interview, dat omstreeks twee maanden na de schriftelijke enquête ten huize van de cliënt werd afgenomen, kwamen de volgende zaken aan de orde: • eventuele andere behandelingen in de onderzoeksperiode • aard en omvang van vorige behandelingen • eventuele ticreductie, uit te drukken in een percentage • therapie-effect op de geassocieerde verschijnselen • visie van de proefpersoon op zijn huidige GTS problematiek E. Follow-up onderzoek Een jaar na afloop van de behandeling werden de proefpersonen door de onderzoeker nogmaals benaderd. Zij ontvingen een vragenlijst Oordeel van de cliënt over reïncarnatietherapie, één jaar
196
na de beëindiging van de behandeling. De vragenlijst bevatte dezelfde vragen als de in § B.3 5 beschreven vragenlijst. Tevens werden de proefpersonen telefonisch geïnterviewd. B.4
Resultaten
B.4.1 Aanmelding van proefpersonen Voor dit onderzoek hebben zich 21 proefpersonen aangemeld. Alle proefpersonen op een na voldeden aan de diagnostische criteria overeenkomstig de DSM-IV (APA, 1994). Een proefpersoon week op een punt daarvan af: bij haar zijn de tics op 33-jarige leeftijd begonnen. Omdat zij aan alle andere criteria voldeed is zij toegelaten als proefpersoon. De proefpersonen waren afkomstig uit acht verschillende provincies. Van hen waren zeventien van het mannelijk geslacht. Zeven van hen waren minderjarig, variërend in leeftijd van negen tot vijftien jaar (gemiddelde leeftijd 11,3). De overigen varieerden in leeftijd van 18 tot 47 (gemiddelde leeftijd 29,3). Onder de vier aangemelde proefpersonen van het vrouwelijk geslacht (gemiddelde leeftijd 25,9) bevonden zich geen minderjarigen. 1. Religieuze achtergrond Aan de tien mannen en vier vrouwen, alsmede aan de ouders van de zeven aangemelde kinderen werd gevraagd naar hun religieuze achtergrond. De belangstelling van de onderzoeker naar die achtergrond houdt verband met de vraag of ook mensen uit religies waarin reïncarnatie wordt afgewezen of niet wordt onderwezen bereid zijn reïncarnatietherapie te ondergaan. In Tabel B1 zijn de antwoorden van de betrokkenen weergegeven. Tabel B1 Religieuze achtergrond van de aangemelde proefpersonen (N = 21) met GTS symptomen in onderzoek reïncarnatietherapie bij Gilles de la Tourette patiënten _____________________________________________________________________________ Religie Rooms Gerefor- Nederlands geen geen totaal Katholiek meerd hervormd religie opgave _____________________________________________________________________________ meerderjarigen - mannen 4 1 1 3 1 10 - vrouwem 1 2 1 4 ouders* 4 1 2 7 ______________________________________________________________________________ totaal 8 2 2 7 2 21 in % 38 9,5 9,5 33 9,5
___________________________________________________________ * ouders: van minderjarige proefpersonen
Zevenenvijftig procent van de aangemelde proefpersonen hebben, blijkens de cijfers in Tabel B1 een christelijk / rooms-katholieke achtergrond. 2. Geloof in reïncarnatie
Op de vraag gelooft u in reïncarnatie, aan te geven op een lijn met als uitersten ja en neen, werd geantwoord zoals in Tabel B2. is weergegeven.
197
Tabel B2 Geloof in reïncarnatie bij de aangemelde proefpersonen (N = 21) met GTS symptomen in onderzoek reïncarnatietherapie bij Gilles de la Tourette-patiënten ___________________________________________________________________ geloof in reïncarnatie ja neutraal neen totaal ____________________________________________________________________ meerderjarigen mannen 5 5 10 vrouwen 1 2 1 4 ouders 3 1 3 7 totaal 9 3 9 21 in % 43 14 43 ____________________________________________________________________
Het aantal ja en neen op de vraag of de proefpersoon in reïncarnatie geloven is volgens de cijfers in Tabel B2 gelijk: voor beide groepen is dat 42,8%. Drie proefpersonen of ouders van proefpersonen (14,3%) hebben hierover geen mening. 3. Ernst van de GTS verschijnselen Aan de proefpersonen werd gevraagd op een horizontale lijn, met de uitersten zeer mild en zeer ernstig, de mate van ernst van hun GTS symptomen aan te geven. Bij de lijn stond vermeld: voor cliënt is de mate van ernst van zijn of haar Touretteprobleem. De proefpersonen konden naar eigen inzicht de ernst van de symptomen aangeven. De ernst kon betrekking hebben op ernst als medisch probleem en als sociaal probleem. De antwoorden zijn weergegeven in Tabel B3. Tabel B3 Mate van ernst van de GTS-symptomen volgens oordeel van proefpersonen, resp. van de ouders (N = 21) in onderzoek reïncarnatietherapie bij Gilles de la Tourette patiënten ______________________________________________________________________ ernst GTS symptomen zeer mild middelmatig zeer ernstig totaal ______________________________________________________________________ mannen 2 3 5 10 vrouwen 2 2 4 kinderen 3 2 2 7 ______________________________________________________________________ totaal 5 7 9 21 in % 24 33 43
Zoals uit Tabel B3 blijkt gaven negen van de 21 proefpersonen (42,9%) met een streepje op een lijn aan hun probleem als ernstig tot zeer ernstig te ervaren; zeven (33,3%) van hen bleven in het centrum van de lijn en vijf (23,8%) beoordeelden hun probleem als mild. B.4.2 Onderzoeksverloop Van de 21 voor dit onderzoek aangemelde proefpersonen kregen tien therapie aangeboden in de periode april/juli 1995 (experimentele groep) en elf in de periode september/december 1995 (controlegroep). Het verslag van de resultaten van de scores en antwoorden op de vragenlijsten wordt voorafgegaan door een schets van het verloop van de onderzoekspopulatie.
198
Uitvallers Onderschei wordt gemaakt tussen onderzoeksuitvallers en therapie-uitvallers. Het onderscheid is in hoofdstuk 3 toegelicht. Het nut van dat onderscheid is na te gaan welke betekenis de therapie voor proefpersonen heeft, doch alleen bij die proefpersonen die contact hebben gehad met de behandelaar. Onderzoeksuitvallers hebben dat contact niet gehad en zijn uitgevallen nog voordat van enige vorm van behandeling sprake is geweest. Zij hebben derhalve geen ervaring met reïncarnatietherapie. 1. Onderzoeksuitvallers In de experimentele groep is sprake van twee onderzoeksuitvallers. In een geval werd een andere therapie gekozen; in het andere geval omdat er bij de betrokkene geen GTS-symptomen bleken te zijn. In de controlegroep hebben drie proefpersonen zich teruggetrokken voor het begin van de behandeling. Een proefpersoon had problemen met de afstand naar de woonplaats van de therapeut. Een moeder van een tienjarige proefpersoon wilde de resultaten van anderen afwachten. Een derde proefpersoon trok zich terug uit angst voor een nieuwe psychotische aanval. Er zijn derhalve vijf onderzoeksuitvallers. 2. Therapie-uitvallers In de experimentele groep zijn twee proefpersonen na een of enkele sessies uitgevallen. In de controlegroep zijn drie proefpersonen voortijdig gestopt met de behandeling. Zes proefpersonen uit de experimentele groep en vijf uit de controlegroep hebben de behandeling voltooid. In dit verslag is er sprake van voltooid als naar het gezamenlijk oordeel van therapeut en cliënt de behandeling binnen twaalf sessies met enig resultaat is afgerond of de maximaal twaalf in het onderzoeksprotocol overeengekomen sessies zijn volbracht. Van de uitvallers zijn geen of onvolledig ingevulde vragenlijsten ontvangen. Van hen zijn dan ook geen resultaten in de nameting bekend. In de tabellen die betrekking hebben op de nameting komen zij dan ook niet meer voor. B.4.3 Scores op de Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB) Voormeting Op de 32 items van de IDB, elk met vijf antwoordmogelijkheden variërend van nooit (1 punt) tot zeer vaak (5 punten), kunnen scores worden behaald tussen 32 (uiterst gunstig) en 160 punten (uiterst ongunstig). In de voormeting, die plaats vond in maart/april 1995, werd door de proefpersonen in de experimentele groep (N = 10) een gemiddelde score behaald van 79,1 (sd: 22,4). De proefpersonen in de controlegroep (N =- 11) kwamen uit op een gemiddelde score van 77,6 (sd: 29,1). In de experimentele groep bevonden zich drie en in de controlegroep vier minderjarigen, allen van het mannelijk geslacht. Nameting De eerste nameting vond plaats direct na afloop van de behandelperiode van de experimentele groep en wel in augustus 1995. De resultaten van de scores op de IDB vragenlijst hebben betrekking op zes proefpersonen in de experimentele groep die de behandeling hebben voltooid, alsmede tien proefpersonen in de controlegroep die in de daaraan voorafgaande periode op de wachtlijst hebben gestaan. Een proefpersoon is uit de controlegroep verwijderd omdat de betrokkene in de wachtlijstperiode een andere therapie heeft ondergaan. De proefpersonen in de experimentele groep die de therapie hebben voltooid (N = 6), scoorden in de voornmeting 84,5 (sd: 23) en in de nameting 71,5 (sd: 24,7). De proefpersonen in de controlegroep (N = 10) scoorden gemiddeld in de voormeting 80,6 (sd 28,9) en kwamen in de nameting op 84,5 (sd: 31,4). Het in hoofdstuk 3 beschreven hertest effect, met een in de
199
wachtlijstperiode teruglopende score van proefpersonen in de controlegroep, heeft zich hier niet voorgedaan. Gezien de omvang van de populatie, die sterk afwijkt van de in hoofdstuk 3 genoemde minimum populatie voor een zinvolle statistische toetsing, is een vergelijking van overgebleven proefpersonen in de experimentele groep (N = 6) met de proefpersonen in de controlegroep (N = 10) achterwege gelaten. Dat geldt zowel voor de resultaten van de vragenlijst IDB als voor de in de volgende paragraaf te behandelen resultaten op de GTS-symptoomlijst. B.4.4 Scores op de GTS symptoomlijst Voormeting Op de zes items die betrekking hebben op GTS symptomen zijn dezelfde antwoordmogelijkheden als bij de IDB-items en kan derhalve een score worden behaald tussen zes en dertig punten. In de voormeting werden op de GTS symptoomlijst voor de proefpersonen in de experimentele groep (N = 10) een gemiddelde score gevonden van 18,8 (sd: 3,1). Voor de proefpersonen in de controlegroep (N = 11) werd in de voormeting als gemiddelde score 18,1 (sd: 4,0) gevonden. Het gaat hier om zes items over GTS symptomen die in de IDB vragenlijst zijn verwerkt. Nameting De gemiddelde score van de na afloop van de behandeling overgebleven proefpersonen in de experimentele groep (N = 6) bedroeg in de voormeting 20 (sd: 3,4) en in de nameting 14 (sd: 3,3), een daling derhalve van 6 punten. De gemiddelde score van de proefpersonen in de controlegroep (N = 10) bedroeg in de voormeting 18,8 (sd: 4,7) en in de nameting, na afloop van hun wachtperiode, 19,6 (sd: 4,9), een stijging van 0,6 punten. De in de wachtperiode opgelopen score van de proefpersonen in de controlegroep biedt geen ondersteuning voor het in hoofdstuk 3 beschreven hertest effect. De gemiddelde scores op de afzonderlijke vragen over GTS symptomen van de 11 proefpersonen die de therapie hebben voltooid, zijn hieronder in Tabel B.4 weergegeven. De vragen waren verwerkt in de IDB vragenlijst en genummerd 1,6,11,21,31 en 36.
Tabel B.4 Gemiddelde scores op de afzonderlijke vragen over GTS-symptomen bij proefpersonen (N = 11) in onderzoek reïncarnatietherapie bij Gilles de la Tourette patiënten ______________________________________________________________________________ onderwerp van de vraag
voormeting score
nameting sd
score
sd
______________________________________________________________________ vóórkomen van motorische tics
4,1
0,7
3,1
1,1
vóórkomen van vocale tics
3,7
0,6
2,7
1,1
vóórkomen coprolalie
2,6
1,4
2,1
1,3
neiging tot automutilatief gedrag
2,2
1,4
1,5
0,8
aarzeling bij sociale activiteiten
2,9
1,2
1,6
0,8
gek/vreemd gevonden door derden 3,4
0,9
2,5
1,2
__________________________________________________________
200
De scores over de frequentie van de motorische én van de vocale tics daalden met een punt. Ook van belang voor het welzijn van de proefpersonen zijn de gedaalde scores op de vragen die informeren naar de sociale implicaties in het syndroom Gilles de la Tourette, zoals de beide laatste vragen in Tabel B.4 In de vragenlijsten over de met GTS samenhangende symptomen werden eveneens vragen gesteld over de volgende met het syndroom samenhangende aspecten: • ticfrequentie: op de vraag over de frequentie van motorische en vocale tics werden antwoorden gegeven die varieerden van ontelbaar tot enkele malen per dag. Bij geen van de proefpersonen was er sprake van een onderbreking van tics gedurende periodes langer dan drie maanden, een van de diagnostische criteria zoals genoemd in de DSM-VI (APA, 1994). • op een vraag over de leeftijd van de eerste ticervaring werd door twintig proefpersonen een antwoord gegeven dat leidde tot een gemiddelde voor motorische tics van 7,15 en voor vocale tics van 8,55. • medicijngebruik: bij zeven proefpersonen was er sprake van medicijngebruik. Van de veertien proefpersonen die opgaven geen medicijnen te gebruiken, vermeldden zes dat niet te doen vanwege de bijwerkingen, zoals vermoeidheid, overgewicht, passiviteit en slaapproblemen. • erfelijkheid: aan de deelnemers aan het onderzoek is gevraagd of het syndroom ooit bij een of meer van de andere gezinsleden is vastgesteld: slechts vier van de 21 (18 %) antwoordden bevestigend (respectievelijk: opa, vader en broer). B.4.5
Oordeel van de cliënt over het therapieresultaat
In het vragenformulier Oordeel van de cliënt over het therapieresultaat, dat met de IDB, de GTS symptoomlijst en de satisfactievragenlijst na beëindiging van de therapie aan alle proefpersonen is voorgelegd, zijn de volgende onderwerpen aan de orde gesteld: 1. Motorische tics
Aan de proefpersoon werd gevraagd een keuze te maken uit vier mogelijkheden als antwoord op de vraag: de motorische tics (bewegingen) die ik had voordat ik met reïncarnatietherapie begon, zijn door deze therapie… Een proefpersoon meldde: tics geheel verdwenen (100%) en vier proefpersonen gaven aan: grotendeels verdwenen, respectievelijk 75, 60, 60 en 50%. Door 3 proefpersonen werd gemeld: enigszins verminderd, respectievelijk 40, 35 en 10%. Bij drie proefpersonen was er niet of nauwelijks sprake van een verandering in motorische tics. 2. Vocale tics Een soortgelijke vraag als bij motorische tics (zie hierboven) werd gesteld over vocale tics. Bij drie proefpersonen waren de vocale tics direct na de beëindiging van de therapie geheel verdwenen (allen 100%). Twee meldden grotendeels verdwenen (respectievelijk 75 en 60%) en drie gaven op: enigszins verminderd (45, 35 en 10%). Voor de drie overigen gold niet of nauwelijks verminderd (allen 0%). 3. Andere betekenis van de therapie Op de vraag of de therapie, afgezien van het werken aan de kernsymptomen van GTS, enige andere betekenis heeft gehad, werd door een aantal cliënten gereageerd en wel: - ‘Dat papa en mama beter met mij omgaan.’ (cliënt 091A). - ‘Veilig gevoel, afreageren, speciale aandacht, gedeeltelijke ontspanning.’ (antwoord van de ouders van cliënt 091B). - ‘Veel meer zelfvertrouwen, maakt open contact.’ (antwoord van de ouders van cliënt 131). - ‘Dat mijn agressie en omgaan met familie sterk verbeterd is.’ (cliënt 151). - ‘Een andere kijk op het leven, meer zelfbewustzijn en meer zelfvertrouwen.’ (cliënt 241).
201
- ‘Anders om leren gaan met agressie en frustraties. Meer mijn echte gevoel kunnen tonen. In het gezin is een rustige en vredige sfeer ontstaan.’ (cliënt 321). - ‘Dat niet alles moet, dat ik zelf ook iets te zeggen heb. Meer duidelijkheid over mezelf.’ (cliënt 352). - ‘Meer zicht op jeugdsituatie.’ (cliënt 431). - ‘Dat ik ongeacht de symptomen een rode draad door diverse levens heb zien lopen die nu nog terug te vinden zijn in het huidig bestaan.’ (cliënt 451). Bij de cliënten 151 en 321, die geen ticreductie konden melden, bleek vermindering van agressie bij beiden en afname van dwangmatig gedrag bij laatstgenoemde de andere betekenis van de therapie. Zowel agressie als obsessief-compulsief gedrag werden eerder genoemd als met GTS geassocieerde verschijnselen. 4. Waarderingscijfer Aan alle cliënten die in reïncarnatietherapie zijn geweest is gevraagd in een cijfer hun oordeel over de kwaliteit van de therapie te geven. De vraag was als volgt geformuleerd: Naar mijn huidig oordeel over de kwaliteit van reïncarnatietherapie geef ik haar het cijfer:……… (van 0 t/m 10). Vier proefpersonen gaven het cijfer 10. Twee maal werd een negen, een maal 8½ en viermaal het cijfer 8 gegeven. Het gemiddelde waarderingscijfer van elf proefpersonen kwam uit op 8,95. 5. Medicijngebruik De vraag over eventuele wijziging in het medicijngebruik gaf in drie gevallen (cliënten 241, 352, 451) een 60 tot 100% medicijnreductie aan als resultaat van de therapie. In vijf gevallen werden geen medicijnen meer gebruikt in verband met bijverschijnselen. Tweemaal werd geantwoord dat ondanks de therapie het medicijngebruik niet was gewijzigd (cliënt 091B en 151). 6. Opmerkingen van cliënten Enkele proefpersonen maakten gebruik van de mogelijkheid om opmerkingen te maken in de daartoe beschikbare ruimte op het formulier Oordeel van cliënt over het therapieresultaat. - ‘Ik vond het niet altijd even leuk om er naar toe te gaan, ik vind het nu toch fijn dat ik gegaan ben.’ (cliënt 091A). - ‘Doordat onze zoon kampte met enorme concentratieproblemen was het moeilijk de therapie toe te passen ondanks de grote inzet van de therapeute.’ (ouders van cliënt 091B). - ‘Mijn zoon vond het jammer dat de therapie is beëindigd.’ (ouders van cliënt 091C). - ‘Mijn zoon is ontzettend vooruit gegaan door de therapie. Tijdens de vakantie zien wij altijd oude bekenden; zij vonden de vooruitgang opmerkelijk.’ (cliënt 131). - ‘Ik ben blij dat ik aan dit onderzoek mee heb gedaan, want ik ben erg sterk vooruit gegaan.’ (cliënt 151). - ‘De therapie heeft naar mijn mening indirect positieve effecten op het Tourette-syndroom. Indirect omdat het probleem begint bij achterliggende gedachten en overtuigingen, waaraan door reïncarnatietherapie gesleuteld kan worden.’ (cliënt 241). - ‘In mijn gezin is de rust wedergekeerd. Ik doe meer positieve dingen. Ik ben nu veel meer met mijn zoon bezig, doordat ik minder last heb van dwangmatigheden. Ik ben vaker gelukkig, ondanks de nog aanwezige depressies.’ (cliënt 321). - ‘Fijn dat u het onderzoek gedaan heeft. Zonder therapie was ik nooit zover gekomen. Opnieuw Geboren!’ (cliënt 352).
202
B.4.6
Oordeel van een belangrijke ander
Aan de behandelde patiënten is gevraagd de vragenlijst Oordeel van een belangrijke ander voor te leggen aan iemand die belangrijk is in zijn of haar leven en hem/haar zowel voor, tijdens als na de therapie van nabij heeft meegemaakt. Zowel bij motorische tics als bij vocale tics week hun oordeel niet of nauwelijks af van dat van de proefpersonen, respectievelijk hun ouders. B.4.7 Scores op de satisfactielijst Zoals dat ook het geval is in het in bijlage A beschreven onderzoek naar de satisfactie van excliënten die in reïncarnatietherapie zijn geweest, werden de proefpersonen in dit GTS onderzoek een aantal stellingen voorgelegd die betrekking hadden op een viertal in § B.3.5 beschreven categorieën. De antwoordmogelijkheden varieerden van helemaal mee eens tot helemaal niet mee eens volgens de Likert vijfpuntsschaal. De maximaal haalbare en dus meest gunstige score bedraagt 5.00. De minst gunstige score is 1.00. De hieronder vermelde scores zijn de gemiddelde scores van elf poefpersonen. Voor de categorie bejegening bij intake werd een gemiddelde score genoteerd van 4,85. Voor de categorie bejegening bij behandeling bedroeg de gemiddelde score 4,95. De categorie probleembehandeling kwam uit op 4,86 gemiddeld, terwijl voor ervaren effect 4,31 werd gescoord. B.4.8
Interviews
In de interviews, die omstreeks twee maanden na de nameting werden afgenomen, kwamen de volgende onderwerpen aan de orde: * eerdere therapieën: vier van de cliënten hadden 1,5 tot 6 jaar psychotherapie achter de rug, volgens hen zonder resultaat. Anderen meldden het gebruik van homeopathische middelen (1x), Bachremedie (1x) en Valeriaan (1x). * therapieën in de onderzoeksperiode: geen van de ondervraagden heeft in de onderzoeksperiode een andere therapie dan reïncarnatietherapie ondergaan. * therapiecontinuatie: van de volwassenen hebben allen op een na vervolgsessies ondergaan of daartoe afspraken gemaakt bij dezelfde therapeut. Bij de kinderen zijn dat drie van de zes en hebben twee anderen met de betreffende therapeuten afspraken gemaakt over een vervolg in een later stadium. * meest hinderlijke symptomen van GTS: tics worden niet altijd als de meest hinderlijke symptomen ervaren. In sommige gevallen overschaduwt de geassocieerde pathologie volledig de aan tics verbonden problemen (Van Engeland et al., 1990 p. 441). Genoemd worden aandachttekortstoornis (ADS), agressieve ontremmingen en uitbarstingen. Agressie wordt ook genoemd door Riddle et al. (1988, p.152). In het hier beschreven onderzoek bevonden zich twee cliënten die agressie-vermindering hoger aansloegen dan ticreductie. Door ouders werden genoemd: driftbuien, ontoegankelijkheid en afwijkend gedrag. Twee volwassenen proefpersonen noemden dwangmatig gedrag. Een cliënt, een doctoraalstudent, vond de effecten op de kernsymptomen minder relevant dan de door hem ervaren positieve effecten op zijn persoonlijkheid. * etiologie van GTS: gevraagd naar cliënts visie op de oorzaak of oorzaken van diens problematiek, waarbij de inmiddels opgedane therapie-ervaring een rol mocht spelen, werden genoemd: - zwangerschapsproblemen; - zware bevallingen; - een ervaren trauma in een “vorig leven”, iets buitenmenselijks, oude energieën, obsessies en problemen met het uiten va agressie, respectievelijk het onderdrukken daarvan. * publiciteit: acht cliënten of ouders van cliënten verklaarden desgevraagd een rol te willen vervullen bij het naar buiten brengen van de onderzoeksresultaten. * therapieadvies: alle cliënten (ouders van cliënten) waren van mening dat reïncarnatietherapie aan alle GTS patiënten kan worden aangeraden.
203
B.4.9 Follow-up onderzoek Een jaar na de periode van behandeling van beide onderzoeksgroepen (fase 1 en 2) zijn de in het onderzoek resterende proefpersonen nogmaals benaderd met een vragenlijst en een telefonisch interview. De vragenlijst Oordeel van de cliënt over het resultaat van reïncarnatietherapie, één jaar na afloop van de behandeling leverde gegevens op over de door cliënt of ouders van cliënt (in geval van minderjarigen) opgemerkte reductie van motorische en vocale tics. Een proefpersoon, een jongen van vijftien jaar oud, wilde niet meer aan het follow-up onderzoek meewerken, omdat hij de problemen ver achter zich heeft gelaten en niet meer herinnerd wil worden aan de periode van patiënt zijn. Uit de antwoorden op deze vragenlijst blijkt dat bij vijf proefpersonen de motorische tics grotendeels zijn verdwenen. De proefpersonen gaven als percentage voor de vermindering aan: 95, 95, 80, 80 en 60%. In twee gevallen is er sprake van vermindering van motorische tics (respectievelijk 25 en 20%). Drie proefpersonen constateerden geen wijziging in motorische tics. De wijzigingen in vocale tics wijken niet veel af van het resultaat bij motorische tics. Vijf proefpersonen gaven op: grotendeels verdwenen, met respectievelijk 90, 90, 80, 80 en 70%. Bij twee proefpersonen is er sprake van een vermindering (40 en 25%) maar drie proefpersonen hebben ter zake van vocale tics geen baat gehad bij de therapie. In een aantal gevallen zijn na afloop van de meting van het therapieresultaat extra sessies gedaan. Voor de tien proefpersonen waarvan de ticreductie hierboven is weergegeven is het gemiddelde aantal sessies 12,1, variërend van 6 tot 22. De voortgezette behandeling bij enkele proefpersonen kan een verklaring zijn voor de verdere ticreductie bij motorische tics van (gemiddeld) 39% naar 45%. B.5 Discussie In evaluatieonderzoek, bedoeld om de werkzaamheid en waarde van een therapie vast te stellen en om na te gaan of het loont geld te steken in psychotherapeutische behandelingen (Schagen, 1993, p. 156), speelt bij de beoordeling van de resultaten de omvang van de populatie een rol. Alhoewel Kraemer (1992) en Hsu (1992) stellen dat in klinisch onderzoek een populatie van twintig proefpersonen als een geaccepteerde populatieomvang kan worden beschouwd, moet toch worden betreurd dat van de bijna zestig beschikbare therapieplaatsen maar een deel is benut. Over het effect van de behandeling met reïncarnatietherapie bij degenen die zich wel hebben aangemeld kunnen hieronder enkele opmerkingen worden gemaakt. Synopsis van de resultaten. Op de Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB), ontworpen voor het meten van dwanghandelingen, bedraagt het verschil tussen de experimentele en controlegroep in de voormeting + 3,9. In de nameting is dat verschil omgebogen tot - 7 = totaal 10,9 punten. Van dit verschil wordt 3,9 punten veroorzaakt door de oplopende score in de wachtperiode van de controlegroep. Deze oplopende gemiddelde score wekt de indruk dat de proefpersonen in dit onderzoek tijdens de wachttijd in toenemende mate last hadden van obsessieve compulsieve verschijnselen: het groepsgemiddelde vertoont een stijging, die loopt van 80,6 in de voormeting, naar 84,5 in de nameting. De oorzaak daarvan is niet onderzocht. Ook opvallend is het verschil tussen mannen en vrouwen in de scores op de IDB. Voor mannelijke proefpersonen is de gemiddelde score in de nameting 94 (N = 7) en voor vrouwelijke proefpersonen 61 (N = 3). In de literatuur over de comorbiditeit van GTS en OCD symptomen zijn geen aanwijzingen voor eerder gesignaleerde verschillen tussen mannen en vrouwen in dwangverschijnselen aangetroffen. Het groepsgemiddelde van de experimentele groep in de voormeting op de IDB vragenlijst (84,5) komt dichtbij het cutting point (86) genoemd door Kraaimaat & Van Dam-Baggen (1976) als aanduiding van de grens tussen normalen en OCD patiënten. In de nameting daarentegen verschilt het groepsgemiddelde (71,5) significant met de gemiddelde score in de voormeting (84,5). De nametingscore komt nagenoeg overeen met de door Kraaimaat & Van Dam-Baggen gevonden gemiddelde score (70,5) bij normalen. Ook op de GTS symptoomlijst is een dergelijke ontwikkeling te zien: de gemiddelde score van de experimentele groep daalde van 20 naar 14, terwijl de gemiddelde score van de controlegroep
204
steeg van 18,8 naar 19,6. In de nameting van alle proefpersonen (N = 11) na afloop van hun behandeling meldden acht van de elf proefpersonen (73%) een vermindering van motorische tics. Vijf van hen gaven aan geheel of grotendeels van hun motorische tics verlost te zijn. De gemiddelde reductie van motorische tics van alle proefpersonen, één jaar na de behandeling, bedroeg 45,5%. Bij vocale tics werd eveneens door acht proefpersonen (73%) ticreductie gemeld; vijf van hen waren ten tijde van de meting geheel of grotendeels ticvrij. De gemiddelde ticreductie bij alle proefpersonen was 47,5%. De belangrijke anderen in het leven van de proefpersoon kwamen tot nagenoeg gelijkluidende oordelen over de door hen waargenomen ticreductie. Ook in de follow-up meting, een jaar na afloop van de therapiebeëindiging, werden door de proefpersonen gelijke resultaten gemeld. Dit resultaat werd bereikt in gemiddeld 12,1 sessies van gemiddeld twee uur en tien minuten. De daling van scores op de beide vragenlijsten wijst op een reductie van zowel dwangmatig gedrag als van GTS symptomen, die met name geldt voor de meerderjarige proefpersonen, die al vele jaren met hun tics door het leven gaan. De antwoorden op de met GTS samenhangende problemen, zoals het sociaal gedrag van de GTS patiënt, geven een positief beeld van het therapieresultaat. Een substantiële daling in de scores werd geboekt op de vragen over gek gevonden worden door anderen en over het gaan naar of mijden van openbare gelegenheden. Bij mensen met motorische en vocale tics is het oordeel van anderen over de goed waarneembare en opvallende bewegingen en geluiden vaak een punt van grote betekenis. Het gemiddelde waarderingscijfer (8,95) van elf proefpersonen die de therapie hebben voltooid, ligt hoger dan hetgeen ex-cliënten in het satisfactieonderzoek (zie hoofdstuk 4) als oordeel over de kwaliteit van de therapie gaven: in dat onderzoek kwam het gemiddelde waarderingscijfer uit op 7,7. Drie proefpersonen meldden een reductie in medicijngebruik van 60 tot 100%. Het effect van reïncarnatietherapie bij GTS-patiënten op motorische en vocale tics, alsmede op dwangverschijnselen, biedt gezien de scores op de vragenlijsten en de door proefpersonen of ouders van proefpersonen/kinderen gemaakte opmerkingen, een hoopgevend beeld voor mensen met GTS. Het resultaat bij deze weliswaar kleine populatie maakt voortgezet, grootschaliger onderzoek gewenst, met name naar de psychische factoren in GTS. Dat is niet alleen gewenst gezien de resultaten van dit onderzoek, maar ook in verband met de onduidelijkheid van de herkomst van tics. Ten aanzien van de genetische aspecten schrijven Van Engeland et al. (1990) dat ‘onderzoek bij identieke (monozygote) tweelingen ook de invloed van niet-genetische factoren belichten. De concordantie bij identieke tweelingen is 53% tegen 8% bij niet-identieke tweelingen’ (p. 443). Deze auteurs wijzen ook op omgevings-, ontwikkelings- en psychische factoren, die met name op de ernst van de symptomatologie invloed kunnen hebben (ibid., p.443). Voor verder onderzoek is de steun en medewerking van Tourette-patiënten zelf en van hun patiëntenvereniging onontbeerlijk. Vergelijkbaar onderzoek. In de literatuur over de behandeling van GTS-patiënten met reguliere interventietechnieken zijn de berichten over onderzoek en over positieve behandelresultaten schaars. Dat weinig positieve resultaten worden gemeld komt overeen met de heersende opvatting dat hier sprake is van een moeilijk behandelbaar syndroom en van een ‘often lifelong neuropsychiatric disorder’ (Chase, Friedhoff & Cohen, 1992, p.xv). Evers et al. (1994) beschrijven de behandeling van een patiënte met gedragstherapie. ‘in deze gevalsbeschrijving wordt een patiënte met het syndroom van Gilles de la Tourette besproken, die frequent moest braken omdat zij misselijk makende gedachten had’ (p 262). De auteurs komen tot de conclusie dat ‘bij de analyse van de symptomen van GTS ook de cognitieve aspecten van de symptomen in ogenschouw dienen te worden genomen. Dit maakt het mogelijk om te komen tot een specifieke strategie die het meeste aansluit bij het idiosyncratische karakter van de klacht’ (ibid., p. 269). Cath et al. (1997) doen verslag van een onderzoek bij tien GTS patiënten naar mental play, dat ‘refers to the occurrence of repetitive, seemingly useless impulses, thoughts or images, mostly not unpleasant in their nature. It often appears to be intended as pastime, and includes usual auditory, cognitive, word and/or number games’ (p. 543). Ook de relatie tussen GTS en OCD (obsessive compulsive disorder) is onderzocht en wel Frankel, Cummings, Robertson et al. (1986). Een van
205
hun conclusies is dat ‘OCD and GTS share many clinical features, such as early onset, waxing and waning course, life-long duration, and occurrence in the same families’ (p. 380). Ook Leckman et al. (1994) hebben zich beziggehouden met onderzoek naar de comorbiditeit van OCD en GTS. De resultaten van dit onderzoek zijn in § 5.2 gemeld. Bij hun onderzoek maakten zij gebruik van ‘the self report version of the Yale Global Tic Severity Scale and the Yale Brown Obsessive Compulsive Dosorder Scale (ibid., p. 676). Een gevalsbeschrijving is van Hoogduin, Cazemier & Verdellen (1995, pp. 31 e.v.). Zij hanteerden een behandelprotocol bestaande uit exposure aan de “premonitory sensations” en responspreventie (het niet uitvoeren van de tics). Na tien zittingen schatte de patiënt de verbetering op 30%, terwijl zijn partner op 15% verbetering uitkwam. Hoogduin (1995) maakt melding van een verslag van patiënt Bliss uit 1980 en concludeert: ‘tics zijn niet langer onwillekeurig’ (p. I). Ook in de People’s Republic of China zijn (23) GTS patiënten gevolgd voor en na verschillende behandelmethodes, zoals ‘acupuncture, penicilin, anti-anxiety drugs and herbal mixtures’(Lieh Mak et al., 1992). In dit onderzoek reageerden twaalf patiënten goed op de behandeling, hoewel elf na de behandeling nog tics hadden (ibid., p. 282). Ook onderzoek naar het effect op de tics met medicatie is veelbeschreven, onder anderen door Mueller & Aminoff (1982) met ‘long term neuroleptic drug treatment’(p. 191), en Mesulam & Petersen (1987), die dopamineblokkerende agents aanbevelen (p. 1832). Er is geen evaluatieonderzoek bekend van andere vormen van psychotherapie bij groepen GTS patiënten, waarbij dezelfde vragenlijsten zijn gebruikt. Daarom kan geen vergelijking worden gemaakt. Dat is wel het geval met het in bijlage A beschreven onderzoek ten aanzien van het gedeelte satisfactievragen dat ook is gesteld in het NcGv-onderzoek, beschreven door Kooi & Donker (1991). Voor de categorie bejegening bij intake was het gemiddelde cijfer 4,8 (in dit onderzoek 4,85). In de categorie bejegening bij behandeling 4,5 (in dit onderzoek 4,95). In de categorie ervaren effect werd 4,3 gescoord (hier eveneens 4,3). Beperkingen van het onderzoek. De omvang van de beginpopulatie (N = 21) en het gedeelte ervan waarmee het evaluatieonderzoek is beëindigd (N = 11) is dermate dat geen generaliseerbare conclusies aan het gevonden effect van reïncarnatietherapie kunnen worden ontleend. Om dezelfde reden is afgezien van statistische toetsing, die aan waarde verliest naarmate de populatie kleiner is. De reden dat zo weinig GTS patiënten zich hebben aangemeld is slechts vast te stellen als bij de niet aangemelde patiënten geïnformeerd is naar de reden van hun afzijdigheid. Het geringe aantal aanmeldingen heeft onder meer te maken met het kleine budget voor een grootschalige wervingscampagne. Ook van invloed op het aantal aanmeldingen kan zijn geweest het feit dat de vereniging van GTS patiënten het plaatsen van een artikel in haar Tourette Gazet over het aanstaande onderzoek heeft geweigerd, waardoor de 750 aangesloten leden via dat medium niet werden bereikt. Evenmin bevorderlijk voor deelname aan een evaluatieonderzoek met een vorm van psychotherapie is de in de Nederlandse gezondheidszorg heersende opvatting over het syndroom, zoals verwoord in § B.2. Die opvatting komt tot uiting in de stelling van Hoogduin, Cazemier & Verdellen (1995, p.32): ‘de behandeling van het syndroom wordt in Nederland gedomineerd door de veronderstelling dat op dit moment door niemand meer wordt betwist dat het syndroom van Gilles de la Tourette een neurologische, erfelijke aandoening is.’ Als deze stelling aan de GTS patiënten wordt voorgehouden zullen zij niet snel hun heil zoeken in reïncarnatietherapie. Dat de door Hoogduin et al. geformuleerde mening door niemand wordt betwist is echter onjuist. Op dit onderwerp is in § B.2.5 ingegaan. Ook het feit dat de interviews zijn afgenomen door de onderzoeker en niet door externe beoordelaars beïnvloedt de waarde van dit onderzoek. Dat deze keus is gemaakt hangt samen met de geringe financiële middelen die voor dit evaluatieonderzoek beschikbaar waren. Klinische implicaties van het onderzoek. In de gezondheidszorg gaat bij de behandeling van GTS de aandacht vooral uit naar de neurofysiologische aspecten van het syndroom. In de therapeutische benadering in reïncarnatietherapie wordt rekening gehouden met de invloed van een psychische component bij de ontwikkeling van het fenomeen tics. Die mogelijkheid wordt ook opengehouden door Azrin & Peterson (1988): ‘Tourette’s syndrome and related tic disorders are influenced greatly by psychological factors’ (p.238). Ook Cath et al. (1992, p. 542) houden rekening met een psychologische dimensie in het syndroom. Op grond van de ervaring van
206
enkele reïncarnatietherapeuten in dit onderzoek verdient het aanbeveling om aandacht te besteden aan de perinatale en prenatale fasen van de GTS patiënten en daarin de ouders van de kinderen met GTS te betrekken. Met name de moeder zal zich meestal eventuele problematische omstandigheden in die fasen kunnen herinneren. Problematisch kan zijn geweest een weerstand tegen een op dat moment ongelegen of om andere reden ongewenste zwangerschap, angst voor een herhaling van een eerder mislukte zwangerschap, angst voor een gehandicapt kind, extreme angst voor de bevalling en voorvallen die in genoemde fasen een diepe indruk hebben gemaakt en sporen hebben nagelaten (life events). Het is dan van belang om de invloed die genoemde omstandigheden hebben gehad op het ongeboren kind te onderzoeken. Door de geringe omvang van de onderzoekspopulatie leveren de resultaten van dit onderzoek geen generaliseerbare conclusies op. Wel is dit onderzoek geschikt om een indruk te krijgen van de beoordeling en analyse van de resultaten door de individuele proefpersonen zelf. De verslagen van hun meldingen over reductie van tics en OCD-symptomen kunnen worden gezien als casestudies, zoals die over de behandeling van een afzonderlijke GTS patiënt in de vakliteratuur worden gepresenteerd. Voorbeelden daarvan zijn de gevalsbeschrijvingen van MacDonald (1963), Evers et al. (1994) en van Hoogduin et al. (1995). Alhoewel deze gevalsbeschrijvingen voor de behandelpraktijk van GTS-patiënten evenmin generaliseerbare conclusies opleveren hebben zij toch waarde voor de therapieontwikkeling en voor de behandelmogelijkheden van genoemde patiënten. Dat geldt ook voor de in dit hoofdstuk gepresenteerde individuele resultaten, te beoordelen in de tabellen en in de weergegeven opmerkingen van proefpersonen op relevante vragen over het syndroom. B.6
Samenvatting
Voor een in 1995 en 1996 verricht onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen met een diagnose Gilles de la Tourette (GTS), met motorische en vocale tics als belangrijkste verschijnselen, zijn enkele advertenties en artikelen in landelijke dagbladen en tijdschriften geplaatst. Als resultaat daarvan hebben 21 personen die voldeden aan de diagnostische criteria van GTS in de DSM-IV zich gemeld voor dit evaluatieonderzoek. Zeventien van hen waren van het mannelijk geslacht, waaronder zeven minderjarige jongens. De vier aangemelde vrouwen waren allen meerderjarig. Aanmelding geschiedde door het invullen van enkele formulieren, waaronder een lijst met persoonsgegevens en de vragenlijst Inventarislijst Dagelijkse Bezigheden (IDB). Deze vragenlijst is bedoeld om de mate van de met GTS geassocieerde dwangverschijnselen vast te stellen. Aan de IDB met 32 items zijn een aantal vragen over specifieke GTS symptomen toegevoegd. Deze GTS symptoomlijst vraagt naar de aanwezigheid en frequentie van motorische en vocale tics en naar de sociale gevolgen van het syndroom voor de betrokkene. Ter zake van motorisch en vocale tics gaven negen (43%) respondenten aan dat hun tics ‘zeer ernstig’ waren, terwijl zeven (33%) de kwalificatie ‘middelmatig’ gebruikten. De 21 voor dit onderzoek aangemelde proefpersonen werden at random verdeeld over twee condities. Tien van hen kwamen door deze verdeling in de experimentele groep en kregen therapie aangeboden in de periode van april tot en met juli 1995. Elf proefpersonen kwamen als controlegroep op een wachtlijst, met de toezegging van therapie in het najaar 1995. De behandeling werd gedaan door therapeuten die lid waren van de Nederlandse Vereniging van Reïncarnatietherapeuten (NVRT). Vijf proefpersonen trokken zich om diverse redenen terug vóór het begin van de behandeling. Vijf anderen deden dat na een of enkele sessies. Elf proefpersonen hebben de behandeling voltooid overeenkomstig het bepaalde in het onderzoeksprotocol. De meting van het effect van reïncarnatietherapie heeft in drie fasen plaatsgevonden. In fase 1 kregen de proefpersonen in de experimentele groep therapie en werden de scores op de IDB en GTS symptoomlijst na afloop van hun behandeling vergeleken met die van de proefpersonen in de controlegroep. In fase 2 kregen de proefpersonen in de controlegroep therapie. Dat maakte een vergelijking tussen de scores voor en na de behandeling van de individuele proefpersonen mogelijk. Ook werden aan alle proefpersonen die de behandeling hebben voltooid enkele vragenlijsten voorgelegd om een indruk te krijgen van hun oordeel over de therapie, hun
207
tevredenheid over de behandeling en het effect, alsmede hun waardering uitgedrukt in een cijfer. Daarnaast werd een oordeel gevraagd aan een belangrijke ander in het leven van de proefpersoon. Bij alle proefpersonen werd een mondeling interview (twee maanden na de behandeling) en een telefonisch interview (één jaar na de behandeling: fase 3) afgenomen. In beide interviews werd onder meer geïnformeerd naar eventuele wijziging van de GTS symptomen en van de comorbide verschijnselen, voor zover daarvan sprake was. Het therapie-effect wordt zichtbaar bij de vergelijking van de gemiddelde scores op de IDB in de voormeting en nameting van de proefpersonen in de experimentele groep (van 84,5 naar 71,5) en van de controlegroep (van 80,6 naar 84,5). Op de GTS symptoomlijst is hetzelfde beeld te zien: de gemiddelde score van de experimentele groep gaat van 20 naar 14, terwijl die van de controlegroep gaat van 18,8 naar 19,6. Van de elf proefpersonen die de behandeling voltooiden melden acht enige tot substantiële reductie van motorische en vocale tics. Er is een grote mate van tevredenheid, zoals blijkt uit de scores op de satisfactievragenlijst, met substantiële dalingen in de scores op de maatschappelijke implicaties van het GTS syndroom, alsmede uit het gemiddelde waarderingscijfer (8,95). Ook een jaar na afloop van de behandeling blijken de effecten van de therapie nog aanwezig. De gemiddelde reductie van motorische tics bij tien proefpersonen bedraagt 45,5%. De reductie van vocale tics van tien respondenten bedraagt 47,5%. Door reïncarnatietherapeuten wordt aanbevolen bij de behandeling van Tourette patiënten psychologische factoren bij het ontstaan en het instandhouden van tics en van de comorbide verschijnselen de perinatale en prenatale perioden te betrekken. Bij kinderen met GTS kunnen de ervaringen van de ouders, met name die van de moeder in genoemde perioden, een factor zijn die aandacht verdient in de behandeling van Tourette patiënten.
208
Summary Introduction Since the last 30 years there has been a growing interest in reincarnation or past-life therapy in the western world among those who hold a philosophical orientation toward health. This orientation can be described as holistic, i.e., believing in the importance of body, mind and spirit in health (Astin, 1998). Past-life therapy is a form of psychotherapy that can be categorized as a form of complementary and alternative medicine (CAM). The therapy is based on the assumption that actual health problems may have their roots in traumatic events in so-called former lives or in prenatal or perinatal conditions. The actual problems, being a possible consequence of those former events, may be treated by regressing the patient to the event that brought about the problems in this life. In past-life theory a traumatic event usually starts with a panic reaction on a body and/or mind-threatening situation, followed by shock and dissociation, for fear of physical pain or anxiety for the consequences of the event. Because of the dissociation, the event becomes a traumatic event that cannot be integrated in the personality as a well-understood and comprehended event and remains unfinished in the unconscious. In pastlife therapy theory, the event, being unfinished, may be brought to the actual life as a scar in the “human soul” in the next incarnation. Reliving the experience and abolishing the dissociation responsible for the traumatic character, helps the client to finish the unfinished event and to accept and to integrate its meaning in the present personality. Consequently, the current symptoms in present-day life may be reduced or disappear, according to the theory of past-life therapy. In his dissertation, the author of this summary describes his 12 years of treatment outcome studies among various populations in the Netherlands and in Surinam, a former colony of the Netherlands in the northern part of South America. After a thirty-five-year career in the insurance business his interest in the therapy was raised when his attention was drawn to this form of assistance by a group of people running a school for past-life therapy (SRN: School for Reincarnation Therapy in the Netherlands). The success they claimed with treatment of psychological and chronic physical problems, as well as their urge for acknowledgement by health-care organizations enhanced the need for treatment outcome studies on past-life therapy. These studies are even more of interest because of a worldwide development of CAM therapies and because of the growing interest in CAM care in various countries, e.g., the United States (Astin, 1998, Eisenberg, Davis, Ettner et al.,1998, Konefal, 2002). Moreover, alternative medicine is held in esteem by a number of professionals in the field of psychotherapy (Kelsey, 1973, Cladder, 1983, Edelstien, 1984, Dethlefson, 1987, Weiss, 1988, Moody, 1989, Grof & Bancman, 1990, Neimann & Goldman, 1994, Weiss, 1997). In its Strategy for Traditional Medicine for 2003 - 2005 the World Health Organization (WHO) expresses its objectives ‘to help countries develop national policies on the evaluation and regulation of CAM and create a stronger evidence base on the safety, potency and quality of CAM products and practices’ (Smolkin, 2005). In the study of Unützer, Klap, Sturm et al. (2000) the number of users of CAM care in the United States is estimated at 16.5% of the respondents. In the Netherlands, a study was performed showing that 16% of the examined Dutch people made use of alternative medicine while the expectation was a fast growing number of people using CAM care (Becker, De Hart & Mens, 1997). In their study they found that 77% of the examined people agreed that it was all right that alternative medicine was available. Since many decades there has been a difference of opinion in psychotherapy about which therapy prevails (compare Luborsky, Rosenthal, Diguer et al., 2002, with Hunsley & Giulio, 2002). A general accepted idea is about the common factors of efficacy that can be found in the so-called non-specific factors, like the therapeutic relation, given attention and applied empathic attitude. The theoretical frame of references and the practical application determine the identity of the various forms of psychotherapy (Van Kalmthout & Van der Staak, 1994).
209
The development of CAM care together with questions about the identity, theoretical frame and practical application of past-life therapy gave just cause for treatment outcome studies, which the author of this dissertation started in 1991 with a satisfaction research among 400 former clients of past-life therapists in the Netherlands. To obtain a master degree in clinical psychology in 1995 the author studied the outcome of past-life therapy among a small group of patients with the syndrome of Gilles de la Tourette, with motor and vocal tics and comorbid symptoms like obsessive compulsive disorder. In 1997 and 1998 a treatment outcome study on past-life therapy was performed among patients hearing voices (auditory hallucinations). Most of these patients (67%) had a psychiatric past or received ongoing treatment for schizophrenia, borderline or another psychiatric disorder. In 2002/2003 the fourth treatment outcome study was done in Surinam under the general population treated by past-life therapists who had received training in past-life therapy in 1998. In this dissertation, the treatment outcome studies among people hearing voices and the study in Surinam are presented as the main sources. That is because in these treatment outcome studies a design was used known as the two-group randomised controlled trial (RCT). This design is also described as an experiment in which the impact of treatment is compared with a control condition, in which no services are provided (control group). An RCT enables the researcher to determine the statistical significance of the outcomes of the measured groups as a comparison between therapy and no therapy. Neither in the therapy satisfaction study, nor in the treatment outcome study among Tourette patients a statistical analysis has been made. For this reason the reports of those studies are presented in the Annexes. In this dissertation, written in order to obtain a PhD degree at the University for Humanistics in Utrecht, the Netherlands, four treatment outcome studies are presented. These studies have been done to evaluate the outcome of reincarnation therapy, as it is called in the Netherlands, or past-life therapy as it is called in English-speaking countries. The central questions in this dissertation are: 1. Is past-life therapy beneficial for patients with psychological, psychosomatic and chronic physical problems? 2. Does past-life therapy contain specific techniques that distinguishes it from other forms of psychotherapy? In this summary, a brief recapitulation will be given of the methods used and results obtained in all four studies, done in the past twelve years. The order in which the studies are presented corresponds with the order in the dissertation. In the final paragraph, Discussion, it will be analysed what conclusions may be drawn on the basis of the results and what answers have been found for the central questions in this dissertation. Treatment outcome study on past-life therapy in Surinam In 2002 and 2003, a treatment outcome study on past-life therapy was done in Surinam. Eleven past-life therapists (one psychiatrist and ten paraprofessionals, all but one females), who had been practicing the therapy for four years, participated in this study. Five of them were of Indian origin, two of African origin, while the others were of European (two) or Chinese (two) origin. From their practices, 75 clients (82% females) between 17 and 71 years of age with psychiatric and non-psychiatric problems, were randomly assigned to either a experimental or treatment condition or to a control condition. To offer a limited waiting period of one month, the protocol provided for only four once-a-week individual sessions. The people assigned to the control condition were promised to receive therapy after this one-month period. Participants, 36% of whom originated from India and 27% from Africa, had all kinds of nonpsychiatric complaints, mostly symptoms of fear, depression, relation problems and chronic physical problems. Before and after treatment, as well as before and after the waiting period, all participants filled out a questionnaire, the Symptom Check List SCL-90 (Derogatis, Rickels & Rock, 1976, translated by Arrindell & Ettema, 1986, 2003). Moreover, they were all interviewed (semi-structured interview) by students of the medical school in Paramaribo, the capital of
210
Surinam. As a follow-up study, the same procedure was repeated with people in the control condition six months after finishing treatment. Of 75 participants, 13 were excluded because of having another therapy during the period of research, because of incomplete questionnaires or for other reasons. Another 13 were dropouts before therapy started (mainly clients in the control condition), while eight stopped treatment before completion. The results refer to the remaining 41 participants, 24 in the treatment condition and 17 in the control condition. On the group scores of the SCL-90 of the participants in both conditions a statistical analysis (Mann-Whitney test) was done, which gave a very significant result (p = .001) in favour of treatment. Also, a Cohen’s d effectsize (ES) of 1.16 was calculated. The individual scores of the participants in the treatment condition showed an average of 187 (sd 71) before treatment and 113 (sd 23) after treatment, while in the waiting period the average score of the participants in that condition decreased from 216 (sd 93) to 197 (sd 84). Six months after completion of treatment, 34 participants could be traced for a follow-up interview; 38% of them claimed a total disappearance of their initial complaints, while 56% claimed a reduction of those complaints. Of all participants, 74% told the interviewers they were very satisfied with the past-life therapy as well as the therapist, while 20% was reasonably satisfied. The average appreciation figure was 8.7 on a scale from 0 to 10. This result was obtained by paraprofessionals (except one) in an average of four sessions of 155 minutes of therapy. So-called past lives came up in 60% of the treatments. No racial preference was found of clients of African origin for therapists of Indian origin. Since the participating therapists of African origin (two) only brought in a few clients into this study, no conclusion can be drawn with respect of a possible preference of clients of Indian descent for originally African therapists. Treatment outcome study on past-life therapy for people hearing voices Thirty-seven females between 12 and 77 years of age and 17 males between 15 and 63, hearing voices (auditory hallucinations), participated in a treatment outcome study on past-life therapy and were randomly assigned to either a treatment condition or a control condition. From them, 44 (79%) were in current treatment for a psychiatric disorder, mainly schizophrenia. They were offered 12 sessions after intake with 25 past-life therapists (all paraprofessionals), who had been trained at the School for Reincarnation Therapy in the Netherlands. Before and after treatment, as well as before and after the waiting period, all participants filled out the Symptom Check List SCL-90. Moreover, they were all interviewed after treatment by a psychiatrist who was responsible for the diagnoses. Of 27 participants in the treatment condition, seven dropped out before the beginning of therapy, while seven others broke off their treatment. Of 27 participants in the control condition, ten withdrew before the beginning of treatment, while three broke off treatment. The following results refer to 13 participants in the treatment condition and 14 in the control condition. Like in the treatment outcome study in Surinam, a statistical analysis (Mann-Whitney) was done on the average scores on the SCL-90 of the participants in both conditions, which showed an identical, very significant result of p = .001 in favour of treatment. A Cohen’s d effectsize (ES) of 1.40 was found. The individual scores of the participants in the treatment condition showed an average of 217 (sd 53) before treatment and 169 (sd 52) after treatment, while in the waiting period the average score of the participants in that condition increased from 236 (sd 69) to 238 (sd 59). Six months after completion of treatment of all 27 participants, the average SCL score had dropped to 162 (sd 49) for the original treatment group and to 172 (sd 57) for the original control group, which had received treatment after the waiting period. 14 Participants told the interviewer that the treatment benefited them by reducing the troubling voices or helping them to cope with these; four of them said they were not hearing voices anymore; 21 participants experienced other positive influences from the therapy. The average appreciation figure was 7.8 (scale 0 to 10).
211
The results of this efficacy study show that past-life therapy also may be beneficial for ambulant psychiatric patients in supporting and enhancing their self-esteem, as well as in reducing their troublesome voices or in helping them to cope with these voices. According to the reports of the therapists only a small part of the participants (16%) experienced a so-called past life. These therapists experienced that for people hearing voices, congruency with the ideas of a majority of these patients about the ESP-like (extra sensory perception) origin of the voices they claim to hear, is of the utmost importance for the therapeutical relation. Study on the satisfaction of ex-clients regarding treatment and results of past-life therapy Just over 400 clients (64% women) with non-psychiatric complaints were treated in 1992 by 32 past-life therapists in the Netherlands. Of them, 393 were asked to fill out a questionnaire with 18 theses on their opinion about intake, treatment and results of the treatment. The questionnaire was composed after the example of a study done among ex-clients of the RIAGG, an organization for mental health care in the Netherlands. Six specific questions about experiences with past-life therapy were added. The response rate was 85%. The questionnaires of 327 people were properly filled out and were usable for analysis. On a scale ranging from 1 (very dissatisfied) to 5 (very satisfied) the average outcome on intake, treatment and therapy result ranged between 4.8 and 4.3. In a follow-up study using a questionnaire six months later, 58% of the treated clients reported complete disappearance of their complaints or substantial reduction of those complaints. An average figure of 7.7 (scale 0 to 10) expressed the level of appreciation for therapist and therapy. A majority of people in this study experienced one or more past lives and reported a probable relation between those experiences and their present-day complaints. Treatment outcome study on past-life therapy for patients with Tourette syndrome Twenty-one patients with motor tics and vocal tics, known as Gilles de la Tourette syndrome, participated in a treatment outcome study on past-life therapy with ten past-life therapists in the Netherlands in 1995 and 1996. Seventeen patients were males (seven minors) and four were females, all adults. Nine patients (43%) indicated that their Tourette symptoms were very severe. They were randomly assigned to an experimental group, receiving immediate therapy, and to a control group as controls, receiving therapy after the waiting period. Five patients dropped out before the beginning of therapy, while five others broke off their treatment. The results refer to 11 patients with Tourette symptoms who completed therapy. One year after treatment, an overall reduction of 46% in motor tics and 48% in vocal tics was reported. The appreciation for the therapy was expressed by an average appreciation figure of 8.9 (scale 0 to 10). According to past-life therapists, in treating Tourette patients, attention should be given to psychological aspects of these patients, with special attention to their prenatal period and to the experiences, thoughts and emotions of their mother in that period. Discussion The studies presented here are treatment outcome studies without comparison with other types of psychotherapy. So the results of the studies are a comparison between therapy and no therapy. For conducting comparative treatment studies the cooperation of therapists from a different therapy school is needed. So far, that has been a problem for therapies that are considered to be complementary and alternative medicine. In the treatment outcome study with people hearing voices, as well as in the study among the general population in Surinam, the comparison between the treatment condition and the control condition was made with a statistical test (Mann-Whitney), in both studies with a very significant result (p = .001). For the sake of comparison with effect sizes (ES) in other treatment outcome studies, as can be found in publications on meta analysis in psychotherapy, an ES for past-life therapy was calculated of 1.40 (study hearing voices) and 1.16 (study in Surinam), which are competitive with effect sizes in other types of psychotherapy. It should be taken into
212
consideration that most people that start past-life therapy, ranging from 50 to 80%, have been in psychotherapy before. The initial central question in this dissertation was: does past-life therapy have a positive effect in the treatment of patients with psychological, psychosomatic and chronic physical problems? The answer may be affirmative on two grounds: 1. In the studies among the general population in Surinam as well as among people hearing voices a comparison of the average scores on the SCL-90 of both treatment and control conditions show a very significant statistical result in favour of the treatment condition. 2. Sufficient indications of successful treatments and high levels of satisfaction are found in clients reports about a reduction of individual scores on the SCL-90 and about reduction or disappearance of their complaints. The second central question in this dissertation refers to potential specific techniques that distinguish past-life therapy from other forms of psychotherapy. The best way of tracing specific techniques in any form of psychotherapy that may be responsible for treatment outcomes is by doing process research, giving an answer to the question how a therapy works. In the studies presented here only the question if therapy works can be answered. Past-life therapists claim that their assistance matches the growing need of many people for a holistic approach that is more congruent with their own values, believes and philosophical orientation toward health and life. This need was also noticed in the USA (Astin, 1998). It seems worthwhile to promote further efficacy and process study on past-life therapy and the benefits it might have for a growing number of people who need help for their psychological and chronic physical problems.
213
Personalia Ronald van der Maesen was tot 56-jarige leeftijd werkzaam in het verzekeringsbedrijf in afwisselend Nederland, Indonesië, Nederlandse Antillen en Suriname. Daarna volgde hij een opleiding tot reïncarnatietherapeut en studeerde hij klinische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij onderzocht de tevredenheid over de behandeling en de behandelresultaten bij excliënten van reïncarnatietherapie naar het voorbeeld van Cliënten over de Riagg en deed doctoraal examen klinische psychologie met een onderzoek naar de effecten van deze therapie bij patiënten met het syndroom van Gilles de la Tourette. Vervolgens deed hij onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie bij mensen die gehinderd werden door stemmen uit niet waarneembare bron (auditieve hallucinaties). In 2002 werd bij uitgeverij De Tijdstroom (Utrecht) het door hem samen met Bontenbal geschreven Handboek Reïncarnatietherapie uitgegeven Eveneens in 2002 begon hij een onderzoek naar het effect van reïncarnatietherapie in Suriname, waarbij de therapie werd gedaan door paraprofessionals die in 1998 zijn opgeleid. Op zijn initiatief is in 2003 onder auspiciën van de School voor Reïncarnatietherapie Nederland een training in reïncarnatietherapie voor psychiaters en psychotherapeuten begonnen. In de periode van januari tot december 2005 heeft hij op Curaçao een basisopleiding tot reïncarnatietherapeut verzorgd.
214
Samenvatting t.b.v. UVH Vijftien jaar wetenschappelijk begeleid onderzoek naar wat reïncarnatietherapie kan betekenen voor mensen met psychische en chronisch fysieke problemen hebben geleid tot opmerkelijke conclusies. Voor een meerderheid van de cliënten die deze therapie volgen is er na een relatief korte behandeling sprake van vermindering of verdwijning van hun klachten. Ook mensen met gewoonlijk moeilijk behandelbare problemen, zoals het horen van stemmen (auditieve hallucinaties) en het ticsyndroom (Gilles de la Tourette) hebben volgens de onderzoeksresultaten vaak baat bij de therapie. Dat geldt ook voor mensen met chronisch fysieke problemen met een, volgens de onderzoeksresultaten, veelal aanwezige en behandelbare psychische component. Gezondheidsproblemen, zowel psychisch als fysiek, zijn volgens het reïncarnatietherapiemodel symptomen van disharmonie tussen denken, voelen, lichaam én een transpersoonlijke of spirituele dimensie. Het opsporen van die disharmonie, die vaak blijkt te zijn ontstaan door een traumatiserende gebeurtenis in dit of in een vorig leven, brengt de cliënt bij de oorzaak van de disharmonie. Door hulp bij het verwerken van die gebeurtenis kunnen de klachten in het heden verdwijnen. Zeven hoogleraren van vier universiteiten hebben de tekst van dit manuscript van voldoende wetenschappelijk niveau geacht voor de promotie van de psycholoog Ronald van der Maesen tot doctor in de humanistiek (april 2006). Daarmee heeft deze therapie haar eerste wetenschappelijke erkenning verkregen.
