Evaluatie van de invoering van gelijkmatig verdeelde huisvesting bij echtscheiding of breuk
Onderzoek gesponsord door het Staatssecretariaat voor Gezinsbeleid degezinnen.be Coördinatie: Marie-Thérèse Casman
Onderzoek: Angèle César Charline Waxweiler
In samenwerking met: Dounia Chaoui Mezabi
Universiteit Luik Panel Familiale demografie, 2010
Dankwoord. Wij danken alle verenigingen en instituten die ons bijstonden bij het zoeken van respondenten voor de online vragenlijst en de kwalitatieve gesprekken. Onze dank gaat ook uit naar de professionals die de tijd namen om samen met ons stil te staan bij hun praktijken en ervaringen. Natuurlijk danken wij alle ouders die ermee akkoord gingen om ons, soms lange tijd, op bezoek te krijgen en zo te getuigen over hun praktijken, hun waarden, hun twijfels en overtuigingen. Tenslotte bedanken wij ook het team van het Staatssecretariaat voor Gezinsbeleid voor het vertrouwen en de samenwerking tijdens de realisatie van deze studie. We hopen dat onze dank vaste vorm zal krijgen in de belangstelling die dit onderzoeksrapport kan wekken wat betreft het nadenken over en het verbeteren van de praktijken in verband met deze belangrijke kwestie in de ouder-kindrelatie.
Inhoud
Inhoud Inleiding ..................................................................................................................................... 7 I. Inleiding .............................................................................................................................. 8 1. Context ........................................................................................................................... 8 2. Doelstellingen van het onderzoek .................................................................................. 9 3. Voorstelling van het onderzoeksrapport ........................................................................ 9 Methode .................................................................................................................................... 11 II. Methode ........................................................................................................................... 12 1. Inleiding ....................................................................................................................... 12 2. Kwalitatieve methode ................................................................................................... 12 3. Kwantitatieve methode ................................................................................................. 12 4. Bepalen van de steekproef............................................................................................ 12 5. Hulpmiddelen ............................................................................................................... 24 6. Analyse van de gegevens ............................................................................................. 24 7. Vragenlijst bestemd voor de ouders die al dan niet voor co-ouderschap kozen .......... 24 8. Organisatie van een focus Group ................................................................................. 24 Resultaten ................................................................................................................................. 26 I. De wet van juli 2006 ............................................................................................................. 27 1. Wat de professionals weerhouden uit de wettekst ........................................................... 27 2. De notie akkoord .............................................................................................................. 30 3. Het principe van gelijkheid .............................................................................................. 31 4. Gevolgen van de wet van 2006 ........................................................................................ 31 5. Gedwongen tenuitvoerlegging ......................................................................................... 34 6. Wat denken de professionals over de afwisselende huisvesting en de wet van juli 2006? .............................................................................................................................................. 34 6.1 Het nut van de invoering van de wet inzake de gelijkmatig verdeelde huisvesting ... 34
6.2 De wettekst zelf .......................................................................................................... 35 6.3 De gelijkmatig verdeelde huisvesting ........................................................................ 35 6.4 Conclusie .................................................................................................................... 37 II. De betrokkenen uit het gezinsrecht...................................................................................... 37 1. De rol van de advocaten ................................................................................................... 37 1.1 Vanuit het standpunt van de bemiddelaars ................................................................. 37 1.2 Het standpunt van de rechters .................................................................................... 38 1.3 Het standpunt van de advocaten ................................................................................. 38 1.4 Conclusie .................................................................................................................... 40 2. De rol van de rechter en zijn motivatie ............................................................................ 40 3. Gezinsbemiddeling ontwikkeld door de bemiddelaars .................................................... 48 III. Het gezin ............................................................................................................................ 57 1. Plaats en belang van het kind ........................................................................................... 57 2. Risico op verbreken van de band met de ouders .............................................................. 62 3. De motivaties van de ouders gezien door professionals .................................................. 63 4. Het profiel ........................................................................................................................ 64 4.1 Van de bemiddelden ................................................................................................... 64 4.2 Van de ouders die gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen .............................. 66 4.3 Conclusie .................................................................................................................... 67 IV. De onderzoeksmaatregelen ................................................................................................ 67 1.
De expertise ................................................................................................................... 67
2. Sociale burgerlijke studies ............................................................................................... 68 2.1 Het standpunt van de rechters .................................................................................... 68 2.2 Het standpunt van de justitie-assistenten ................................................................... 69 3. De politie-onderzoeken .................................................................................................... 70 4. De verhoren van kinderen door een psycholoog .............................................................. 70 5. Conclusie .......................................................................................................................... 71 V. Aandachtspunten aangehaald door de professionals uit het familierecht ............................ 72 1. Het standpunt van de bemiddelaars .................................................................................. 72
2. Het standpunt van de advocaten ....................................................................................... 73 3. Het standpunt van de rechters .......................................................................................... 73 4. Een project, de Familierechtbank ..................................................................................... 74 5. De focusgroep .................................................................................................................. 75 I. Beleving van de situatie van de echtscheiding/breuk en de huisvesting van de kinderen 78 1. De beleving van de huisvesting ........................................................................................ 78 * Kwantitatieve aspecten .................................................................................................. 78 * Kwalitatieve aspecten .................................................................................................... 78 2. De motivaties van de ouders betreffende de keuze van huisvesting ................................ 87 * Kwantitatieve aspecten .................................................................................................. 87 * Kwalitatieve aspecten .................................................................................................... 89 3. De beleving van de procedures .................................................................................... 92 4. Begeleiding door een derde .............................................................................................. 94 * Kwantitatief aspect ........................................................................................................ 94 * Kwalitatief aspect .......................................................................................................... 94 5. De ervaring met de nieuwe wetgeving ............................................................................. 99 6. Evolutie .......................................................................................................................... 101 * Kwantitatieve aspecten ................................................................................................ 101 * Kwalitatieve aspecten .................................................................................................. 103 II. Het gezin ............................................................................................................................ 104 1. Het profiel van de ouders die gelijkmatig verdeelde huisvesting toepassen .................. 104 * Kwantitatieve aspecten ................................................................................................ 104 * Kwalitatieve aspecten .................................................................................................. 104 2. Concrete organisatie ....................................................................................................... 105 * Kwantitatieve aspecten ................................................................................................ 105 * Kwalitatieve aspecten .................................................................................................. 108 3. De rol van de grootouders .............................................................................................. 114 4. De verstandhouding tussen de ouders ............................................................................ 115 * Kwantitatieve aspecten ................................................................................................ 115
* Kwalitatieve aspecten .................................................................................................. 116 5. Impact van het nieuw samengesteld gezin ................................................................. 120 III. Aandachtspunten geformuleerd door de ouders ............................................................... 123 I. Inleiding .............................................................................................................................. 125 II. Context van de scheiding en de beslissing over de huisvesting ........................................ 125 III. Evolutie ............................................................................................................................ 126 IV. Concrete organisatie ......................................................................................................... 127 V. De motivaties van de ouders gezien door de kinderen ...................................................... 128 VI. Plaats van het kind ........................................................................................................... 128 VII. Beroep op derden ............................................................................................................ 129 VIII. Beleving van de gelijkmatig verdeelde huisvesting ...................................................... 130 IX. Rol van de grootouders .................................................................................................... 132 X. Rol van de ouders .............................................................................................................. 133 XI. Nieuw samengesteld gezin ............................................................................................... 133 XII. Beleving van de nieuwe wet ........................................................................................... 134 XIII. Plannen .......................................................................................................................... 134 Conclusies ...................................................................................................................... 135 Conclusies .............................................................................................................................. 136 1. De wet van juli 2006 ...................................................................................................... 136 2. De betrokkenen uit het familierecht en de procedures ................................................... 137 3. De motivaties die leiden tot de invoering van een gelijkmatige huisvesting ................. 138 4. Het profiel van de ouders die kiezen voor gelijkmatig verdeelde huisvesting............... 138 5. Hoe de huisvesting wordt beleefd .................................................................................. 138 6. Concrete organisatie ....................................................................................................... 139 Aanbevelingen ........................................................................................................................ 140 Bibliografie............................................................................................................................. 145
Inleiding
I. Inleiding 1. Context In 1960 telde men 65.220 huwelijken en 4.589 scheidingen. In 2007 was het aantal huwelijken herleid tot 45.561 terwijl het aantal echtscheidingen was vermenigvuldigd: 30.081 scheidingen. Het is duidelijk: de praktijken op het gebied van huwelijk en scheiding zijn tijdens de voorbije decennia sterk geëvolueerd. Het aantal scheidingen is tijdens de voorbije dertig jaar verviervoudigd en blijft ook vandaag nog stijgen. De stijging in het aantal echtscheidingen die we tijdens de laatste decennia vaststellen, heeft onder meer bijgedragen tot het fenomeen dat Belle en Maubert (2006) omschreven als “nieuwe onzekerheid”. Deze is het gevolg van het uiteenspatten van de gezinscel. Volgens Casman (2007) brengt een scheiding altijd een verarming van de ex-echtgenoten met zich mee door de verdeling van de inkomsten en de materiële ontdubbeling. In alle sociale klassen heeft een scheiding meestal dezelfde sociale en wettelijke gevolgen: een verdeling van de goederen, al dan niet co-ouderschap van de kinderen, het berekenen van een eventuele alimentatie voor de ex-partner en het vastleggen van het belastingsaandeel van de kinderen. De relaties tussen de ouders maar ook tussen deze laatste en hun kinderen worden daardoor vaak veranderd. De stijging van het aantal scheidingen en de wijziging in de gezinsstructuur hebben een impact op de opvang van kinderen ten gevolge van de scheiding van hun ouders. In de praktijk wordt de keuze van verblijfplaats gemaakt op basis van objectieve elementen (beschikbaarheid van de ouders, afstand tussen woonplaats vader en moeder, kosten, …) maar ook op basis van een eerder vage en complexe notie: het belang van het kind, een notie die overigens ook in de wet is opgenomen. Maar deze notie van het belang van het kind is veranderlijk: het ouderschap over de kinderen werd immers anders uitgeoefend naargelang de maatschappelijke en ideologische context. De culturele revolutie van de jaren 70 zorgde voor een nieuwe definitie van het ouderlijk gezag terwijl in de familiale relaties een grotere democratisering plaatsvond. De notie van gelijkheid tussen mannen en vrouwen deed langzaam aan zijn intrede in het koppel; vrouwen ambieerden steeds vaker een opleiding en een beroepsloopbaan, vaders raakten meer betrokken bij het gezin, de dagelijkse opvoeding en de verzorging van de kinderen. De ouderlijke verantwoordelijkheden worden dus in zekere mate meer verdeeld. Belangrijke theoretische ontwikkelingen in de kennis van de psychologie van het kind en de pedagogie voegen ook hun invloed toe evenals het feit dat het kind uiterst centraal is komen te staan in het gezin. Beurtelingse huisvesting deed geleidelijk aan zijn intrede vanuit verschillende kanalen. In deze context is de wetgeving geëvolueerd tot de invoering in juli 2006 van de wet op de huisvesting van kinderen in geval van scheiding of breuk van de ouders. De wetgeving begeleidt zo de evoluties in de praktijken die al aanwezig waren in de maatschappij en in de mentaliteit. Deze wet bepaalt dat indien beide ouders een verzoek indienen tot co-ouderschap over de kinderen, de rechtbank dit akkoord moet bekrachtigen, behalve indien er elementen bestaan die indruisen tegen het belang van het kind en/of van beide ouders. Indien men niet tot een akkoord komt en bij gezamenlijk ouderlijk gezag onderzoekt de rechtbank prioritair de mogelijkheid om co-ouderschap te vestigen tussen de ouders. Maar daarvoor moet minstens
één van de ouders een verzoek daartoe indienen. Indien de rechter beslist over een ander type huisvesting, moet hij dat in detail motiveren. De Staatssecretaris voor Gezinsbeleid vroeg de dienst Panel Familiale Demografie, gecoördineerd door Marie-Thérèse Casman (Instituut Mens- en Sociale wetenschappen van de Universiteit Luik) om een studie uit te voeren om te komen tot een beter inzicht in de praktijk van deze wet op het ouderschap over kinderen bij scheiding of breuk. In het kader daarvan volgden ontmoetingen met een veertigtal professionals in familiaal recht en 80 ouders werden ondervraagd. Verder beantwoordden ongeveer 200 ouders een online vragenlijst. 2. Doelstellingen van het onderzoek Dit onderzoek beoogde verschillende doelstellingen: -
Het analyseren van de verschillende manieren waarop de huisvesting wordt georganiseerd, afwisselend, al dan niet in het kader van co-ouderschap, door de gezinnen evenals de concrete organisatiewijzen van de ouders en eventueel hun respectievelijke nieuwe gezinnen waardoor ze de financiële en praktische gevolgen kunnen beheren die eigen zijn aan de gekozen huisvestingswijze.
-
Het doen van eerste vaststellingen na de invoering van deze wet in juli 2006, om te zien wat de echte implicaties zijn op het niveau van de praktijk van de professionals en om de mening van deze laatsten hieromtrent te vragen.
-
Het maken van een stand van zaken wat betreft de voordelen en de ongemakken van deze nieuwe wetgeving, zoals ze beleefd worden door de verschillende betrokkenen, dat wil zeggen de ouders evenals de professionals die hem toepassen of daartoe bijdragen: de rechters, de gezinsbemiddelaars en de sociale partijen.
-
Een stand van zaken opmaken over hoe deze nieuwe verdeling van het ouderschap ook leidt tot unieke administratieve vragen: domiciliëring van het kind, verhouding met de school, fiscaliteit, SIS-kaart, enz.
-
Het aanbrengen van kenniselementen over het profiel van de ouders die dit type ouderschap toepassen, in termen van het socioprofessionele statuut en de gezinssamenstelling.
-
Het doen van verschillende voorstellen tot verbetering waardoor de wetgeving op het gebied van de huisvesting van kinderen beter kan worden afgestemd op de situatie van de gescheiden ouders. Daarbij worden politieke stappen om de wet te wijzigen en de administratieve mogelijkheden te verbeteren evenals de maatregelen voor de begeleiding van de gezinnen en de steun aan de ouders aangetoond.
3. Voorstelling van het onderzoeksrapport Als leidraad in ons denkproces zullen wij voor elke partij twee aspecten in het bijzonder onder de loep nemen: ten eerste het wettelijke aspect van de scheiding en het delen van de gezinshuisvesting en ten tweede de notie van het gezin en de praktische gevolgen van de beslissingen die bij het eerste aspect werden getroffen. Dit rapport bestaat uit vier delen. Het eerste omvat de voorstelling van onze methode. Het tweede bevat de voorstelling van de resultaten van dit onderzoek. Dat wordt op zijn beurt onderverdeeld in twee hoofdstukken. Het eerste heeft betrekking op de resultaten die
verkregen werden tijdens de gesprekken met professionals inzake het gezinsrecht. Het tweede behandelt de vaststellingen die voortvloeien uit de gesprekken die werden gevoerd bij de ouders en de vragenlijst die door deze laatste werd ingevuld. Het derde deel van dit rapport vermeldt de standpunten en bedenkingen van jongeren die coouderschap hebben meegemaakt. Het vierde en laatste deel van dit onderzoeksrapport wordt gewijd aan onze conclusies en het uitwerken van aanbevelingen.
Methode
II. Methode 1. Inleiding Teneinde de analyse die in dit rapport wordt voorgesteld te verrijken, werden op verschillende manieren gegevens verzameld: synthese van documenten, analyse van kwalitatieve en van kwantitatieve gegevens. Naast een presentatie van de methodes voor gesprekken en onderzoeken per vragenlijst omvat de research verschillende fasen van ontmoetingen op het terrein en de analyse ervan. Ze leidt tot het formuleren van een concluderende synthese en aanbevelingen. Elke stap in het onderzoek wordt uitgewerkt in overleg met het Begeleidend comité en in samenwerking met de Strategische cel “gezinnen”. 2. Kwalitatieve methode Dit onderzoek wordt uitgevoerd door middel van semi-directieve gesprekken1. Er vonden ontmoetingen plaats met drie hoofdtypes van betrokkenen. Enerzijds de experts en professionals die in diverse contexten in contact staan met de ouders in scheiding die proberen hun leven als ouder te organiseren evenals administratieve professionals die de steeds complexer wordende administratieve situaties in goede banen moeten leiden. Het tweede type betrokkene bestaat uit de ouders, namelijk de mensen die de situatie van de scheiding doormaken en zoeken naar een verdeling van de tijd van de kinderen onder de twee “nieuwe” gezinswoningen. De gesprekken met de ouders namen een uur tot anderhalf uur in beslag en werden vooral thuis gehouden. Tenslotte hebben we ook jongvolwassenen ontmoet die co-ouderschap hebben meegemaakt. Net zoals voor de ouders duurden de gesprekken gemiddeld anderhalf uur en werden ze hoofdzakelijk thuis gehouden. 3. Kwantitatieve methode Het kwantitatieve onderzoek wordt uitgevoerd door middel van een vragenlijst. Wat het methodologische aspect betreft bestaat het onderzoek via vragenlijst erin een aantal respondenten een reeks vragen te stellen met betrekking tot hun sociale, professionele of familiale situatie en hun kennis van een evenement of van een probleem. Het doel van deze methode is het verwerven van kennis over een populatie op zich: de omstandigheden en levenswijze, gedrag, waarden of standpunten. In ons onderzoek kunnen we geen rekening houden met representativiteit daar de middelen die beschikbaar waren voor het uitvoeren van deze studie het niet mogelijk maakten een voldoende grote en representatieve steekproef van de populatie te verzamelen. 4. Bepalen van de steekproef Het onderzoeksteam ontmoette een steekproef van in het totaal 119 mensen. Deze steekproef bestond uit betrokkenen en bevoorrechte getuigen van de problematiek van de huisvesting van de kinderen bij scheiding/breuk van de ouders.
1
“Kwalitatieve studiemethode gebaseerd op het uitvoeren van individuele of collectieve gesprekken waarbij de onderzoeker enkel de thema’s bepaalt die behandeld moeten worden zonder echter gerichte vragen te stellen.”
4.1 Beschrijving van de kwalitatieve steekproef * De steekproef van de professionals - 11 rechters in scheidings- en voogdijzaken; in Luik volgden ontmoetingen met een Vrederechter, een Rechter bij de rechtbank van eerste aanleg in West-Vlaanderen; een Rechter in kort geding en drie Rechters van de jeugdrechtbank; in Charleroi ondervraagden wij een Rechter bij de Jeugdrechtbank; in Bergen spraken we met een Jeugdrechter en een Rechter van het hof van beroep en tenslotte zagen we in Brussel twee Jeugdrechters. - 11 bemiddelaars in gezinszaken; in Charleroi ontmoetten we een externe bemiddelaar evenals een bemiddelend advocaat; in Luik ondervroegen we een bemiddelend advocate en twee externe bemiddelaars; in Namen antwoordden een bemiddelend advocate, een bemiddelend notaris en een externe bemiddelaarster op onze vragen; in Hasselt werd gesproken met een bemiddelend advocate en in Brussel zaken we een bemiddelend (extern) psycholoog. - 7 advocaten gespecialiseerd in gezinsrecht; drie in Luik, twee in Antwerpen, één in Namen en één in Brussel. De advocaten uit Namen en Brussel genoten ook een opleiding in bemiddeling. - We ontmoetten eveneens een ziekenfondsagent, een fiscalist, een jurist in gezinsplanning, een kinderpsycholoog gespecialiseerd in gezinsplanning, een kinderpsychiater en drie justitieassistenten. * De steekproef van ouders die deelnamen aan het kwalitatieve luik van het onderzoek Zoals blijkt uit de volgende tabel bestaat de steekproef van ouders uit 19 vaders die ook aan afwisselend co-ouderschap doen. Status ouder
Type huisvesting
Jaar scheiding
Aantal kinderen
Leeftijd kinderen op het moment van de scheiding
Provincie
Type milieu
Nieuwe gezinssamenstelling
Beroep
Vader
CO 1/2 week2
2007
1
4,5 jaar
Luik
u
ja
bediende
Vader
CO 1 week3 op 2
2003
1
5,5 jaar
Luik
u
ja
bediende
Vader
CO 1 week op 2
2006
2
14 jaar en 16 jaar
Namen
u
ja
zelfstandige
Vader
CO 1 week op 2
2007
2
11 en 13 jaar
Henegouwen
r
nee
zelfstandige
Vader
CO
2002
2
10, 13 jaar
Namen
r
ja
zelfstandige
Vader
CO 1 week op 2
2003
4
21, 18, 15, 10 jaar
Henegouwen
u
nee
bediende
Vader
CO 1 week op 2
1985
1
1 jaar
Luik
r
ja, een tweede en een derde kind
bediende
2
“CO ½ week” betekent co-ouderschap waarvan de afwisseling om de 2 tot 3 dagen gebeurt, halve week per halve week. 3
“CO 1 week op 2” betekent co-ouderschap waarvan de afwisseling week per week gebeurt.
Vader
CO 1 week op 2
2007
4
7, 11, 15 en 17
Namen
r
ja
zelfstandige
Vader
CO 1 week op 2
1997 en 2006
3
2, 4 en 7 jaar
WaalsBrabant
r
ja, opnieuw getrouwd
werkloos
Vader
CO 1 week op Z
2001
2
2 ½ jaar en 3 ½ jaar
Henegouwen
r
Ja, een tweede en een derde kind
bediende
Vader
CO 1 week op 2
2008
2
3 en 5 jaar
Henegouwen
r
nee
begunstigde van een vervangingsinkomen wegens handicap
Vader
CO 1 week op 2
2003
3
4 ½, 7 ½, 10 ½ jaar
Nijvel
u
nee
zelfstandige
Vader
CO 1 week op 2
2002
2
5 en 8 jaar
WaalsBrabant
r
nee
werkloos
Vader
CO 1 week op 2
2005
3
11, 9 en 7 jaar
Luik
r
ja
onderwijzer
Vader
CO 1 week op 2
2006
3
4, 7 en 10 jaar
VlaamsBrabant
r
nee
zelfstandige in de bouw
Vader
CO 1 week op 2
1998
1
4 jaar
VlaamsBrabant
u
ja
werkloos
Vader
CO 1 week op 2
2002
1
2 jaar
VlaamsBrabant
u
ja
arbeider
Vader
CO 1 week op 2
2008
2
8 en 10 jaar
VlaamsBrabant
r
ja
Vader
CO 1 week op 2
2005
3
7, 12 en 17 jaar
Brussel
u
ja
Rechter
25 moeders passen het co-ouderschap toe met voornamelijk een wekelijkse afwisseling. Vier van hen hanteren in werkelijkheid een stelsel van “5/9”. Het kind is niet één week op twee bij de moeder maar 9 dagen om daarna 5 dagen naar de vader te gaan. Status ouder
Type huisvesting
Jaar scheiding
Aantal kinderen
Leeftijd kinderen op het moment van de scheiding
Provincie
Type milieu
Nieuwe gezinssamenstelling
Beroep
Moeder
CO 1 week op 2
2008
2
4 en 7 jaar
Brussel
u
nee
werkzaam in een advocatenkantoor
Moeder
CO 1 week op 2
2006
1
5 jaar
Luik
u
ja
bediende in een onderzoeksdienst
Moeder
CO 1 week op 2
2008
3
14, 10 en 6 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2005
1
6 jaar
Luik
r
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2005
2
10,5 en 7,5 jaar
Henegouwen
r
ja
arbeidster
Moeder
CO 1 week op 2
2008
1
4 jaar
Luik
u
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2005
2
11 en 13 jaar
Namen
u
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2006
1
3 jaar
WaalsBrabant
u
nee
bediende
Moeder
CO per halve week
2005
3
10, 12 en 15 jaar
Namen
r
nee
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
1997
3
11,5 - 9,5 – 6,5
Luxemburg
r
nee
onderwijzeres
Moeder
CO 1 week op 2
2006
2
8, 6, 2 jaar
VlaamsBrabant
u
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2009
4
15, 13, 11 en 10 jaar
Luxemburg
r
nee
hoofdverpleegkundige
Moeder
CO 1 week op 2
2005
1
2 ½ jaar
Namen
r
ja
zelfstandige
Moeder
CO 1 week op 2
1991
2
11 en 13 jaar
WaalsBrabant
u
nee
Schooldirectrice
Moeder
CO 1 week op 2
2008
2
jonger dan 10
Luik
u
nee
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2009
2
4 en 9 jaar
Luxemburg
r
nee
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
1999
1
9 maanden
Namen
u
nee
werkloos
Moeder
CO 1 week op 2
2004
2
6 en 8 jaar
WaalsBrabant
u
ja, hertrouwd
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2002
2
3 en 5 jaar
Brussel
u
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2005
3
tussen 14 en 9 jaar
Brussel
u
ja
bediende
Moeder
CO 1 week op 2
2002
3
6, 9 en 13 jaar
Luik
r
ja
bediende
Moeder
CO 5/94
2000 en 2006
2
13 en 17 jaar
VlaamsBrabant
r
nee
bediende
Moeder
CO 5/9
2007
1
3,5 jaar
VlaamsBrabant
r
nee
bediende
Moeder
CO 5/9
2007
1
4,5 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
CO 5.9
2001
4
12, 10, 7, 4 jaar
Luxemburg
r
nee
zelfstandige
34 moeders zijn de hoofdouder van het kind. Status ouder
Type huisvesting
Jaar scheiding
Aantal kinderen
Leeftijd kinderen op het moment van de scheiding
Provincie
Type milieu
Nieuwe gezinssamenstelling
Beroep
Moeder
HO bij moeder5
2002
1
5 jaar
Luik
r
ja
bediende
4 5
Het co-ouderschap in een stelsel van 5/9 beschouwen wij als een ouderschap dat neigt naar gelijkheid.
“HO bij moeder” wijst op een hoofdverblijfplaats, hier bij de moeder, en een verblijf gedurende één weekend op twee bij de andere ouder.
Moeder
HO bij moeder
2001
2
2,5 en 1 jaar
Luik
u
ja, een derde kind
secretaresse
Moeder
HO bij moeder (dochter) en CO (zoon)
2005
2
8 en 13 jaar
Luik
u
nee
bediende ziekenfonds
Moeder
HO bij moeder
2005
1
16 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
1999
2
3 jaar en anderhalve maand
Namen
r
ja, 1 derde kind
verpleegkundige
Moeder
HO bij moeder
1998
4
24,5/23/20/14
Luik
r
ja
bediende
Moeder
HO bij moeder
2007
2
4 en 9 jaar
Luik
r
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
1975
2
4 en 6 jaar
Brussel
u
ja
werkloos
Moeder
HO bij moeder
2005
2
9 en 6 jaar
Brussel
u
ja, een derde kind
bediende
Moeder
HO bij moeder
2003
3
17, 14 en 10 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
1995
1
8 maanden
Luik
u
ja
bediende
Moeder
HO bij moeder
2001
2
3 jaar en 11 maanden
Luik
u
ja
maatschappelijk assistente
Moeder
HO bij moeder
2006
2
9 en 5 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2004
1
13 jaar
Luik
r
nee
werkloos
Moeder
HO bij moeder
2008
3
3, 5 en 9 jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2006
3
4 ½ jaar
Brussel
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2007
2
12 en 10 jaar
Brussel
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2001
3
12 en 9 jaar
Luik
r
Ja, baby op komst
zelfstandige – notaris
Moeder
HO bij moeder en daarna CO 1 week op 2
2000
2
2 ½ jaar – 2 ½ jaar
Luik
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2008
1
4 jaar
WaalsBrabant
u
nee
doctorerend onderzoeker
Moeder
HO bij moeder
2008
1
10 maanden
Luik
r
nee
arts
Moeder
HO bij moeder
2001
2
15 en 18 jaar
Brussel
u
nee
jurist
Moeder
HO bij moeder
2001
1
5 maanden
WaalsBrabant
r
ja
zorghulp
Moeder
HO bij moeder
2004
1
8 ½ jaar
Luik
r
nee
journalist / onderzoekster
Moeder
HO bij moeder
2006
2
1 jaar en 3 jaar
WaalsBrabant
r
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2007
2
3 ½ jaar en 5 ½ jaar
Brussel
r
nee
bediende/kader
Moeder
HO bij moeder
2004
1
2 jaar
Henegouwen
r
ja
bediende
Moeder
HO bij vader daarna HO bij moeder
1970
4
Tussen 9 en 12 jaar
Brussel
u
ja
werkloos
Moeder
HO bij moeder
1999
1
Minder dan een jaar
Luxemburg
r
ja
bediende
Moeder
HO bij moeder
2003
2
2 1/2 en 15 maanden
WestVlaanderen
r
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2007
2
6 en 7 ½ jaar
VlaamsBrabant
r
nee
arbeidster
Moeder
HO bij moeder
1997
3
9, 7 en 3 jaar
VlaamsBrabant
u
nee
bediende
Moeder
HO bij moeder
2000
3
15, 12 en 9 jaar
VlaamsBrabant
u
ja
bediende
Moeder
HO bij moeder 2000
2000
1
3,5 jaar
VlaamsBrabant
r
nee
zelfstandige
8 vaders leven in een situatie waarbij hun kinderen een hoofdverblijfplaats kennen. Anders dan de moeders uit onze steekproef hebben slechts twee vaders hun kinderen in hoofdouderschap. De 6 andere zijn dus wat we “weekendvaders”noemen. Status ouder
Type huisvesting
Jaar scheiding
Aantal kinderen
Leeftijd kinderen op het moment van de scheiding
Provincie
Type milieu
Nieuwe gezinssamenstelling
Beroep
Vader
HO bij vader
2003
2
7 en 8 jaar
Luik
r
ja
werkloos
Vader
HO bij vader
1992
2
4 en 6 jaar
Luik
r
ja, een derde kind
schooldirecteur
Vader
HO bij moeder
2000
2
14 en 18 jaar
VlaamsBrabant
u
nee
werkloos
Vader
HO bij moeder
2000
1
14 jaar
Brussel
u
nee
werkloos
Vader
HO bij moeder
1998
3
3 maanden, 2, 4 jaar
WaalsBrabant
r
ja, een tweede en een derde kind
maatschappelijk assistent
Vader
HO bij moeder
1992
1
2 jaar
Luik
r
ja, een tweede kind
journalist
Vader
HO bij moeder
1980
2
9 en 10 jaar
Antwerpen
u
nee
psycholoog, gezinsbemiddelaar
Vader
HO bij moeder
2001
2
1 en 5 jaar
Luik
u
nee
uitgever, zelfstandige
We kunnen vaststellen dat onze steekproef voornamelijk bestaat uit bedienden maar ook de zelfstandigen zijn goed vertegenwoordigd. Een minderheid van de ouders bestaat uit werkzoekenden. De helft van onze steekproef maakte een nieuwe gezinssamenstelling door en uit dit nieuwe paar ontstond soms één of zelfs meerdere kinderen. De andere helft kende geen nieuwe samenstelling op het moment van onze ontmoeting. We merken een lichte neiging om geen nieuw samengesteld gezin te vormen bij de moeders met kinderen in hoofdouderschap maar het betreft hier slechts een indruk en geen resultaat van een statistische analyse. De scheidingen/breuken vanaf 2006 hebben betrekking op 29 ouders uit onze steekproef. 20 daarvan passen het co-ouderschap toe. * De steekproef van jongvolwassenen die deelnamen aan het kwalitatieve luik van het onderzoek Leeftijd
Geslacht
Periode van huisvesting
Professioneel statuut
22 jaar
Vrouwelijk
3 jaar
studente
22
Vrouwelijk
10 jaar
studente
27
Mannelijk
6 maanden
werkzoekende
24
Mannelijk
2 jaar
werkzoekende
26
Vrouwelijk
1 jaar
studente
34
Mannelijk
1 jaar
bediende
25
Vrouwelijk
2 jaar
studente
30
Mannelijk
1 jaar
bediende
29
Mannelijk
2 jaar
zelfstandige
24
Vrouwelijk
2 jaar
studente
21
Mannelijk
1 jaar
student
4.2 De steekproef van de ouders die deelnamen aan het kwantitatieve luik van het onderzoek De 197 respondenten (124 Franstalig en 73 Nederlandstalig) op de vragenlijst zijn voornamelijk vrouwen; zij maken twee derden van onze steekproef uit vermits er 134 vrouwen zijn (68,02%) ten opzichte van 63 mannen (31,98 %). Verdeling mannen en vrouwen Man Vrouw Wat de leeftijd van onze respondenten betreft, zien we dat de meerderheid (iets minder dan 80%) tussen de 30 en 50 jaar oud is, 80 zijn er immers tussen 30 en 40 jaar oud, 75 zijn 40 tot50 jaar oud en slechts 9 van de ouders die op de vragenlijst antwoordden, was tussen de 20 en 30 jaar oud. Leeftijddistributie
Oorspronkelijk was het gekozen type ouderschap het co-ouderschap voor 43% van de respondenten (85). 40% koos voor een formule waarbij de kinderen voornamelijk bij hen werden ondergebracht (79), dat wil zeggen het merendeel van de tijd. Tenslotte koos 9% van de respondenten (18) voor een systeem waarbij de kinderen niet het merendeel van de tijd bij hen werden ondergebracht. Types aanvankelijk ouderschap -
Co-ouderschap
-
Een formule waarbij de kinderen het meest bij u verblijven
-
Een formule waarbij de kinderen niet het meest bij u verblijven
-
Andere
Onze steekproef is verdeeld over de provincies Luik, Henegouwen, Namen, Brussel, West- en Oost-Vlaanderen, Vlaams- en Waals-Brabant, Limburg en tenslotte Luxemburg. Provincie
Aantal respondenten
Luik
31
Henegouwen
20
Namen
15
Brussel
30
Oost-Vlaanderen
15
West-Vlaanderen
13
Waals-Brabant
12
Vlaams-Brabant
23
Limburg
5
Luxemburg
5
Aantal respondenten per provincie Luik – Henegouwen – Namen – Brussel – Oost-Vlaanderen – West-Vlaanderen – WaalsBrabant – Vlaams-Brabant – Antwerpen – Limburg – Luxemburg Slechts 9 personen uit onze steekproef hebben een diploma onder het hoger middelbaar onderwijs. De meeste mensen hebben een diploma hogere (79) of universitaire (53) studies of zelfs meer (14). Distributie per diploma in % Lager – Lager middelbaar – Hoger middelbaar – Hoger onderwijs – Universiteit – Postuniversitair
We merken op dat de respondenten personen lijken te zijn met een hoog opleidingsniveau, wat waarschijnlijk de nodige invloed heeft. We zullen daarmee rekening moeten houden bij de interpretatie van onze resultaten. De helft van de respondenten die een beroep uitoefenen, zijn bedienden (99 personen). Bijna een derde van hen werkt als middenkader (40), hoger kader (18) of heeft een vrij beroep (21). Distributie professionele statuten Andere – Hoger kader/Zelfst. – Middenkader Bediende – Handelaar/vakman – Arbeider/landbouwer We stellen vast dat de meeste respondenten voor 2006 gescheiden zijn, dus voor het van kracht worden van de wet op het co-ouderschap. Van de 118 personen die voor 2006 scheidden, kozen er 46 voor een gelijkwaardig coouderschap (40%). Bijna 50% van de mensen die voor 2006 gescheiden zijn, koos voor deze formule. We kunnen veronderstellen dat de wetswijziging geen belangrijke impact heeft gehad op de keuze van opvangregeling. Jaar van de scheiding
Frequentie
%
Voor 2006
118
59,90
Na 2006
77
39,09
Ten opzichte van een eventuele gezinswedersamenstelling leeft iets meer dan de helft van onze respondenten alleen (107) en zijn ze alleenstaand. De overige 45% is een echtpaar (21) of woont samen (69). Burgerlijke stand na scheiding Alleenstaand – Samenwonend – Niet samenwonend De meeste scheidingen hadden betrekking op gezinnen met 1 tot 2 kinderen. 70 scheidingen hadden betrekking op één kind, 90 op twee kinderen. De grote gezinnen met meer dan 3 kinderen lijken minder gevallen van scheiding te kennen. Deze vaststelling kan verklaard worden door de sociodemografische kenmerken van onze samenleving (bruto geboortecijfer van 1,17%)6. Aantal gescheiden echtparen ten opzichte van het aantal kinderen Aantal kinderen
4.2 Selectiecriteria Het onderzoeksteam wou de diversiteit van de steekproef optimaliseren. Daarom werd aandacht besteed aan het respecteren van geografische criteria, rekening houdend met provincie, gewest (Vlaams, Waals en Brussels gewest) evenals het niveau van verstedelijking (landelijk of stedelijk milieu). Er werden vijftien Nederlandstalige personen ontmoet. 6
Bron: Eurostat, Europese Commissie, 2008.
Het opleidings- en socioprofessionele niveau van de ontmoete personen die een scheiding doormaakten of doormaken wordt ook in aanmerking genomen. Deze verschillende criteria moeten het mogelijk maken om een gediversifieerde steekproef te verkrijgen. In een kwalitatieve aanpak zoals deze en gezien de omvang van de steekproef, is het niet nuttig noch haalbaar om vaste criteria aan te houden wat de proportionaliteit betreft. Zo mikken we niet op een statistische representativiteit maar waken we er wel over dat elke categorie van mogelijk relevante personen wordt in aanmerking genomen om verschillende denkpistes te ontwaren.
4.3 Methodes voor contact en publiciteit rond de vragenlijst bij de ouders De deelnemers werden op verschillende manieren uitgenodigd om deel te nemen aan het gesprek en/of aan de enquête: Er werd een brief gestuurd naar de directie van een honderdtal scholen om samen de verspreiding ervan te verzekeren onder de ouders van leerlingen samen met een verklarend schrijven over het onderzoek. Dit middel kende weinig reactie: twee waren positief en gaven aanleiding tot de verspreiding van de brief onder zo’n 900 ouders (5 afspraken werden via deze methode gemaakt), de twee andere antwoorden waren negatief. Er werd een groep opgericht op Facebook; deze bevat de doelstellingen van het onderzoek evenals een oproep tot getuigenissen met een beschrijving van de deelnamemogelijkheden. Er werden twee afspraken gemaakt en deze methode maakte het mogelijk om rechtstreeks naar de vragenlijst te gaan. We hebben ook een vijftigtal diverse verenigingen aangeschreven die met gezinnen werken (familiale planning, ontmoetingsruimtes, enz.) en die buiten de provincie Luik gelegen zijn om hun medewerking te vragen en een advertentie te plaatsen in hun lokalen. Een Brusselse vereniging voor gezinsplanning nam contact met ons op om te bevestigen dat het bericht werd uitgehangen en een “Ontmoetingsruimte” gaf aan dat ze onze gegevens aan bepaalde ouders zouden doorgeven. Een artikel met uitleg over het onderzoek, de doelstellingen en de deelnamemiddelen werd opgesteld en verscheen op de website van de Strategische cel “Gezinsbeleid” in een Nederlandstalige en Franstalige versie. Er werd een schrijven gericht aan de vrije PMS-centra en de centra in de Franstalige gemeenschap buiten de provincie Luik om voor te stellen mee te doen aan de affichecampagne. Er werden ook affiches verstuurd naar “Vie féminine” in Aarlen en Luxemburg evenals naar het kantoor van de krant “Le Soir” en de Union des Villes et des Communes (in Namen). Er werd een mail gestuurd naar het voltallige personeel van de Université de Liège (een dertigtal personen nam naar aanleiding van deze mail contact met ons op). Er werd een mail gestuurd naar de Université des Femmes. We namen via mail contact op met het Brusselse Gezondheidsobservatorium om een papieren bericht uit te hangen. Het Gezondheidsobservatorium van de provincie Luxemburg (dhr. de Ceulaer) en het Centre liégeois de Promotion de la santé (Mevr. Polome) werden ook
gecontacteerd evenals de directie (dhr. Demelenne) van de afdeling Preventie en Gezondheid van de provincie Luxemburg. Er werden affiches verspreid in bepaalde apotheken en praktijken van Hamoir (gelegen in een landelijke omgeving) maar ook bij een tiental OCMW’s in de regio van Luxemburg en Bergen. Er zijn diverse berichten verschenen in kranten, tijdschriften en op websites: -
Op 1 april verscheen een advertentie in Le Ligueur met de vraag deel te nemen aan het onderzoek. Via deze methode werd één persoon gevonden;
-
Er verscheen een advertentie in de Guide Social (waardoor contact werd gelegd met de verenigingssector die rond gezinnen werkt). Een coördinatiecentrum van PMS-centra nam contact met ons op;
-
Er werd een advertentie (met de vraag deel te nemen aan een gesprek) geplaatst op de intranetsite van Solidaris (Luik) waardoor we twee personen konden ontmoeten;
-
Er werd een advertentie geplaatst met de uitnodiging om op de vragenlijst te antwoorden op de intranetsite van Solidaris (Luik) en van UMNS (Brussel)
-
Er werd een advertentie geplaatst op de website famiweb.be wat aanleiding gaf tot een gesprek;
-
Er werd een advertentie geplaatst op de website jannonce.be die ook verscheen in het papieren weekblad;
-
Er is een advertentie verschenen in de krant “Le 15ème jour”, verdeeld onder het voltallige personeel van de Université de Liège en de studenten;
-
De vragenlijst is toegankelijk via een link vanop de pagina “Doctissimo”;
-
Er werd ook een advertentie geplaatst op het discussieforum “Séparation, famille, enfants, divorce” van aufemini.be evenals parents-solo.fr;
-
Tenslotte verscheen ook een aankondiging in het tijdschrift “En marche” van de Mutualités Chrétiennes.
Er werd contact opgenomen met Vie féminine dat de affiches in zijn lokalen heeft uitgehangen. Er werd een link naar de vragenlijst geplaatst op het forum “scheiding” op de site famiweb.be evenals op het ouderforum op de site van Ligueur (“je suis parent et je me pose des questions”). Er werden verschillende stappen gezet in Vlaanderen. Een e-mail met een uitnodiging tot deelname via de vragenlijst en/of via het gesprek werd verzonden naar een school voor gezinswetenschappen. Deze werd uitgehangen in hun campus en de brief die wij bijvoegden, werd verzonden naar alle oud-studenten. Een verklarende e-mail over het onderzoek werd ook verstuurd naar “Zappybaby”. Er werd een artikel geplaatst op hun Nederlandstalige maar ook op hun Franstalige homepagina.
Een e-mail over de deelname werd verstuurd naar verschillende betrokkenen die ons kunnen helpen tijdens de rekruteringsfase.7 Een advertentie op internet met een oproep tot deelname via de vragenlijst en/of het gesprek werd op verschillende fora geplaatst.8
4.4 Contacten en publiciteit rond de vragenlijst bij jongvolwassenen * E-mail verstuurd naar Claj * Advertentie geplaatst op auféminin.com (forum over relatie met ouders, schoonouders, scheiding, …) * Contact opgenomen met Paroles d’ados * Mail verstuurd naar famiweb * Mail verstuurd naar:
[email protected] * Mail verstuurd naar:
[email protected] * Contact opgenomen met vzw en-vies:
[email protected] * Mail verstuurd naar
[email protected] * Oprichting van een groep op facebook * E-mail verstuurd naar centra voor gezinsplanning in Wallonië (34 planningcentra gecontacteerd. Regio’s: Waals-Brabant, Henegouwen, Luik, Namen, Brussel) * OCMW’s gecontacteerd * Advertentie geplaatst op “vivastreet” (Luik, Charleroi, Brussel) * Advertentie geplaatst op “quicherchertrouve” * Van 27/11 tot 3/12 advertentie in de papieren versie van J’annonce.be (rubriek info en ontspanning: gezocht) * Bericht geplaatst op Twitter 7 8
[email protected];
[email protected]; secr.vlaamsbrabantenbrussel@kindengezin;
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected]@kjt.org;
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected];
[email protected].
* E-mail verstuurd naar de federatie van Franstalige studenten * Brief verstuurd naar de centra voor mentale gezondheid (via post). 35 centra in de verschillende regio’s van Wallonië en Brussel werden gecontacteerd. 5. Hulpmiddelen De gesprekken werden gevoerd met de hulp van gespreksgidsen, specifiek uitgewerkt voor elk type betrokkene. Zo stelden we verschillende gidsen op: -
Een gespreksgids voor de ex-partners, al dan niet met co-ouderschap9
-
Een gespreksgids voor rechters, gespecialiseerde advocaten, gezinsbemiddelaars en andere professionals wiens mening relevant werd geacht.10
Ze werden uitgewerkt rekening houdend met het advies van de professionele experts. Ze behandelen de voornaamste elementen die leiden tot het verwerpen of invoeren van coouderschap evenals de manier waarop deze manier van accommodatie wordt gezien of beleefd. De verschillende gespreksgidsen werden ook op voorhand gevalideerd door het Begeleidend comité. 6. Analyse van de gegevens Elk van de gesprekken gevoerd met deze personen werd geregistreerd met de toestemming van de persoon en werd uitgeschreven om als basis te dienen voor een thematische analyse. Het gaat erom de frequenties van bepaalde karakteristieken (de aangehaalde thema’s) te vergelijken. Deze methode is gebaseerd op de hypothese dat een karakteristiek vaker wordt genoemd naarmate deze belangrijker is voor de proefpersoon. We wilden ook de oordelen bestuderen die de gesprekspartner uitte, de instelling (positief of negatief) en de intensiteit ervan (analyse ter evaluatie). 7. Vragenlijst bestemd voor de ouders die al dan niet voor co-ouderschap kozen De vragenlijst11, opgesteld in overleg met het begeleidend comité en op basis van elementen die werden verzameld tijdens de eerste gesprekken met de professionals, was online toegankelijk in Nederlandstalige en Franstalige versie. De link er naartoe werd gepubliceerd op diverse advertentiesites en fora waarvan de onderwerpen van ver of dichtbij verband houden met het thema van het co-ouderschap evenals op de website van het Staatssecretariaat voor het Gezinsbeleid, voorzien van een inleidend artikel. De analyse van de gegevens heeft betrekking op twee aspecten: enerzijds het uitwerken van vaststellingen op basis van de berekening van frequenties en percentages en anderzijds het berekenen van coëfficiënten voor de correlatie tussen bepaalde variabelen. 8. Organisatie van een focus Group De resultaten van de kwalitatieve analyse van de gesprekken evenals de gegevens afkomstig uit de analyse van de kwantitatieve enquête werden tijdens een focus Group voorgesteld aan personen die gespecialiseerd zijn in echtscheidingen en de opvang van kinderen. Een vertegenwoordigster van het kabinet van het Staatssecretariaat voor het Gezinsbeleid was als 9
Zie bijlage
10
Zie bijlage
11
Zie bijlage
waarneemster aanwezig. De organisatie van deze focus Group maakte het mogelijk de resultaten van de gegevensanalyse op een dubbele manier bij te stellen. Ten eerste werd deze gevoerd met in het achterhoofd de resultaten van de analyse van de gesprekken en hoe de betrokkenen op het terrein daar tegenover stonden. Ten tweede heeft de analyse van de gesprekken de eerste conclusies verrijkt en bijgeschaafd. Deze focus group bestond uit een psycholoog-bemiddelaar en gerechtsexpert, een criminoloog in opleiding, die onderzoek verricht aan de Université de Liège en auteur is van het werk "Garde alternée: égalité des parents et intérêt de l'enfant enfin rencontrés?", een verantwoordelijke van de studiedienst van de "Gezinsbond", licentiaat politieke en sociale wetenschappen en schrijver van een sociologisch onderzoek naar het gezin rond de houding van magistraten ten opzichte van situaties waarbij het kind niet vertegenwoordigd is, een verantwoordelijke van de studiedienst van de Ligue des familles, een jeugdrechter in Luik, een juriste van de FAPéo, voorheen advocate, een onderzoekster en docente aan de Université des Femmes, een verantwoordelijke van de stichting Françoise Dolto en tenslotte een advocaat gespecialiseerd in gezinszaken. Een bijkomend doel dat werd beoogd was dat de reacties en uitwisselingen tijdens deze focus Group zouden leiden tot perspectieven wat betreft het opstellen van mogelijke aanbevelingen en concrete maatregelen om te proberen gepast te reageren op probleemsituaties en de ongemakken van het co-ouderschap.
Resultaten
Een ontmoeting met professionals: Analyse van de gesprekken Zoals we al aangaven bestaat de categorie professionals die we ontmoetten uit rechters van de Jeugdrechtbank, een Vrederechter, een rechter die in kortgeding oordeelt, een rechter van het hof van beroep, advocaten in gezinszaken en externe bemiddelaars, notarissen en advocaten. Tenslotte waren er ook justitieassistenten, een fiscalist, een ziekenbondagent, een jurist in planning, een psycholoog voor kinderen en jongeren en een kinderpsychiater die als gerechtsexpert optreedt.
I. De wet van juli 200612 1. Wat de professionals weerhouden uit de wettekst Wanneer de rechters het over de wettekst inzake de gelijkmatig verdeelde huisvesting hebben, leggen ze de nadruk op drie punten. Ten eerste moet het akkoord tussen de partijen primeren. Het lijkt alsof dat niet altijd het geval was maar momenteel zullen de rechters zich nooit verzetten tegen de keuze van de ouders. De macht van de magistraten om in te gaan tegen het akkoord van de partijen indien dat zou indruisen tegen het belang van de kinderen vormt dus eerder een symbolische dan praktische bevoegdheid. “Wanneer de ouders niet samenwonen en voor de rechtbank verschijnen, moet het akkoord over de huisvesting van de kinderen gehomologeerd worden door de rechtbank, behalve indien er elementen zijn die indruisen tegen de belangen van de kinderen” (jeugdrechter); “technisch gesproken zouden we het akkoord van de ouders kunnen afwijzen indien dat zou indruisen tegen de belangen van het kind. Maar dat is enkel in theorie zo, niet in de praktijk.” (Jeugdrechter). Een advocaat legt ons uit dat de wetgever deze maatregel getroffen heeft en de rechter er zo toe brengt het akkoord van de ouders te aanvaarden teneinde de idee te verdedigen dat de ouders het best hun situatie kunnen inschatten. “Het is toch belangrijk want er zijn nog bepaalde jeugdrechters die van mening zouden zijn dat ze een soort superieur recht hebben boven dat van de ouders en die enkel in het belang van het kind uitspraken zouden doen, zonder rekening te houden met het akkoord van de partijen.” (Advocaat) Guy Hiernaux (2006) legde het al uit tijdens zijn presentatie van de wet van juli 2006: wanneer een scheiding onvermijdelijk is, is de beste formule om de verstandhouding tussen de ouders te bevorderen. Volgens hem is niets erger voor het kind dan een pijnlijk proces tussen zijn vader en zijn moeder. Ten tweede moet de gelijkmatig verdeelde huisvesting prioritair worden onderzocht. Het is belangrijk dat in meer dan de helft van de gevallen één van de ouders dat aanvraagt of dat beiden ernaar vragen. Bijvoorbeeld wat betreft een hoofdverblijfplaats. “Bij een geschil en gezamenlijk ouderlijk gezag onderzoekt de rechtbank prioritair of het mogelijk is een gelijkmatig verdeelde huisvesting onder de ouders vast te leggen, wat betekent dat hij zijn keuze mag richten op huisvesting van het niet-gelijkmatig verdeelde type.13” (Jeugdrechter). 12
Onder de “wet van 2006” en de “wet van juli 2006” verstaan wij “de wet van 18 juli 2006 tot het bevoorrechten van een gelijkmatig verdeelde huisvesting van het kind van wie de ouders gescheiden zijn en tot regeling van de gedwongen tenuitvoerlegging inzake huisvesting van het kind”. 13
De wijze van niet-gelijkmatig verdeelde huisvesting die het meeste voorkomt in onze steekproef is de zogenaamde “klassieke” huisvesting (de helft van de vakanties en één weekend op twee).
Ten derde merken verschillende rechters op dat het niet nodig was om aan te geven dat het vonnis gemotiveerd moest zijn. Sommige hebben dat als een verwijt gezien, alsof men hen wou zeggen dat ze hun werk niet correct deden. Het bleek dat de rechters reeds de gewoonte hadden hun beslissing te motiveren. De rechters stellen deze wet voor als een aanbeveling en niet als een dwingend element. Nagenoeg alle advocaten gaan akkoord met deze voorstelling van de zaken. De gelijkmatig verdeelde huisvesting wordt prioritair onderzocht en niet systematisch opgelegd. De advocaten brengen echter enkele nuances aan wat betreft de manier waarop de magistraten de wet toepassen. Sommige beschrijven verschillende praktijken in functie van de magistraat en hebben het over “rechter per rechter” eerder dan “geval per geval”. Een advocate verklaart dat deze wet volgens haar ravages aanricht en dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting wordt opgelegd eerder dan bevoorrecht. “Het principe is standaard co-ouderschap en indien er geen co-ouderschap is, heeft men een goede reden nodig (…) in 99% van de gevallen is het coouderschap.” (Advocaat-bemiddelaarster). We schrijven dit verschil in zienswijze gedeeltelijk toe aan het fenomeen van de praktijk “rechter per rechter” dat door bepaalde advocaten wordt beschreven. We komen daar nog op terug. De elementen die de professionals vooral onthouden zijn dus het akkoord van de partijen, het prioritaire maar niet systematische onderzoek van de gelijkmatig verdeelde huisvesting en tenslotte het feit dat men hen eraan herinnert dat het noodzakelijk is om hun vonnis te motiveren. Kaderstuk 1: De wettekst HOOFDSTUK I. — Algemene bepaling Artikel 1. Deze wet regelt een aangelegenheid als bedoeld in artikel 78 van de Grondwet. HOOFDSTUK II. — Wijzigingen van het Burgerlijk Wetboek Art. 2. Artikel 374 van het Burgerlijk Wetboek, gewijzigd bij de wet van 13 april 1995, waarvan de bestaande tekst § 1 zal vormen, wordt aangevuld met een § 2, luidende : « § 2. Ingeval de ouders niet samenleven en hun geschil bij de rechtbank aanhangig wordt gemaakt, wordt het akkoord over de huisvesting van de kinderen door de rechtbank gehomologeerd, tenzij het akkoord kennelijk strijdig is met het belang van het kind. Bij gebrek aan akkoord, in geval van gezamenlijk ouderlijk gezag, onderzoekt de rechtbank op vraag van minstens één van de ouders bij voorrang de mogelijkheid om de huisvesting van het kind op een gelijkmatige manier tussen de ouders vast te leggen. Ingeval de rechtbank echter van oordeel is dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting, niet de meest passende oplossing is, kan zij evenwel beslissen om een ongelijk verdeeld verblijf vast te leggen. De rechtbank oordeelt in ieder geval bij een met bijzondere redenen omkleed vonnis, en rekening houdend met de concrete omstandigheden van de zaak en het belang van de kinderen en de ouders. » Art. 3. Artikel 387bis van hetzelfde Wetboek, ingevoegd bij de wet van 13 april 1995, wordt aangevuld met de volgende leden : « Onverminderd artikel 1734 van het Gerechtelijk Wetboek, poogt de rechtbank de partijen te verzoenen. Zij verstrekt hen alle nuttige inlichtingen over de rechtspleging en in het bijzonder over het nut een beroep te doen op de in het zevende deel van het Gerechtelijk Wetboek bepaalde bemiddeling. Indien zij vaststelt dat een toenadering mogelijk is, kan zij de schorsing van de procedure bevelen, teneinde de partijen de mogelijkheid te bieden alle nuttige inlichtingen hierover in te winnen en het bemiddelingsproces op te starten. De duur van de schorsing mag niet meer dan één maand bedragen. De rechtbank kan, zelfs ambtshalve, een voorafgaande maatregel bevelen teneinde de vordering te onderzoeken of de toestand van de partijen voor een termijn die zij vaststelt, voorlopig te regelen.
Ingeval een dergelijke vordering voor het eerst bij de jeugdrechtbank aanhangig wordt gemaakt, en behoudens overeenstemming van alle partijen en van de procureur des Konings, beslist de jeugdrechtbank over een voorlopige regeling. De zaak kan tijdens een latere zitting opnieuw worden onderzocht, op een datum die ambtshalve vastgelegd wordt in het vonnis, binnen een termijn die één jaar niet te boven mag gaan, en onverminderd een nieuwe oproeping op een vroegere datum, zoals is aangegeven in het volgende lid : De zaak blijft ingeschreven op de rol van de jeugdrechtbank tot de kinderen op wie het geschil betrekking heeft, ontvoogd zijn of de leeftijd van wettelijke meerderjarigheid hebben bereikt. In geval van nieuwe elementen, kan de zaak opnieuw voor de rechtbank worden gebracht bij conclusie of bij een schriftelijk verzoek dat wordt neergelegd bij of gericht is aan de griffie. Artikel 730, § 2, a), van het Gerechtelijk Wetboek is niet van toepassing op deze zaken. » Art. 4. In hetzelfde Wetboek wordt een artikel 387ter ingevoegd, luidende : « Artikel 387ter. § 1. Ingeval één van de ouders weigert de rechterlijke beslissingen met betrekking tot de huisvesting van de kinderen of het recht op persoonlijk contact uit te voeren, kan de zaak opnieuw voor de bevoegde rechter worden gebracht. In afwijking van artikel 569, 5°, van het Gerechtelijk Wetboek, is de bevoegde rechter degene die de niet-nageleefde beslissing heeft gewezen, tenzij de zaak inmiddels bij een andere rechter aanhangig is gemaakt, in welk geval de vordering voor deze laatste wordt gebracht. De rechter doet uitspraak met voorrang boven alle andere zaken. Behalve in geval van dringende noodzakelijkheid, kan hij onder meer : - nieuwe onderzoeksmaatregelen verrichten, zoals een maatschappelijke enquête of een deskundigenonderzoek; - een poging tot verzoening ondernemen; - de partijen voorstellen gebruik te maken van de in artikel 387bis bepaalde bemiddeling. Hij kan nieuwe beslissingen nemen met betrekking tot het ouderlijk gezag of de huisvesting van het kind. Onverminderd strafvervolging kan hij de partij die het slachtoffer is van de miskenning van de in het eerste lid bedoelde beslissing toestaan een beroep te doen op dwangmaatregelen. Hij bepaalt de aard van deze maatregelen en de nadere regels betreffende de uitoefening ervan, rekening houdend met het belang van het kind en wijst, indien hij zulks nodig acht, de personen aan die gemachtigd zijn de gerechtsdeurwaarder te vergezellen voor de tenuitvoerlegging van zijn beslissing. De rechter kan een dwangsom uitspreken om te waarborgen dat de te nemen beslissing zal worden nageleefd en, in die hypothese, stellen dat voor de tenuitvoerlegging van die dwangsom, artikel 1412 van het Gerechtelijk Wetboek van toepassing is. De beslissing is van rechtswege uitvoerbaar bij voorraad. § 2. Dit artikel is eveneens van toepassing wanneer de rechten van de partijen geregeld zijn door een overeenkomst zoals voorzien in artikel 1288 van het Gerechtelijk Wetboek. In dit geval, en onverminderd § 3, wordt de zaak bij de rechtbank aanhangig gemaakt door middel van een verzoekschrift op tegenspraak. § 3. In geval van absolute noodzaak, en onverminderd de mogelijkheid om een beroep te doen op artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek, kan bij eenzijdig verzoekschrift de toestemming worden gevraagd om een beroep te doen op de dwangmaatregelen als bedoeld in § 1. De artikelen 1026 tot 1034 van het Gerechtelijk Wetboek zijn van toepassing. De verzoekende partij moet het verzoekschrift staven met alle dienstige stukken die aantonen dat de weigerende partij daadwerkelijk werd aangemaand haar verplichtingen na te komen en dat zij zich heeft verzet tegen de tenuitvoerlegging van de beslissing. De inschrijving van het verzoekschrift is kosteloos. Het verzoekschrift wordt gevoegd bij het dossier van de rechtspleging die aanleiding heeft gegeven tot de beslissing die niet werd nageleefd, tenzij de zaak inmiddels bij een andere rechter aanhangig is gemaakt. § 4. Dit artikel doet geen afbreuk aan de internationale bepalingen die België verbinden op het vlak van de internationale ontvoering van kinderen. » HOOFDSTUK III. — Wijzigingen van het Gerechtelijk Wetboek
Art. 5. Artikel 1412, eerste lid,van het Gerechtelijk Wetboek, gewijzigd bij de wetten van 31 maart 1987 en 14 januari 1993, wordt aangevuld als volgt : « 3° wanneer de rechter artikel 387ter, tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek heeft toegepast. » Kondigen deze wet af, bevelen dat zij met ’s Lands zegel zal worden bekleed en door het Belgisch Staatsblad zal worden bekendgemaakt. Gegeven te Brussel, 18 juli 2006.
ALBERT Van Koningswege : De Minister van Justitie, Mevr. L. ONKELINX Met ’s Lands zegel gezegeld : De Minister van Justitie, Mevr. L. ONKELINX
2. De notie akkoord We hebben kort de notie van akkoord behandeld. De magistraten benadrukten daarbij het feit dat het akkoord tussen de partijen moest primeren sinds de invoering van de wet van 200614. Zo ook stelt een meerderheid van de professionals een stijging in het aantal akkoorden vast. Sommige schrijven deze vooruitgang toe aan de wet zelf terwijl anderen er een mentaliteitswijziging in zien. “Een andere vaststelling die ik deel met mijn confraters is dat ik steeds meer akkoorden moet bekrachtigen. Mij lijkt de toename van het aantal akkoorden eerder te wijten aan de evolutie in mentaliteit. Maar ook aan de wetten van 2006 en 2007 en aan het feit dat het aantal huwelijken afneemt.” (Jeugdrechter); “Er zijn steeds meer akkoorden, misschien wel omdat men niet langer op dezelfde manier leeft. Misschien ook dat de mentaliteit van de vrouwen geëvolueerd is, misschien hebben ze er genoeg van.” (Jeugdrechter); “Ik denk niet dat het feit dat de mensen met een akkoord komen in verband staat met de wet of de geest van de wet.” (Jeugdrechter) De stijging van het aantal akkoorden zou ook gedeeltelijk kunnen afstammen uit de huidige familiale context. Met of zonder scheiding, er vindt een grotere democratisering plaats in de relaties op gezinsniveau. We kunnen deze invloed ook vaststellen betreffende de wet van 2007, daar deze leidt tot het schrappen van de echtscheiding door schuld en de echtscheiding “in der minne” bevordert. Hoe dan ook, de rechters lijken steeds meer akkoorden te moeten bekrachtigen. Dit eerste doel van de wettekst lijkt dus bereikt te zijn. We leggen de nadruk op deze voorrang die wordt gegeven aan het akkoord en de toename ervan, daar volgens ons hieromtrent toch een randopmerking moet worden gemaakt. Wanneer de ouders zich bij de rechtbank aanmelden met een akkoord ter ondertekening, blijft de aanloop naar deze afspraak volledig onbekend. Er wordt geen onderzoek bevolen. Wordt in dat geval de voorrang die aan het akkoord wordt gegeven niet herleid tot het recht van de sterkste? Verlopen echtscheidingen “in der minne” werkelijk in een klimaat van verstandhouding? Of blijft justitie aan de kant staan?
14
“… Wanneer de ouders niet samenwonen en de zaak voor de rechtbank komt, moet het akkoord in verband met de huisvesting van het kind gehomologeerd worden door de rechtbank, behalve indien dat indruist tegen het belang van het kind …”
3. Het principe van gelijkheid Via de wet van 2006 bepaalt de wetgever het principe van de ouderlijke gelijkwaardigheid. We hebben bij professionals gepeild naar hun visie op deze gelijkheid tussen de ouders. Eerst en vooral moeten we het onderscheid maken tussen gelijkwaardigheid en gelijkheid. Ook al zijn ouders qua recht gelijk ten opzichte van hun kind, toch blijven ze verschillend. “Men zegt wel dat iedereen gelijk is voor de wet – we hebben allemaal dezelfde rechten en waardigheid, maar dat is het principe van de democratie, dat betekent daarom niet dat men gelijkwaardig is! En daar schuilt een semantische verschuiving, men heeft dezelfde rechten dus is men gelijkwaardig.” (Kinderpsychiater-expert) Wat de ouderlijke gelijkheid betreft, verwijzen professionals naar de investering van elke ouder in de verzorging en de opvoeding van het kind. Er komt een algemene vaststelling bovendrijven uit de gesprekken met de bemiddelaars: er zouden meer “nieuwe vaders”15 zijn dan voorheen, maar toch zijn het de moeders die de meeste taken rondom het kind op zich nemen. (Arts, verplaatsingen, school, enz.). Ook al lijkt er een mentaliteitsverandering op til te zijn, het effect ervan is dus nog niet volkomen duidelijk. We herinneren er ook aan dat de professionals meestal ouders zien voor wie de keuze van huisvesting een probleem vormt. Een gezinsbemiddelaarster legde ons uit dat wanneer de regeling gelijkwaardig was in de tijd dat het koppel nog een echtpaar was, dat vaak leidde tot een gelijkmatig verdeelde huisvesting zonder dat de ouders via de rechtbank gingen. Deze ouders zouden dus minder zichtbaar zijn voor de professionals uit het gezinsrecht. Er lijken echter bepaalde verschillen te bestaan in functie van de sociale klasse. De Jeugdrechter in onze focus Group verklaarde vast te stellen dat het concept waarbij de moeder de belangrijkste ouder was in het leven van het kind veel frequenter is in de lagen van de bevolking met een beperkt socio-economisch niveau. Kaderstuk 2: Het principe van de ouderlijke gelijkheid Gérard Neyrand (1994) beschrijft een herformulering van de ouderlijke rollen. Hij verklaart dat de hermodellering van de gezinspraktijken in zekere zin buiten de gerechtelijke praktijk plaatsvindt. Het zou de uitdrukking zijn van een diepere sociale evolutie die betrekking heeft op de maatschappelijke organisatie zelf, onder meer wat de interseksuele verhoudingen betreft. Met de stapsgewijze verandering van het maatschappelijk statuut van de vrouwen zowel op professioneel, seksueel, cultureel als reproductief vlak komt ook een nieuwe visie op de mannelijke functies. De schrijver verklaart dat in bepaalde milieus een vrouw niet langer de onbetwiste specialist is op privédomein en wat het kind betreft. Het feit dat vrouwen meer toegang krijgen tot het beroepsleven gaat ook gepaard met een grotere investering vanwege de mannen in het gezin en het familiale leven. Volgens de auteur is deze houding typisch voor personen met een vrij grote culturele bagage, ze zetten zich ten volle in voor deze nieuwe levenswijze die geleidelijk aan in steeds meer sociale milieus binnentreedt. Neyrand (1994) verklaart verder dat de nieuwe maatschappelijke statements die ten gronde lagen aan de opkomst van nieuwe waarden in de jaren 1960-1970 de basis hebben gevormd voor een alternatief voor de overheersende normen. Ze hebben een invloed gehad op de vorm en de kwaliteit van de relaties tussen mannen en vrouwen, ouders en kinderen en ze hebben bijgedragen tot het kwetsbaarder maken van de band tussen het echtpaar en binnen het gezin. Volgens de auteur nemen in 1994, het jaar waarin zijn werk werd gepubliceerd, de vrouwen nog steeds het merendeel van de verzorging en de opvoeding van de kinderen op zich in geval van een breuk. Een hoofdhuisvesting bij de vader blijft een “marginale”, "abnormale” situatie daar die nog steeds buiten de norm valt. De mannelijke predominantie op professioneel gebied en de vrouwelijke predominantie op familiaal vlak blijven bestaan. Bij scheiding wordt het belang van de vader, traditioneel gezien de specialist in de buitenwereld en het publieke gereduceerd tot de symbolische plaats die hij inneemt als naamvoerder (verwantschap) en gezag (de wet); de moeder, bewaarster van de intieme sfeer, vertolkt bij het kind de belangrijkste opvoedende rol, met fysiek en affectief contact, ook wel moederband genoemd. Neyrand (1994) verklaart dat bij bewust ongehuwde moeders hetzelfde gezinsreferentiesysteem in werking trad om de voorstanders van deze situaties te stigmatiseren. Ze werden daarbij een eigen identiteit geweigerd met het risico van een afwijking van de codes, de normen en de referenties.
4. Gevolgen van de wet van 2006 De meeste professionals die wij ontmoetten, zijn het eens over het feit dat de invoering van deze wettekst geleid heeft tot talrijke veranderingen in het gezinsrecht.
15
Deze term verwijst meestal naar een vader die meer betrokken is wat betreft huishoudelijke taken, de verzorging en de opvoeding van de kinderen.
Men beschrijft het juridische landschap als sterk veranderd. Advocaten en rechters hebben kunnen zien hoe, waar men moest pleiten in het voordeel van de gelijkmatig verdeelde huisvesting, het voortaan noodzakelijk is ertegen te pleiten indien men niet wenst dat het wordt toegepast. “Het heeft mijn praktijk helemaal veranderd. Vroeger zei men dat we moesten pleiten voor alternerende huisvesting, maar nu is het omgekeerd. Men gaat uit van alternerend ouderschap en men moet vechten wanneer men dat niet wil.” (Advocate) Sommige zien de tekst van de wet van 2006 zelfs als een achteruitgang in vergelijking met de wet van 199516. De advocaat in de focus Group nuanceert dat wel, maar verklaart toch dat de wet van 1995 interessant was daar ze een horizon bepaalde. Bovendien vroeg ze de partijen niet om de negatieve kanten van de ander te bewijzen om zich te verzetten tegen de gelijkmatig verdeelde huisvesting, hetgeen een van de gevolgen is van de tekst van 2006. “De vaders, die in het verleden stiefmoederlijk werden behandeld, zeggen nu “ik heb recht op …” en de moeders moeten aantonen dat dit recht, dat verworven is, moet worden verminderd.” (Advocaat) Een ander punt waarover de meeste rechters en advocaten het eens zijn is het feit dat het aantal aanvragen tot gelijkmatig verdeelde huisvesting sterk is gestegen. “Er komen steeds meer aanvragen, dat is duidelijk.” (Rechter bij het Hof van Beroep). Volgens de magistraten kan deze toename gedeeltelijk verklaard worden aan de hand van twee elementen. Eerst en vooral dachten vele vaders dat het voor hen niet mogelijk was om gelijkmatig verdeelde huisvesting aan te vragen. Verder vernieuwt en verjongt de magistratuur ook. “Door de jaren heen worden de magistraten die de knopen doorhakken, in eerste aanleg of in beroep, ook ouders van de “nieuwe generatie” die niet langer leven met het cliché van de vrouw aan de haard, het is vooral dat wat veranderd is.” (Rechter aan het Hof van Beroep). Een andere verklaring ligt in de belangrijke mediatisering die gepaard ging met de invoering van de wet. De boodschap werd ruimschoots verspreid onder het publiek. De pers lijkt in die tijd het bericht te hebben verspreid dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting voortaan systematisch zou worden toegepast. Dat is in welk geval wat heel wat ouders ervan onthouden hebben. Het eerste gevolg van deze informatie was dat veel professionals ouders in hun kantoor zagen binnenkomen die zeiden: “Ik wil het, dat is mijn recht!”. Soms kwam het voor, en nu nog, dat de professionals deze informatie wat moesten nuanceren. Het gaat inderdaad om een recht maar toch heeft het nut te herinneren aan de plichten die daarmee in verband staan. Indien het niet tot een akkoord komt, gaat men bovendien rekening houden met de argumenten van de ouder die dat aanvraagt; het is dus belangrijk dat anders te motiveren dan “Ik heb er recht op, punt uit”. “De informatie in de pers is niet altijd goed geweest, men leek te zeggen “dat is het principe, punt uit”. Dat is niet juist.” (Advocaat) Een tweede negatieve effect van deze media-aandacht werd belicht. Sommige ouders voelden zich verplicht om de gelijkmatig verdeelde huisvesting te eisen omdat ze, overtuigd dat het om het principe ging, zich schuldig voelden bij het idee niet in staat te zijn, geen zin of geen mogelijkheden te hebben om hun kinderen de helft van de tijd te huisvesten. “Door de mediaaandacht wordt hij een slechte vader als hij geen alternerend ouderschap aanvraagt, behalve met veel discussie en argumenten.” (Advocaat)
16
Zie bijlage
Slechts één Jeugdrechter vertrouwt ons toe het gevoel te hebben “terug te komen” van het gelijkmatig verdeelde ouderschap. Zij is de enige professional uit onze steekproef die een terugkeer vaststelt naar de meer “klassieke” huisvestingsvormen met één weekend op de twee en de helft van de vakanties. Volgens haar zien veel vaders af van het gelijkmatig verdeelde ouderschap omdat ze zich niet bewust waren van de reële last die het inhoudt om de helft van de tijd voor een kind te zorgen. De meerderheid van onze steekproef van professionals ziet een stijging in het aantal gelijkmatig verdeelde huisvestingen. “Wat de gerechtelijke beslissingen betreft, zijn er veel meer dan vroeger.” (Advocaat); “Ik denk dat ik door de wet toch meer gelijkmatige huisvestingen opdraag.” (Jeugdrechter) De rechters lijken het steeds meer toe te wijzen. Een advocaat geeft aan dat als er geen gelijkmatig verdeelde huisvesting wordt ingevoerd, er toch minstens een lang weekend is. Het komt steeds minder voor, volgens hem, dat een vader zich beperkt tot gewoon één weekend op de twee. Ze geven echter allemaal aan dat deze verandering niet van vandaag op morgen tot stand is gekomen en dat deze al voor de invoering van de wet op gang kwam. “De wet ondersteunt eigenlijk een verandering die al op til was.” (Jeugdrechter). Een minderheid van de magistraten ziet de invoering van de wet echter niet als een mogelijke vector van verandering. “We zaten niet op de wet te wachten om de gelijkmatig verdeelde huisvesting toe te kennen.” (Jeugdrechter); “Persoonlijk heeft de wet voor mij niet veel veranderd, ik was al een sterk voorstander van het co-ouderschap.” (Rechter bij het Hof van Beroep); “Er is een stijging in het aantal gevallen met alternerende huisvesting maar geleidelijk aan, niet speciaal sinds 2006” (Jeugdrechter). We merken op dat zij die van mening zijn dat de situatie niet echt veranderd is, al voorstander waren van de gelijkmatig verdeelde huisvesting en zich al ten voordele daarvan uitspraken voor 2006. Sommige professionals leggen het verband tussen de evolutie in de ouderrollen en de wet van juli 2006. Voor de ene heeft de wet een impact gehad op de mentaliteit, de andere zijn van het tegendeel overtuigd. “Een wet heeft geen invloed op de mentaliteit, dat moet ophouden. De wet loopt de mentaliteitsevolutie achterna.” (Advocaat); “Er is onbetwistbaar een echte verandering. De mensen hebben zich het principe eigen gemaakt, het is gedeeld dus ze staan er positiever tegenover, maar voor de wet stond het niet, zeker niet ten overstaan van cliënten, om te zeggen: ja, ik ben me ervan bewust dat de papa de helft van de tijd nodig heeft.” (Advocaat) Elk geval moet nog steeds afzonderlijk worden geanalyseerd, maar toch stelt de wetgever de gelijkmatig verdeelde huisvesting voor als een principe. Twee advocaten vertrouwden ons toe dat ze een positieve impact zien op conflicten. “Volgens mij is het toch belangrijk dat de wetgever zegt dat het een principe is want dat herstelt de gelijkheid en maakt het in sommige gevallen mogelijk de mensen ervan te overtuigen dat het geen zin heeft strijd te voeren omdat het de wet is. Men voert meteen een hele reeks mensen af die een conflict zouden zijn gestart waar dat geen zin heeft. Maar dat hangt af van de situatie.” (Advocaat) De toepassing van de wet kan bovendien licht verschillen van magistraat tot magistraat. "Sinds de invoering van de wet, wordt deze door bepaalde advocaten systematisch, uit principe, aangevoerd, maar ze is gewoon een gegeven als een ander. Men houdt er rekening mee maar men moet geval per geval blijven evalueren.” (Jeugdrechter); “Van sommige
rechters weet ik dat het geen zin heeft te pleiten, het wordt toch alternerende voogdij.” (Advocate). De gevolgen van de toepassing van deze wet kunnen dus verschillen, van rechter tot rechter, van arrondissement tot arrondissement, ondanks het feit dat deze wet van 2006 onder meer bedoeld was om de onvoorspelbaarheid van de gerechtelijke beslissingen te verminderen.
5. Gedwongen tenuitvoerlegging De gedwongen tenuitvoerlegging is een onderwerp dat nagenoeg niet wordt aangehaald door de professionals. In werkelijkheid wou slechts één persoon, rechter bij de Jeugdrechtbank en voorheen bij de correctionele rechtbank, het er met ons over hebben. Zij was voorstander van het feit dat de rechters vaker beroep konden doen op de gedwongen tenuitvoerlegging maar stelt vast dat ze eerder “timide” optreden op dit gebied. Zij vindt een zeer nauwkeurig vonnis een noodzaak om daartoe over te kunnen gaan. “De kern blijft positief handelen voor het gezin, onze handelingen moeten ervoor zorgen dat de ouders hun kinderen zien.” (Jeugdrechter). Deze rechter motiveert de grote belangstelling voor het onderwerp door haar ervaring in de correctionele rechtbank maar ook door de ervaring met verschillende situaties die zij identificeert als concrete gevallen van ouderlijke vervreemding die volgens haar hadden kunnen worden vermeden door beroep te doen op de gedwongen tenuitvoerlegging. De mogelijkheid van de gedwongen tenuitvoerlegging vormt misschien een oplossing die het overwegen waard is in gevallen waar het kind niet aanwezig is. We onderschrijven de vaststelling van Olivier Limet (2008) dat weinig van de ondervraagde professionals de gedwongen uitvoerlegging aanhalen als het over de wet van 2006 gaat. Het tweede deel17 van deze wet, waar de wetgever de rechter de mogelijkheid geeft om de beslissingen gedwongen te laten uitvoeren bij niet-naleving van het vonnis, zou zo vergeten kunnen raken. De auteur geeft verder aan dat dit type wet strookt met wat men een “zacht recht”18 zou kunnen noemen, hetgeen een weinig gunstige context vormt doordat de normen verplicht worden.
6. Wat denken de professionals over de afwisselende huisvesting en de wet van juli 2006? Er werden drie punten onder de loep gehouden bij het vragen van de mening van de professionals. Het betreft hier het nut van de invoering van de wettekst, een kritiek van de wettekst zelf en meer in het algemeen hun gevoelens ten opzichte van het systeem van de gelijkmatig verdeelde huisvesting. 6.1 Het nut van de invoering van de wet inzake de gelijkmatig verdeelde huisvesting Bepaalde professionals verklaarden te twijfelen aan het nut van deze wettekst. Een jeugdrechter en een vrederechter uit onze steekproef waren er zelfs volledig tegen. Voor hen 17 18
“…en tot regeling van de gedwongen tenuitvoerlegging inzake huisvesting van het kind.”
“[Vert.] Dit zachte recht (soft law) heeft geen dwingende dimensie en is dus onvermijdelijk ook een vaag recht: het recht wordt geformuleerd in termen van doelstellingen, richtlijnen of aanbevelingen en verliest zo zijn nauwkeurigheid (…). Door gebrek aan voorbeschikking hangt de betekenis van de uitspraken van het gerecht in grote mate af van de interpretatie die eraan wordt gegeven, onder meer door de rechter zelf …”. In Limet O., Parents séparés: Contraints à l’accord? Une analyse à partir de la loi de 2006 sur l’hébergement égalitaire: contexte, discours et pratiques due judiciaire face à la non-représentation d’enfants, Louvain-la-Neuve, FOPES, 2008.
heeft deze wet absoluut geen nut en ze suggereren verder dat deze moet worden afgeschaft. “Ik vind deze wet niet nodig, ze impliceert immers dat we een a priori hadden en onze beslissingen niet motiveerden.” (Jeugdrechter); “U zou kunnen zeggen dat deze wet absoluut tot niets dient. Het is een principieel verzoek voor burgers die de mogelijkheid daartoe hebben en die nog een verstandhouding hebben, anders is het al niet haalbaar.” (Vrederechter). Een derde magistrate, die nochtans voorstander is van de gelijkmatig verdeelde huisvesting, stelt ook vragen bij het belang van de invoering van de wet, ook al verklaart ze dat de wet relatief goed geformuleerd is. “Ik denk dat de tijd de zaken wel zou hebben geregeld, want de nieuwe jonge magistraten zouden automatisch voorstander zijn geweest.” (Rechter bij het hof van beroep); “Ik vind deze wet geschikt, ze laat de rechter de mogelijkheid om ruim om te springen met de basisaanbeveling.” (Rechter bij het hof van beroep). 6.2 De wettekst zelf Verschillende professionals wijzen de opstelling van de wettekst met de vinger. Zij vinden dat deze wettekst door de manier van opstellen in tegenspraak is met de analyse van geval per geval. Bovendien geven ze aan dat de kwesties hieromtrent in het gezinsrecht complex zijn. Het is dan niet mogelijk om door middel van een principe waarvan men onder bepaalde omstandigheden afwijkt te reageren. “Deze wetgeving was niet erg geschikt, volgens mij is de beste oplossing geval per geval bekijken.” (Advocaat); “Zeggen: dat is het principe en dat zijn de voorwaarden om ervan af te wijken, … dat is niet haalbaar zo. Bovendien was het principe van de gelijkmatigheid niet noodzakelijk van toepassing voor de scheiding.” (Advocate). De wet lijkt voor de meeste professionals die wij ontmoet hebben toch geschikt te zijn. De voornaamste eigenschap lijkt te liggen in het feit dat zij een zekere beslissingsvrijheid geeft aan de magistraten. “Deze wet vind ik geschikt omdat ze overeenstemt met de evolutie van het gezin in onze samenleving en van ieders rol daarin. Verder vind ik de wet ook geschikt omdat hij de rechter de mogelijkheid ruimte geeft met de basisaanbeveling. Indien de rechter acht dat het belang van het kind niet wordt gediend met deze vorm van huisvesting kan hij dat, via een motivatie van zijn beslissing, ook uitvaardigen en anders beslissen, met een motivatie natuurlijk, maar daar ligt de kern van een goed vonnis, het moet gemotiveerd worden zodat de partijen het goed begrijpen.” (Rechter bij het hof van beroep); “Deze wet is uitstekend (…) en werd al lang verwacht.” (Jeugdrechter); “De wetgever is bewust erg vaag gebleven. Hij heeft termen gebruikt die de rechter de volle mogelijkheid laten (…) ik vind de huidige opstelling van deze wet vrij goed.” (Jeugdrechter) 6.3 De gelijkmatig verdeelde huisvesting De mening van de professionals hieromtrent lijkt de manier waarop de wet wordt toegepast en de informatie wordt gegeven te beïnvloeden. Wanneer wij de professionals vragen stelden over het systeem van de gelijkmatig verdeelde huisvesting, verwezen zij allemaal naar het belang van het kind. We konden daarover zeer verdeelde meningen noteren. Sommige professionals geven aan volledig tegen deze manier van huisvesting te zijn. Zij zijn van mening dat de impact op het kind rampzalig kan zijn, daar ook de conflicten tussen de ouders zo bestendigd worden. Ze vinden dat dit systeem geen rekening houdt met het kind als mens maar het eerder als een object beschouwt. Het ideaal van het verenigde kerngezin komt ook voor in hun uitspraken, zo merkten we dat sommige het moeilijk vinden om een plaats te geven aan de nieuwe partners. “De wet lijkt de kinderen te hebben gezien als onpersoonlijke
pakjes zonder er rekening mee te houden dat de kinderen meestal als eerste tegen deze afwisselende huisvesting zouden zijn. Er worden zaken opgelegd op een moment dat al onaangenaam is.” (Vrederechter); “Wanneer er geen verstandhouding is, is het niet haalbaar, dat plaatst de kinderen in een permanente conflictsituatie die volgens mij psychologisch gezien niet gunstig is.” (Vrederechter); “Het is jammer te zien dat de vader, omdat ze aan het scheiden zijn, het alternerend ouderschap aanvraagt terwijl hij zich er nooit veel mee heeft bemoeid, hij heeft zijn werk. En dan blijkt hij plots, bij het alternerend ouderschap, een vader te zijn, soms blijkt hij zelfs een goede vader te zijn omdat er een verandering heeft plaatsgevonden, nu houdt hij zich er wel mee bezig. En de kinderen zijn helemaal ondersteboven gehaald in hun twee gezinnen en het is vaak de minnares van de vader, de nieuwe levensgezel die zich bezighoudt met de kinderen uit het eerste huwelijk." (Advocaat-bemiddelaarster). De kost van dit type huisvesting wordt aangehaald als één van de voornaamste ongemakken. “Ik zie wel een moeilijkheid in de kost die dat inhoudt.” (Externe bemiddelaar); “Het vervelende is de kost die wordt veroorzaakt door de gelijkmatig verdeelde huisvesting; elk van de ouders moet over voldoende leefruimte beschikken.” (Externe bemiddelaarster). De bemiddelaars besteden bijzonder veel aandacht aan de administratieve kwesties die zich voordoen bij de invoering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting. Ze vertrouwen ons toe dat deze problemen frequent naar voren komen tijdens de bemiddeling. Hoe gaat de kinderbijslag verdeeld worden? Welke regeling gaat men treffen om met de enige SIS-kaart te werken? Enz. Toch hoorden we ook positieve geluiden. Zo lijkt de gelijkmatig verdeelde huisvesting een hulpmiddel te zijn om de ouders te doen communiceren maar ook een middel in de strijd tegen het verbreken van de band tussen de ouders. “Dat is koren op mijn molen. Zo kunnen we strijden tegen het reigersyndroom, kinderen die maar op één poot kunnen steunen, dat is nooit goed.” (Rechter in kortgeding); “De gelijkmatig verdeelde huisvesting kan beschouwd worden als een hulpmiddel voor de dialoog tussen de ouders.” (Rechter bij de jeugdrechtbank). De rechters wijzen ons nog op een ander voordeel van de gelijkmatig verdeelde huisvesting. Ze zien er ook een zeker comfort in voor de ouders. “Eén week op de twee geeft de ouders ademruimte.” (Rechter bij de jeugdrechtbank); “Voor de ouders betekent het nu dat elk kan (…) maar ik vraag me af het ook niet gunstig is voor de ouders.” (Jeugdrechter) Sommige professionals zien een mogelijke positieve impact op de kwaliteit van de relatie tussen ouder en kind. “Op gebied van opvoeding en affectie vind ik het goed dat het kind zijn ouders in een reële situatie ziet. Ten tweede kan het ook de situatie voor het kind dedramatiseren, want anders kan het zeggen, als ik bij de ene woon en niet bij de andere, dan is dat omdat die andere mij achtergelaten heeft of schuldig is of zich er niets van aantrekt door de andere al het werk te laten doen.” (Externe bemiddelaar). Nauwelijks meer dan de helft van de ontmoete rechters sprak een positieve mening uit over de gelijkmatig verdeelde huisvesting. De advocaten uit onze steekproef zijn dan weer radicaal gekant tegen deze wijze van huisvesting. Slechts één van hen vertelt deze manier aan te bevelen aan zijn cliënten. De bemiddelaars tonen zich het meest positief over de gelijkmatig verdeelde huisvesting, ondanks de problemen met de organisatie die daaruit kunnen voortvloeien.
6.4 Conclusie Ondanks de nuances die door sommigen worden aangebracht, lijkt de algemene vaststelling een stijging in het aantal verzoeken tot gelijkmatig verdeelde huisvesting en het aantal bestaande gevallen van gelijkmatig verdeelde huisvesting te zijn. Dat gaat gepaard met een verandering in mentaliteit en gewoontes wat betreft huisvesting die al zijn intrede deed voor de invoering van de wet van 2006 en die daardoor waarschijnlijk ook werd aangemoedigd. Het nut van de wettekst wordt door sommige professionals in vraag gesteld. Hij lijkt immers niet veel meer veranderingen teweeg te brengen dan de tijd die voorbijgaat en de evolutie in de mentaliteit. De tekst van de wet op zich vormt ook een onderwerp van discussie. We merken op dat de professionals er een verschillende interpretatie van op nahouden. Voor de ene druist hij in tegen de analyse van de situatie geval per geval, voor anderen laat hij de nodige beslissingsvrijheid aan de rechter. Elke professional heeft zich, in naam van het belang van het kind, voor of tegen de gelijkmatig verdeelde huisvesting getoond. De belangrijkste genoemde negatieve kanten zijn de negatieve impact die de gelijkmatig verdeelde huisvesting zou kunnen hebben op het kind, de kost die deze veroorzaakt doordat er “twee huizen” moeten zijn en de administratieve kwesties die ermee samenhangen. De voordelen die de professionals aanhalen, zijn het feit dat deze huisvestingswijze de ouders aanzet tot communiceren, dat het ritme van één week op twee hen ademruimte geeft wanneer ze hun kind(eren) niet bij zich hebben en dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting ook de kwaliteit van de ouder-kindrelatie kan bevorderen, onder meer doordat de relatie met de vader onderhouden blijft.
II. De betrokkenen uit het gezinsrecht 1. De rol van de advocaten 1.1 Vanuit het standpunt van de bemiddelaars De bemiddelaars hebben twee verwijten ten opzichte van de advocaten. Het gaat in eerste instantie over de informatie die zij aan hun cliënt geven over bemiddeling en daarna over het feit dat zij toegang hebben tot het beroep van bemiddelaar. De bemiddelaars betreuren de uitspraken die advocaten kunnen doen over bemiddeling en bijgevolg de informatie die zij aan hun cliënten doorgeven. In dat geval wordt bemiddeling vaak bekeken als een verkwisting van tijd en geld die de advocaten een aantal cliënten afsnoept. Er heerst dus een zekere concurrentie tussen de twee beroepen. “Men heeft mij al gezegd: mijn man heeft zijn advocaat geraadpleegd en die zegt dat bemiddeling een verkwisting is van tijd en geld. Dat was een protectionistische advocaat die bang was zijn cliënt te verliezen.” (Advocaat-bemiddelaarster); “Wanneer een advocaat tegen bemiddeling is, geeft hij dat ook zo door aan zijn cliënt. Dat druist in tegen de gedragscode van de advocaten en de gedane aanbevelingen.” (Advocaat-bemiddelaarster); “Velen zijn van mening dat hun terrein geschonden wordt en dat het om broodroof gaat.” (Externe bemiddelaar). Een advocaat-bemiddelaarster geeft aan niet akkoord te gaan met deze indruk van concurrentie. Ze legt uit dat de conflicten die via bemiddeling worden opgelost niet dezelfde
zijn als deze die met procedures worden geregeld. Bovendien betekent bemiddeling niet automatisch dat de advocaat van het dossier wordt gehaald. “De conflicten die men met bemiddeling kan oplossen zijn vaak conflicten die men als advocaat niet kan beslechten (…) een advocaat stuurt niet zelden zijn cliënt naar bemiddeling waar die rol van advocaat er niet meer is. Persoonlijk schrijf ik bemiddeling voor maar de partijen beschouwen mij als adviserend advocaat of “éminence grise” en ik stuur ze op bemiddeling bij een confrater.” (Advocaat-bemiddelaarster) Een externe bemiddelaarster suggereert een oplossing voor deze concurrentie. Ze legt uit dat de rol van advocaat moet behouden blijven wanneer een akkoord moet worden opgesteld en de advocaat reeds met het dossier bezig was. De bemiddelaars stellen dan dus niet langer systematisch de akkoorden op en blijven weg van het deel van het werk dat gewoonlijk door de advocaten wordt gedaan. Het tweede punt dat breed wordt besproken door de bemiddelaars is het feit dat de advocaten bemiddelaars kunnen worden. “De toegang van de advocaten tot de bemiddeling is paradoxaal. Als advocaat verdedig ik mijn cliënt, als bemiddelaar verdedig ik de twee. Er bestaan eerdere professionele verworvenheden.” (Externe bemiddelaars). We komen hier later nog op terug in het onderdeel dat gewijd is aan de opleiding van de bemiddelaars. 1.2 Het standpunt van de rechters De rechters geven algemeen aan dat de advocaten hun cliënten moeten informeren. In verband met deze adviserende rol worden twee specifieke elementen vaak aangehaald door de magistraten. Het gaat over de visie van de advocaten op bemiddeling en het feit dat het steeds vaker gebeurt dat de partijen niet door een advocaat vertegenwoordigd worden. Ook hier wordt de houding van de advocaten ten opzichte van bemiddeling bekritiseerd. “De houding die zij aannemen ten opzichte van bemiddeling maakt me boos. Ze leggen niet uit wat dat inhoudt.” (Jeugdrechter); “Die advocaten, er bestaat een verrassende rem op bemiddeling terwijl zij zelf bemiddelaars zijn. Ik heb het erover gehad met een aantal advocaten en zij vertelden mij: iemand naar een bemiddelaar sturen is als de tak afzagen waarop je zit, als de bemiddeling succes heeft, komt er geen proces meer.” (Jeugdrechter). De rechters betreuren dat de advocaten hun cliënten weinig informatie geven en wanneer ze dat al doen, liever bemiddeling afraden. De tweede gedeelde vaststelling van de rechters uit verschillende gerechtelijke arrondissementen is dat de ouders vaker geen advocaat meehebben. “Steeds meer zien we ouders die niet vertegenwoordigd worden door een advocaat.” (Jeugdrechter); “U moet weten dat steeds minder mensen een advocaat hebben. Vroeger was er een advocaat per persoon, daarna zagen we dossiers met één advocaat. Nu zijn er veel dossiers zonder.” (Jeugdrechter). Veel zien er het effect in van de economische crisis die nog erger lijkt te worden. 1.3 Het standpunt van de advocaten Het economische criterium is sterk aanwezig in de uitspraken van de advocaten. Zo verklaren ze dat ze niet in staat zijn om bepaalde procedures te vermijden, omdat hun inkomsten dan te veel ingeperkt zouden worden. “Als u wil dat de advocaten hun werk goed doen, moet u ze betalen. Zij verkeren soms in de omstandigheden van de pro deo. Ze verkeren zelf in een
schandalige economische situatie. Als men wil dat een advocaat kan zeggen: “nee mevrouw, ik wil dat soort procedure niet voor u opstarten, gaat u dan maar elders”, dan moet men ze ontheffen van de economische verplichting.” (Advocaat) De ontmoete advocaten nuanceren de overtuiging dat zij uit gewoonte het conflict zouden aanwakkeren of zelfs in het leven roepen. Ze halen daarvoor twee argumenten aan. Het eerste is dat de advocaat vooral een woordvoerder is voor zijn cliënt. Het geven van advies en het beslechten van conflicten voor de zitting zijn niet altijd zichtbaar. “Men moet vergeten wat gezegd wordt tijdens de publieke zitting, daar is men de woordvoerder van de cliënt. Niemand weet wat er heeft plaatsgevonden in het kantoor van de advocaat, het hele voorbereidende werk.” (Advocaat-bemiddelaarster). Het tweede argument gaat erover dat de partijen niet door een advocaat vertegenwoordigd hoeven te zijn om elkaar te verscheuren. Ze zouden al in deze gemoedsgesteldheid verkeren ware het niet van de gerechtelijke dynamiek en de eventuele mogelijkheid om iets meer te krijgen dan de ander. “Volgens mij is dat niet de fout van de advocaat maar van de gerechtelijke dynamiek, ik ben ervan overtuigd dat de partijen ook zonder advocaten hetzelfde zouden doen. Indien beide partijen het systeem zouden kennen, zouden ze op zoek gaan naar de rechter om hem uit te leggen waarom ze beter zijn dan de andere.” (Advocaat); “Persoonlijk ga ik proberen om de andere niet te vernietigen tijdens het pleiten maar wat ik ook doe, toch gebeurt het omdat er echt zware gevallen zijn. Zelfs als men probeert correct te oordelen, probeert men de rechter ervan te overtuigen dat de ander minder goed is dan zijn cliënt dus uiteindelijk gebruikt men argumenten die geen lachertje zijn.” (Advocaat) Het zou dus niet zozeer de advocaat zijn die het conflict verscherpt maar eerder de dynamiek volgens dewelke de procedures verlopen. Er verschijnt nu een nieuwe beweging onder de advocaten, het gaat om het samenwerkingsrecht19. Sommige zien er een manier in om zekere druk uit te oefenen om tot een akkoord te komen. “Met twee advocaten die hetzelfde belang nastreven en wetende dat indien zij niet tot een akkoord komen de zaak zal worden doorgegeven aan een andere advocaat, dan zeg ik, waarom niet.” (Advocaat) De andere advocaten die wij hebben ontmoet, gingen er van uit dat zij reeds de voorkeur gaven aan het akkoord tussen de partijen en dat het de voorkeur wegdraagt om te bevorderen wat reeds bestaat, onder meer de bemiddeling, eerder dan nieuwe zaken op te starten zonder deze verder op te volgen. Het feit dat de klant van advocaat moet veranderen en helemaal opnieuw moet beginnen met een andere indien het niet tot een akkoord komt, zorgt ook voor problemen. “Volgens mij ligt de toekomst in de bemiddeling, veel meer dan wat men nu probeert te doen met de medewerkende advocaat.” (Advocaat-bemiddelaarster); “De cliënt heeft met die advocaat gewerkt, vertrouwt hem en omdat er geen akkoord is, zou hij een 19
Het samenwerkingsrecht heeft als eerste premisse dat de meeste geschillen met een schikking eindigen. Voor de samenwerkende advocaten spreekt het voor zich dat het verkrijgen van een schikking het expliciete doel is dat wordt nagestreefd door de partners die scheiden of uit elkaar gaan. Zoals de naam het al zegt, vereist deze praktijk een samenwerking tussen de partners en hun advocaten. Het samenwerkingsrecht in gezinszaken is een onderhandelingsproces waarbij vier personen betrokken zijn, namelijk de twee partners die scheiden of uit elkaar gaan als hoofdonderhandelaars en hun respectievelijke advocaten die hen adviseren en bijstaan. De onderhandeling met vier gebeurt altijd in een geest van samenwerking. Het doel van de samenwerkende advocaten is om zowel de uitwisselingen als de schikking te bevorderen; bij mislukking moeten deze laatste zich immers uit de zaak terugtrekken. De partners huren daarna de diensten in van twee andere advocaten om hun zaak te bepleiten indien ze voor de rechtbank moeten verschijnen.
andere moeten gaan zoeken, opnieuw beginnen en weer zijn hele verhaal uit de doeken doen.” (Advocate); “Ik denk dat ze beter bemiddeling zouden aanmoedigen dan iets nieuws proberen te ontwikkelen.” (Advocaat-bemiddelaarster). 1.4 Conclusie De bemiddelaars leggen in het bijzonder de nadruk op de concurrentie tussen de beroepen van bemiddelaar en advocaat. De mogelijkheid voor advocaten om toegang te krijgen tot de bemiddeling werd ook geviseerd door deze beroepscategorie. Het gebrek aan informatie gegeven door de advocaten ten opzichte van bemiddeling en hun pogingen om cliënten die daarin geïnteresseerd zijn te ontmoedigen, werden ook behandeld door de rechters. Er werd ook gesproken over het feit dat het aantal dossiers waarin de partijen door een advocaat worden vertegenwoordigd kleiner is dan voorheen. De advocaten benadrukken de economische moeilijkheden waarin zij verkeren en die hun actieradius inperken. Ze proberen ook hun aansprakelijkheid af te werpen wat betreft de impact van de procedures die zij opstarten op het conflict en het effect daarvan op de relaties. De mening van de advocaten wat betreft het samenwerkingsrecht is gematigd. Een minderheid zou het aanmoedigen terwijl een meerderheid van mening is dat het eerder nuttig is om bemiddeling aan te moedigen en niet de cliënt ertoe te brengen van advocaat te veranderen indien hij geen akkoord kan bereiken.
2. De rol van de rechter en zijn motivatie Wanneer het thema van de rol van de rechter wordt behandeld, worden daarbij verschillende aspecten aangehaald. Het gaat over de nieuwe rol van de verzoenende rechter, de uitspraken gedaan door de rechter, het belang van beslissingen die geval per geval worden genomen, de grote diversiteit in de jurisprudentie en tenslotte de criteria die gebruikt worden als motivatie voor gerechtelijke beslissingen. De wettekst voorziet dat de rechtbank en dus de rechter naast het beslechten van een geschil ook probeert de partijen te verzoenen door hen de nuttige informatie te geven over de procedures en het belang van de bemiddeling. In dat kader kan hij beroep doen op onderzoeksmaatregelen zoals sociale burgerlijke studies, politie-onderzoek en expertise. In functie van deze aanbevelingen kan men zich voorstellen dat de rechter in staat zou zijn om elke ouder op specifieke en aan zijn situatie aangepaste wijze te oriënteren naar een persoon die aan zijn of haar behoeften kan beantwoorden. Zo zou een ouder die op zoek is naar bijvoorbeeld juridische informatie doorgestuurd kunnen worden naar een jurist terwijl een koppel dat er niet meer in slaagt te communiceren eerder baat zou hebben bij een bemiddelaar. Maar is het wel de plaats van de rechter om te proberen te verzoenen? Bovendien worden bepaalde procedures en verzoeningsmiddelen door de partijen gebruikt om tijd te winnen in de hoop zo een feitelijke installatie in te voeren die steeds moeilijker in vraag kan worden gesteld. De rol van de rechter zou dus in plaats van zich te richten op het nemen van een beslissing eerder bestaan uit het uitvaardigen van bepaalde verzoeningsmiddelen, bijvoorbeeld bemiddeling, buiten de gerechtelijke sfeer? Volgens de Jeugdrechter aanwezig in de focus group is het niet gemakkelijk om de rol van verzoener te spelen met het oog op de gerechtelijke werkelijkheid. Zij benadrukt bovendien een gebrek aan opleiding op dit vlak. “De verplichte verzoening is mooi op papier, het is een goed idee maar in de praktijk hebben we soms 30 dossiers (…) het is erg moeilijk voor ons, die geen juristen zijn, om dit aspect van verzoening en rendement met elkaar te verzoenen.” (Jeugdrechter) “Er zijn ook problemen met de achterstand van het gerecht, de mensen die komen voor een beslissing en die we gedurende 6 maanden naar bemiddeling sturen vragen
zich af wat ze ondertussen gaan doen. Het risico bestaat dat ondertussen een feitelijke situatie ontstaat." (Jeugdrechter) Een advocaat benadrukt het gebrek aan opleiding van bepaalde rechters wat betreft het onthaal van de te berechten persoon. “Het onthaal in gezinszaken, ik vind het echt onnoemelijk erg. Sommige zijn erg psychologisch aangelegd maar andere zijn rampzalig."Meester, zwijg en laten we mevrouw huilen" of, eens de partijen beginnen te discussiëren "hier geen ruzie maken!". We voelen dat er veel rechters in familiezaken zijn die een erg autoritair concept van hun rol hebben en die geen ruimte laten voor de mensen terwijl dat hun dagelijkse leven is, zij moeten elke dag leven met de beslissing.” (Advocaatbemiddelaar). Wanneer het over de rol van de rechter gaat, vertrouwt een Jeugdrechter ons toe dat hij voorstander is om “de psycholoog of sociaal assistent” te spelen wanneer men jeugdrechter is. Maar zij heeft nog steeds geen gepaste opleiding gekregen om te kunnen beslissen wat het beste is in het belang van het kind. Daar lijkt het voorstel van de advocaat uit de focus group ons interessant, vermits hij uitlegde dat de rol van de rechter niet bestaat uit het verklaren wat het belang van het kind is maar uit het beslissen tussen verschillende visies op het belang van het kind. Deze manier om de taken van elk te zien zou meer stroken met de opleiding van de rechters. Volgens Olivier Limet (2008) zou de rechter ideaal een discours moeten houden dat aangepast is van de representatie20 die de ouders hebben van hun rol. Het zou dan een institutionele misdaad zijn om het discours van de maatschappij op te leggen: “jullie moeten gelijk zijn” indien dat concept niet overeenstemt met de realiteit van de ouder. Het is ook belangrijk dat ik kan uitleggen: “Mevrouw, meneer, ik beslis, het bevalt u niet, maar ik beslis toch. Ik neem die verantwoordelijkheid omdat het een verantwoordelijkheid is die u me hebt gegeven, u kunt het niet meer alleen. U of toch minstens een van u vertrouwt me deze verantwoordelijkheid toe dus ik beslis. Het is moeilijk, het is pijnlijk, maar u kunt het beter onder u doen.” Het is volgens hem van primordiaal belang dat de rechter zijn gezag durf opnemen. Verder legt hij uit dat men steeds meer komt tot oplossingen die geval per geval worden vastgelegd. Het probleem daarbij is dat deze manier van beslissen een limiet bevat op juridisch niveau vermits het daarna moeilijk is hetgeen beslist werd te doen toepassen. Limet(2008) zegt het met een metafoor: “Indien het werk van de rechter een pak op maat maken zou zijn, eens de maten niet goed zijn kan men u niet verplichten het pak toch te dragen, dan gaat men een nieuw maken. In dat geval riskeert men sterkere uitspraken aan te moedigen, iemand die terugkomt omdat hij een beslissing niet respecteert.” De beslissing zou dan ontdaan worden van alle betekenis en deze analyse zou dus, zo suggereert hij, niet tot de gerechtelijke sfeer maar tot de privésfeer moeten behoren. Alle ontmoete professionals zijn het over een punt eens: “Het is erg belangrijk dat de beslissingen geval per geval worden genomen”. Terwijl de wet van 2006 onder meer bedoeld was om de beslissingen van justitie meer voorspelbaar te maken, is het belang van de analyse geval per geval op ieders lippen. Een jeugdrechter zegt zelf dat voor haar de wet slechts een element is als alle andere. “Deze wet is een gegeven als een ander. We houden er rekening 20
“18de eeuw: Theocratisch model, dominant patriarchaal. “Ik ben vader, ik ben de gezagsdrager van de familie…”. Daarna komt een naturalistisch model in de eeuw van Lumières (de vrouw krijgt haar moederlijke taken en moeders en dochters worden weggehouden van school. “Ik ben de moeder, het is natuurlijk dat ik voor mijn kind zorg…”. Vanaf 1968 verschijnt het egalitaire model. Elk van deze beelden komt bovenop het vorige en de argumenten die ermee in verband staan blijven zich manifesteren.” O. Limet tijdens het colloquium: Divorces conflictuels et intérêt de l’enfant. L’intérêt de l’enfant: critère ou alibi?
mee maar het blijft een beoordeling geval per geval.” (Jeugdrechter)En het lijkt erop dat de rechters het niet anders zouden tolereren. Het is belangrijk dat justitie niet automatisch werkt en dat de situaties geanalyseerd en aangepast worden. “De wet laat veel ruimte aan de magistraten, ik ben ervan overtuigd dat als men aan deze ruimte zou raken er protest zou komen." (Vrederechter) Voor een van de advocaten die wij hebben ontmoet, verzwaart het geval per geval beoordelen de procedures”en zet het de partijen ertoe aan elkaar te verscheuren in de hoop het van de ander te halen. Dat zou niet gebeuren, zo zegt hij, indien de beslissingen meer systematisch werden genomen. We kunnen ons echter niet inbeelden dat een beslissing in verband met een complexe privésfeer, het gezin, op systematisch of zelfs computergestuurde wijze kan worden genomen, ook al zal deze analyse de beslissingen van het gerecht juist meer onvoorspelbaar maken. we zouden zeggen dat met uitzondering van de praktijken van een kleine minderheid van rechters dit doel van de wet van 2006 niet bereikt lijkt te zijn. daar waar het gaat over “geval per geval” hebben sommigen het over “rechter per rechter”, want zoveel kunnen de praktijken verschillen van rechter tot rechter. Kaderstuk 3: Opmerkingen met betrekking tot een eventuele systematisering van de gelijkmatig verdeelde huisvesting Volgens Benoît Bastard21 verwijst het principe van het co-ouderschap naar een positieve en moderne weergave van het gezin, “electief, associatief, waarin de individuen plaats krijgen”. Op basis van het idee dat het ouderkoppel moet overleven, ondanks de wisselvalligheden van het echtelijke leven en ongeacht de conflicten die bestaan tussen de twee ex-partners vereist het principe van het co-ouderschap echter van de ouders dat zij een verstandhouding blijven behouden ondanks de scheiding, dat ze onderhandelen en een relatie onderhouden die ze soms niet meer willen. Het co-ouderschap opleggen als enige model voor de familiale relaties leidt dus volgens diezelfde auteur tot een aantal fundamentele vragen: “Terwijl de diversiteit binnen de gezinnen, hun cultuur en de manier van functioneren steeds meer erkend worden tegenwoordig, lijkt het alsof men in alle situaties hetzelfde model voor het uitoefenen van het ouderschap wil opleggen (…). In werkelijkheid is het model van de samenhorige ouders slechts een van de modellen. Er bestaan koppels die, eens ze een conflict kennen, het niet meer met elkaar kunnen vinden en er de voorkeur aan geven om, in de plaats van met de ander geconfronteerd te worden, liever een kant-en-klare oplossing krijgen. Het coouderschap aan alle ouders opleggen zal velen onder hen geweld aandoen door hen een oplossing op te leggen die geen verankering kent in de familiale relaties die bestaan voorafgaand aan de breuk en zal zorgen voor het stigmatiseren van hen die er niet in slagen te realiseren wat van hen en van hun kinderen verwacht wordt.” De ontmoete rechters lijken zich bewust te zijn van de grote diversiteit in de jurisprudentie, hetgeen zij rechtvaardigen door het feit dat justitie door mensen wordt uitgevoerd en dat dit niet vermeden kan worden. “We weten dat we voor een bepaalde rechter zus of zo moeten pleiten (…). Men zegt dat het voor die of die rechter gemakkelijker is om co-ouderschap te verkrijgen omdat hij in het geval was, men weet dat, hij is modern, het is een vrouw, enz. (…) dat verandert niet, zolang er een familierechtbank bestaat zullen er verschillen zijn in jurisprudentie. dat is de menselijke kant, dat is een feit en gelukkig maar." (Vrederechter) De advocaten delen meestal dit concept van de werking van het gerecht. “De wet wordt enigszins in functie van de magistraat bij wij men pleit toegepast.” (Advocate) Slechts één iemand vertelde vast te stellen dat de wet op dezelfde manier werd toegepast door alle 21
Benoît Bastard, “Controverse autour de la coparentalité”, Sciences Humaines n° 156, januari 2005.
magistraten. “De wet is er en wordt toegepast door alle rechters. Het systeem is bedoeld om de alternerende huisvesting te bevorderen.” (Advocate) Nog steeds in verband met de beslissingen genomen door de rechter melden de professionals een zekere afwezigheid van consensus tussen de rechter wat betreft het criterium van de leeftijd van het kind. Ze zijn het er nagenoeg allemaal over eens dat onder een bepaalde leeftijd de gelijkmatig verdeelde huisvesting beter vermeden wordt, maar ze raken het niet eens over een precieze leeftijd. Voor sommige professionals is dit akkoord onvoldoende en moet daar echt iets aan worden gedaan. “Voor die leeftijd is er geen sprake van, er is een progressief systeem nodig, je moet iets bedenken dat kan blijven bestaan.” (Gezinsbemiddelaar) Voor andere heeft het geen zin om een vaste leeftijd te bepalen, net omdat er verschillende definities zijn van het belang van het kind. In dat kader zou de rechter kunnen zeggen: “Ik hoor dat de wetenschappelijke gemeenschap me zegt dat …” (advocaat) en daar rekening mee houden in zijn vonnis, samen met andere elementen. We hebben ook gevraagd naar de motivaties, de criteria die de rechters aanzetten tot beslissen. Dit is wat de rechters ons hebben meegedeeld, zonder rekening te houden met de frequentie. a) De filosofische divergentie: voor sommige is dat geen factor die gelijkmatig verdeelde huisvesting uitsluit terwijl het voor andere nagenoeg onmogelijk is om gelijkmatig verdeelde huisvesting in te voeren indien er bepaalde filosofische verschillen bestaan onder de ouders. “Wanneer er een gemengd huwelijk is, een gemengde band, is het belangrijk dat het kind de twee milieus kent, op het gevaar af later een keuze te maken" (Rechter in kortgeding); “Twee verschillende levenswijzen, twee godsdiensten of zo, het kind voelt zich er niet bij op zijn gemak.” (Vrederechter) b) De educatieve vaardigheden: de ontmoete magistraten zijn het eens over het feit dat de educatieve vaardigheden een belangrijk element vormen bij het kiezen voor een wijze van huisvesting. Het lijkt ons echter ingewikkeld om deze vaardigheden te beoordelen tijdens de 10 minuten die de ouders krijgen toegewezen tijdens de zitting als geen enkele onderzoeksmaatregel wordt bevolen. “De educatieve vaardigheden zijn moeilijk te beoordelen.” (Jeugdrechter); “Het is duidelijk dat als een van hen ongeschikt is, we niet zullen overgaan tot gelijkmatig verdeelde huisvesting. “(Jeugdrechter). c) De beschikbaarheid: de tijd waarover de ouders beschikken om zich aan hun kind(eren) te wijden zal ook door veel rechters worden onderzocht. “De beschikbaarheid en de investering wat betreft de verzorging zijn belangrijke elementen.” (Rechter bij het hof van beroep); “Indien er onvoldoende totale beschikbaarheid is, iemand die veel werkt en geen steun krijgt van de familie” (Rechter in kortgeding). Maar let op, enkele professionals hebben opgemerkt dat deze vragen over de beschikbaarheid vaker werden gesteld aan de vaders dan aan de moeders. In dat geval hadden ze de neiging deze als discriminerend te beschouwen. d) De afwezigheid van dialoog: de meningen hierover zijn eerder verdeeld. Soms kregen we de uitleg dat huisvesting zonder flexibiliteit en dialoog tussen de ouders gedoemd is te mislukken terwijl andere beweren dat het absoluut niet om een contra-indicatie gaat. “Voor de gelijkmatig verdeelde huisvesting is het belangrijk dat er een zekere dialoog blijft bestaan”; “De afwezigheid van dialoog is geen criterium dat indruist
tegen de alternerende huisvesting” (Rechter in kortgeding); “Het probleem van de verstandhouding is geen criterium” (Jeugdrechter). Het argument van vele is dat het te “gemakkelijk” zou zijn om een afwezigheid van communicatie te simuleren om het plan over te gaan op gelijkmatig verdeelde huisvesting van de andere ouder te kelderen. e) Het feit dat de ene de andere bedreigt: sommige rechters hebben ons uitgelegd dat het gebeurt dat een lid van het echtpaar de ander bedreigt tijdens de zitting of eerder in aanwezigheid van getuigen of schriftelijk. In dat geval worden deze elementen gebruikt tegen de “dreigende” ouder. “Het vonnis gaat in tegen wie dreigt.” (Rechter in kortgeding) f) De leeftijd van het kind: dit criterium wordt veruit het meest genoemd. De meeste zijn het erover eens dat onder een bepaalde leeftijdsgrens de gelijkmatig verdeelde huisvesting niet het ideale systeem is, maar er bestaat geen consensus over een precieze leeftijd. Iedereen lijkt een leeftijdsgrens voor ogen te hebben die niet dezelfde is als die van de collega’s. “Wanneer de moeders de jonge leeftijd aanhalen, is dat niet speciaal een criterium.” (Jeugdrechter); “Vanaf 5 jaar kan gelijkmatig verdeelde huisvesting overwogen worden” (Jeugdrechter); “Nu vind ik dat als er een jong kind is met een eis om de hoofdverblijfplaats vanwege de papa, misschien ben ik ouderwets maar ik vind dat een kind, vooral tot 2 jaar, voor de moeder is.” (Jeugdrechter); “Er is een leeftijd waar ik niet onder ga, onder 3-4 jaar, vaak probeer ik de partijen naar een ruimere huisvesting te sturen.” (Rechter bij het hof van beroep); “Voor kinderen van 1 tot 2 jaar lijkt het me geen goede zaak.” (Jeugdrechter) Kaderstuk 4: De alternerende huisvesting ten opzichte van het tijdsaspect van het kind in functie van de leeftijd De literatuur en de kinderkliniek leren ons dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting rekening moet houden met de leeftijd van het kind. De tijdsperceptie van het kind is niet dezelfde als van een volwassene: hoe ouder men is, hoe sneller de tijd gaat. Omgekeerd, hoe jonger een kind, hoe trager het lijkt te gaan. Een klein kind anticipeert ook weinig. Volgens Batchy en Kinoo( 2004)22 kan een kind van twee of drie jaar twee tot drie slaapjes begrijpen en anticiperen. Maar tot negen of tien jaar kan een kind niet verder dan een week vooruit denken, zoals ook de kinderpsychiater die wij ondervroegen, bevestigde: “afstanden van 1 maand, 15 dagen, dat heeft geen zin voor [het jonge kind]. Hij heeft immers geen tijdsbesef! (…) “Nog 4 keer slapen en dan ga je … zien” maar wat zijn 4 slaapjes voor iemand die niet kan tellen?" Bovendien merken we op dat sommige kinderen langer affectief onontwikkeld blijven en andere sneller autonoom worden23. Zo wijzen de literatuur en de klinische visie op het kind op het psychologische onvermogen van een kind, naargelang de leeftijd, zijn psychologische rijpheid evenals de onrustwekkende omstandigheden van deze scheiding24, om een al dan niet
22
Batchy, E. & Kinoo, P. (2004). Organisation de l’hébergement de l’enfant de parents séparés ou divorcés. Thérapie familiale, Vol. 25, n°1, pp 81-79. Genève. 23 24
Hayez, J.Y. & Kinoo, P. (2006). “À propos de l’hébergement alterné”, Acta psychiatrica belgica, 106/1.
Zoals Hayez en Kinoo (2006) ook al benadrukken heeft het kind al soms ervaring met gescheiden zijn van zijn ouders, bijvoorbeeld in de peutertuin of de onthaalmoeder. Wanneer deze momenten van afwisseling goed worden doorgemaakt door het kind, komt het doordat de kenmerken van deze scheiding het kind in staat stellen de terugkeer van zijn ouder volgens een zekere ritualisering van de momenten te voorzien. Het kind kan zich veilig voelen want hij voelt het vertrouwen tussen zijn ouder en zijn oppas. Deze context van vertrouwen is niet
lange scheiding van één van zijn ouders door te maken, naargelang de hechting25 die hij heeft kunnen aangaan met deze. Berger (Hayez & Kinoo, 2006; Batchy & Kinoo, 2004) raadt aan uiterst voorzichtig te zijn in gerechtelijke beslissingen met betrekking tot erg jonge kinderen en baby’s en om langdurige scheidingen tussen moeder en kind te vermijden26, maar daarbij wordt de vader niet uitgesloten, wel integendeel. Hij stelt dus een evolutieve opdeling van de tijd van de huisvesting bij de vader voor waardoor deze ook verzorgings- en spelmomenten kan kennen met zijn baby. Eerder dan onderworpen te zijn aan een afwisseling die zorgt voor een onveilig gevoel, zal het jonge kind een stabiele hoofdreferentie verkrijgen en dus een hoofdouder in zijn dagelijkse leven waardoor ook herhaalde contacten met de andere ouder mogelijk worden. Onder evolutief verstaat Berger dat men in maanden moet rekenen met een baby (hij heeft niet dezelfde tolerantie voor scheiding op 2, 4 of 6 maanden). De kinderpsychiater die wij hebben ontmoet bevestigt dat een kind voor zijn 5 jaar ideaal zijn vader en zijn moeder elke dag moet zijn; een afwisselende huisvesting kan dus dan niet per week worden overwogen maar per halve dag of dag. Het kind ouder dan 5 jaar, in functie van de ontwikkeling van zijn rijpheid, kan langere periodes van huisvesting doormaken, die bijvoorbeeld kunnen beginnen met een afwisseling per halve week gedurende enkele maanden zodat het kind gewoon wordt aan de gelijkmatig verdeelde huisvesting (Hayez et al., 2006). De kinderpsychiater met wie we spraken raadt een meer soepele formule aan: 3 of 4 dagen na elkaar bij dezelfde ouder en lange weekends afgewisseld tussen de ouders. Volgens Hayez en Kinoo (2006) kan de duur daarna opgedreven worden vermits een te snel tempo bij kinderen van meer dan 5-6 jaar kan leiden tot bepaalde psychische spanningen tijdens de overgangen en bepaalde frustraties (voorwerpen achterlaten, bepaalde dingen niet kunnen afwerken). De vakantieperiodes moeten ook rekening houden met deze noden van het kind en mogen dus het kind niet te lang van zijn ouders scheiden. Voor jongere kinderen (voor 5 jaar) is het niet gepast te denken aan een vakantie van maanden of meerdere weken, zoals Gauthier (2009) ook benadrukt: “Het is week per week, jammer voor de vakantie, jammer voor de volwassenen!” De ritmes van een zuigeling, van een kind van een jaar en van 8 jaar zijn niet identiek maar ook adolescenten hebben zo hun eigen kenmerken. Veel adolescenten hebben graag een persoonlijke referentieruimte om op te bouwen en geven soms de voorkeur aan één plaats van altijd aanwezig bij een echtscheiding tussen de ouders en de spanningen tussen volwassenen veroorzaken een onzeker gevoel bij de baby of het jonge kind. 25
Volgens de hechtingstheorieën (aanvankelijk bepaald door Bowlby) is hechting één van de primaire behoeften van het jonge kind, vitaal en noodzakelijk om te overleven: de baby hecht zich aan de persoon die voor hem zorgt (hechtingsfiguur) omdat hij deze persoon nodig heeft om gerustgesteld en beschermd te worden. Deze hechting bestaat bij alle primaten maar is vitaal voor de mensen die bij de geboorte het minst meekrijgen en het langst afhankelijk zijn van de zorgen van een volwassene. De hechting is veel meer dan enkel de afhankelijkheid van de volwassene. Het is ook een middel voor het kind om een veilig gevoel te creëren waardoor het de wereld rondom zich kan gaan verkennen en kan doorgroeien naar autonomie. 26
Natuurlijk hebben we het hier over situaties waarin de ouders beide geschikt zijn voor de verzorging en de aanpak van het kind. Berger raadde dus in het algemeen aan het kind niet van zijn moeder te scheiden, krachtens een voorzorgsprincipe, maar het gaat er niet om de moeder te bevoorrechten ten opzichte van de vader of omgekeerd. Het is de bedoeling een afwisseling voor te stellen die geschikt is voor het vermogen van het kind en waarbij een context wordt bewerkstelligd die veilig is voor het kind, rekening houdend met de capaciteiten van elke ouder.
huisvesting waardoor er minder controle is door de twee ouders en meer ruimte voor persoonlijke gewoonten (Hayez et al., 2006). Dat is echter niet het geval voor allemaal, sommige verkiezen de afwisseling. Het spreekt voor zich dat deze uitspraken over evolutieve opdeling en aanpassing van de huisvesting aan de ontwikkeling van het kind zwaar wegen voor de ouders die in het dagelijkse leven beschikbaar moeten zijn, hun uurrooster moeten organiseren en afstand moeten doen van bepaalde van hun wensen. Dat gevoel wordt gedeeld door de magistraten, dat dit verplicht om over te gaan tot een gedetailleerde beschrijving van de huisvesting en om door de maanden heen veranderingen en eventueel een nieuwe evaluatie te voorzien. Tenslotte moeten, naast de criteria in verband met het kind en de leeftijd van het kind, de keuze van de huisvesting en de afwisseling ervan ook rekening houden met de beschikbaarheid van de ouders, hun opvoedings- en relatiecapaciteiten. Batchy en Kinoo (2006) stellen voor om de kwestie van de relatie tussen ouders en kinderen vanuit het meer pragmatische standpunt van de capaciteiten van het kind te bekijken om het huisvestingssysteem ingevoerd door de ouders of het gerecht te begrijpen. We denken dan niet in algemene termen of principes of criteria die moeten worden toegepast maar eerder in klinische termen, we houden rekening met het type verhouding tussen deze ouder en het kind en de psychologische rijpheid van iedereen. g) Het levensniveau: voor sommige magistraten is het, in het belang van het kind, erg belangrijk om het levensniveau te behouden. Voor andere is het materiële slechts één van de aspecten en primeert de relatie. “De kinderen moeten aan beide zijden hetzelfde levensniveau hebben, meestal vinden huwelijken plaats in hetzelfde milieu.” (Rechter kortgeding) h) Geografische afstand: alle rechters die wij ontmoet hebben, zijn het eens over het feit dat bij een te grote afstand tussen de woningen van de ouders een gelijkmatig verdeelde huisvesting niet geschikt is. “Er is de geografische afstand, dat spreekt voor zich.” (Jeugdrechter); “Het is een materieel criterium dat ervoor zorgt dat de geografische afstand het nagenoeg onmogelijk maakt om een gelijkmatig verdeelde huisvesting te hanteren bij een kind dat naar school gaat.” (Jeugdrechter) i) Een Jeugdrechter vertelde ons dat zij veel belang hecht aan de manier waarop het kind zijn persoonlijke relatie met elk van de ouders beleeft en probeert te zien wat daaruit kan gehaald worden. j) De mening van het kind: sommige hechten belang aan de mening van het kind over de wijze van huisvesting, maar een Jeugdrechter vertelde ons over een vraagstelling die niet alleen de zijne was maar ook die van zijn collega’s: “Moeten we het feit dat het kind zich verzet tegen de huisvesting als een criterium voor uitsluiting beschouwen?”. “Een kind dat sterk tegen dit systeem is, wordt door mij gehoord, vooral een adolescent, maar met een klein kind is de situatie anders.” (Rechter bij het hof van beroep); “Als rechter vragen we ons vaak af of de uitspraken van het kind, voor de weigering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting, al dan niet als een contraindicatie moeten worden beschouwd.” (Jeugdrechter) k) De persoonlijkheid van de ouders: de Vrederechter uit onze steekproef heeft ons uitgelegd dat hij veel belang hecht aan het beeld dat hij krijgt van de persoonlijkheid van de ouders. Het gaat daarbij alleen om een beeld dat moeilijk in een tiental minuutjes gevormd kan worden.
Tenslotte lijkt het ons interessant om twee elementen aan te halen. Ten eerste, zoals ook Olivier Limet (2009) al opmerkte, is de relatie met gezag en dus de gezagsdrager, de rechter, niet meer dezelfde als 20 of 30 jaar geleden. Vroeger werd duidelijk een norm, een regel opgelegd, maar vandaag probeert men te doen inzien waarom het nuttig is deze norm te volgen, waarom het belangrijk is deze regel te respecteren. Ten tweede behouden de rechters, net zoals de meeste andere professionals uit onze steekproef, een beeld volgens hetwelk het kerngezin het ideale gezinsmodel blijft, vooral wanneer er sprake is van het belang van het kind. De rechters vertrouwen ons toe dat ze de “minst slechte oplossing” kiezen wanneer ze uitspraak doen over de huisvesting. Voor hen zou het ideaal voor het kind zijn dat de ouders samen zouden blijven. “Het ideaal voor een kind is dat zijn ouders samen blijven, het is niet gemakkelijk om te moeten wonen bij papa en dan weer bij mama.” (Jeugdrechter) Kaderstuk 5: Het ideaal van het kerngezin De kinderpsychiater en gerechtsexpert die wij hebben ontmoet, bracht ons ertoe vragen te stellen bij dit ideaal van het kerngezin. Het heeft wel zin om zich op een meer algemene manier de vraag te stellen: “Wat is een gezin? Wat doen we in een gezin? Waartoe dient een gezin? Om te groeien, om groot te worden, om voldoende affectieve stabiliteit te hebben om voldoende zelfverzekerdheid te krijgen om de buitenwereld aan te kunnen, om zelfrespect te verwerven, om affectieve stabiliteit te hebben, om gevoed te worden, om een veilige hechting en vertrouwen te verwerven in de wereld, om geliefd te worden, enz.” (Expert en kinderpsychiater) Waarom zouden alleen de vader en de moeder dat aan een kind kunnen geven? “De stiefvader kan daarin een belangrijke rol spelen, hij kan een beperkte plaats innemen, dat hangt van hem af … of van wat men hem laat doen, enz. Maar hij kan dingen aanbrengen, net zoals de vader, ook al zal hij nooit met de vader door een deur gaan.” (Kinderpsychiaterexpert) Volgens hem wordt alles duidelijk wanneer we het schema van het kerngezin verlaten. “Een papa, een mama, een kind; en dat is het absolute goed. Maar kinderen knopen ook pedagogische relaties aan met andere volwassenen, grootouders, een sportmonitor, enz. Ze vinden overal wel referenties. (…) En dan zegt men: “vader en stiefvader, dat is niet hetzelfde.” Ja, dat is zo! (...) Maar wat kan een stiefvader aanbrengen: veiligheid, affectie, evaluatie van kennis ... Hij kan dat allemaal aanbrengen. En ook liefde, waarom niet? Hoe meer referenties het kind heeft, hoe rijker het is, op voorwaarde dat de veranderingen geen instabiliteit met zich meebrengen doordat ze te frequent gebeuren.” (Kinderpsychiater-expert) We herinneren er ook aan dat dit ideaal van het kerngezin vrij recent is, voorheen zorgde een hoger sterftecijfer er voor dat een kind minder vaak zijn beide ouders had, noch het werk dat de ouders voor hem of haar deden, de grotere familie stond in voor de opvoeding en de verzorging van de kinderen. Een beetje zoals de grootouders het overnemen om hun kinderen te helpen wanneer ze in een eenoudergezin leven. De rechters hebben dus vaak een uniek beeld van het gezin terwijl het nuttig zou zijn om er meerdere visies op de huidige gezinnen op na te houden, want dat strookt beter met de realiteit. Bovendien hebben we kunnen merken dat de rechters en de advocaten die wij ontmoet hebben, vaak naar hun persoonlijke ervaringen verwezen. Zo nemen sommige de positie in van vader of moeder wanneer ze hun beslissingen rechtvaardigen. “Ik heb het zelf gekozen voor mijn kinderen en het gaat erg goed.” (Vrederechter); "Ik begrijp als moeder niet dat een vrouw haar kinderen niet meer wil zien.” (Jeugdrechter); “Ik zeg het aan de mensen die ik voor mij heb, als ik zou scheiden, zou ik een andere oplossing kiezen. Dat maakt indruk op de
mensen, als ik dat zeg.” (Advocaat) Het gebeurt ook dat hun ervaring als kind van gescheiden ouders naar boven komt tijdens de gesprekken. “Ouders die telkens ze elkaar zien, blijven ruzie maken, dat is pijnlijk voor de kinderen. Het is dan beter ze niet te verplichten om elkaar voortdurend te zien in een schema van gelijkmatig verdeelde huisvesting, ik heb zo’n ouders gehad en ik wens het niemand toe!” (Advocaat) Na dit laatste punt kunnen we ons afvragen of het wel gepast is dat een professionele medewerker van het gerecht zich gedeeltelijk laat leiden door zijn eigen ervaringen. Moet hij zich als professional niet laten leiden door andere waarden, bijvoorbeeld die van de samenleving of de wetenschappelijke gemeenschap? Als het zijn rol is om te beslissen tussen de verschillende definities van het belang van het kind, is het inderdaad belangrijk dat hij zich niet laat leiden door zijn persoonlijke waarden die automatisch de uitkomst van het debat sturen.
3. Gezinsbemiddeling ontwikkeld door de bemiddelaars 1. Waarom zijn ze bemiddelaars? De ontmoete bemiddelaars komen uit diverse beroepswerelden. De verschillende beroepen waarop ze hun functie van bemiddelaar geënt hebben, zijn die van notaris, psycholoog, advocaat maar ook huwelijksconsulent, zorghulp, jurist en tenslotte ook onderwijzeres. Er zijn dus drie types bemiddelaars, de advocaten, de notarissen en een derde categorie die alle andere beroepen omvat, de derden. We hebben hen allemaal gevraagd waarom ze een opleiding bemiddeling besloten te volgen. Voor velen vormde een persoonlijke gebeurtenis de aanleiding: een scheiding, relatiemoeilijkheden binnen het gezin, veel vragen die zonder antwoord bleven. Voor de advocaten gaat het erom een andere blik te werpen op dezelfde situatie. De vragen die gesteld worden hebben nog steeds betrekking op een scheiding, een breuk, een huisvestingswijze die moet worden vastgelegd maar de bemiddeling stelt hen voortaan in staat er anders op te reageren. Van de advocaten-bemiddelaars die wij hebben ontmoet, zijn er twee niet langer advocaat. Ze werken dus uitsluitend als gezinsbemiddelaar. De ene verklaart deze nieuwe professionele richting door een ontmoediging met het oog op bepaalde aspecten van het conflict, de noodzaak oorlog te gaan voeren, in die woorden. “Ik wil het conflict liever proberen op te lossen dan het pak aan te trekken van iemand die zijn zaak wil winnen.” (Bemiddelaar, voorheen advocaat) De andere bemiddelaar haalt eerst een economisch criterium aan, want het beheer van een advocatenbureau is erg duur en niet altijd rendabel. Daarna verwijst hij naar enkele gewetensproblemen ten opzichte van de manier waarop hij het conflict als advocaat beslechtte. “Toen ik een familiezaak had, kreeg ik problemen met mijn geweten: als deze persoon die hier tegen mij of mijn cliënte is alles kon uitleggen, dan zou het toch beter zijn.” (Bemiddelaar, voorheen advocaat) Het is duidelijk dat het conflict zoals het soms door de advocaten kan worden aangepakt op een zeker moment onbevredigend is gebleken voor sommige die daarop een andere professionele richting zijn uitgegaan. De situaties die men ontmoet in het kader van de bemiddeling zijn vrij gelijkaardig met die van de advocaten. Het is meer de kant van waar deze belicht worden, die anders is. “Familiale conflicten liggen mij wel omdat ik het gevoel heb iets te kunnen doen voor de mensen die het moeilijk hebben. Maar ik heb niet het gevoel
hen te moeten aanbrengen: we gaan procedures starten, we gaan dit of dat doen, ruzie maken, we zullen zien, we gaan de ander verpletteren, we zullen hem wel krijgen.” (Advocatebemiddelaarster). De visie op het conflict en de denkwijze zijn elementen waar alle advocaten-bemiddelaars het over hadden. Het lijkt dus te gaan om doorslaggevende elementen die hen ertoe hebben aangezet de bemiddeling in te gaan. De notaris-bemiddelaar die wij ondervroegen, legde ons uit dat hij als notaris volkomen in staat was om de mensen afzonderlijk van advies te dienen, maar niet samen. Die beperking heeft hij overwonnen door een opleiding bemiddeling te gaan volgen. We merken op dat sommige professionals het geval van de advocaten die nu de bemiddeling ingingen, aanhaalden als deden ze dat “om hun marktaandeel te beschermen” in de vrees hun cliënten aan de bemiddeling te verliezen. Maar geen van de elementen in onze enquête heeft ons in staat gesteld deze theorie te ontkrachten of te bevestigen. 2. De gerechtelijke bemiddeling Zoals we later zullen aangeven, ondervinden de bemiddelaars enkele moeilijkheden bij het uitoefenen van de al dan niet gerechtelijke bemiddeling. Van het tiental bemiddelaars dat wij ontmoet hebben, vertrouwden vier ons toe dat ze frequent mensen ontvangen die door de rechter werden doorgestuurd. Bij anderen gebeurde het dat cliënten zich aanmeldden op advies van de rechter, maar dat lijkt zeldzaam tot uitzonderlijk te zijn. We merken op dat zij die de beste samenwerking hebben met de rechtbanken diegene zijn die hebben kunnen communiceren met de magistraten en hebben kunnen uitleggen waaruit hun werk bestaat. Dit element lijkt een betere communicatie tussen de twee beroepen te bevorderen. “De bemiddeling wordt steeds meer door het gerecht opgelegd (…) zodra de bemiddelaars met de rechters hebben kunnen praten, werd de bemiddeling aanvaard.” (Bemiddelaarster in familieplanning). De bemiddelaars die het meest gevraagd worden voor gerechtelijke bemiddeling, lijken deze te zijn die de laagste kosten hanteren, soms zelfs gratis werken. Dat lijkt te stroken met de uitspraken van de rechters. Zij vertellen ons immers dat ze oog hebben voor de prijs die de partijen betalen, want ze hebben vaak al talrijke andere kosten te dragen door de gerechtelijke procedures. Voor de gerechtelijke bemiddeling lijken dus twee factoren de bovenhand te krijgen, namelijk de kost van de bemiddeling en de communicatie tussen de beroepen. 3. De opleiding van de bemiddelaars De bemiddelaars hadden het veel over opleiding, zowel die van hen als van anderen. Op basis van de getuigenissen die wij hieromtrent verzameld hebben, begrijpen we dat er twee types opleiding bestaan. Het eerste, verleend door de balie, is bestemd voor de advocaten. Ze duurt 90 uur. De advocaten-bemiddelaars moeten zich daarna om de één tot twee jaar gedurende 24u bijscholen, zo hoorden we. Het tweede is een postgraduaat van twee en een half jaar, bestaande uit een theoretische cursus en stages, bestemd voor wat men “derden" noemt.
De externe bemiddelaars of “derden” betreuren het gebruik aan opleiding in psychologie en bemiddeling van de advocaten-bemiddelaars terwijl zij de eersten een gebrek aan juridische kennis verwijten. Toen we de meningen van de ene groep voorlegden aan de andere, kregen we een echt en vurig debat. “Ze krijgen slechts een opleiding van 90u.” (Externe bemiddelaar); “Ja, maar wij moeten ons blijven nascholen, dat ze eerst eens informatie inwinnen.” (Advocaatbemiddelaar); “Ik moet daarmee lachen, het gaat om opleidingen van slechts 24 u onder advocaten, dat heeft toch geen zin. Verrijkend is het om andere beroepen te ontmoeten.” (Externe bemiddelaarster); “Om advocaat-bemiddelaar te worden, moet je een hele cursus doormaken, en bijscholing volgen, dat spreekt voor zich. Maar nu legt men nog een aanvullende opleiding van 60u om de twee jaar op.” (Advocaat-bemiddelaar). De dubbele rol van “advocaat en bemiddelaar” wordt vaak in vraag gesteld. Hun vermogen over te gaan van een situatie waarin men partij trekt voor een cliënt naar een andere waar men het belang van beide ouders voor ogen moet houden, roept vragen op bij de externe bemiddelaars maar ook bij sommige magistraten. “Ik heb al horen zeggen dat je schizofreen moet zijn om dat te doen. Je moet vergeten dat je tijdens de zitting de woordvoerder bent van de cliënt, wat daaraan voorafging, in het kantoor van de advocaat, al het voorbereidende werk, niemand weet daar iets van af. Dat gebeurt in het kader van het beroepsgeheim. Het positieve werk dat de advocaat heeft proberen doen met zijn cliënt, kan hij misschien niet afmaken.” (Advocaat-bemiddelaarster) Hetzelfde geldt voor de notarissen-bemiddelaars die door sommigen beschreven worden als niet in staat om de dynamiek van het conflict aan te voelen. Zij hebben, zo zegt men ons, een vast beeld op de zaken door hun werk als notaris. Dit type standpunt is eerder dat van de externe bemiddelaars maar ook van bepaalde magistraten terwijl de advocaten-bemiddelaars er zelf gunstiger tegenover lijken te staan. De notarissen verdedigen zich door erop te wijzen dat ze gewoon zijn aan het conflict. “Dat is ook heel goed, ze zijn zoals wij, over het algemeen kunnen notarissen en advocaten concurrenten worden omdat ze hetzelfde werk doen, uiteindelijk zijn het vooral mensen die zich bezighouden met het opstellen van aktes, eigendomstitels maar wanneer ze bemiddelaars worden, kunnen ze ook de mensen opvangen en hen helpen een oplossing te vinden.” (Advocaat-bemiddelaarster) De kost voor de opleidingen werd ook benadrukt door sommige advocaten-bemiddelaars. Ze vinden het des te moeilijker om deze kost te aanvaarden vermits de bemiddeling niet veel geld oplevert. We keren later nog terug op dat punt. “Maar de opleidingen zijn duur, voor een dag daar moet je toch een bepaalde som neertellen. Dat is een verlies, onze opleidingen kosten veel meer dan het ons oplevert, maar het brengt wel iets op.” (Advocaat-bemiddelaarster) Het beroep van bemiddelaar lijkt ons dus verdeeld te zijn over twee tot drie beroepscategorieën die zich van elkaar distantiëren. Dit beroep kent al moeilijkheden, dus we kunnen ons inbeelden dat deze praktijk het imago van de bemiddeling bij het grote publiek maar ook bij de andere professionals van de sector kan aantasten. We concluderen met de uitspraak van een externe bemiddelaar die ons uitlegde dat de kern er uiteindelijk uit bestond de ouders te informeren over de specifieke eigenheid van ieders opleiding. Ze zegt ons dat nu reeds de ouders die naar een advocaat-bemiddelaar of een notaris-bemiddelaar gaan niet dezelfde verwachtingen hebben als zij die naar een externe bemiddelaar trekken. 4. Weerstand ondervonden door de gezinsbemiddelaars
We haalden eerder al het feit aan dat veel bemiddelaars het moeilijk hebben daar er veel te weinig mensen beroep op doen. We kunnen nochtans een uitzondering melden wat betreft de professionals die bij gezinsplanning of een vzw werken. Verder lijken de bemiddelaarsopleiders ook minder moeilijkheden te ondervinden om van de opleiding te leven. “Men moest mij niet overtuigen, de mensen kwamen al naar de planning voor huwelijksconsulten." (Externe bemiddelaar). We zullen ons hier concentreren op de zogenaamde “spontane” bemiddeling. Deze bemiddeling gaat uit van het initiatief van de cliënten zelf en wordt ons als het meest frequent voorgesteld. “Ons probleem is dat bemiddeling vrijwillig gebeurt en dat de mensen nog niet de reflex hebben, weinig denk eraan.” (Advocaat-bemiddelaarster); “Op 5 jaar heb ik er misschien 15 gehad, op 5 jaar.” (Advocaat-bemiddelaarster). De bemiddelaars vertellen ons over hun ontgoocheling met betrekking tot deze moeilijkheid. Hoewel er aanvankelijk wel enthousiasme leek te zijn, is dat vandaag al weer helemaal ingezakt. “Wij, men heeft ons zelfs ertoe aangezet om bemiddeling te doen, het is toch een hele opleiding die je moet volgen, en dus we zijn wel een beetje ontgoocheld te zien dat ons eigen gerechtelijk arrondissement dat ons ertoe heeft aangezet met de verhalen dat dit de toekomst was en een manier om conflicten op te lossen, om niet naar de rechtbank te moeten trekken (…) maar uiteindelijk is er niet veel, de gerechtelijke wereld stelt ons zelfs helemaal niet meer aan.” (Advocaat-bemiddelaarster); “Ik heb nog geluk, ik doe het niet slecht in vergelijking met veel van mijn confraters, het blijft toch bijkomstig bij mijn werk als advocaat en persoonlijk vind ik dat jammer, ik vind het een veel positiever werk dan wanneer je voor de rechtbank pleit, als ik er meer zou kunnen krijgen, zou ik dat wel willen.” (Advocaatbemiddelaarster) Hoewel we de gerechtelijke bemiddeling al hebben behandeld, willen we deze moeite om werk te vinden en de bemiddeling op basis van een aanbeveling van de rechter met elkaar in verband brengen. Ook hier zijn de advocaten-bemiddelaars en de externe bemiddelaars het niet met elkaar eens. Sommige “derden" klagen dat de rechtbanken een voorkeur hebben voor de advocaten, uit solidariteit, zo zeggen ze ons. De advocaten-bemiddelaars daarentegen verwijten de rechtbanken dat ze externe bemiddelaars aanbevelen omdat deze werken aan een lager tarief in een centrum, een planning of een vzw. “De rechtbank wijzen vaak de vzw’s aan wanneer ze zien dat het mogelijk is en de mensen het vragen.” (Advocaat-bemiddelaarster); “Wij passen zogezegd duurdere tarieven toe, maar bemiddeling kan ook pro deo gebeuren. De mensen kunnen een pro deo advocaat zien voor bemiddeling, ik kan als pro deo tussenkomen.” (Advocaat-bemiddelaarster) De bemiddelaars vertellen ons dat ze lijden onder het gebrek aan informatie bij het grote publiek over hun werk en ze zouden meer bekendheid willen. Er worden daarbij verschillende oplossingen overwogen: reclame, affiches in de planning of op een andere plaats waar men iemand kan aantreffen die nood heeft aan bemiddeling, via de verspreiding van een folder en tenslotte via informatie gegeven door de rechter zoals werd gedaan tijdens het pilootproject in het arrondissement Nijvel. “In het arrondissement Nijvel, wanneer men een verzoek indient bij Jeugd voegt de voorzitter bij het verzoek een fiche met informatie over bemiddeling.” (Advocaat-bemiddelaarster). De bemiddelaars hebben het ook moeilijk om zich bekend te maken bij de magistraten vermits een Jeugdrechter ons toevertrouwde geen centra te kennen die bemiddeling deden. “We kennen niet altijd de centra die aan bemiddeling doen, omdat bemiddeling door een advocaat zeer duur is.” (Jeugdrechter)
We zullen eindigen met de gedachtegang van een advocaat-bemiddelaarster. Zij legde ons uit dat er vakgebieden bestaan, buiten de echtscheiding van ouders, waarvoor bemiddeling volkomen geschikt is. Ze haalt het voorbeeld aan van “Tanguy”, een jong volwassene die bij zijn ouders woont terwijl zij liever zouden hebben dat hij vertrekt. “Ik word nu bijvoorbeeld geconfronteerd met een situatie die erg geschikt zou zijn voor bemiddeling. Het is “Tanguy”, dus het zijn de ouders die een meerderjarig kind thuis wonen hebben, die werkt, die blijft plakken en niets doet. Vaak komen de ouders een advocaat opzoeken om na te gaan wat ze daaraan kunnen doen en dikwijls zegt die advocaat: “Er zijn geen andere mogelijkheden, u moet naar de vrederechter gaan en de uitzetting van uw kind vragen”, en de mensen hebben daar geen zin in en zien ervan af. In bemiddeling kunnen we mooi werk verrichten want we brengen iedereen samen, we verduidelijken de wensen van eenieder en we zien wat we daarmee kunnen doen. Bemiddeling kan dus ook uitgebreid worden.” (Advocaatbemiddelaarster) Kortom, meestal lijkt bemiddeling te gebeuren op het initiatief van de cliënten zelf, daarna komt de gerechtelijke bemiddeling. De andere wegen langs waar de ouders naar bemiddeling kunnen worden doorgestuurd, zijn de centra voor gezinsplanning of een confrater advocaatbemiddelaar maar ook via mondeling reclame. 5. Het moment van de bemiddeling De bemiddeling kan plaatsvinden op verschillende momenten. De bemiddeling die het minst voorkomt is de zogenaamde “preventieve” bemiddeling. De bemiddelaar wordt dan geraadpleegd nog voor het echtpaar een beslissing heeft genomen. Slechts één professional, bemiddelaar in gezinsplanning, vertelde ons dat hij dit soort bemiddeling moest uitvoeren. Vervolgens lijkt het erop dat de bemiddelaars geraadpleegd worden tijdens of na de procedures. In het eerste geval gaat het meestal om bemiddeling op aanraden van de rechter of de advocaat bij ouders die voor het eerst voor de rechtbank verschijnen. Vaak gebeurt het dat men in het kader van deze procedures op de hoogte wordt gebracht van het bestaan en het nut van gezinsbemiddeling. Het blijken grotendeels de advocaten-bemiddelaars te zijn die te maken krijgen met dit soort vragen. In het tweede geval gaat het om ouders die al talrijke jaren nadat een gerechtelijke beslissing werd genomen op consult komen omdat de situatie hen niet meer ligt. Soms starten ze samen met de bemiddeling ook een procedure voor de Jeugdrechtbank maar niet per se. De externe bemiddelaars lijken in dat geval het meest aan bod te komen. Verschillende redenen kunnen verklaren waarom een beslissing van het gerecht niet langer geschikt is: een nieuwe samenstelling van het gezin, de leeftijd van de kinderen, enz. Een externe bemiddelaarster legt ons uit dat ze daar eerder het gevolg in ziet van het feit dat de beslissingen genomen werden zonder dat men naging hoe de ouders hun ouderrol na de scheiding verder wilden zetten. Tenslotte lijkt één moment niet geschikt voor bemiddeling, namelijk het laatste moment, wanneer men alles al heeft geprobeerd en niet tot een beslissing is kunnen komen. “Vaak stelt men bemiddeling voor aan de ouders wanneer ze alles al geprobeerd hebben. Het werd bij het begin voorgesteld, daarna bij hun terugkeer maar dan wordt het erg moeilijk. De bemiddeling dient dan soms om het woord van de sterkste te onderschrijven.” 6. De kost van de bemiddeling We hebben al kort de kwestie van de kost aangehaald toen we het hadden over het tekort aan werk bij de bemiddelaars.
De laagste kostprijs vinden we bij de gesubsidieerde bemiddelaars want daar is het gratis. “Doordat het gratis is, heeft men niet de drang de ouders te behouden, men wordt toch betaald.” (Gesubsidieerde externe bemiddelaarster) Daarna komen de raadplegingen in de planningcentra, de prijs daarvan is betaalbaar (27€ per sessie en per koppel) en er kan vaak ook over onderhandeld worden. Tenslotte is de duurste bemiddeling die van de advocaten-bemiddelaars voor 75€, 80€, 90€ en soms 100€ per sessie. We voegen eraan toe dat een pro deo bemiddeling mogelijk is maar enkel wanneer wordt voldaan aan bepaalde economische voorwaarden. De vertegenwoordiger van de vereniging Françoise Dolto die in de focus group aanwezig is, klaagt dat de kosten van de bemiddeling te hoog zijn voor bepaalde gezinnen en pleit voor een betere terugbetaling van bemiddeling door de Staat. “De gratis bemiddeling wordt slechts voor 20€ terugbetaald maar de kosten bedragen meer dan het dubbele, dus echt gratis is dat niet. Dit is een oproep om de terugbetaalde bedragen te verhogen.” (Vertegenwoordiger vereniging Françoise Dolto). 7. De duur van de bemiddeling We vroegen hoeveel sessies nodig waren voor een bemiddeling. We hebben kunnen vaststellen dat er aanzienlijke verschillen kunnen bestaan tussen bemiddelaars. De duur van de bemiddeling kan rechtstreeks in verband worden gebracht met de kostprijs. Hoe duurder de sessies, hoe minder er lijken te zijn. We stellen hier de hypothese dat de kost dus een doorslaggevende factor is wat betreft het aantal bemiddelingssessies. We kunnen ons vlot indenken dat de financiële implicatie bijzonder oncomfortabel is wanneer de bemiddeling gelijktijdig plaatsvindt met de gerechtelijke procedures die op zich ook al belangrijke uitgaven met zich meebrengen. Bemiddeling kan tot 15 sessies tellen. Een sessie kan tot 2u duren maar het gemiddelde bedraagt ongeveer 1u, soms 1u30. Het zijn meestal de externe bemiddelaars die lange bemiddelingen uitvoeren. “Ook al willen we van de bemiddelde personen geen eeuwige cliënten maken, we moeten het ritme van de mensen volgen en niet het onze.” (Externe bemiddelaar); “Je moet de tijd ook tijd geven.” (Externe bemiddelaarster). De kortste bemiddelingen duren ongeveer drie sessies. We vinden deze voornamelijk bij de notarissen en sommige advocaten. De notaris die wij ontmoet hebben, heeft ons uitgelegd dat hij na een tweede of derde afspraak een akkoord kan bereiken. Dit element kan ook in verband worden gebracht met het financiële aspect; de notarissen worden enkel na het opstellen van de akte betaald. Of ze dus één of vijftien sessies houden, hun vergoeding blijft dezelfde. “Twee tot drie vergaderingen van ongeveer een uur, in drie vergaderingen kan je al tot een oplossing komen.” (Notarisbemiddelaar). Tussen deze twee extremen van drie en vijftien sessies hanteren verschillende bemiddelaars, zowel advocaten als derden, bemiddelingen die bestaan uit vier, vijf, zes of zelfs zeven sessies. Hoewel de bemiddelaars dus enkele gewoontes erop nahouden, is het de eigenheid van de situatie die ook bepaalt hoeveel sessies noodzakelijk zullen zijn. Zo kan voor de bemiddeling bij een koppel dat veel conflicten kent een groter aantal sessies noodzakelijk zijn.
8. De vragen aan de oorsprong van de bemiddeling Twee van de vragen van de bemiddelden zijn gemeenschappelijk voor alle bemiddelaars. In eerste plaats komt de kwestie van de huisvesting van de kinderen die veruit de meest frequente is. Daarop volgen de financiële en materiële kwesties. (Wie houdt het huis? Hoe verdelen we de goederen? Enz.) Iedereen plaatst de vragen in deze volgorde, met uitzondering van de notaris-bemiddelaar die door zijn functie als notaris eerder geraadpleegd wordt met materiële zaken en daarna enkel nog voor huisvesting. In het bijzonder het co-ouderschap lijkt aan de oorsprong te liggen van veel vragen om bemiddeling. Deze wijzen van huisvesting stelt mensen voor kwesties in verband met aanvaarding en organisatie. De problemen met aanvaarding doen zich voor wanneer één van de ouders een eis indient voor een gelijkmatig verdeelde huisvesting terwijl de ander daartegen is. Het is ook nuttig om tijdens de bemiddeling na te denken over hoe men verder ouder zal zijn. “De bemiddeling heeft als nut dat men elementen kan vinden op basis waarvan we tot een efficiënt en respectvol ouderpaar kunnen komen.” (Externe bemiddelaar) De organisatieproblemen in verband met de alternerende huisvesting zijn talrijk. Het kader van de bemiddeling kan helpen daarop inspelen. De organisatieproblemen die het meest gemeld worden, zijn concreet: -de verdeling van de vakantie en de weken in afwisseling. Soms leidt dit ook tot interpretatieproblemen. Bijvoorbeeld, wanneer begint de vakantieweek, op vrijdag of op maandag? -een nieuwe samenstelling van het gezin kan ook leiden tot een verzoek om een wijziging van het ritme van de afwisseling, bijvoorbeeld zodat de kinderen van de nieuwe partner en de eigen kinderen samen aanwezig zijn. -de verdeling van de uitzonderlijke kosten, de vraag rijst in het bijzonder voor de buitenschoolse activiteiten. -het bedrag van de alimentatie kan ook een onderwerp van discussie zijn. -het verdelen van de kinderbijslag en het fiscaal voordeel. “Het fiscale aspect, de verdeling van kledij, de trajecten,enz., dat zijn allemaal zaken die tijdens de bemiddeling besproken worden en als de mensen het er niet over hebben, begin ik erover. Ik zeg hen dat ze moeten anticiperen op de moeilijkheden die zich zouden kunnen voordoen eens ze gescheiden zijn en de kinderen bij beiden verblijven.” (Advocaatbemiddelaarster) Sommige bemiddelingen hebben betrekking op de hele problematiek van de scheiding of breuk terwijl andere veeleer gericht zijn op één of twee aspecten. De huisvesting en meer in het bijzonder de gelijkmatig verdeelde huisvesting evenals de organisatie ervan lijken tot de kern van de bemiddelingen te behoren. 9. De bemiddeling en de evaluatie ervan
De definitie van de bemiddeling, de doelstellingen en de evaluatie ervan lijken ons vaak met elkaar verbonden, waarbij de eerste twee de criteria van de derde bepalen. Het concept dat de bemiddelaars hanteren, bepaalt de doelstellingen die ze nastreven en de manier waarop ze deze evalueren. De gedachtegang waarin de opleiding past, heeft een impact op hun beeld van de rol van de bemiddelaar. Twee types uitspraken over de geest van de bemiddeling en bijgevolg twee belangrijke criteria voor het evalueren van het succes van de bemiddeling kunnen onderscheiden worden. De bemiddelaars hanteren één van beide maar zelden alle twee. De eerste categorie van bemiddelaars is tegen het zoeken naar een akkoord koste wat het kost, voor hen moet de relatie bewerkt worden. “Zij die tot een akkoord willen komen, volgen niet de geest van de bemiddeling, dat is verzoening en geen pure bemiddeling.” (Externe bemiddelaar); “Vaak werken we aan de “funderingen”, men moet zich interesseren voor de relatie, niet voor de persoon.” (Externe bemiddelaar) Het criterium voor het meten van het succes van deze bemiddelaars is dus relationeel, men verwacht het herstellen van de band, de communicatie en het wederzijds respect. In dat geval leidt de bemiddeling enkel tot het opstellen van een akkoord indien dat noodzakelijk is. bijvoorbeeld indien de partijen voor de rechtbank moeten verschijnen. “Voor mij is de bemiddeling geslaagd in de mate waarin de personen erin geslaagd zijn opnieuw een relatie aan te gaan.” (Externe bemiddelaar) Voor de tweede categorie bemiddelaars neemt de oplossing van de problemen een grotere plaats in. “Voor mij gaat het erom het echte probleem te vinden. Dat betekent een oplossing zoeken en de mensen die helpen te vinden.” (Notaris-bemiddelaar). Hun criterium is dus het materiële voordeel, het gaat om het akkoord als document opgesteld door de bemiddelaar en getekend door de partijen. “De bemiddeling is geslaagd wanneer er een akkoord is en er een overeenkomst wordt opgesteld.” (Notaris-bemiddelaar) Een advocaat-bemiddelaarster legt ons uit dat het noodzakelijk is voor haar beroep om abstractie te maken van de behoefte aan resultaten die samenhangt met het beroep van advocaat. Voor haar heeft bemiddeling een nut, zelfs al leidt het niet tot een akkoord. Slechts één van de ontmoete bemiddelaars, in dit geval een externe bemiddelaar, bepaalt het welslagen van de bemiddeling door de vraag aan de bemiddelden te stellen. Zijn moeten dus bepalen of zij vinden dat de bemiddeling hen iets positiefs heeft bijgebracht. We herinneren eraan dat indien de evaluatie gebaseerd wordt op de expliciete uitspraken van de bemiddelden, het risico bestaat dat zij, door gebrek aan afstand, een subtiel werk aan band en communicatie over het hoofd zien. Zo zouden ze tot een negatieve evaluatie van hun bemiddeling kunnen komen. Het lijkt daadwerkelijk mogelijk dat de ouders zich niet altijd onmiddellijk bewust zijn van bemiddeling en de scheiding. Sommige leggen uit dat de bemiddeling het vaak mogelijk maakt om het probleem op te lossen waar de partijen op het moment van de bemiddeling mee kampen, maar niet alleen dat. Wanneer opnieuw een dialoog mogelijk is, kunnen de ouders ook beter reageren op nieuwe moeilijkheden. een geslaagde bemiddeling is dus ook een bemiddeling waarna de cliënten niet meer terugkomen omdat ze het niet meer nodig hebben. "Wanneer ze hier vertrekken, hebben ze meer dan alleen de oplossing voor hun probleem. Ze kunnen opnieuw communiceren. Via de gesprekken ontstaat opnieuw een dialoog. Indien men op een gegeven moment van
huisvesting moet veranderen, kunnen de mensen dan zelf het conflict oplossen.” (Advocaatbemiddelaar) Kortom, het akkoord en het herstellen van de communicatie en, samen daarmee, de kwaliteit van de relatie zijn de twee hoofdcriteria die de bemiddelaars nastreven. Het akkoord is ook het criterium waarnaar de advocaten en de notarissen streven terwijl de externe bemiddelaars de voorkeur geven aan meer abstracte criteria zoals de band en de communicatie. We merken ook enkele uitzonderingen hieromtrent. De opleidingen gevolgd door de bemiddelaars hebben soms daadwerkelijk een invloed, sommige advocaten-bemiddelaars hebben soms opleidingen gevolgd die eigenlijk voor derden bestemd zijn. Het verschil in discours is dan ook begrijpelijk. Zo is het beroep waarop de bemiddeling geënt is wel belangrijk maar moet men ook rekening houden met de opleiding in bemiddeling die werd gevolgd. 10. Contra-indicaties tegen bemiddeling Tijdens dit onderzoek hebben we een vertegenwoordigster ontmoet van de Université des femmes. We hebben ook haar standpunt over bemiddeling gevraagd. “Hier zijn we tegen gezinsbemiddeling. Bemiddeling is proberen om twee personen rond de tafel te zetten en daarbij denken dat ze hetzelfde financiële en culturele kapitaal hebben en dat ze dus op deze basis tot een akkoord kunnen komen, maar de vrouwen die in de greep zijn van een man of financieel vastzitten, we weten ook niet wat ze onderling hebben gezegd. Misschien heeft de man wel gezegd, als je dat in de bemiddeling zegt, betaal ik geen alimentatie. Je probeert voortdurend de plooien glad te trekken terwijl de verhouding onleefbaar is geworden tussen de twee mensen en dan gaan we samen toch proberen om alles glad te strijken." (Vertegenwoordigster Université des femmes). Ze legt ons dus uit dat volgens de Université des femmes als er een onevenwicht bestaat tussen de leden van het koppel, de bemiddeling dit enkel zal versterken door meer belang te hechten aan het woord van de sterkste en dat verhindert ook niet dat er gemanipuleerd wordt. De gezinsbemiddelaar die aanwezig was in onze focus group heeft ons in diezelfde denkwijze een contra-indicatie meegegeven voor bemiddeling. Hij had het zo over situaties van manipulatie die kunnen leiden tot het verbreken van de ouderlijke band. Deze situaties zouden volgens hem gedetecteerd moeten worden door de bemiddelaar die dan geen andere oplossing zou hebben dan een einde te maken aan de bemiddeling. “Wanneer de bemiddelaar merkt dat er manipulatie is (…) door zijn positie als derde geeft hij macht aan de beste manipulator (…) wanneer de bemiddelaar dat duidelijk merkt, dan is de bemiddeling niet alleen tijdsverlies maar ook contraproductief want de bemiddeling zelf wordt misschien gebruikt om tijd te winnen, om de zwakke punten van de ander op te sporen, ze later verder te gebruiken, enz.” (Gezinsbemiddelaar) Deze situaties zijn volgens ons moeilijk te identificeren. We kunnen ons vragen stellen bij het vermogen van de bemiddelaar om een dergelijke situatie op te merken die, in veel gevallen, erg geniepig is. Is hun opleiding daaraan aangepast? We geven ook aan, zoals een bemiddelaarster tijdens onze focus group ook opmerkte, dat deze koppels met een relatie vol macht en manipulatie nog minder te sturen zijn voor de rechtbanken. Zou het in dat geval dan aan de bemiddelaar zijn om met dit type dynamiek te werken?
III. Het gezin 1. Plaats en belang van het kind Ook al zijn de kinderen in de juridische zin van het woord geen “partij”, toch nemen ze een belangrijke plaats in binnen de procedures. Het is in naam van hun belang dat de magistraat zal beslissen over hun huisvesting en dat de ouders en betrokkenen uit de juridische wereld eisen stellen. De kinderen zijn in het bijzonder betrokken bij het conflict tussen hun ouders. In die zin voorziet het wettelijk kader voor het kind een heel specifieke plaats, in functie van de leeftijd en rechtbank waar de procedures worden gehouden. Kaderstuk 6: Verdrag inzake de rechten van het kind27 Artikel 3 Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk welzijn of door rechterlijke instanties, bestuurlijke autoriteiten of wetgevende lichamen, vormen de belangen van het kind de eerste overweging. Artikel 12 1. De Staten die partij zijn, verzekeren het kind dat in staat is zijn of haar eigen mening te vormen, het recht die mening vrijelijk te uiten in alle aangelegenheden die het kind betreffen, waarbij aan de mening van het kind passend belang wordt gehecht in overeenstemming met zijn of haar leeftijd en rijpheid. 2. Hiertoe wordt het kind met name in de gelegenheid gesteld te worden gehoord in iedere gerechtelijke en bestuurlijke procedure die het kind betreft, hetzij rechtstreeks, hetzij door tussenkomst van een vertegenwoordiger of een daarvoor geschikte instelling, op een wijze die verenigbaar is met de procedureregels van het nationale recht. Er bestaat echter een verschil tussen de rechtbanken. Vanaf 12 jaar krijgt het kind automatisch een oproeping op eigen naam indien de procedures voor de Jeugdrechtbank verlopen. Hij wordt dan uitgenodigd om gehoord te worden zonder daartoe verplicht te zijn. in de andere rechtbanken moet het kind het specifiek aanvragen bij de rechter om gehoord te worden. We hebben de rechters ernaar gevraagd maar ook de advocaten en de bemiddelaars hebben we gepolst naar de plaats van de kinderen binnen de gerechtelijke procedures. Wat de mening van de bemiddelaars betreft, daaruit blijkt dat gewoonlijk de plaats van het kind die van de “lege stoel" is. dat betekent dat het kind niet fysiek aanwezig is tijdens de bemiddeling maar toch tot de kern van de conversaties behoor”. Een van de ondervraagde bemiddelaars, psycholoog van opleiding, ontmoet vaak de kinderen, de andere menen niet over de juiste opleiding daartoe te beschikken. Wanneer ze ze ontmoeten, wat erg zelden gebeurt, aarzelen ze wat ze met de woorden van de kinderen moeten doen: In welke mate kunnen ze deze doorgeven aan de ouders? Wat zullen de gevolgen voor de kinderen zijn? Enz. “Ik ben er geen voorstander van, soms vragen de kinderen erom en dan luister ik maar zonder de ouders. Ik vind dat ik daar niet de juiste 27
http://www.droitsenfant.com/cide.htm
opleiding voor heb, het is een beetje delicaat. En dan moet je nog weten wat je ermee moet aanvangen, met wat ze hebben verteld. Soms zijn er dingen waarvan ik denk, dat kan ik niet aan de ouders vertellen dus dan geef je dat summier weer en denk ik, arme stakkers, wat gaan ze nu mogen horen?" (Advocaat-bemiddelaarster) Die vraag: Wat moeten we doorgeven aan de ouders van wat de kinderen hebben gezegd, wordt niet alleen door de bemiddelaars gesteld. Ook de rechters stellen zich daar vragen bij. De rechters horen de kinderen immers zonder de ouders erbij. Deze gesprekken kunnen nochtans erg belangrijk zijn, sommige rechters getuigen dat ze soms twijfelen om de volledige inhoud van het verhoor van het kind bekend te maken. “Er wordt over gediscussieerd, sommige collega’s noteren bepaalde zaken niet wanneer men daarom vraagt, ik ga daar niet mee akkoord. Zo kan je immers in contact blijven met de werkelijkheid.” (Jeugdrechter) De ondervraging zal min of meer delicaat zijn in functie van de manier waarop het kader van meet af aan wordt vastgelegd. Voor heel wat van de magistraten die wij ontmoet hebben, is het erg belangrijk aan het kind aan te geven of zijn uitspraken al dan niet aan zijn ouders zullen worden doorgegeven, vanaf het begin van het gesprek. Bovendien is het primordiaal hem uit te leggen dat het kind daadwerkelijk geraadpleegd wordt maar dat het niet mag beslissen. De definitieve keuze behoort louter toe aan de rechter. Maar niet alle magistraten lijken dat kader op dezelfde manier vast te leggen. We hebben verschillende definities verzameld van de doelstellingen van deze verhoren van de kinderen. Eerst en vooral werden ze ons voorgesteld als een procedure om een ander beeld te krijgen van de situatie. De rechter neemt dan een beslissing en houdt daarbij rekening met wat hij heef topgevangen over de beleving van het kind en wat de ouders ter zitting hebben gebracht. “Het kind moet nooit de keuze maken, soms zie ik ze alleen om uitleg te geven.” (Rechter in kortgeding); “Ik luister naar je, maar weet goed dat ik de beslissing zal nemen en niet jij.” (Rechter bij het hof van beroep); “Ik ben verplicht je op te roepen maar niet om naar je te luisteren, als je wil vertrekken mag dat, als je de indruk wil geven dat je praat en hier 10 minuten wil blijven zitten, is dat ook prima." Maar als ik een kind heb van een zekere leeftijd dat voldoende rijp is, leg ik uit “Als ik niets opschrijf, geef je me niet de middelen om bepaalde belangrijke elementen aan te voeren.” (Jeugdrechter) De meeste magistraten lijken van mening te zijn dat het kind zich niet heeft uit te spreken voor een of andere wijze van huisvesting, maar sommige lijken toch een andere visie te hebben op deze verhoren van de kinderen. “Wanneer men me echt tegenstrijdige dingen vertelt, ben ik wel verplicht naar het kind te luisteren om na te gaan wie de waarheid zegt.” (Vrederechter); “Ten opzichte van het risico van een loyaliteitsconflict praat ik erover met het kind, ik zeg dat hij zich kan uitdrukken maar dat dit niet betekent dat hij kiest om bij de een of de ander te gaan, (…) ik denk dat het zelfs goed is voor de ouders om te weten wat de kinderen hebben gezegd, dat kan toch duidelijkheid brengen.( Vrederechter); “Het is niet omdat men 12 jaar is dat men kan beslissen, ik moet dan zeggen: “In tegenstelling tot wat men je op de speelplaats heeft gezegd, is het niet omdat je 12 jaar bent dat je mag beslissen. Ik zal het ook aan mama en pap uitleggen, ik word daarvoor betaald, ik moet de beslissing nemen en als die niet bevalt, dan zal dat mij niet raken.” (Jeugdrechter) Naargelang de situatie op de eerste of de tweede manier wordt voorgesteld, menen wij dat het kind waarschijnlijk niet dezelfde visie zal hebben van zijn rol. Het verhoor zal des te stresserender zijn en het loyaliteitsconflict zal des te groter zijn naarmate het kind de indruk krijgt zich te moeten uitspreken in het voordeel van een van zijn ouders. Veel professionals
zorgen ervoor dat het kind er niet van overtuigd raakt verantwoordelijk te zijn voor deze beslissing. De familiebemiddelaar die werd uitgenodigd naar de focusgroep maakte gewag van een eerder ongunstige mening wat betreft het systematische verhoren van kinderen door de rechter. “Vooral wanneer de conflicten scherp zijn en de standpunten extreem, ondergaan de kinderen enorme druk, ze worden gemanipuleerd, ze worden meegesleept in loyaliteitsconflicten die soms op de spits worden gedreven en soms brengt de ontmoeting met de rechter hen in een onhoudbare positie (…) Ik vind dat het kind al tot de kern van het conflict van zijn ouders behoort, een kind op het gerechtelijk toneel brengen is nog iets anders.” (Gezinsbemiddelaar). Hij schetst ons een kenmerkend beeld van de motivaties die het gerecht ertoe brengen beroep te doen op de verhoren van kinderen waardoor deze soms terechtkomen in een situatie waarin het loyaliteitsconflict, het getouwtrek tussen de beide ouders, zwaar kunnen wegen. “Veel kinderen zijn natuurlijk trots op de macht die hen wordt gegeven omdat hun ouders zich machteloos voelen, de intensiteit van het conflict zorgt ervoor dat ze zich machteloos voelen om te beslissen voor het kind en ze geven deze macht door aan het gerecht dat zich ook machteloos voelt. Daar het gerecht niet veel tijd heeft om na te denken, heeft het de neiging, en dat is karikaturaal gesteld, om te berusten in de mening van het kind, de lus is rond en tenslotte bezorgt men het kind een overdreven macht om zijn ouders te beoordelen.” (Gezinsbemiddelaar) Dat lijkt bekrachtigd te worden door de Jeugdrechter die ook aanwezig is in de focusgroep. “Een verhoor op drie is een ramp, het is gehuil van begin tot eind. Het is vreselijk om soms de kinderen te zien aankomen, ze hebben het begrepen, ze trillen, ze stotteren, het is echt om gek van te worden.” (Jeugdrechter) Een advocaat benadrukt de mogelijke impact van een slecht geplaatst kader waarbij het kind in de waan wordt gelaten dat het mag beslissen over de gerechtelijke procedures. Ze vertelt over situaties waarin ze verschillende stappen heeft gezet om het kind te ontheffen van zijn recht gehoord te worden, wat voor dat kind een echte opluchting betekende. “Het gebeurt vaak dat ik in mijn dossiers een attest van een psycholoog of een andere professional moet voegen die zegt: “het kind is verstoord en wel in die mate dat we het van deze keuze moeten ontheffen;” Er is immers het beroepsgeheim dus ze zeggen niet meer (…) veel kinderen voelen zich, in de rampzalige situatie die ze in hun gezin beleven, verlicht wanneer de rechter een oplossing oplegt, ook al is het niet helemaal wat ze wilden, maar ze voelen zich opgelucht, zo kunnen ze zeggen dat zij die keuze niet hebben gemaakt, dat ze hen werd opgelegd.” (Advocaat-bemiddelaarster). We merken toch op dat de gesprekken met de professionals aantonen dat niet alleen de rechters daarin een rol spelen wanneer het gaat over het uitleggen aan het kind waarom het gehoord worden. De ouders, de familie maar vooral de advocaten kunnen ook een bron van informatie zijn. Het inzicht dat de partijen hebben in het gerechtelijke proces wordt sterk beïnvloed door hun advocaat die de voornaamste bron van informatie is voor zijn cliënten. Ook bij de advocaten hebben we enkele verschillen vastgesteld bij het bepalen van het kader van de verhoren van kinderen. De rechter wordt eerder voorgesteld als iemand die luistert naar het kind, rekening houdend met zijn gevoelens en zijn keuzes, maar ook als iemand die het kind volledig weghoudt van de procedures die in zijn afwezigheid plaatsvinden. “De rechter luistert naar het kind en houdt
er rekening mee. Wanneer het kind weigert bij een van de ouders te wonen, houdt de rechter daar rekening mee." (Advocaat-bemiddelaar); "De scheidingsprocedure verloopt tussen de twee ouders, het kind speelt daar geen rol bij."(advocaat) De houding van de rechter tijdens het verhoor van het kind is ook een belangrijk element. “Ik zorg ervoor dat ik mijn toga heb afgedaan, ik vraag de substituut en de griffier hun toga uit te doen, we staan al hoger.” (Jeugdrechter) Of de professionals het kind nu wel of niet zien, het is toch alom tegenwoordig in het discours van de ouders. Iedereen is ermee akkoord dat de ouders vrij vaak woorden herhalen die ze toeschrijven aan het kind. Men kan zich dan de vraag stellen hoe echt deze uitspraken zijn en in welke mate ze gebruikt zouden kunnen worden om de zaak van de ouder te ondersteunen. De professionals vertrouwen ons toe dat ze uiterst voorzichtig te werk gaan bij het interpreteren ervan. Heel vaak geeft men ons het voorbeeld van moeders die vragen om het huisvestingsrecht van de vader te verminderen. Ze leggen daarbij uit dat het kind geen zin meer heeft om ernaartoe te gaan, dat het niet kan omgaan met de nieuwe partner, enz. We willen hier graag het antwoord opnemen dat frequent wordt gegeven door een van de ondervraagde advocaten in deze situatie: “Wat zou u doen als hij zou weigeren naar school te gaan? Zijn papa zien is even belangrijk of zelfs belangrijker dan naar school gaan.” Dit antwoord leek ons interessant in die zin dat het tezelfdertijd de onderliggende wens van de moeder blootgeeft die zij misschien aan het kind toeschrijft en ook haar plaats als ouder, beslissingnemer en verantwoordelijke teruggeeft. Bovendien lijkt een dergelijk antwoord in te druisen tegen de toenemende trend om steeds jongere kinderen te horen, met als gevolg gesprekken waarbij het woord van het kind wordt voorgenomen evenals de problematiek van de kinderen die de baas zijn, zoals we horen bij sommige Jeugdrechters. Deze laatste opmerking brengt ons ertoe een element te onderzoeken dat werd aangehaald tijdens elk van de gesprekken met alle beroepen: het criterium van de leeftijd van het kind. De meeste professionals zijn het erover eens dat kinderen vanaf 12 jaar gehoord worden, zoals ook voorzien wordt in het gerechtelijk wetboek. Sommige brengen daarin een nuance aan en leggen uit dat sommige kinderen, ook al hebben die de leeftijd van 12 jaar al bereikt, noch het onderscheidingsvermogen noch de rijpheid hebben om gehoord te worden. Volgens hen is het erg belangrijk dat de magistraten daar aandacht aan besteden. Er bestaat evenwel een uitzondering waarvoor twee van de ontmoete rechters soms jongere kinderen, zelfs van zeer jonge leeftijd horen. deze afwijking van het basisprincipe komt voor wanneer het kind in kwestie de jongste is van een aantal broers en zussen die allemaal ook door de rechter worden gehoord. Dat wordt dan ingegeven door de wens dit kind niet opzij te schuiven. We voegen eraan toe dat ondanks de gemeenschappelijke motivatie het kind niet opzij te schuiven, we wel hebben gemerkt dat deze rechters de verhoren van jonge kinderen volgens een andere procedure uitvoeren. Deze rechter in kortgeding verklaart het kind te ondervragen, ook als het heel klein is, maar enkel opdat het het gevoel zou hebben te doen zoals zijn oudere broers en zussen. Zij weigert categorisch om de mening te vragen over de huisvesting. De vragen beperken zich dus tot banaliteiten: “Hoe gaat het met je?” “Heb je een hond?.” Een andere rechter bij het hof van beroep vertrouwt ons toe om dezelfde redenen te handelen als de vorige maar is ontgoocheld door de informatie die deze kinderen van jonger dan 12 jaar
kunnen leveren wat betreft de huisvesting. “Wanneer er broers en zussen zijn, en er is een kind van minder dan 10 jaar, zeggen de ouders me: “ja, maar u gaat die van 12 jaar en die van 13 horen maar niet de kleine, dat zal hem niet bevallen”. Dus ik luister en ik zie een kleine kerel of meid die nazegt wat zijn broer en zus in de auto hebben ingefluisterd.” (Rechter bij het hof van beroep) Volgens de ontmoete rechters lijkt het dus niet relevant te zijn de kinderen van minder dan 12 jaar te verhoren om een andere reden dan ze zich niet uitgesloten te laten voelen, zonder te proberen informatie los te krijgen over de lopende zaak. Het verlagen van de leeftijd waarop men de kinderen hoort lijkt dus niet wenselijk te zijn, dat zal geen interessante elementen aanbrengen. Nog steeds in verband met de leeftijd van het kind vertellen alle professionals ons over een overtuiging die heerst bij de gezinnen. Ze lijken er vaak van overtuigd dat het kind vanaf 12 jaar mag kiezen tussen zijn vader en zijn moeder, wat nochtans niet klopt. “Volgens de publieke opinie is er nog werk te doen, het gaat iets beter maar toch, met verspreidt de boodschap want vanaf de leeftijd van 8-9 jaar zegt men aan de kinderen: “Een beetje geduld, maak je niet ongerust, vanaf 12 jaar mag jij beslissen.” Deze overtuiging is catastrofaal.” (Gezinsbemiddelaar); “Ook bij het kind, want het voelt zich oppermachtig: “ik wil dat”. Daarna is het “gebroken”.” (Jeugdrechter) Kortom, wanneer we het hebben over de plaats van het kind verwijzen de professionals meestal naar de verhoren van het kind. Ze hebben benadrukt dat het belangrijk is de tijd te nemen om een duidelijk kader te bepalen, het kind te waarschuwen over het feit dat zijn woorden zullen worden doorgegeven en het schuldgevoel weg te nemen. Het kind moet geïnformeerd worden dat het over niets beslist. De leeftijd van het kind, een doorslaggevende factor voorzien in het gerechtelijk wetboek, werd ook besproken. Als reactie op deze ondervragingen lijken twee pistes aangegeven te worden als eventuele praktische oplossingen. De eerste is om samen met de kinderen te bepalen wat aan de ouders zal worden gezegd en hoe dat zal gebeuren. De tweede piste ligt in de verhoren van kinderen door een psycholoog zoals we eerder ook al hebben vermeld. Om dit onderdeel af te sluiten, willen we het feit benadrukken dat het voor de meeste professionals positief is om de kinderen aan het woord te laten, op voorwaarde dat ze geen beslissingsbevoegdheid krijgen. Kaderstuk 7: Het belang van het kind De notie van het hogere belang van het kind komt als dusdanig voor in de wettekst. Deze notie staat centraal bij het nemen van de beslissing maar blijft toch vaag. We hebben kunnen opmerken dat deze term binnen onze steekproef van professionals duidelijk verschillende concepten dekte die soms zelfs tegenstrijdig waren. Wanneer dit thema werd aangehaald in de focusgroep was er al snel sprake van de definitie van het belang van het kind. Voor sommige is het belangrijk om duidelijk aan te geven wat het belang van het kind is om dat beter te kunnen dienen. Voor andere moet het absoluut onduidelijk blijven vermits de situaties geval per geval geanalyseerd moeten worden. Verschillende mogelijke definities worden geopperd. Het belang van het kind zou liggen in het feit dat de volwassenen, de ouders, erin slagen tot een akkoord te komen, in het feit dat het kind voelt dat er een consensus bestaat tussen papa en mama, ook al was het moeizaam, en dat men er niet meer over praat maar ermee leeft. Er werd ook gezegd dat om het belang van het kind te dienen men moest beschikken over een
plaats waar het kind gehoord wordt, en waar het kind kan blijven terwijl de ouders volwassenen blijven. Elk van deze definities lijkt ons adequaat, in functie van de situatie. De advocaat in onze focusgroep verklaarde dat volgens hem, zij die denken de definitie van het belang van het kind te kennen, er vaak ver van verwijderd zijn terwijl zij die op zoek zijn naar deze definitie er vaker dicht bij zitten. Het belang van het kind is dus niet iets wat absoluut omschreven kan worden maar is eerder relatief. Volgens Olivier Limet (2008) zou er verwarring bestaan over hoe men er historisch gezien is toe gekomen het concept van het belang van het kind te gebruiken, niet voor het kind en zijn belang maar als middel om iets op te lossen.
2. Risico op verbreken van de band met de ouders We houden eraan kort een concept te behandelen dat frequent werd aangehaald tijdens de gesprekken, namelijk dat van de “ouderlijke vervreemding”. Elk van de professionals heeft het aangehaald, elk met een definitie, de middelen om dit op te sporen en de maatregelen. De gesprekken die wij gevoerd hebben, tonen aan dat niet alle professionals dezelfde gevoeligheid aan de dag leggen ten opzichte van wat zij de “ouderlijke vervreemding” noemen. We stellen vast dat sommige, die gevoelig zijn voor het fenomeen en er bijzondere belangstelling voor hebben, zeer frequent dit type situatie opmerken. Andere daarentegen zijn minder geïnformeerd hierover en hebben het nagenoeg nog nooit gezien. “Het zijn uiterst ingewikkelde situaties, ik heb misschien al een geval gehad. Het is een dossier dat we hebben moeten beschermen;” (Jeugdrechter); “In sommige gevallen merk je het meteen, in andere is het misschien moeilijk na te gaan.” (Vrederechter); “Ja, er zijn er veel. Dat komt zeer vaak voor.” (Justitieassistent). Welke elementen brengen sommigen ertoe dit als een terugkerend fenomeen te beschouwen en andere dit te zien als uiterst zeldzame gevallen? Dat komt misschien door het feit dat de definities die ons worden geleverd, sterk verschillen, ze zijn nu eens vaag en dan weer zeer precies. “De ouderlijke vervreemding kan omschreven worden als de houding van diepe en massale afwijzing van een kind ten opzichte van een van zijn ouders. Men praat over ouderlijke vervreemding wanneer deze afwijzing voorkomt terwijl er voorheen een goede relatie bestond tussen het kind en de afgewezen ouder. Wanneer deze afwijzing massaal is zonder enige nuance (waarbij zelfs de eerder bestaande goede relatie wordt ontkend en men de verwezen ouder geen enkele goede eigenschap meer kan toedichten).” (Externe bemiddelaar); “De kinderen worden soms wat beïnvloed en wijzen dus de andere partner af, dat is niet goed.” (Advocate-bemiddelaarster). De verschillende tekenen die wijzen op ouderlijke vervreemding en die het meest worden aangehaald zijn: het niet presenteren van het kind en de interpretatie van de woorden van de ouder. “Er zijn echt enkele gedragingen die erop wijzen, bepaalde woorden die men opvangt. Wanneer een vrouw me “mijn kinderen” zegt op de zitting, dan is dat niet goed.” (Vrederechter) De professionals zeggen ons dat ze bijzonder aandachtig zijn wanneer vrouwen “verlaten” werden voor een ander, in het bijzonder wanneer de scheiding plaatsvindt tijdens de zwangerschap. “Maar er zijn moeders die compleet verkeerd zijn, ze steunen dan op hun kinderen om de leegte te compenseren en ze proberen wraak te nemen voor alles wat ze doorgemaakt hebben via hun kinderen.” (Advocate-bemiddelaarster); “Men beschikt over
weinig middelen maar ik denk dat we het relatief goed zien, wanneer er risico bestaat op ouderlijke vervreemding. Je ziet de gedragingen, klein en karig.” (Jeugdrechter) De middelen die naar voren worden gebracht om een dergelijke dynamiek te vermijden of tegen te gaan zijn ook uiteenlopend. Zo zijn sommige voorstander van de invoering van een hoofdverblijfplaats bij de niet-vervreemde ouder, de invoering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting of het bevorderen van de dialoog tussen kind en ouder. Een expert-kinderpsychiater verklaart dat ouderlijke vervreemding eigenlijk “het argument van het moment” is. De meeste verzoeken om expertises die nu worden ingediend bij de rechter hebben betrekking op verdachte maar niet bewezen gevallen van ouderlijke vervreemding. Hij legt ons uit dat dergelijke situaties zelden voorkomen en dat we ons niet mogen laten meevoeren door deze psychologische diagnose die wordt gehanteerd door rechters en advocaten zonder dat zij over de gepaste informatie beschikken.
3. De motivaties van de ouders gezien door professionals De rechters, advocaten en bemiddelaars willen allemaal de ouders hun verzoek om al dan niet gelijkmatig verdeelde huisvesting horen motiveren. Eerst wordt gekeken naar de argumenten die de ouders formuleren en daarna naar de perceptie die de professionals daarvan hebben. De idee is dat sommige verzoeken soms strategisch blijken te zijn terwijl andere echt voortvloeien uit een wens, een onderliggende intentie die niet als dusdanig wordt geformuleerd. Ten eerste is het merendeel van de verzoeken om gelijkmatig verdeelde huisvesting afkomstig van de vaders. De professionals leggen ons uit dat zij hun verzoek motiveren met de wens om dezelfde rechten te hebben als de moeder, om even betrokken te zijn en om op gelijke voet te staan bij het nemen van beslissingen, vooral als het school betreft. Nog steeds volgens de professionals zouden de vaders zeer frequent sterk betrokken zijn bij de opleiding en de zorg die aan hun kind wordt besteed vanaf de geboorte en willen zij dat nu voortzetten. Men vertelde ons ook het geval van vaders die, omgekeerd, weinig aanwezig waren in het leven van het kind en die na de scheiding daarover begonnen nadenken en zich meer betrokken wilden voelen dankzij een gelijkmatig verdeelde huisvesting. Er zijn ook veel vaders die in die tijd geen verzoek indienden om gelijkmatig verdeelde huisvesting te verkrijgen omdat de wet toen nog niet van toepassing was of omdat de kinderen nog te klein waren en die het nu wel willen aanvragen. Meestal en onder meer ten gevolge van de media-aandacht rond de invoering van de wet komen veel vaders dit eisen met als enige verklaring dat zij daar recht op hebben. Dit laatste argument valt niet goed bij de ontmoete magistraten, het is uiterst zelden dat in zo’n geval de vader de zaak wint. Hetzelfde geldt voor de zeldzame vaders die uitleggen dat zij dit type huisvesting willen om geen alimentatie (meer) te moeten betalen. De moeders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen buiten een akkoord van beide ouders lijken nog zeldzamer te zijn. Men vertelde ons echter het verhaal van bepaalde moeders die al talrijke jaren de hoofdverblijfplaats zijn en die willen dat de vader zich meer inzet om wat tijd voor zichzelf vrij te kunnen maken. Indien de ouders beide vragende partij zijn voor gelijkmatig verdeelde huisvesting, wat steeds meer het geval lijkt te zijn, lijkt het argument dat het meest wordt aangehaald het belang van het kind te zijn. Het kind heeft, zo zeggen ze, beide ouders nodig om op te groeien. Het gebeurt ook dat een materiële beperking aan de oorsprong ligt van die vraag. Ouders die beide voltijds werken zullen sneller de mogelijkheid hebben om hun tijdsbesteding een week op twee te verlichten dan om een hoofdverblijfplaats te verzekeren waarvoor een grotere beschikbaarheid is vereist. Het gebeurt ook dat een van de ouders een nieuw gezin sticht, een
nieuw koppel. In dat geval kan hij of zij tijd nodig hebben zonder het kind om een nieuw leven op te bouwen. Wanneer het tegen de gelijkmatig verdeelde huisvesting gaat, komen de argumenten grotendeels van de moeders, maar de vaders hanteren soms dezelfde uitspraken. In die omstandigheden verwijt een van de ouders de ander een gebrek aan beschikbare tijd of opvoedingscapaciteiten. Het gebeurt ook dat een ouder de ander ervan beschuldigt het kind onvoldoende te volgen wat school of gezondheid betreft. Een ouder kan ook een verzoek bij de rechtbank indienen omdat het kind niet overeenkomt met de kinderen van de nieuwe partner of gezel of omdat het kind niet meer naar de andere ouder wil gaan. Tenslotte vertrouwen sommige ouders de professionals hun vrees toe om het kind te verliezen, ervan gescheiden te worden. Ten tweede merken de professionals soms dat er een verborgen bedoeling schuilgaat achter de verzoeken van de ouders. Velen vertelden ons over hun gevoel bij de talrijke vaders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen om geen alimentatie te moeten betalen. We hebben het eerder al aangehaald, zelden wordt het zo geformuleerd maar dat lijkt toch een veel voorkomende motivatie te zijn. Velen zien er een gelegenheid in om als ouder erkend te worden, zin te geven aan het leven en een plaats in te nemen in de relatie met het kind. Het belang van het kind wordt vaak aangehaald als de belangrijkste motivatie van de ouders. Andere, misschien meer pessimistisch ingestelde personen, geloven daar niet in. Ze vertellen ons dat een verzoek om gelijkmatig verdeelde huisvesting meestal de gelegenheid is om de andere ouder te pesten, om controle over hem te houden of een band te behouden. Via dit type huisvesting zouden de contacten tussen de ouders behouden blijven, waardoor ze noch hun ouderkoppel noch hun echtelijk koppel kunnen achterlaten. Ze vertellen over andere situaties waarbij het verzoek om gelijkmatig verdeelde huisvesting de ouders in staat stelt zich te wreken op de andere of om zich te wapenen tegen een machtsgreep van de ex-partner. Om deze lijst met onderliggende motivaties te beëindigen haalden sommige het feit aan dat het gebeurt dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting wordt aangevraagd door een vader die zich verplicht voelt daartoe omdat hij anders gezien zou worden als een slechte vader of waarbij het verzoek gebaseerd is op de wens van een ouder om opvang te vinden voor het kind tijdens het werk. Andere situaties en interpretaties zijn mogelijk maar we hebben de essentie weergegeven van wat ons door alle ontmoete professionals werd verteld.
4. Het profiel 4.1 Van de bemiddelden Wanneer men kijkt naar het profiel van de bemiddelden, is het belangrijk een onderscheid te maken tussen de twee types bemiddeling, gerechtelijk (op basis van adviezen van de rechter) en vrijwillig (op eigen initiatief). In het kader van de gerechtelijke bemiddeling lijkt het profiel van de bemiddelden gevarieerd te zijn, zowel op sociocultureel als socio-economisch niveau. “Ze worden door de rechter gestuurd dus we krijgen iedereen binnen. Echt vanalles.” (Externe bemiddelaarster); “Bij gerechtelijke bemiddeling kan het vanalles zijn, pff.” (Advocate-bemiddelaarster).
Twee factoren lijken een invloed te hebben op het profiel van de bemiddelden bij vrijwillige bemiddeling. Het gaat dan over de kost van de bemiddeling en het culturele en intellectuele niveau van de bemiddelden. De meeste personen die betrokken zijn bij vrijwillige bemiddeling worden blijkbaar gekenmerkt door een relatief hoog cultureel en intellectueel niveau. “Toch intellectueel begaafde mensen. Je moet al doordachter zijn om de bemiddeling te doen, je mag niet simpel zijn.” (Advocate-bemiddelaarster); "Ik vind dat vrijwillige bemiddeling voor mensen is met een zekere cultuur.” (Externe bemiddelaars); “De bemiddeling functioneert beter bij mensen die al een zeker intellectueel niveau hebben, personen die veel eenvoudiger zijn hebben het moeilijk om het nut van de bemiddeling in te zien, zeker daar de kost relatief hoog is.” (Advocaat bemiddelaar) In gezinsplanning, en zelfs als het gaat om vrijwillige bemiddeling, lijken alle profielen aanwezig te zijn. De lage kostprijs zal daar zeker een rol in spelen. “Op sociocultureel niveau gaat het van arbeider of werkzoekende tot mensen die echt welstellend zijn.” (Bemiddelaar planning). Op socio-economisch niveau lijkt de middenklasse het meest vertegenwoordigd te zijn. De meer bescheiden klassen zouden volgens de bemiddelaars meer moeilijkheden kennen om toegang te krijgen tot de bemiddeling, de kost is immers relatief hoog. Deze laatste categorie van personen, die al gefragiliseerd wordt door de echtscheiding, wordt ook gestigmatiseerd omdat ze minder in staat zijn om hun problemen op te lossen door hun bescheiden socioculturele kapitaal. Ondanks dit aspect lijkt het dat de bemiddelaars ook of nog meer de impact zien van de culturele bagage. “ We hebben vaak te maken met een middenklasse die min of meer welstellend is. Ik denk dat dit niet speciaal met geld te maken heeft maar wel met cultuur.” (Advocaat-bemiddelaar); “Het is eerder een kwestie van menselijke capaciteiten dan van sociale klasse.” (Notaris-bemiddelaar) De ouders uit de hogere klasse die over meerdere onroerende goederen beschikken zouden geen beroep doen op bemiddeling maar zouden liever via de rechtbank werken en vertegenwoordigd worden door een advocaat om hun goederen te beschermen. “Ik heb nooit echt rijke mensen gehad.”( Advocaat-bemiddelaarster); “De hogere klasse met veel goederen lijkt niet geschikt te zijn voor bemiddeling daar zij elk een advocaat nemen om hun belangen te verdedigen” (Externe bemiddelaars) We herinneren er ook aan dat deze hogere klasse in vergelijking met de andere klassen het kleinst in aantal is. Vanuit leeftijd gezien lijkt de bemiddeling door personen van verschillende generaties te worden benut. De meeste vragen gaan over de wijze van huisvesting, het gaat dus meestal over mensen die voldoende jong zijn om minderjarige kinderen te hebben. We waren wel verbaasd vast te stellen dat, daar men op elke leeftijd scheidt, ook bemiddeling op elke leeftijd wordt benut, bijvoorbeeld na 20 of 30 jaar samen leven. Het feit dat de kinderen het huis verlaten hebben of dat de ouders met pensioen zijn, zijn factoren die doorslaggevend kunnen zijn. “Het zijn vaak jongeren met kinderen.” (Externe bemiddelaarster); “Vaak oudere koppels die al 30 jaar getrouwd zijn en die al gevorderd zijn qua leeftijd.” (Bemiddelaar gezinsplanning)
4.2 Van de ouders die gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen Wanneer we de magistraten en advocaten vragen een profiel op te maken van de ouders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen, kunnen we vaststellen dat niet iedereen dezelfde criteria hanteert. Meestal is er sprake van het economische criterium maar er is soms ook sprake van de mentaliteit van de ouders, het intellect of de leeftijd. Het werd ons vaak gezegd dat de ouders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen voornamelijk afkomstig zijn uit intellectueel gunstige milieus. De professionals verklaren dat onder meer door een groter gemak in organisatie maar ook een zeker niveau van intuïtie en empathie ten opzichte van het kind. “Men moet daarvoor rekening houden met het feit dat bedienden het meestal gemakkelijker hebben om zich te organiseren dan arbeiders, ware het niet door de pauzesystemen.” (Rechter in kortgeding); “Alles hangt af van de intelligentie, dat is niet het intellectuele niveau maar een minimum aan empathie voor het kind en zich rekenschap ervan geven dat het niet zijn oorlog is. “(Advocate); “In intellectueel ontwikkelde milieus weten de koppels zeer goed dat ze dit risico lopen als ze aan kinderen beginnen.” (Rechter bij het hof van beroep). Men heeft ons ook uitgelegd dat de ouders van minder bedeelde milieus grotere materiële moeilijkheden kennen om de kinderen na de scheiding op te vangen. "De armen kunnen zich deze huisvesting niet veroorloven. Ze scheiden en een van de twee keert terug naar de familie of ze nemen een studio waar geen plaats is voor hun kinderen.” (Vrederechter) In tegenstelling tot wat hier net werd gezegd, beweert een minderheid van professionals dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting betrekking heeft op alle bevolkingsgroepen zonder uitzondering. Een jeugdrechter herinnert ons eraan dat de Vrederechter in de eerste fasen van de echtscheiding wordt geraadpleegd. De eerder beschreven situatie kan dus enkel voorlopig zijn. Ze voegt er nog aan toe dat ouders uit begunstigde milieus daarom niet een ideaal profiel hebben voor de gelijkmatig verdeelde huisvesting daar ze meestal een grotere geografische mobiliteit kennen. Een andere magistraat voegt eraan toe dat de kern niet de intelligentie is zoals sommige kunnen denken maar wel het gezond verstand. “We vinden er mensen van alle sociale groepen. Bovendien stel ik vast dat bij de mensen uit een meer welstellend milieu de mobiliteit ook veel groter is. De geografische afstand is echter een factor die kan ingaan tegen alternerende huisvesting.” (Jeugdrechter); “Deze studio, dat kan een tijdelijke maatregel zijn (…) Ik zie toch dat de minst bedeelde mensen sterk in hun kinderen investeren, dat is alles wat ze hebben en dus doen ze het nodige om die een plaats te geven.”(Jeugdrechter); “Mensen met gezond verstand komen niet uit de meest bevoordeelde sociale klassen (…) we zien dat bij de mensen die zeggen, ik heb het lastig mevrouw maar ik geloof dat het kind zijn vader nodig heeft (…) als dat geen gezond verstand is! (Jeugdrechter); “Iedereen vraagt gelijkmatig verdeelde huisvesting aan zonder verder te denken. Ze hebben over de wet horen praten in de media." (Advocaat) De leeftijd werd weinig genoemd in de criteria maar het lijkt toch duidelijk dat dit type verzoek betrekking heeft op jonge ouders, met een mentaliteit die gericht is op het verdelen van de taken. De kinderen starten meestal met school of zitten in het lager onderwijs. “Een vrij jonge vader, een beetje een nieuwe man, die toch een beetje kan koken, die de kinderen naar school kan brengen, die ’s nachts opstond als de kinderen huilen, enz.” (Jeugdrechter); “De jonge ouders hebben meer de neiging om deze oplossing te kiezen want ze zijn het meer gewoon de huishoudelijke en andere taken rondom het kind te verdelen.” (Advocaat); “Relatief jonge mensen, dat begint vaak wanneer de kinderen naar de basisschool gaan.” (Jeugdrechter)
4.3 Conclusie De gerechtelijke en vrijwillige bemiddeling lijken niet hetzelfde soort publiek aan te trekken. Voor de eerste komen de bemiddelden uit allerlei groepen, alle economische, intellectuele en culturele categorieën lijken vertegenwoordigd te zijn. De vrijwillige bemiddeling lijkt eerder te gaan over mensen uit een economische middenklasse met een zekere culturele en intellectuele bagage. Ook al lijken de meeste ouders in bemiddeling minderjarige kinderen te hebben, toch komen ook mensen die al 20 tot 30 jaar getrouwd zijn aankloppen. De rechters hanteren drie criteria om de categorieën van ouders te omschrijven die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen. Het eerste en veruit meest genoemde is het intellectuele criterium, daarna komen de leeftijd en de mentaliteit. De meningen lopen uiteen en het is moeilijk tot een conclusie te komen. Een meerderheid uit onze steekproef meent dat dit type huisvesting wordt aangevraagd door ouders uit een sociocultureel welstellend milieu, ze zijn relatief jong en de mentaliteit is die van de “nieuwe vaders”. Een zeker aantal professionals, beperkt maar toch omvangrijk, bevestigt dat het onmogelijk is om een precies profiel op te stellen van de ouders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting aanvragen. Het is dan ook moeilijk om daarin een centrale trend te ontwaren.
IV. De onderzoeksmaatregelen28 Onder deze titel nemen we verschillende elementen op. Het gaat enerzijds om de neiging die de rechters vertonen om beroep te doen op verschillende onderzoeksmiddelen. De gesprekken die wij hadden, maken het mogelijk er vijf te onderscheiden, namelijk: de expertise, de sociale burgerlijke studies, de politieonderzoeken en tenslotte het verhoor van de kinderen door een psycholoog. Anderzijds hebben de ontmoete magistraten hun motivatie om te kiezen voor deze middelen uiteengezet. Tenslotte hebben we de advocaten en de bemiddelaars gevraagd naar hun perceptie van de praktijken van de rechters op dit vlak.
1. De expertise De expertise lijkt een onderzoeksmiddel te zijn dat spaarzaam wordt benut. Vier verklarende factoren kunnen hier aan het licht worden gebracht. De eerste en veruit de meest genoemde is de kostprijs. De kost van de expertise wordt gedragen door de partijen. Deze kan 1000 € bedragen (in Luik) en daarbij komt dn nog 200 tot 300 € per extra kind, tot 2000 € (in Brussel). Enkel zij die recht hebben op juridische bijstand genieten van een verminderde kostprijs. De tweede factor is gemeenschappelijk voor de verschillende onderzoeksmethodes. Het gaat over de tijd die nodig is voor de expertise. Een expertise kan, volgens de rechters, ongeveer zes maanden duren. Het gebeurt zelfs, zo zeggen sommige, dat een expertise wordt bevolen maar nooit wordt uitgevoerd.
28
Onderzoeksmaatregelen: sociale studies, politie-onderzoeken, expertises, enz. om het dossier aan te vullen
Het derde verklarende element zou verband houden met de nieuwe wetgeving op de expertise. Zo vertrouwde de Jeugdrechter ons tijdens de focusgroep toe: “Ik vind dat de wet op de expertise de zaken ingewikkelder heeft gemaakt en zwaarder, we sjoemelen wel wat voor mini-expertises en verlaten het wettelijke kader.” We hebben nog een laatste factor gevonden in het discours van een van de ontmoete Jeugdrechters. Hier is sprake van de impact van de expertise op de partijen, die is niet altijd goed, bijvoorbeeld door de affectieve en psychologische chaos die deze kan veroorzaken. Deze mening druist in tegen die van zijn collega die in hetzelfde arrondissement zetelt bij het hof van beroep. Deze magistraat ziet veel heilzame effecten bij expertise, onder meer een mogelijk herstel van de band. “Ik doe vaak beroep op expertises, zo kan de band tussen de kinderen en de ouders hersteld worden, dat verbetert de relaties, het belang van het kind heeft voor mij geen prijs en als de ouders de middelen hebben om hun advocaten te betalen en voor het hof van beroep te komen pleiten, denk ik dat 1000 € volkomen redelijk is." (Rechter bij het hof van beroep) Deze rechter bij het hof van beroep heeft ons ook verteld de voorkeur te geven aan de expertise boven de andere onderzoeksmiddelen daar het gerechtelijk wetboek de rechter in staat stelt controle uit te oefenen op de expertise, onder meer wat betreft de termijnen. Via deze elementen hebben alle magistraten die wij ontmoet hebben, met uitzondering van de rechter bij het hof van beroep die wij net citeerden, een zeer beperkt gebruik van expertises. De situaties waarvoor een expertise wordt gevraagd zijn die waarbij er een risico bestaat op het verbreken van de band met de ouder of wanneer een van beide ouders lijkt te zijn getroffen door een psychiatrische aandoening of wanneer het lijden van het kind van die aard is dat de expertise zou kunnen aangeven of het dossier al dan niet bescherming vereist.
2. Sociale burgerlijke studies 2.1 Het standpunt van de rechters Bijna de helft van de ontmoet rechters had het over sociale burgerlijke studies. De andere hebben er niets over gezegd toen er sprake was van de onderzoeksmiddelen die zij hanteren. We veronderstellen dus dat zij er niet frequent beroep op doen. “Er is niet altijd een onderzoek nodig, men heeft te maken met mensen met wie men kan praten.”( Rechter bij de jeugdrechtbank). Zij die dit onderwerp wel aanhaalden, hadden het allemaal over de tijd die nodig was voor sociale studies. Zelfs zij die beweerden frequent de justitieassistenten te mandateren betreuren het feit dat het zes tot negen maanden wachten is op een rapport. Een fervente tegenstandster van de sociale studies vertelde ons zelfs dat dit “de dossiers verrot”. (rapport van verhoor, verduidelijken van een situatie, enz.) “De directeur van het justitiehuis is meer een syndicale afgevaardigde dan iemand die zijn personeel wil doen werken. Het zijn maatschappelijk assistenten die het onderzoek voeren maar ze doen er één om de 15 dagen … de productie is dus middelmatig.” (Rechter bij de Jeugdrechtbank). Sommige voelen zich geremd door de lange wachttijd en doen steeds minder beroep op de justitieassistenten. Andere zijn van mening dat de tijd een positieve impact kan hebben op een conflictsituatie. “Sociale studies duren lang, dat is duidelijk, maar het kan ook wat rust brengen, terwijl de tijd verstrijkt.” (Jeugdrechter).
Nog andere vinden, ondanks dit ongemak, dat het geleverde werk van zeer goede kwaliteit is. Het is altijd nuttig om te beslissen over te gaan tot een sociale studie. Iedereen klaagt er echter wel over. Tijdens de gesprekken hebben we opgemerkt dat er debatten bestaan over de redactionele stijl (eenvoudige weergave van de uitspraken zonder inname van standpunten) van de rapporten van de justitieassistenten maar ook wat betreft de verwachtingen in verband met de doelstellingen van deze laatste. Van de twee jeugdrechters bevestigt een geen nut te zien in deze rapporten vermits de justitieassistent nergens aangeeft welk type huisvesting moet worden gekozen. De andere rechter legt ons uit dat het hem normaal lijkt dat de justitieassistenten geen positie innemen voor een specifieke oplossing vermits dat voor de rechter is om te beoordelen. Het zijn dus de duur van de studies en de slechte kennis van de doelstellingen van de justitieassistenten die problemen lijken te vormen voor de magistraten. 2.2 Het standpunt van de justitieassistenten De magistraten hebben ons zo een duidelijk en tegenstrijdig standpunt gegeven wat betreft de sociale burgerlijke studies. Om ze beter te begrijpen en de standpunten te confronteren, zijn we drie justitieassistenten gaan spreken die werken in de arrondissementen Luik, Brussel en Charleroi. We hadden dus twee hypotheses in het hoofd. De eerste was dat gezien de getuigenissen van de rechters sommige geen beroep leken te doen op sociale studies. In dat geval zouden de justitieassistenten zelden tot nooit een rapport moeten overhandigen aan bepaalde rechters. Onze tweede hypothese was dat de justitieassistenten en de rechters weinig de kans hadden om onderling te communiceren, onder meer over de gebruikte methode. In verband met de eerste hypothese waren we verbaasd vast te stellen dat de justitieassistenten aangeven opdrachten voor sociale burgerlijke studies te ontvangen van alle magistraten uit hun arrondissement. In het algemeen zijn de justitieassistenten het met hun collega’s eens over het feit dat de rechters eerder verschillen in hun gewoonten. Een bepaalde rechter vraagt bijvoorbeeld vaak een sociale studie in een specifieke context (drugsverslaving, gelijkmatig verdeelde huisvesting, enz.) terwijl een andere rechter zich eerder onderscheidt in de manier waarop hij het mandaat opstelt, met zeer precieze of juist heel vage vragen. Zelfs de rechters die twijfels hebben bij de sociale studies doen er in werkelijkheid regelmatig beroep op. Onze indruk dat de gewoonten van de rechters ervoor zorgen dat iedereen met de onderzoeksmiddelen werkt die aan hem zijn aangepast (omdat ze de controle behouden of door andere intrinsieke eigenschappen) maar misschien niet aan de situatie, lijkt dus niet bewaarheid te worden. Het zou interessant zijn om deze veronderstelling te toetsen aan een grotere steekproef van magistraten en justitieassistenten. Dit element lijkt vrij paradoxaal te zijn en we zien niet meteen een verklaring. Onze tweede hypothese dat de justitieassistenten en de rechters niet veel de gelegenheid krijgen om samen te communiceren blijkt wel te kloppen. Er werd in het verleden al een eenmalige ontmoeting georganiseerd tussen magistraten en justitieassistenten maar daar is het bij gebleven. De zetelende magistraten zijn daarom niet dezelfde, hetzelfde geldt voor de assistenten. De rechters kennen maar weinig de terminologie van de justitieassistenten en de verwachtingen die zij hebben van het rapport dat hen wordt overhandigd. We hebben verder gezien dat de assistenten zich daarvan bewust zijn, waardoor ze zich soms afvragen of hun stukken wel volledig gelezen worden en hoe ze zullen worden gebruikt.
De kwestie van de tijd die nodig is voor de sociale studies werd ook besproken met de justitieassistenten. Daarbij worden verschillende elementen in aanmerking genomen. Wanneer er een lange wachttijd is tussen het moment waarop de rechter het mandaat geeft en waarop het rapport wordt ingediend, is dat te wijten aan een structurele achterstand. Het is natuurlijk mogelijk dat er een zekere tijd verstrijkt tussen het moment waarop de opdracht in het justitiehuis aankomt en het moment waarop de justitieassistent deze uitvoert. Dat komt doordat elke assistent een maximum aantal dossiers gelijktijdig kan hebben openstaan (7 tot 9 voor een fulltime equivalent in de justitiehuizen van Luik en Charleroi). Wanneer een studie wordt afgerond, wordt automatisch een nieuwe situatie geopend. De termijnen zouden echter geen 6 tot 9 maanden bedragen zoals de rechters beweren. De wachttijd wordt verklaard door bepaalde periodes met een grote stortvloed aan dossiers met een beperktere ploeg. Anderzijds herinneren we er ook aan dat sommige families moeilijk te bereiken zijn (geen antwoord of een kind dat slechts een zondag per maand bij de vader is terwijl het in zijn leefomgeving ontmoet moet worden), en het gebeurt dat veel mensen betrokken zijn bij de sociale studie (veel kinderen, veel betrokken personen die ontmoet moeten worden zoals de grootouders, de nieuwe partners, enz.). “Een sociale studie duurt meestal drie en een halve maand als er natuurlijk geen onverwachte omstandigheden zijn: personen die men niet kan bereiken, enz. nu is het bijvoorbeeld de vakantieperiode: eens we het dossier ontvangen, weten we niet altijd zeker of de mensen de brief wel krijgen, of ze niet vertrokken zijn. Dat kan vertraging opleveren.” (Justitieassistente). Er is ook sprake van de opstelling en de doelstellingen van het rapport conform BPR29. Iedereen is het eens over het feit dat ze wel een informatieve rol hebben maar dat ze zich niet mogen uitspreken over de te kiezen huisvestingswijze. “Het doel is de rechter te informeren, zoveel mogelijk elementen te verzamelen om de rechter te informeren (…) de sociale studie is een dynamisch hulpmiddel vermits we echt de huidige situatie weergeven, we proberen de informatie door te geven (…) er is een echte informatiestroom. Maar we beschikken niet over de middelen om te controleren en vaak verkeren de mensen ook in een conflictrijke relatie. Er zijn dossiers waarin de ene wit zegt en de ander zwart, dat is erg moeilijk. We kunnen dus geen advies geven maar we proberen wel een beetje de elementen die we verzameld hebben te analyseren en aan te geven dat dit slechts een element in het dossier is.” (Justitieassistente).
3. De politieonderzoeken Van het tiental rechters dat wij ontmoet hebben, hebben er drie over de politieonderzoeken gepraat. Voor hen is het een middel waar ze frequent beroep op doen wanneer ze zich vragen stellen over de materiële elementen in verband met het leefmilieu van het kind. De politie heeft hier duidelijk een controlerende taak. (Hygiëne, volle koelkast, voldoende ruimte, enz.). In de praktijk wordt deze taak echter vaak verkeerdelijk toevertrouwd aan de justitieassistenten. Het gaat om een verwarring tussen de rollen. In dat geval strookt de opdracht van de justitieassistenten niet met een controlerende opdracht, ze antwoorden dus niet op de vraag die hen wordt gesteld en ze sturen de rechter door naar de politieonderzoeken.
4. De verhoren van kinderen door een psycholoog Twee rechters, in kortgeding en bij de Jeugdrechtbank, gaven aan de kinderen liever door een psycholoog te laten ondervragen dan dat zelf te doen wanneer de situatie dat toelaat. Hoewel het om slechts twee rechters uit onze steekproef gaat, hebben sommige professionals uit de 29
Document voor het normeren en harmoniseren van de praktijken van de justitie-assistenten in alle Justitiehuizen.
sector ons bevestigd dat ook andere rechters het zo doen. “De verhoren worden meestal uitgevoerd door een psycholoog, behalve indien de ouders niet echt de middelen hebben of als men echt gehaast is, dan doe ik het zelf.” (Rechter in kortgeding). In dat geval is de toegepaste methode erg strikt, het kind wordt een eerste keer door de vader en een tweede keer door de moeder naar de psycholoog gebracht. Het doel is om de uitspraken van het kind ingegeven door elk van de ouders te onderscheiden van het eigen discours.30 Deze procedure maakt het echter mogelijk om de mening van een psycholoog te krijgen aan een relatief beperkte prijs (50 – 100 €) binnen een relatief korte termijn. We merken echter op dat de middelen (in termen van tijd, hulpmiddelen en aantal gesprekken) die worden ingezet tijdens de expertises veel belangrijker zijn, specifiek op het niveau van het aantal gesprekken met het kind. Het negatieve punt dat benadrukt wordt door de Jeugdrechter die beroep doet op deze verhoren van het kind is het feit dat sommige psychologen proberen er een expertise van te maken. Maar dat is niet de vraag. De Jeugdrechter die tijdens de focusgroep aanwezig is, verklaarde dat wanneer de kinderen jonger dan 12 jaar zijn maar toch over voldoende rijpheid lijken te beschikken om gehoord te worden, zij het justitiehuis de opdracht gaf hen te verhoren. “Ik voorzie het verhoor door een maatschappelijk assistente van de justitiehuizen wanneer ik een verhoor wil daaronder, zo is het niet ik maar een professioneel iemand die het doet.” (Jeugdrechter)
5. Conclusie Wat de expertise betreft, blijkt dus dat de magistraten er slechts in bepaalde gevallen beroep op doen, wanneer de problematiek het gebruik van een dure onderzoeksmethode voor de partijen die bovendien de procedures relatieve vertraging oplevert rechtvaardigt. Over de sociale burgerlijke studies komt in alle gesprekken met de magistraten de kwestie van de tijd die nodig is voor het uitvoeren van de sociale studies aan bod. Volgens de justitieassistenten worden deze termijnen soms verlengd door een structurele vertraging maar blijven ze wel redelijk. Tenslotte hebben we ons ervan kunnen rekenschap geven dat sommige magistraten geen juist beeld hadden van de methode van de justitieassistenten wat soms lijkt aanleiding te geven tot onaangepaste verwachtingen van de sociale burgerlijke studies. In die context lijken de gesprekken gevoerd met de justitieassistenten aan te geven dat alle rechters van het arrondissement Luik en Charleroi, ook zij die aangaven ertegen te zijn, opdrachten daartoe geven aan de justitiehuizen. In die context blijkt dat een betere communicatie tussen de justitiehuizen en de rechtbanken de samenwerking aanzienlijk zou kunnen verbeteren. De politieonderzoeken vormen een snelle manier om de materiële omstandigheden te controleren waarin het kind leeft. Ook al bestaat er soms verwarring tussen hun taken en die van de justitieassistenten, de rechters die ze aanhaalden lijken ze vooral in dit precieze kader te hanteren. Het verhoor van de kinderen door een psycholoog lijkt een minder duur en sneller middel te zijn om de mening van een psycholoog over een dossier te krijgen. Onze steekproef stelde ons echter niet in staat om ons rekenschap te geven van de omvang van deze praktijk. 30
De onderliggende gedachte is dat de ouder die het kind brengt kan proberen om de uitspraken van het kind in zijn voordeel te beïnvloeden, een soort hersenspoeling onderweg naar het consultatiebureau.
Algemeen gezien lijkt de communicatie rond deze verschillende soorten samenwerking van groot belang te zijn. We hebben gemerkt dat niet iedereen dezelfde definitie erop nahoudt van de onderzoeksmaatregelen waardoor ze natuurlijk ook met verschillende verwachtingen leven. Dit waarschijnlijke gebrek aan communicatie en de gebrekkige kennis die eruit voortvloeit, liggen aan de oorsprong van het soms ontmoedigende discours dat we opvangen bij bepaalde professionals over de andere beroepen uit de sector van het familierecht. De Jeugdrechter in de focusgroep bevestigde deze laatste vaststelling, ze klaagt over een gebrek aan informatie en opleiding bij de magistraten in verband met de nieuwe hulpmiddelen die hen ter beschikking worden gesteld. “Op het ministerie van Justitie zorgt men ervoor dat we opgeleid worden (…) 18 maanden met opleidingen, seminaries, enz. heeft wel mijn geest geopend maar dat kan geen opleiding en ervaring in de praktijk vervangen." (Jeugdrechter)
V. Aandachtspunten aangehaald door de professionals uit het familierecht 1. Het standpunt van de bemiddelaars De bemiddelaars, uit alle opleidingen, hopen dat een systeem naar Canadees model kan worden ingevoerd in België. De bemiddeling gebeurt dan in het justitiepaleis en er worden drie gratis sessies opgelegd. Deze maatregel zou betrekking hebben op de echtscheidingen die niet met onderlinge toestemming verlopen. “De mensen die scheiden de mogelijkheid bieden, zoals in Canada, om minstens drie bemiddelingssessies door te maken (…) wanneer het geen echtscheiding met onderlinge toestemming is.” (Externe bemiddelaarster); “We zouden zoals in Canada een bemiddeling in het justitiepaleis moeten invoeren.” (Advocatebemiddelaarster); “Ik denk dat de ideale oplossing ligt in het verplicht volgen van een bemiddelingspoging.” (Advocaat-bemiddelaar). Er werden nog andere aandachtspunten naar voren gebracht. Zij lijken eerder persoonlijk van aard te zijn en werden telkens slechts door één professional uit onze steekproef aangehaald. Een externe bemiddelaarster suggereert dat de bemiddelaars niet langer de rapporten opstellen. Dit gedeelte van het werk zou overgelaten kunnen worden aan de advocaten die zo geen cliënten of geld zouden verliezen. Deze bemiddelaarster hoopt dat het gevoel dat de advocaten hebben over een eventuele concurrentie met de bemiddelaars zou afstompen. Dat zou hen misschien ertoe brengen hun cliënten juist te adviseren en ze beter wegwijs te maken. “Als je vecht voor de poen, dan moet je bij de advocaten zijn. Ik weet dat de boedel moet afgehandeld worden, dat is bij de notaris, maar bij de bemiddeling bouwen we iets anders op.” (Externe bemiddelaarster). We herinneren eraan dat de bemiddelaarster die deze oplossing voorstelt voorstander is van gratis bemiddeling. Het is in dat geval veel gemakkelijker om naast de bemiddeling ook de erelonen van de advocaten te betalen. Om gratis toegang tot de bemiddeling mogelijk te maken, zijn subsidies van primordiaal belang. Een advocate-bemiddelaarster wil een verbetering zien in de subsidiëring van de bemiddeling zodat deze vaker zou kunnen worden toegepast. “De bemiddeling zou beter draaien indien er een betere subsidiëring bestond. In een planningcentrum is er nu eenmaal niet veel plaats. Maar ik zou het graag doen, alleen al om meer bemiddeling te doen.” (Advocate-bemiddelaarster).
Over het werken in een planningcentrum betreurt een advocaat-bemiddelaar het dat de federaties de bemiddeling op zich niet aanvaarden. “Het zou tijd worden dat de federaties de bemiddeling op zich aanvaarden want tot nu toe maakt dat een jurist als bemiddelaar noodzakelijk.” (Advocaat-bemiddelaar). De laatste suggestie komt van een oude advocaat die zich voortaan uitsluitend aan bemiddeling wijdt. Tijdens zijn ervaringen als advocaat heeft hij talrijke malen vastgesteld dat sommige magistraten bijzonder weinig takt en psychologisch doorzicht vertonen ten opzichte van de aanwezige partijen. Hij zou willen dat de opleiding van de magistraten werd aangevuld met enkele cursussen om daar iets aan te doen, bijvoorbeeld psychologie. “Het onthaal van de partijen in gezinszaken is vaak vreselijk. Sommige hebben veel psychologisch doorzicht maar andere zijn echt rampzalig. Ik heb nog in volle zitting horen zeggen: “Meester, zwijg en laat mevrouw huilen”. Of eens de partijen beginnen ruzie maken: “hier maken we geen ruzie". Je voet dat er veel familierechters zijn die een zeer autoritair beeld hebben van hun rol en geen ruimte laten aan de mensen, terwijl dat toch betrekking heeft op hun dagelijks bestaan." (Advocaat-bemiddelaar).
2. Het standpunt van de advocaten De ontmoete advocaten hebben verschillende aandachtspunten gesuggereerd. Het eerste heeft betrekking op situaties waarbij een klacht wordt neergelegd wegens het niet vertonen van het kind, het tweede staat in verband met de beleving van de procedures door de betrokken partijen en het laatste suggereert de invoering van een vorm van begeleiding. Voor het eerste werd ons gesuggereerd dat de situaties waarin een klacht wordt neergelegd wegens het niet vertonen van het kind anders zouden moeten worden aangepakt. “We hebben een sociaal systeem nodig dat deze klachten wegens het niet vertonen van het kind begeleidt, waarbij er op voorhand contact is met de moeder, de vader of het kind om de ouders te doen inzien: uw houding is niet echt constructief te noemen.” (Advocate) Vervolgens meldden de advocaten dat sommige ouders het moeilijk hebben met de procedures en dat men meer tijd aan hen moet besteden en meer moet luisteren. “De meeste mensen klagen over het gerecht en het gebrek aan aandacht dat hun te beurt valt. Het gaat over hun leven, hun kinderen, het kostbaarste wat ze hebben en deze mensen hebben de indruk dat naar hen niet wordt geluisterd, dat er met hen gespot wordt. Zo worden ze verbitterd.” (Advocate). Het laatste aandachtspunt betreft de invoering van een psychologische en juridische begeleiding gedurende de hele gerechtelijke procedure. “Men moet meer belang hechten aan een psychologische begeleiding, ik vind dat belangrijk want je leert om ouder te zijn, je bent het niet en iedereen probeert met zijn moeilijkheden om te gaan.” (Advocatebemiddelaarster)
3. Het standpunt van de rechters Sommige rechters verdedigen een idee die ze delen met de bemiddelaars. Het gaat over het voorstel om de bemiddeling verplicht te maken, minstens voor een minimum aantal sessies.”Wat ik zou veranderen, maar ik weet nu al dat het nooit zal gebeuren, men doet het wel in bepaalde landen, is de bemiddeling verplicht maken.” (Jeugdrechter). Algemeen gezien vinden de rechters de bemiddeling belangrijk. Zo zou een Jeugdrechter ook willen dat de bemiddeling gesubsidieerd wordt. “Het zou goed zijn mocht de bemiddeling gesubsidieerd worden.” (Jeugdrechter); “Het is belangrijk om de bemiddeling te blijven ontwikkelen, beter te situeren in de tijd. Is dit het juiste moment?” (Jeugdrechter).
Wanneer de rechters het niet expliciet over bemiddeling hebben, verwijzen ze toch naar het feit dat de partijen doorverwezen moeten worden naar een psycho-maatschappelijk werker. “Een goed project is de “ouderruimte”, de ouders worden standaard, geval per geval, doorverwezen naar een psycholoog, een bemiddelaar of een vereniging in functie van hun situatie en hun noden.” (Jeugdrechter); “We zouden ouders die scheiden als voorwaarde een gesprek met een specialist in gezinszaken moeten opleggen (…) iemand die kan zeggen wat ze moeten doen, die kan wijzen op de schade die dat kan veroorzaken.” (Vrederechter). De laatste suggestie staat in verband met de gedwongen tenuitvoerlegging. Daar beroep op doen zou een oplossing kunnen zijn in geval van niet-vertoning van het kind. “We moeten ook de gedwongen tenuitvoerlegging mogelijk maken.” (Jeugdrechter).
4. Een project, de Familierechtbank Wanneer we de magistraten vragen naar eventuele verbeteringen die in het systeem kunnen worden aangebracht hebben ze het (bijna) allemaal over de gezinsrechtbank. De meeste ontmoet magistraten hebben daar een positief standpunt over. Ze zien er de gelegenheid in om de procedures voor de partijen te vereenvoudigen en een mogelijkheid om telkens dezelfde magistraat te laten oordelen. “Het kan een voordeel vormen voor de partijen, want ze zijn zelf de weg kwijt. Dat zou leiden tot een vereenvoudiging wanneer het telkens dezelfde magistraat is. Deze zou een overzicht hebben op de zaak.” (Jeugdrechter); “Ik hou van het familierecht maar ik vind het niet normaal om 36 rechters te hebben. Alleen in België zijn de bevoegdheden zo versnipperd.” (Vrederechter) Het bestaan van een verzoeningskamer valt ook in goede aarde bij bepaalde magistraten. Sommige rechters lijken verzoening te verwarren met bemiddeling. “In het kader van het project van de familierechtbank is er toch een verzoeningskamer. Dat zou een rechter zijn die daarin is opgeleid, er zal dus een specifieke functie zijn in de bemiddeling.” (Jeugdrechter). Een advocaat-bemiddelaar legde ons uit wat zijn definities zijn van verzoening en bemiddeling. Hij beschrijft verzoening als een proces waarbij de verzoener een oplossing voorstelt aan de ouders en probeert hen van de gegrondheid ervan te overtuigen. De bemiddeling, nog steeds volgens diezelfde advocaat, is een proces waarbij de bemiddelaar probeert om bij de ouders de oplossing naar boven te laten komen die het best geschikt is voor hen. Maar we hebben kunnen vaststellen dat hoewel iedereen voorstander is, velen toch voorwaarden stellen. Bepaalde Jeugdrechters lijken gehecht te zijn aan hun burgerlijke geschillen. Ook de Rechters in kortgeding houden vast aan het strafrechtelijke aspect van hun zaken. De advocaten zien er dan weer een gelegenheid in om de praktijken te uniformiseren. “Ik ben voor de grote familierechtbank, iedereen altijd op dezelfde plaats. Er komt dan een transversaliteit, een uniformisering van de jurisprudentie” (Advocaat); “Het zou toch beter zijn dat de praktijken eerder homogeen kunnen verlopen.” (Advocate-bemiddelaarster) Andere zien er ook een gelegenheid in om de verhoren van kinderen anders te organiseren. “Het zou niet slecht zijn om psychologen te hebben die de magistraten zouden kunnen bijstaan tijdens de verhoren van de kinderen.” (Advocaat) Nog steeds in verband met de verhoren van de kinderen gaven we eerder al aan dat er uiteenlopende standpunten bestaan over het feit dat de kinderen systematisch zouden gehoord
worden. Tijdens de focusgroep werd het al aangegeven door een bemiddelaarster, het project van de familierechtbank voorziet niet langer het verplichte verhoor van het kind maar nodigt wel systematisch de kinderen ouder dan 12 jaar uit om gehoord te worden. De nuance is dus dat ze niet meer opgeroepen maar wel uitgenodigd worden.
5. De focusgroep Tijdens de focusgroep brachten de aanwezige professionals verschillende verbeteringsmogelijkheden aan. We stelden de mogelijkheid voor van een begeleiding31 van de ouders in termen van steun, een luisterend oor maar ook juridische informatie. Een dergelijk project wordt als wenselijk beschouwd door tal van betrokkenen uit het familierecht. Sommige hebben het voorbeeld van landen zoals Québec en Oostenrijk aangehaald, waar een dergelijk project al werd ingevoerd. Er werd gesuggereerd dat een begeleidingscel zou worden geïnstalleerd in de rechtbank zelf. De informatie, het luisterend oor en de steun zouden dan afkomstig zijn van een organisme binnen de rechtbank. Het belang van een multidisciplinair team werd ook benadrukt. Dit zou dan een bemiddeling kunnen opstarten, adviezen geven over de procedures, de te vermijden valstrikken maar ook fiscale inlichtingen, enz. Er werd ook aangegeven dat het nuttig was om een dimensie van geslacht in te voeren in de begeleiding. Dit element wordt gerechtvaardigd oor het feit dat we emotionele en “geslachtsgebonden” percepties hebben van de situatie van een scheiding. Een overzicht hebben op de uitspraken van vader, moeder, enz. maakt het mogelijk de ouders niet te overstelpen met een onverschillig discours dat ver van hun leefwereld staat. Velen legden de nadruk op de plaats van het kind in deze cel. Ze ondersteunen het idee dat het erg belangrijk is om de kinderen de mogelijkheid te geven te praten, gesteund te worden zonder dat hun uitspraken een invloed hebben op de beslissing van de rechter en zonder dat er iets aan vasthangt, zoals het geval is met de verhoren van kinderen. De aanwezige gezinsbemiddelaars verdedigden de idee dat het kind een ruimte zou kunnen vinden binnen de bemiddeling, op voorwaarde dat het kader juist wordt aangebracht. Er werd ook voorgesteld om de manier opnieuw te bekijken waarop het belang van het kind wordt gezien tijdens de gerechtelijke procedures. Men zou niet langer proberen om te bepalen wat het belang van het kind is maar men zou iedereen, met de eigen legitimiteit, de kans moeten geven om de eigen visie te uiten op het belang van het kind. Voor de rechtbank zou het proces dan democratisch zijn, elk met zijn visie op het belang van het kind. De opdracht van de rechter zou er dan in bestaan te kiezen uit de verschillende visies op het belang van het kind, waaronder ook die van de maatschappij. De advocaat die deze suggestie deed, geeft aan dat indien de rechter gehecht is aan een specifieke visie op het belang van het kind er geen debat zal mogelijk zijn in de rechtbank, men kan alleen maar hopen te vallen op een rechter met dezelfde visie op het belang van het kind als de eigen. Verder hebben we, zoals eerder al aangehaald, vastgesteld dat het mogelijk was dat de rechter gehecht is aan een nagenoeg unieke visie op het belang van het kind. Het zou nuttig zijn hier rond te werken. Uit de focusgroep bleek ook dat het nuttig zou zijn dat de scholen zich aanpassen aan de nieuwe realiteit van het gezin. Zo zouden twee rapporten verstuurd moeten worden, moeten de twee ouders uitgenodigd worden bij problemen en moet de communicatie over de 31
De term “begeleiding” lijkt ons gepast vermits, hoewel deze term enigszins “in de mode” is, ze toch op veel vlakken wordt gehanteerd: “dit maakt het mogelijk om een proces in te voeren eerder dan een beslissing” (O. Limet)
schoolprestaties van het kind gebeuren ten opzichte van elk van de ouders, ongeacht het gekozen type huisvesting. Deze aanpassing zou de logica volgen om meer plaats te ruimen voor de vader; dat begint door hen net zoals de moeder op de hoogte te houden zonder te moeten rekenen op de goede wil van deze laatste om de informatie door te geven. het zou dan ook nuttig zijn dat de formulieren op school ruimte zouden bieden zodat het kind zijn twee adressen kan opgeven. We hebben ook de mogelijkheid gemeld om het principe van het “dubbele domicilie” in te voeren maar al snel bleek dat dit systeem niet houdbaar is en dat het beter zou zijn een oplossing rond een “dubbele verblijfplaats” te hanteren. Het dubbele domicilie heeft immers te veel gevolgen op juridisch vlak, in geval van een dubbel domicilie in twee verschillende arrondissementen: “welke rechtbank zou nu bevoegd zijn om een verzoek bij in te dienen?” Zonder dat een echt voorstel werd gedaan, werd ook de toewijzing van sociale woningen aangewezen als problematisch in het geval van gescheiden ouders. Het is immers belangrijk om de kinderen bij zich gedomicilieerd te hebben om een sociale woning te verkrijgen die voldoende groot is voor het gezin. De ouders met een secundaire verblijfplaats of zonder kinderen die bij hen gedomicilieerd staan hebben daar dus geen toegang toe; ze moeten nochtans hun kinderen huisvesten, soms de helft van de tijd. Het zou dus nuttig zijn om over deze problematiek na te denken. Tijdens deze focus groep hebben enkele mensen een moeilijkheid geopperd waar men ons nog niet over had gesproken. Het feit dat een ouder vraagt om een voordeel te krijgen, sluit de mogelijkheid uit voor de ander om daar ook van te genieten. Zo zouden de ouders van een mindervalide kind slechts één keer van aangepast materiaal kunnen genieten, nochtans hebben ze dat in beide woningen nodig. De kost van de scheiding, van de procedures op zich, de erelonen van advocaten maar ook alle kosten veroorzaakt door de scheiding (dubbele huur, enz.) werden met de vinger gewezen. Niet alle gezinnen kunnen het zich financieel gezien veroorloven te scheiden. “Op financieel gebied is scheiden een luxe.”( Gezinsbemiddelaar) Ten opzichte van de uitspraken van de beroepen onderling werd gesuggereerd om al vroeg in de opleiding de verschillende vakgebieden van het familierecht met elkaar in contact te brengen. “Het zou interessant zijn om de denkwijzen niet te ver uiteen te laten lopen, op het einde van de cyclus moeten we komen tot een hogere opleiding die gemeenschappelijk is." (Advocaat). Het zou dus eerder gaan om een aanbeveling aan de universiteiten en hogescholen. Nog steeds in verband met de communicatie maar nu tussen de ouders werd benadrukt dat het belangrijk is de ouders aan te moedigen om onderling te communiceren, misschien wel binnen een eventuele begeleidingscel. We hadden het eerder al over hoe belangrijk het is dat de school zich aanpast aan de nieuwe gezinnen op administratief vlak; sommige willen de scholen ook een informatieve rol toebedelen wat betreft de realiteit van de scheiding. Zo zou ze moeten strijden tegen een aantal verkeerde opvattingen zoals, “je mag zelf kiezen om weg te gaan als je 12 bent, enz. Deze informatiesessies zouden georganiseerd kunnen worden door centra voor gezinsplanning in het luik "affectief leven”, waardoor de jongeren vrijuit zouden kunnen spreken tijdens informatiegroepen. Naar aanleiding van dit idee konden we vaststellen dat de school meestal gezien wordt als een neutrale plaats die het kind kan opvangen ver van bepaalde familiale moeilijkheden, waar het kan praten en denken. Sommige suggereren zelfs dat er ruimte voor
expressie zou moeten zijn op het uurrooster (tekenen, muziek, praten, enz.). De school kan tenslotte ook het vervoer van schoolmateriaal en persoonlijke bezittingen bevorderen want dat levert vaak problemen op bij alternerende huisvesting. Ze zou kastjes met slot ter beschikking kunnen stellen waar de leerlingen een gedeelte van hun materiaal zouden kunnen achterlaten. Toen we het hadden over de mogelijke aandachtspunten werd de kwestie van de alimentatie aangebracht. Het belang van het kind respecteren betekent immers ook toezien op het levensniveau, de alimentatie speelt daarin een centrale rol. Er werd geklaagd dat veel advocaten maar ook rechters een verkeerd beeld hebben van de impact van gelijkmatig verdeelde huisvesting op de alimentatie. Voor velen zorgt een huisvesting van dit type ervoor dat er geen alimentatie meer wordt betaald. Dat zou enkel het geval mogen zijn wanneer de lonen gelijkwaardig zijn en de ouders elk de helft van de uitzonderlijke kosten betalen. Dit punt wordt veruit het vaakst vergeten. Nog over de alimentatie werd een bezwaar geuit wat betreft de woordenschat die gebruikelijk wordt gehanteerd in de vonnissen. Meestal staat er “Meneer of Mevrouw wordt veroordeeld tot het betalen van een alimentatie van …”. De term “veroordelen” leidt niet echt tot een positieve stemming en heeft eerder het effect van een hakmes. Het is echter moeilijk daarvoor een oplossing te vinden want als de rechter schrijft “… wordt uitgenodigd, wordt betaald”, zou het kunnen dat de ontvangende ouder moeilijkheden ondervindt bij het afdwingen van de beslissing bij niet-betaling want in de ogen van de deurwaarders is er dan geen echte veroordeling. Tenslotte was er ook sprake van om de bemiddeling te verplichten. Zoals tijdens de focusgroep werd uiteengezet, is het in zekere zin paradoxaal om bemiddeling op te leggen, die toch aan de basis ligt van een vrijwillig proces, maar bepaalde contradicties van dit type kunnen wel goed functioneren. Eens te meer daar iedereen tijdens de bemiddeling zijn volle vrijheid behoudt.
I. Beleving van de situatie van de echtscheiding/breuk en de huisvesting van de kinderen 1. De beleving van de huisvesting * Kwantitatieve aspecten Wat de gelijkmatig verdeelde huisvesting betreft, lijken de praktische problemen vooral te maken te hebben met de affectieve aspecten. Verder zien we dat de meer dan 40% van de ouders geconfronteerd werd met problemen op gebied van organisatie. Tenslotte nemen de problemen op financieel en schoolvlak dezelfde proporties aan (een derde van onze steekproef). Financieel vlak
36,05%
Organisatie
45,35%
Affectief vlak
67,44%
School
39,53%
Praktische problemen te wijten aan de gelijkmatig verdeelde huisvesting: Financieel vlak
%
Ja
31
36,05
Nee
55
63,95
Ja
39
45,35
Nee
47
54,65
Ja
58
67,44
Nee
28
32,56
Ja
34
39,53
nee
52
60,47
Organisatie
Affectief vlak
School
Praktische problemen door gelijkmatig verdeelde huisvesting in % Financieel vlak – Organisatie – Affectief vlak – School * Kwalitatieve aspecten 1. Gevoelens van de ouders wat betreft de ingevoerde wijze van huisvesting
Meestal hebben de ouders het over hoe hun kinderen een en ander beleven wanneer men hen vragen stelt over de ervaringen met de huisvesting. De situatie wordt dan door de ouders beschreven als eerder triestig en soms pijnlijk. “Onze dochter vertelde dat het soms triestig is. Nu zegt ze altijd: “vroeger, toen we nog niet gescheiden waren”, het is het gezin dat gescheiden is, en zij dus ook. Ze houdt ervan haar twee ouders samen te hebben” (moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Mijn zoon is soms droevig, hij vertelt me dat hij vroeger mist, toen we nog een gezin waren.” (Vader, hoofdverblijfplaats); “Met mijn zoon hebben we veel discussies gehad, hij maakt zich erg kwaad wanneer we erover praten, hij heeft eronder geleden. Toen hij naar het appartement van zijn vader ging, voelde hij zich slecht, nu gaat hij niet meer en gaat het beter” (Moeder, hoofdverblijfplaats); Velen benadrukken toch dat de tijd gezorgd heeft voor een aanpassing en een verzachting van de moeilijkheden. “Hoewel het in het begin vrij pijnlijk was, denk ik dat mijn dochter zich nu heeft aangepast, dat ze een zeker evenwicht heeft gevonden.” (Moeder, co-ouderschap). De keuze van huisvesting wordt niet altijd goed ervaren door de ouder. Zoals deze vader, geklemd tussen een moeilijk professioneel leven (’s avonds en tijdens de weekends) en een te kleine woning, ons toevertrouwt: “Ik ben beschaamd dat ik mijn kinderen niet vaker kan nemen, ik voel me een slechte vader.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Anderen zeggen ons: “Ik heb meer tijd nodig gehad om me aan te passen dan de kinderen, zij hebben niet echt problemen gehad maar ik moest eraan wennen maar een halftijdse moeder te zijn.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het lijkt niet altijd gemakkelijk te zijn om ouder te blijven wanneer men zich moet aanpassen aan een huisvestingsmethode. Veel ouders die wij hebben ontmoet, vertellen ons dat ze zich gekwetst voelen. Ze hebben het gevoel meer te doen voor hun kinderen zonder daarvoor echter erkenning te krijgen. “Wanneer hij ergens naartoe gaat met de kinderen, maakt men hem complimentjes over hun opvoeding. Maar dat is niet aan hem te danken, wij doen al het werk.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Ik hoop dat ze ooit zullen inzien wie veel voor hen heeft gedaan en wie minder, dat hoop ik.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Soms vind ik de kinderen ondankbaar, ze zijn ontgoocheld wanneer het hun weekend bij mij is en ze springen torenhoog in de lucht wanneer ze naar hun vader gaan; dan is het weer McDonalds en Playstation.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Sommige ondervraagde ouders werden, toen ze kozen voor co-ouderschap, geconfronteerd met verwijten en bezorgdheden uit hun omgeving, soms zelfs vanuit het gerecht. We kunnen vaststellen dat de waarschuwingen aan het adres van de ouders meestal verband houden met de oudste scheidingen. Deze manifestaties stamden voort uit een natuurlijk concept van de respectievelijke rollen van vader en van moeder, waarbij de opvoeding en de verzorging van de kinderen eerder op die laatste neerkwam. Het zijn vooral de vaders, waaronder de eerste om gelijkmatig verdeelde huisvesting toe te passen, die ons dit soort verhalen vertelden. Voor nagenoeg allemaal zijn de twijfels vanwege hun naasten langzaam weggesijpeld. De verklaringen van hun familie en hun vrienden zijn door de tijd heen geëvolueerd. Eerst waren ze sceptisch maar nu zien ze voordelen in deze wijze van huisvesting: tijd voor jezelf, een zekere hervonden vrijheid, nog steeds een band, enz. “Aanvankelijk zei iedereen me: “maar ben je gek geworden?" Maar nu hebben ze ingezien dat ik moest doen wat ik deed, dat zij niet meer aankon. Sommige vrienden begrepen maar niet dat ik niet de hoofdverblijfplaats aanvroeg daar ik tot veel meer in staat was dan zij. Maar dat zou ik nooit gedaan hebben.”
(Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting)32; “De rechter vertelde ons dat we er een kleine nomade van zouden maken.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting).33 2. De voordelen van de ingevoerde huisvestingswijze We hebben geprobeerd om na te gaan wat de ouders het vaakst als voordelen aanhaalden van hun keuze voor huisvesting of wat dit hen zou bijbrengen. Het vaakst genoemd: een betere relatie met de kinderen, een grotere herwonnen vrijheid, de mogelijkheid zich meer in te zetten voor het beroep, een gevoel van rechtvaardigheid en een grotere investering in het dagelijkse leven van het kind. Het feit dat het kind zijn twee ouders ziet en dat de taken verdeeld zijn onder de ouders zijn ook voordelen die werden aangehaald. Voor de ouders die voor hun kinderen de hoofdverblijfplaats vormen, heeft het hen in staat gesteld om de meest aanwezige ouder te zijn, ze hebben zo een zekere controle over het leven van het kind. Voor sommige vaders was het co-ouderschap een kans om de investering die ze ten tijde van het echtpaar in het kind hadden gedaan nu verder te zetten. Laten we deze verschillende elementen één voor een bekijken. De relatie tussen ouder en kind kan verbeterd worden na een huisvesting waarbij de vader alleen kan zijn met zijn kind zonder de aanwezigheid van de andere ouder. “Het voordeel is dat ik de banden heb kunnen aanhalen (…) ik heb een diepere band met hen gesmeed.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Ik ben meer met het spel bezig wat ik vroeger meestal niet deed, nu doe ik veel dingen met haar, andere dingen dan badje geven en eten geven. Vroeger werkte ik veel tijdens het weekend, maar sinds de scheiding ben ik daarmee gestopt. Het weekend is volledig voor haar”. (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Veel ouders vertelden ons dat ze het heel moeilijk hadden tijdens de eerste momenten dat het kind bij de andere ouder verbleef. De meeste van hen is ondertussen deze momenten van rust gaan waarderen om zichzelf terug te vinden en te genieten van een soort “herwonnen vrijheid”. “Ik heb een heel nieuw leven sinds mijn scheiding (…), ik heb opnieuw contact opgenomen met mijn familie, mijn vrienden. Ik heb een ander evenwicht als vrouw en als mama, ik heb een “vrije” week en een week waarin ik helemaal verantwoordelijk ben voor hen. Ik denk dat mijn dochters de verandering in mij aanvoelen en dat ze daar blij om zijn.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik maakte dus van de gelegenheid gebruik om naar de film te gaan, een vriendin te bezoeken, aan iets anders te denken. Maar vrij snel, na ongeveer zes maanden tot een jaar, is het iets als welzijn geworden, ik krijg een week, ik vond het zelfs een soort van gedroomd ouderschap, het ging erg goed met hem en ik had de tijd, ik vond het niet echt ongemakkelijk.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Met het risico sommige moeders die meer moederkloek zijn dan ik aan het huilen te brengen, ik zou het niet meer aankunnen mijn kinderen opnieuw voltijds bij me te hebben. Deze situatie bevalt me echt heel goed, wanneer ze er zijn ben ik blij, als ze vertrekken ben ik ook blij.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Deze beschikbaarheid van tijd en de vrijheid die eruit voortvloeit, doen ons denken dat hoewel deze wet eerder de strijd van de papa’s was, ze ook voor de mama’s goed uitkomt. Dit element wordt unaniem als erg positief voorgesteld maar toch is het niet altijd even gemakkelijk. “Ik heb een sterk onafhankelijkheidsgevoel en een sterk crisismoment, dat is wat er gebeurd is, de week dat ik alleen ben doe ik dingen, ik ben actief dus ik vind het OK. Maar 32
Gescheiden in 1984
33
Gescheiden in 1979
ik voel me schuldig omdat het goed gaat want soms krijg ik opmerkingen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Voor een handvol zorgde de gelijkmatig verdeelde huisvesting voor tijd die ze konden investeren in hun carrière. “Als ik de kinderen voltijds zou hebben, zou ik niet de carrière hebben die ik nu heb, wanneer ze er niet zijn werk ik echt heel veel en de week dat ze er zijn, laat ik het wat hangen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik ben me ervan bewust dat ik tijd voor mezelf heb. Ik weet niet of ik tijd genomen heb voor mezelf, nee ik heb eerder tijd genomen voor professionele activiteiten als freelancer. Nu vind ik dat ik deze tijd gebruikt heb om activiteiten te doen ’s avonds zonder te moeten zorgen voor een babysitter.” (Moeder, afwisselende huisvesting in een stelsel van 5/9). Het feit dat het dagelijkse leven van het kind gedeeld wordt, en niet alleen de vrijetijdsmomenten, werd door verschillende vaders naar voren geschoven. Het zijn inderdaad meestal de vaders die worden herleid tot het statuut van de “weekendvader” of “papa Walibi” zoals sommige auteurs34 dat noemen, ook al stemt deze zienswijze soms overeen met die van bepaalde moeders35. “We hadden alletwee al horen praten over die weekendpapa’s en we waren daar erg bang van. We wilden niet dat het zo zou zijn.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Mijn zoon heeft meer tijd doorgebracht met de partner van mijn ex dan met mij, daar ik hem enkel tijdens de weekends had, nu met het co-ouderschap is het veel beter, we doen zo veel samen. Ik begrijp niet waarom een vader dat niet doet.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het volgende element wordt door de ouders voorgesteld als een voordeel. Het betreft echter eerder hun kind vermits ze het feit aanhalen dat de afwisseling in de huisvesting het kind in staat stelt beide ouders te zien. “Het voordeel is dat men de beide ouders kan zien.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Symbolisch voor de kinderen heeft men nood aan een evenwichtige constructie, er is een mama en een papa nodig. Zo kunnen de kinderen ook twee uitgebreidere familienetwerken onderhouden.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Sommige voegen eraan toe dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting ook als voordeel heeft dat de taken gelijkwaardiger verdeeld kunnen worden dan tijdens het gemeenschappelijke leven of wanneer de ene hoofdverblijfplaats en de andere secundaire verblijfplaats zou worden. “Dat vergt een identieke inzet van beide ouders, het is niet altijd dezelfde die de klussen doet en de andere die de leuke omenten beleeft.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Voor de vaders die al betrokken waren bij het leven van hun kind, stelde de gelijkmatig verdeelde huisvesting hen in staat om dat ook na de scheiding te blijven. “Het voordeel is dat toen ze geboren werd, i heel druk was; haar gaan halen, eten geven, in bad doen, ik kon verder gaan. Er zijn geen verloren momenten geweest: “hoe ga ik dat doen?” We hadden een nauw contact dus naast het verdriet dat ze had denk ik dat het ook positief is geweest, nu gaat het goed met haar en hebben we een goede verstandhouding. Dat vloeit voort uit wat eerder al bestond.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). 34
Christine De Scheemaeker (2009), Garde partagée: Egalité parentale et intérêts de l’enfant enfin rencontrés, édipro.
35
Geen van de moeders uit onze steekproef bevindt zich in deze situatie. Sommige vaders ide als hoofdverblijfplaats voor hun kinderen werden aangesteld, delen echter mee dat hun ex-vrouw een gelijkaardige rol heeft als die van een “weekendouder”.
Meestal brengt de afwisselende huisvesting een gevoel van gelijkwaardigheid te weeg, dat synoniem staat voor gelijkheid wat betreft de verdeling van de tijd die met de kinderen wordt doorgebracht. Voor bepaalde ouders ging het erom de ontplooiing van de ouders in hun ouderlijke rol te garanderen via een gelijke verdeling van de tijd die met de kinderen werd gespendeerd. “Het leek mij logisch gewoon beide ouders te blijven.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik wil me evenzeer vader voelen als zij zich moeder wil voelen.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting) Voor de ouders die voor hun kinderen de hoofdverblijfplaats zijn, heeft het hen in staat gesteld de referentie-ouder te zijn, de voogd met meer controle dan de andere die meer betrokken is in het leven van hun kinderen maar dat gaat niet zonder de bijbehorende vermoeidheid. “Wat het mij bijbrengt is dat ik de controle heb en mijn kinderen opvoed zoals ik wil, ik maak de keuzes of heb in elk geval het meeste daarin te zeggen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Mijn kinderen het vaakst hebben betekent dat ik in zeker zin de “controle” heb, over hun opvoeding, ik kan mijn waarden doorgeven. Maar ik ben wel helemaal uitgeput, het vergt veel van me. Elke dag zijn er zoveel dingen te regelen, de kinderen moeten opgevoed worden en school en werk. Ik werk fulltime dus één woensdag op de twee neem ik vakantie op.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). 3. De "ongemakken" van de ingevoerde huisvesting De nadelen of wat eerder beleefd wordt als de moeilijkheden van de huisvestingswijze zijn: het feit dat men een vlak van het leven van het kind mist, dat men voortdurend gewoontes moet veranderen en de gevolgen moet ondergaan van de discontinuïteit tussen de twee levenslijnen, men moet leven met de leegte die het kind na zijn vertrek achterlaat, het aan huis gebonden zijn door de afwisseling. Ook verschillen in opvoeding tussen de ouders komen zeer vaak voor bij de klachten, het feit dat men in contact moet blijven wordt ook aangehaald. Sommige ouders hebben ons verteld hoe moeilijk ze het vinden hun kind te laten blijven bij iemand waar ze geen vertrouwen in hebben, ze vrezen soms zelfs voor hun veiligheid. Het vervoer, de tassen pakken en de vergetelheden die daaruit voortvloeien moeten oplossen zijn meestal de ongemakken die geassocieerd worden met de gelijkmatig verdeelde huisvesting. Voor ouders in co-ouderschap is één van de bijkomende moeilijkheden de vermoeidheid doordat ze het kind nagenoeg alleen moeten opvangen. Tenslotte is een moeilijkheid die voorkomt bij alle wijzen van huisvesting het feit dat het kind zich in aanwezigheid bevindt van de nieuwe partner of de nieuwe gezel van de andere ouder. Het ongemak dat veruit het meeste wordt genoemd, de instabiliteit door de afwisseling, vergt vaak aanpassingsperiodes, zowel vanwege de ouders als de kinderen. Bovendien kan voor sommigen een zekere discontinuïteit wat betreft de verzorging of de opvolging op school het dagelijkse leven ingewikkeld maken. “Wat niet leefbaar is, is het feit dat men gedurende een week niets te zeggen heeft en wanneer hij terugkomt, heeft hij 2-3 dagen nodig om zich aan te passen en wanneer alles weer een beetje loopt, vertrekt hij opnieuw. Wanneer hij terugkeert, zegt hij soms geen woord tot de volgende dag.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “De overgang was minder gemakkelijk in het begin, er was veel verdriet.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Wanneer de meisjes terugkeren, zijn ze altijd moeilijk, op maandagavond heb ik het altijd moeilijker om ze te doen gehoorzamen, ze zijn helemaal opgewonden me terug te zien.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Verder komen het transport en de vergeten zaken tussen de twee verblijfplaatsen. We komen daar nog op terug wanneer we het over de concrete organisatie hebben. “Het grote ongemak is het vervoer elke week, er is telkens bijna een halve auto vol. Dat is soms moeilijk, zeker
omdat ik niet kan controleren of ze alles bij heeft wanneer ik ze ga halen, dus rijden we over en weer.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). De gelijkmatig verdeelde huisvesting kan, zoals we hierboven hebben aangetoond, een gelegenheid zijn om een zekere vrijheid terug te vinden, op voorwaarde dat de afwisseling geen bron van ongerustheid vormt. Voor sommige ouders kan de wetenschap dat hun kind bij hun ex is daadwerkelijk een bron zijn van zorgen waardoor ze niet kunnen rusten en genieten van deze momenten. “De eerste maanden is het erg slecht gegaan. Hij ging op café met mijn dochter en ik stond volkomen machteloos. Hij zat in een café op 150 m van mijn deur met mijn dochter die toen 6 jaar was, ik zag hem nog met haar op onmogelijke uren, dus dat was echt een kwelling voor mij, omdat ik klacht had ingediend maar de politie zei me, het is zijn beurt, hij mag doen wat hij wil met haar.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Men bracht mijn kinderen terug met longontsteking. Tijdens de eerste vakantie kwam de kleine terug thuis met 40 graden koorts en de oudste was 15 dagen al verstopt, maar hij had de dokter niet geroepen. Voor mij was dat een slechte tijd. Daardoor ben ik teruggegaan naar de rechtbank, ik had er meer dan genoeg van, niets werd gerespecteerd.” (Moeder, hoofdverblijfplaats)”; “Wanneer ze baby was, had hij geen verwarming dus toen ze terugkwam, stonk ze altijd verschrikkelijk, naar schimmel. Hij waste haar niet.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Zelfs zonder extreme situaties waarin de veiligheid van het kind in gevaar zou kunnen zijn werden de eerste momenten dat het kind afwezig was heel vaak slecht ervaren door de ouders. Voor de meeste ouders die wij ontmoet hebbe, was het slechts een kwestie van tijd om naar de volgende fase over te gaan en deze momenten te gaan beschouwen als momenten van vrijheid. Gescheiden zijn van een kind is evengoed moeilijk om te dragen, zeker wanneer het weigert de ene plaats te verlaten. “Hij kwam om 6u om haar op te halen en ze wou niet vertrekken, we hebben het proberen uitleggen, soms met lichte dwang, we zetten haar met kracht in de auto, het was een drama. Nu gaat hij haar op school ophalen.” (Gelijkmatig verdeelde huisvesting). We hebben gezien dat het vaak pijnlijk is voor een ouder dat de nieuwe partner van de andere ouder in contact komt met hun kind. Deze ervaring wordt vooral door de moeders aangehaald tijdens de eerste momenten van de scheiding. Men kan zich dan afvragen of de rouw van het echtpaar al afgelopen is en of een onopgeloste rouw niet deels verantwoordelijk is voor die beleving. Dit type gevoel lijkt in elk geval, minstens gedurende een zekere periode, algemeen voor te komen. “Hij zag hem op zaterdagochtend en de eerste keer dat hij zijn partner zag, omdat hij met haar samenwoonde nadat hij me verlaten had, was dat erg moeilijk voor mij, te weten dat mijn zoontje aan iemand anders zou worden voorgesteld, dat was echt een slag en de eerste zaterdagochtenden dat ik wist dat hij een nieuwe gezinsstructuur binnenging waren afgrijselijk.”(Moeder, afwisselende huisvesting 5/9). "Het is niet gemakkelijk, mijn kinderen verwarren mijn voornaam en die van de nieuwe partner van hun moeder. En ik voel wel da“ er een sterke affectieve band met hem bestaat.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder); “Ik kon er slecht tegen dat een andere vrouw voor mijn kinderen zorgde, dat is onze moederrol die wordt overgenomen. Het is ideaal wanneer het vlot verloopt, maar toch is er telkens een steek: “Maak je geen zorgen, ze zorgt er goed voor, ze doet het misschien beter dan jij." (Moeder, hoofdverblijfplaats) Zoals we hebben gezien, kunnen sommige ouders slecht tegen de verwijdering van het kind en de momenten zonder het kind. Het gebeurt dat deze moeilijkheid verklaard kan worden door het feit dat de ouder de indruk heeft om een gedeelte van het leven van zijn kind te
missen. Het beleeft dingen die het niet deelt. Dit gevoel is zeker aanwezig bij alternerende huisvesting maar niet alleen dan: een weekend zonder het kind kan voldoende zijn om dit gevoel op te wekken. “Ik heb toch de indruk een stuk van haar leven te missen, ze beleeft dingen en ik zie het niet.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). De ouders hebben ons uitgelegd dat ze bijna huisarrest kregen toen ze kozen voor alternerende huisvesting. Ze kunnen niet te ver van het huis van hun ex verhuizen, wat soms bijzonder beperkend kan overkomen, zeker bij een nieuwe gezinssamenstelling, maar daar komen we nog op terug. “Het is geografisch toch moeilijk, je mag niet te ver wonen en je kan ook niet eender welk werk aanvaarden, toch niet te ver, met de school en zo. Anders is het gedaan met het co-ouderschap.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Verder vertellen sommige ouders ons over hun ongerustheid over de gevolgen van de huisvesting voor hun kind. “We zullen tenslotte pas later weten of het goed is geweest.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting) Voor de ouders die de hoofdverblijfplaats zijn van hun kinderen, vallen twee zaken op. Het betreft het dagelijkse evenals financiële werk en de vermoeidheid door de enorme last die de hoofdverblijfplaats met zich meebrengt. Veel vaders en moeders die hun kinderen nagenoeg altijd bij zich hebben, vertellen ons hoe vermoeiend dat is. “Het grote ongemak is mijn vermoeidheid die de voorbije jaren er is ingeslopen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Deze vermoeidheid is onder meer het gevolg van het feit dat de grootste lasten van het kind door één ouder worden gedragen. “Dat is bijzonder zwaar. Je moet zorgen voor school, rondrijden, enz. Het is erg zwaar en je voelt je geïsoleerd.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Het financiële beheer vormt ook een probleem in heel wat gevallen. “Nu is het financieel erg moeilijk, voldoen aan de behoefte van elke dag, de alimentatie is slechts 170 euro, om de 6 maanden veranderen we van kledij en schoenen. Wat voeding betreft moesten we soms opletten. (Moeder, hoofdverblijfplaats). Sommige ouders hebben het ook over een eventuele responsabilisering van de kinderen. Dit element lijkt zowel een positieve als een negatieve consequentie te zijn. Het gebeurt niet zelden dat kinderen van gescheiden ouders beschreven worden als rijper dan de andere kinderen van hun leeftijd. Sommige auteurs36 beweren zelfs dat eens ze volwassen zijn, ze meestal autonomer en verantwoordelijker zijn. volgens de ouders kunnen beide elementen verklaard worden. Ten eerste het feit dat de kinderen al vroeg moeten voorzien in hun behoeften en hun tassen een week op voorhand al moeten voorzien. “Ik vind dat mijn dochter erg rijp is voor haar leeftijd, ze handelt haar zaakjes af, ze herinnert haar vader aan dingen. Ik weet niet of dat zo goed is.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Ten tweede leidt het feit dat één ouder het gezin moet runnen daar waar vroeger twee personen voor die taak instonden het kind er vaak toe om mee te helpen, meer dan voor de scheiding. “Omdat ik voel dat de oudste, vooral bij gescheiden momenten, een sterk verantwoordelijkheidsgevoel heeft, veel zaken op zich neemt, huishoudelijke lasten. Ik vind dat het voor mijn dochter een beetje te veel is. Je hebt geen globale visie meer van wat je eigenlijk vraagt van de kinderen; uiteindelijk weet ik niet in welke mate de papa op haar steunt. Ik denk ook dat dit ervoor zorgt dat je overbelast bent en de zaken niet meer optimaal kan aanpakken.” (Moeder, co-ouderschap).
36
Thayer, E.S. & Zimmerman, J. (2006) Les enfants-adultes du divorce. Montréal, Québec: Sciences et Culture.
Tenslotte zorgt de afwisseling die eigen is aan elke wijze van huisvesting, behalve bij een exclusieve huisvesting waardoor het kind één van zijn ouders niet meer zou zien, frequent ervoor dat de ouders elkaar opnieuw zien of minstens in contact blijven. “De ongemakken, je moet altijd een band en een verstandhouding behouden. We moeten in contact blijven. (…) Dat is een vrijheid minder maar ik denk dat een kind ook een vrijheid minder is, je moet je daarvan bewust zijn.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting) 4. Verschillen in de opvoeding Dit element wordt door de ouders aangehaald als een ongemak van de afwisselende huisvesting. Het kind bevindt zich een gedeelte van de tijd in een ander opvoedingsmilieu dan zij zouden willen hanteren. We hebben kunnen zien dat met een scheiding de verschillen die bestonden tussen de partners ten tijde van het gezamenlijke leven meestal uitvergroot worden. Dat geldt ook op het gebied van de opvoeding. We bespraken dit thema al eerder toen er sprake was van de motivaties die de rechters ertoe brengen een familiaal conflict te beslechten. Voor sommige waren verschillen in opvoeding een uitsluitende factor voor co-ouderschap, voor andere niet vermits sommige dat zelfs als een rijkdom gaan beschouwen. We hebben echter kunnen merken dat er wel degelijk verschillen in opvoeding bestaan. Slechts een minderheid van de ouders volgt dezelfde lijn na overleg, van een huis naar het ander. We keren hier nog op terug bij de ouderlijke verstandhouding. “Voor de grote principes zitten we op dezelfde golflengte. Als er iets is dat ze bij mij niet mag doen, mag ze het ook niet bij haar mama en omgekeerd.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Vervolgens, en hoewel deze verschillen in opvoeding vaak voorkomen, hebben we kunnen zien dat de ouders deze niet allemaal op dezelfde manier beleven. Voor sommige vormden deze verschillen een belangrijk probleem waar ze sterk mee bezig waren. “Ik vind het erg moeilijk, zonder de papa’s te denigreren, maar meestal zijn ze niet op dezelfde manier betrokken als de mama’s. Bijvoorbeeld voor school moet ze bij papa haar plan trekken, hij controleert niet of ze haar huiswerk heeft gemaakt. Ook qua voeding is het een grote ramp, hij kan niet koken dus het zijn altijd kant-en-klare maaltijden. Mijn dochter is in 3 jaar tijd 20 kg bijgekomen. Haar vader neemt haar ook vaak in vertrouwen en dat vind ik vervelend, hij vertelde haar veel over zijn relatie met zijn vriendin. Maar het is zijn kind, dat is niet haar plaats. Maandenlang sliep ze zo bij haar vader. We hebben niet dezelfde opvoedingswaarden, hier zijn er grenzen wat betreft slapen en televisie. Bij haar vader doet ze wat ze wil.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “De vader van mijn laatste en ik hebben compleet tegengestelde waarden, dat is geen gewoon verschil meer. Bij co-ouderschap zou dat een ramp kunnen worden, ik trek in één richting en hij in een andere. Zijn vader is een misdadiger, voor hem is er geen wet, zijn er geen grenzen. Het is zo al moeilijk genoeg voor het kind.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) Voor andere gaat het om een gevolg van de scheiding dat ze verdragen. “Het is één van de gevolgen van de echtscheiding, dat je verschillende levens leidt. Het is misschien één van de moeilijkste zaken, wanneer men ervoor kiest te scheiden om meer vrijheid te hebben, moet je een ander ook diezelfde vrijheid gunnen. Ik hoef hem dus niet te vragen of ze dit of dat gedaan hebben. Het is best mogelijk dat het tijdstip voor slapengaan anders is, dat ze niet elke dag groenten eten.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Voor nog andere zijn deze verschillen in opvoeding een zekere bron van verrijking. “De papa is er eerder om de kinderen te verwennen. Hij heeft de middelen, hij hecht niet veel belang aan school. Thuis was het echter exact zoals de vader het wil. Ik heb nooit mijn
waardenstelsel opgelegd, wanneer ik met de meisjes probeerde te praten over mijn ideeën ging dat niet. Maar ik vind het voor hen misschien wel verrijkend, ze doen andere dingen, bij mij is het eerder een gewoon leven, ik ga naar het speelplein, de rommelmarkt, enz. Bij hem zijn het de duurdere pleziertjes.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Uiteindelijk zien we dezelfde meningen bij rechters en ouders. Misschien ook omdat de visie van de eerste, zoals we hebben kunnen vaststellen, soms geleid wordt door hun persoonlijke beleving. 5. De rol van de andere ouder in verband met het type huisvesting We hebben de ouders gevraagd naar de rol die volgens hen hun ex had bij hun gemeenschappelijke kinderen. Voor sommige van de professionals die we spraken, vormde de gelijkmatig verdeelde huisvesting een manier om te strijden tegen een risico op het verbreken van de ouderlijke band. Bij één hoofdverblijfplaats ziet het kind vaak de andere ouder niet meer, deze heeft slechts een secundaire verblijfplaats. Volgens de verhalen die wij hoorden, lijken er drie types “plaatsen” of “rollen” te zijn. Sommige zouden zeer aanwezig zijn, evenveel als de andere ouder. “Het is een erg moderne papa, erg betrokken. Hij voelt erg sterk de nood om zijn zoon bij zich te hebben.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Andere zijn wel aanwezig maar nemen niet echt de ouderrol op zich en hebben een relatie die eerder op plezier is gericht. “Hij is er wel maar is niet langer de stabiele en stevige man rond mijn zoon, het is eerder een plezierpapa.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Een aanwezigheid af en toe, hij heeft meer de plezierige rol, geen opvoeding. Toen ze begon ernaartoe te gaan, nam hij haar mee naar pretparken.” (Moeder, hoofdverblijfplaats)”; hij zorgt voor hobby’s. Ze zijn erg blij wanneer ze naar hun vader gaan, daar mag alles, hij heeft ze één weekend op twee en hij gaat zich niet bezighouden met spinazie maken als ze dat niet lusten. Het is hun vader, hij ziet ze graag maar hij voedt ze niet op." (Moeder, hoofdverblijfplaats). Andere zouden volgens hun ex nagenoeg geen plaats meer hebben in het leven van de”kinderen. “Hij heeft zich nooit met de kinderen beziggehouden, de kinderen lagen in het ziekenhuis en hij is nooit gekomen, hij heeft nooit een arts gezien of naar een contact op school gegaan.”(Moeder, hoofdverblijfplaats); “Mijn kinderen gaan er zelfs niet meer (bij hun moeder)”. (Vader, hoofdverblijfplaats); “Ik heb altijd gevonden dat hij zich niet als een vader gedroeg en dat hij niets te zeggen had.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Hun moeder is een verwant in de ruime zin van het woord, maar niet meer. “(Vader, hoofdverblijfplaats); “Hij heeft voor de verjaardag van mijn zoon enkel een sms gestuurd en heeft hem 15 dagen later gebeld om te vragen waarom hij niet geantwoord heeft op zijn sms. Hij is veel bezig met vrouwen en alcohol, de redenen van de echtscheiding. Hij heeft nooit naar zijn kinderen omgekeken.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) We hebben kunnen vaststellen dat de ouders die als “plezierouders” worden omschreven of de afwezige ouders meestal ouders zijn die de secundaire verblijfplaats van de kinderen vormen. Soms gebeurt het dat sommige van deze ouders die hun kind(eren) twee weekends per maand zien een goed gevestigd gezag hebben en de rol van vader of moeder volledig op zich nemen. “Volgens mij is dat een belangrijk punt, dat het sociaal een referentie is. Ik geloof dat er nog evenwicht is in wat wij ooit als echtpaar waren. Ik geloof dat de invloed van hun vader op hun persoonlijkheid dezelfde is als waren we niet gescheiden. Dat is volgens mij essentieel, dat je de elementen van de ene bij de andere terugvindt en omgekeerd.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). “Hij heeft een belangrijke rol voor hen, het is hun papa, ik denk dat hij aanwezig is, ook al zien ze hem weinig. Zelden vraagt hij me om hem te bellen en omgekeerd. Papa heeft meer gezag.” (Moeder, hoofdverblijfplaats).
Bij de gevallen van gelijkmatig verdeelde huisvesting in onze steekproef komt het zeer vaak voor dat de ouder een belangrijke plaats erkent voor de andere. We merken echter op dat hoewel de huisvesting een belangrijke impact heeft op de relatie tussen ouder en kind de organisatie zoals deze bestond tijdens het gemeenschappelijke leven ook een aanzienlijke invloed kan hebben. Het co-ouderschap lijkt dus een gelijkwaardige plaats voor beide kinderen in het leven van het kind te bevorderen, wat moeilijker te behouden of te creëren zou zijn bij een niet-gelijkmatig verdeelde huisvesting.
2. De motivaties van de ouders betreffende de keuze van huisvesting * Kwantitatieve aspecten 1. Motivatie van de beslissing Onder de respondenten hebben de motivaties die geleid hebben naar de keuze voor het type huisvesting voornamelijk betrekking op het welzijn van het kind. Men ziet ook dat meer dan een derde rekening heeft gehouden met de persoonlijke ontwikkeling van de volwassene. Motivaties van de beslissing van de keuze van huisvesting % Welzijn van het kind
175
88,83
Ontplooiing van de ouders
74
37,56
Streven naar gelijkheid
84
42,64
Motivaties van de beslissing van de keuze van huisvesting in % Welzijn van het kind – Ontplooiing van de ouders – Streven naar gelijkheid De praktische factoren die in aanmerking worden genomen zijn hoofdzakelijk de leeftijd van de kinderen evenals het schoolritme en de beschikbare tijd van één van de ouders. Professionele belemmeringen, de vraag van de kinderen evenals de afstand tussen de woningen lijken ook een invloed te hebben gehad op de beslissing. Tenslotte zien we dat slechts een vierde van de respondenten rekening heeft gehouden met de financiële aspecten bij het kiezen van de huisvesting. Praktische factoren voor de keuze van een formule Beschikbaarheid van één van de ouders
50,25%
99
Afstand tussen woningen
40,10%
79
Vraag van de kinderen
40,61%
80
Leeftijd van de kinderen
55,84%
110
Schoolritme
50,76%
100
Financiële beperkingen
23,86%
47
Professionele belemmeringen 45,18%
89
Praktische factoren in % Beschikbaarheid van één van de ouders – Afstand tussen de woningen – Vraag van de kinderen – Leeftijd van de kinderen – Schoolritme – Financiële beperkingen – Professionele belemmeringen 2. Leeftijd van de kinderen Hoewel we niet over een representatieve steekproef beschikken, hebben we geprobeerd om een studie te maken van de correlatie tussen de leeftijd van de kinderen en het type huisvesting. Zo zien we een significante link tussen deze twee variabelen (x² van 1,34 in vrijheidsgraad 16). We stellen vast (zie volgende grafiek) dat de meeste gevallen van gelijkmatige huisvesting voorkomen voor kinderen tussen 3 en 18 jaar. Dat zou verklaard kunnen worden door enkele hypotheses. Eerst en vooral zou de kwestie van de huisvesting minder aan bod komen wanneer een kind meerderjarig is. De installatie op kot of de financiële onafhankelijkheid van de ouders (bijvoorbeeld) maken komaf met deze kwestie. Vervolgens zou de gelijkmatig verdeelde huisvesting moeilijker te hanteren zijn voor een jongere boven de 18 jaar gezien het gevoelsleven, vriendschappen en hogere studies waardoor deze eerder de voorkeur geeft aan stabiliteit. We merken wel, en dat komt ook zo voor in de vakliteratuur, een grotere piek in de schijf van 6 tot 12 jaar. Aantal kinderen in gelijkmatig verdeelde huisvesting gezien hun leeftijdscategorie Leeftijd van het oudste kind Leeftijd van het jongste kind 3. Verdeling van de taken in verband met de kinderen ten tijde van het gemeenschappelijke leven 60% van de respondenten vindt dat het eerder zij zijn die voor de scheiding voor de kinderen zorgden terwijl slechts 6% van hen vindt dat het eerder hun ex was. Iets minder dan een derde vindt dat ze zich evenveel met de kinderen hebben beziggehouden als hun ex-partner voor de scheiding. Hier hebben we, waarschijnlijk meer dan in de rest van de antwoorden, toegang tot de subjectieve perceptie van de personen. Deze kwestie omvat een invloed door de samenstelling van onze steekproef (68% vrouwen). Deze invloed werd bevestigd door de onafhankelijkheidstest (x² van 1 voor een vrijheidsgraad van 3). De persoon die voor de kinderen zorgde voor de scheiding
%
Freq.
Beide, gelijkwaardig
30,96
61
Eerder u
60,41
119
Eerder uw ex-partner
5,58
11
Andere
3,05
6
Wie zorgde het meest voor de kinderen? Beide evenveel – Eerder u – Eerder uw ex-partner – Andere Nog steeds in verband met de taakverdeling hebben we de frequenties berekend onder de respondenten die kozen voor een gelijkmatig verdeelde huisvesting. Wie zorgde het meest voor de kinderen? Beide evenveel
36
eerder u
42
eerder uw ex-partner
5
andere, omschrijf
2
We stellen vast dat een meerderheid van de respondenten vindt dat de opvoeding van de kinderen gelijkwaardig verdeeld is, of eerder door de respondent wordt afgehandeld. De resultaten stroken niet met de hypothese dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting een uitloper is van de taakverdeling die voorheen al bestond. * Kwalitatieve aspecten Volgens het rapport gepubliceerd door de CNAF (2008) zou het co-ouderschap meestal gehanteerd worden door echtparen zodat het kind regelmatig beide ouders zou blijven zien. Wat de motivaties van de ouders betreft zou het welzijn van het kind regelmatig worden aangehaald om deze keuze te rechtvaardigen. De grote trend die de onderzoekers hebben opgemerkt is dat de ouders kiezen voor het co-ouderschap teneinde een dagelijks contact tussen kind en beide ouders te onderhouden. Als we onze vaststellingen met deze resultaten vergelijken, kunnen we zien dat de motivaties die het meest worden aangehaald door de ouders vaak te maken hebben met organisatie en materiële zaken. Slechts twee ouders hebben ons uitgelegd dat ze kozen voor co-ouderschap zodat het kind regelmatig zijn beide ouders zou blijven zien. “Het is voor mij belangrijk dat hij beide ouders ziet.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). De andere ouders die wij ontmoetten, hebben dat niet vermeld, misschien omdat het hun vanzelfsprekend leek of misschien omdat het niet om één van hun prioriteiten ging? De geografische afstand tussen de woningen van de ouders wordt vaak vermeld als het element dat één van beide ouders de hoofdverblijfplaats van de kinderen maakte. “Ik woonde toen in Brussel maar hij verhuisde naar Namen. Door de afstand was het niet haalbaar om met co-ouderschap te werken.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Er zijn veel nieuw samengestelde gezinnen en de huisvesting wordt soms vastgelegd in verhouding tot die van de kinderen die één van de ouders al uit een eerdere relatie had. Het gaat er dan om contact te houden en ook een band te bewaren tussen broers en zussen. “We wilden dat onze dochter haar broers en zussen bleef zien als voorheen, dus we hebben de
huisvesting afgestemd op die van de eerste kinderen van haar vader.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Een motivatie die soms aan de oorsprong ligt van de scheiding en de keuze van huisvesting is de wens om “van leven te veranderen”, om een zekere vrijheid te krijgen. “Ze wou haar kinderen niet meer, ze wou een ander leven, vaak kreeg ik telefoontjes om te zeggen dat ze hier of daar waren terwijl zij ervoor moest zorgen. Ze wou van het leven profiteren, het paste haar niet om ze in het weekend te hebben.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Daar waar sommige hun beroepsleven aanpassen aan hun nieuwe gezinssituatie, halen andere de onbeschikbaarheid door hun werk aan als reden waarom ze voor een bepaalde manier van huisvesting kozen. “Door zijn uren was het niet mogelijk, hij vertrekt vroeg en komt laat thuis." (Moeder, hoofdverblijfplaats); "Als ik ze had kunnen nemen ... maar dat kon niet met mijn uren." (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Enkele ouders, vooral moeders, lijken ervan overtuigd dat hun ex-partner een co-ouderschap had aangevraagd om geen alimentatie te moeten betalen. “Hij betaalde minder, volgens mij wou hij gewoon geen alimentatie betalen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Wij dachten dat de ouders een huisvesting kozen die voortvloeide uit hun gezamenlijke leven. Maar de getuigenissen die wij hebben verzameld tonen dat de keuze van huisvesting niet noodzakelijk een verlenging is van het gezin van voor de scheiding. De vader en de moeder zijn n iet altijd op gelijkwaardige manier betrokken bij de dagelijkse opvoeding van de kinderen. “Vroeger was ik thuis degene die met de kinderen bezig was en nu is het elk de helft en moet ik iets zoeken om te doen als ze er niet zijn!” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “De maatschappij dwingt de vrouw om betrokken te zijn in de relatie met haar kind en bij de scheiding zegt men: “maar stop toch met je zo aan de kinderen te hechten”, dat is echt een ruwe schok. Globaal gezien waren de afspraken bij de tandarts, de dokter, op school eerder voor mij.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting) We kunnen deze overwegingen in verband brengen met het onderdeel over het principe van de gelijkheid en de ouderrollen beschreven in het eerste deel van dit onderzoek. De gesprekken lijken aan te tonen dat bepaalde ouders echt dit ideaal van het co-ouderschap zien als een “institutionele dwaling” die helemaal niet strookt met hun dagelijkse realiteit. We komen daar nog op terug bij de beleving van de procedures. De ouders lijken hun kinderen zelden te raadplegen bij het kiezen van de huisvesting. Sommige leggen ons uit dat hun kinderen nog te jong waren of dat ze hen niet met zo’n verantwoordelijkheid wilden opzadelen. Voor vele is het een beslissing van volwassenen, genomen door volwassenen. “Nee, niet de kinderen, we hebben hun mening niet gevolgd, zij wilden dat we allemaal samenbleven. Ze waren veel te klein om zich te realiseren wat dat inhield.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Hier kunnen we een link leggen met wat de professionals ons hiervoor al hebben uitgelegd. Zij menen dat de ouders vaak voor de rechtbank komen en hun eis onderbouwen met de wens van het kind. De gesprekken die we achter de schermen voerden met de ouders lijken ons aan te tonen dat de woorden van het kind niet al te veel belang kregen bij het beslissen over de huisvesting. Zou in dat geval het woord van het kind dan niet gebruikt worden om hun kansen om hun zin te krijgen te vergroten? Wat is de echte plaats van het kind in dit beslissingsproces?
De kinderen lijken echter een groter gewicht te krijgen wanneer ze opgroeien en hun wens kenbaar maken om het systeem te veranderen. Zij liggen vaker aan de oorsprong van veranderingen in de afwisseling of een overgang van gelijkmatig verdeelde huisvesting naar hoofdhuisvesting, onder meer wanneer ze adolescent zijn. We beschikken echter over zeer weinig informatie hieromtrent. “Hij wou niet meer naar zijn vader, hij woonde te ver van school en hij kent niemand daar. Dus is hij voltijds bij mij gekomen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) Voor alle vaders uit onze steekproef met hun kind in hoofdverblijfplaats hebben we kunnen vaststellen dat de moeders tekort schoten, ze waren niet of niet langer in staat hun ouderrol te vervullen. “Hier moest ik het doen, hun moeder was niet stabiel. Ze nam geneesmiddelen, ze leed een vaag leven. Ik wou dat ze hun roots behielden, ze hebben altijd hier gewoond. Dat strookt met wat er voorheen gebeurde, toen we nog getrouwd waren, ook al was ik meer afwezig door mijn werk, maar de 3-4 jaar voor de scheiding deed ze niets meer in huis, de vaat, strijken.” (Vader, hoofdverblijfplaats). De beleving van de andere ouder als iemand die niet in staat is voor zijn kinderen te zorgen en iemand waarin men beter geen vertrouwen stelt, werd ook door sommige moeders aangehaald. “Ik vond hem onstabiel, ik vind dat niet gezond voor kinderen om samen te wonen met iemand die het moeilijk heeft om voor zichzelf te zorgen.”(Moeder, hoofdverblijfplaats) Voor vele dateert de scheiding van een tiental jaar voor de wet en toen, zo zeggen ze, werd die vraag niet gesteld. In dat geval werden de kinderen hoofdzakelijk bij de moeder ondergebracht, de vader kreeg een weekend op twee. “Toen wij scheidden, bestond de mode van het co-ouderschap nog niet.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Mijn scheiding dateert uit 1999 en toen was het nog de moeder die de voogdij kreeg toegewezen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). De eisen en motivaties zijn niet noodzakelijk allemaal dezelfde. Sommige wilden een gelijkmatig verdeelde huisvesting invoeren maar de ander wou de kinderen niet langer dan een weekend bij zich hebben, dus werd een hoofdverblijfplaats ingevoerd. “Ik had wel graag co-ouderschap gehad maar dat was niet mogelijk. Hij is geen vragende partij, hij leeft het leven van een single.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Andere, meer marginale motivaties kwamen ook naar boven. Zo zijn sommige bijvoorbeeld ervan overtuigd dat de huisvesting werd ingevoerd op verzoek van de andere ouder om hen lastig te vallen en tegen te werken. “Hij heeft het gevraagd om op mijn zenuwen te werken.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Kortom, de motivaties die meestal door de ouders worden aangehaald zijn: het feit dat één van de ouders vindt dat de andere ouder niet over voldoende opvoedingscapaciteiten beschikt, de geografische afstand tussen de woningen van de ouders, het behoud van contact tussen het kind en zijn broers en zussen uit een andere relatie, de wens van één van de ouders om zijn leven te veranderen en minder voor de kinderen in te staan, de beschikbaarheid door het beroepsleven, het feit dat één van de twee de kinderen niet langer dan een bepaalde tijd wil huisvesten en in mindere mate het feit dat de ouder wenst dat het kind zowel zijn vader als zijn moeder blijft zien of nog de wens geen alimentatie te betalen. We kunnen dus opmerken dat bij de vraag “Wat heeft de keuze van huisvesting gemotiveerd?” niemand uit de kwalitatieve steekproef de wens of het belang van het kind heeft aangehaald. Nochtans meldden de professionals dat de ouders hun eis motiveerden door
de wens om dezelfde rechten te hebben als de andere ouder, even betrokken te zijn en op gelijke voet te staan wat betreft de beslissingen, vooral dan op het gebied van de school. De uitspraken voor de rechtbanken lijken dus beleefd, hoffelijk en doordacht te zijn. Maar uiteindelijk lijken vrij weinig van de echte motivaties van de ouders daarop, zij zin eerder alledaags en gebaseerd op praktische overwegingen. We kunnen hier ook de link leggen met wat de kinderpsychiater ons eerder al vertelde, namelijk dat de rechtbank eerder de plaats is van conventies en beleefdheid dan van de evaluatie van de relatie tussen ouder en kind. We kunnen dus vaststellen dat de motivaties van de ouders gemeld door de professionals vaak verschillend zijn. Dan is er nog de kwestie van concepten zoals de gelijkheid van de ouders en het belang van het kind. De argumenten die worden aangehaald door de ouders en de advocaten lijken niet overeen te stemmen met de werkelijkheid en ontbreken authenticiteit. Men kan zich dan afvragen of de rechtbank wel de meest geschikte plaats is om het familieconflict op te lossen. Over welke middelen beschikken de rechters om de realiteit te benaderen zoals deze door de ouders wordt beleefd? Ingevolge De Scheemaeker (2008) herinneren wij aan het debat opgestart door Hayez en Kinoo (2005) over de inmenging van de Staat in het privéleven van de gezinnen. Zij beschrijven de paradox tussen het erkende recht van beide ouders om het ouderlijk gezag na de scheiding uit te oefenen en het feit dat de Staat beslist over de organisatie van het leven van ouder en kind. We merken echter dat veel magistraten een verborgen motivatie zien achter de argumenten die voor het gerecht worden aangehaald. Ze beschikken echter niet over de middelen om deze duidelijk te identificeren. De kwesties van de tijd en de middelen die worden toegekend aan justitie maken om de realiteit van de ouders zo goed mogelijk te benaderen, lijken ons hier centraal te staan. 3. De beleving van de procedures Veel ouders hebben ons toevertrouwd dat de gerechtelijke procedures pijnlijk waren. De procedures slepen soms te lang aan en verhinderen in zekere zin de mensen om gewoon hun leven te leiden. We hebben veel ouders gehoord die het moeilijk vonden om alle administratieve procedures te doorlopen. Naast het praktische aspect is er natuurlijk ook de ervaring van een breuk en de verandering in gewoonten door de scheiding, soms ook een verhuis. Deze momenten lijken moeilijk te verwerken voor de meeste ontmoete ouders. In deze context maken de procedures en de duur ervan het geheel extra moeilijk. “Maar ik zei bij mezelf: “wacht even, ik kan nu niet …” omdat ik met mijn [professioneel] project moest starten om financiering te krijgen voor mijn onderzoek en zo; ik had 15 dagen gevraagd om me op één ding te concentreren en daarna te hervatten; ik werd twee keer per dag gebombardeerd met mails … […] Voor mij heeft het niet gewerkt, voor andere misschien wel, maar in mijn context, nee … maar ik denk dat het belangrijk is begeleiding te krijgen … En ook de administratieve procedures die men moet doorlopen lichter te maken … Twee dagen staan aanschuiven – in mijn geval op dat moment, omdat ik geen geld had. […] Alle documenten gaan verzamelen die je nodig hebt om een pro deo advocaat te kunnen krijgen … “ (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder).
Paradoxaal genoeg is de korte duur van de hoorzittingen en de verschijningen vaak een uiterst slechte ervaring voor de ouders die niet het gevoel hebben ernstig te worden genomen. “En de twee verschijningen leken mij erg licht in vergelijking met waar het over ging. Men zou veel meer belang moeten hechten aan deze verschijningen, aan het luisteren, dat moet niet iets van routine zijn. Als men iets te zeggen heeft, krijgt men zelfs niet de gelegenheid om het te zeggen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder). “Vanaf het moment dat men naar de rechtbank gaat, vind ik dat men meer rekening moet houden met elk specifiek geval en niet met een ticketje aanschuiven voor één van de 20 zittingen van die ochtend! Ik ben daar erg bitter over!” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Zo merken we een sterk gevoel aan onvoldoende luisteren en steun bij de talrijke getuigen. Verder voelen veel ouders zich machteloos ten opzichte van de gerechtelijke procedures en de stappen die ze moeten ondernemen. Naast de praktische aspecten zijn ook de psychische veranderingen door de breuk moeilijk. De ouder die scheidt kan ongerust zijn om het kind, kan gevangen zitten in haatgevoelens ten opzichte van de ex-partner in functie van de situatie of rouwen om het verlies van het gemeenschappelijke leven met de partner, zo maakt men verschillende gevoelens en gemoedsgesteldheden door. Het is moeilijk om afstand te nemen en na te denken over de huisvesting van de kinderen zonder zich te laten leiden door gevoelens. “Ik denk ook daar opvang voor moet bestaan, echt een begeleiding in het scheidingsproces, niet alleen maar wanneer je in een depressie terecht komt en niet meer kan.” (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Een groot gedeelte van de ouders vertelden ons over hun slechte kennis van de wetgeving inzake de huisvesting van de kinderen. Velen vertelden ons dat ze het moeilijk vonden om aangepaste informatie te vinden. “Toen werd ik erg slecht geadviseerd door de advocaat, ik voelde me erg slecht in mijn vel en ik heb me laten doen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder). “Je weet ook wanneer je bij een advocaat komt, dat niet alle advocaten dezelfde mening hebben. Sommige advocaten zeggen, zoals in mijn geval: ik heb eerst een advocate geraadpleegd voor meer informatie en inlichtingen en haar uitgangspunt was co-ouderschap want de mannen kunnen ook wat doen! Dan zeg je, oh dat is toch een wat radicale feministische houding die niet erg overtuigend is want dat is niet het punt”… ik zei: “Maar wacht, ik heb de tijd om voor mijn zoon te zorgen, mijn uren zijn flexibel en ik kan het doen, en ik wil mijn zoon begeleiden en ik weet goed dat [de vader] op dat moment niet voor zijn kind kan zorgen omdat hij te laat thuiskomt van zijn werk … Ik denk dat er een akkoord was met de [vader] omdat het juist was, ik stond niets uit te vinden en ik beledigde ook niemand [… ] Maar voor haar kon dat niet!" (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Sommige ouders vernamen over de wet van 2006 op het moment van hun echtscheiding. Sommige ouders vonden het jammer dat ze niet over informatie beschikten op het moment van hun scheiding en dat ze bepaalde bepalingen of mogelijkheden niet hebben kunnen benutten. "Niemand vertelde me dat 5/9 bestond, niemand sprak over bemiddeling, dat zou ik wel gewild hebben;" (Moeder, co-ouderschap). Verder is het boeiend vast te stellen dat op het moment van bepaalde gesprekken, waarbij de scheiding en de wijze van huisvesting al geruime tijd vastlagen, sommige ouders vertelden niet tevreden te zijn over de wetgeving en de toepassing ervan. “Het schijnt dat er een wet is die zegt dat men binnen een straal van 20 km moet blijven. Ik weet niet of dat waar is …” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Meestal wordt de informatie waarover de ouders beschikken mondeling doorgegeven. Het gebeurt dus niet zelden dat deze onnauwkeurig of zelfs helemaal verkeerd is. "Het probleem met de scheiding is dat er veel over gebabbeld wordt. Je weet veel zaken omdat je ze hebt horen zeggen. 20 jaar doe ik nu al sociaal werk en daar hoor ik voortdurend mensen die zeggen: “Hoe kan het dat ik geen recht heb op een studiebeurs terwijl ik in dezelfde situatie verkeer als hij?” Maar nee, jij bent niet in dezelfde situatie, je bent hem niet! Het enige
middel om in dezelfde situatie te verkeren, is zijn plaats in te nemen! En dat doe je niet.” “Volgens mij is het bij een scheiding hetzelfde, ik bedoel, ik heb mensen horen zeggen: “Voor zie maar wanneer hij groter wordt, als ze je gaat verplichten om een computer te kopen … “Ja, je kan alles voorzien maar ik denk dat … […] Ik denk dat er ouders zijn die twee ferme klappen in het gezicht verdienen en daarna moet je zeggen: “goed, nu is het gedaan met die onzin, dit is waar u aan onderworpen bent. Punt.” Want alle waanzin is mogelijk en denkbaar.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder)
4. Begeleiding door een derde37 * Kwantitatief aspect 31% van de respondenten deed beroep op een derde bij het kiezen van de huisvesting. Het zijn meestal verenigingen die worden geraadpleegd evenals relatietherapeuten of huwelijksadviseurs. Ongeveer 45% van onze steekproef deed beroep op bemiddeling. We stellen ook vast dat de methodes voor bemiddeling elkaar niet uitsluiten. Meerdere methodes kunnen worden gecombineerd. Bemiddeling door een derde Nee
135
68,53%
Ja
62
31,47%
Bemiddeling door vrienden/ouders
21
33,9%
Familiale bemiddeling
28
45,2%
Bemiddeling door verenigingen
55
88,7%
Bemiddeling door een huwelijksconsulent
45
72,6%
Bemiddeling door een derde Nee – Ja Distributie types bemiddeling in % Bemiddeling door vrienden/ouders – Familiale bemiddeling – Bemiddeling door verenigingen – Bemiddeling door een huwelijksconsulent * Kwalitatief aspect Over de begeleiding door een derde tijdens de periode van de scheiding doen wij dezelfde vatstelling als de Franse onderzoekers (2008)38. De meeste ouders die wij ontmoet hebben, 37
Onder begeleiding door een derde verstaan we advies of raadpleging bij een advocaat, een bemiddelaar, een notaris, een psycho-sociale betrokkenen of de politie. Iedereen die betrokken is tijdens de scheiding zonder dat diens aanwezigheid verplicht is, wordt meestal erbij gevraagd door één van de ouders of door beide. 38
F. Brunet, P. Kertudo, S. Malsan (2008), sociologische studie over de alternerende huisvesting van de kinderen van gescheiden ouders. FORS.
hebben onderhandeld volgens de inhoud van hun akkoorden, zonder beroep te doen op een derde. Enkele ouders hebben gesteund op de adviezen van een derde persoon. Het ging dan meestal om een notaris of een advocaat en in zeldzame gevallen een psycholoog. Weinig ouders hebben dus een beroep gedaan op een derde. Ze denken er vaak niet aan of beschikken niet over de nodige informatie om dat te doen. Velen hebben nochtans de behoefte uitgedrukt, we zullen daar nog op terugkomen wanneer er sprake is van de mogelijke verbeteringen volgens de ouders. Om de kwestie van begeleiding door een derde te behandelen, hebben we dit onderdeel in verschillende delen onderverdeeld. Elk stemt overeen met een begeleidende derde. 1. De advocaat De advocaat blijft één van de eerste personen die geraadpleegd worden bij een scheiding. De ouders verwachten vaak advies en luisterbereidheid van hem. Sommige vertrouwen ons toe dat ze vonden dat hun advocaat niet aan hun verwachtingen voldeed. Ze hebben het gevoel onvoldoende advies en geen luisterend oor te hebben gekregen. “Ik wist niet dat 5/9 bestond. Ik ben nochtans bij het begin van de scheiding naar een advocaat gestapt, zij vertelde me dat de twee rechters in L. voor 50-50 waren. Ik moest dan ook 50-50 in de overeenkomst zetten en dan later andere regelingen treffen. Ik heb inlichtingen ingewonnen, ik wou mijn rechten kennen. Toen ik vertelde dat mijn ex de helft van de tijd wou en dat ik het meest betrokken was, vertelde ze me dat er niemand was om naar me te luisteren.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting)"; "Ik heb erg slechte adviezen gekregen van mijn advocaat, ik voelde me erg slecht in mijn vel en ik heb me laten doen. In het”eerste vonnis stond er niets.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “De advocaat die ik had gekozen was strategisch, hij trok zich niets aan van de relationele aspecten, ik hem nooit langer dan drie minuten met hem kunnen praten.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Een gedeelte van de ondervraagde vaders en moeders is echter wel tevreden over de diensten van hun advocaat. “Ik heb een advocate geraadpleegd voor advies, ik heb haar mijn afspraken voorgelegd, zij heeft me enkel gezegd dat het bedrag van de alimentatie moest worden herzien en ze legde het accent op de activiteiten van de kinderen want wij hadden het wat vaag opgesteld.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Mijn advocate is mijn raadsvrouw gebleven. Ik ga er voortdurend langs, met een vraag, vroeger was dat vaak. Ik ben bang iets verkeerd te doen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Ondanks het feit dat de professionals die ondervraagd werden tijdens het eerste luik van dit onderzoek steeds meer melding maken van ouders die zich zonder advocaat voor de rechtbank aanbieden, werd de grote meerderheid van de ouders uit onze steekproef vertegenwoordigd door een advocaat toen de keuze van huisvesting door een rechter werd beslecht. “We hadden elk onze eigen advocaat.” (Moeder, hoofdverblijfplaats voor de dochter en gelijkmatig verdeelde huisvesting voor de zoon). De andere boden zich aan met een akkoord om te bekrachtigen, andere zijn niet langs het gerecht gegaan en nog anderen wilden liever hun echtscheiding bij een notaris laten acteren. De kosten van een advocaat werden sterk besproken. “Ik heb een advocaat moeten nemen om zaken zoals het huis, enz. te regelen maar om eerlijk te zijn, ik probeer nog altijd deze advocaat af te betalen.” (Vader, hoofdverblijfplaats); “Ik heb mijn proces gewonnen, ik heb een verhoging van de alimentatie en de achterstallen verkregen en mijn advocaat werd voor mij betaald. Ik heb het gedaan omdat ik wou dat hij stopte met excuses uitvinden.” (Moeder,
hoofdverblijfplaats); “En die advocaten, dat is allemaal goed, maar je moet ze betalen ook!” (Vader, alternerende huisvesting). De kosten van de advocaten ontmoedigen vaak om een procedure te starten. “Volgens mij moet hij me binnen enkele jaren een grote som betalen daar hij helemaal niets betaalt, dat zou een aanzienlijk bedrag moeten zijn, voldoende om een advocaat te betalen. Anders gaat het me meer kosten dan het me oplevert. Ondertussen, tja, ik trek mijn plan.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Voor bepaalde ouders is er echt spraken van misbruik vanwege bepaalde advocaten. “De advocaten gaan na tot hoeveel ze kunnen uitmelken en hoe lang dat zal duren. Ondertussen stapelen de faxen, de stukken, alle procedures die geld gaan kosten zich op. Aanvankelijk gaat alles goed maar dan gaat het de lange baan op.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Er viel een gevoel van onrechtvaardigheid te merken bij de ouders van wie de ex-partner genoot van de diensten van een pro deo advocaat. Zij leggen ons uit dat deze ouder steeds maar procedures kon opstarten wat zij zich zelf niet financieel konden veroorloven. “Hij heeft veel opgestart in het gerecht maar niets gekregen. Met een pro deo bovendien terwijl ik mijn advocaat moest betalen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Tenslotte kunnen we ons afvragen of de advocaat de meest aangewezen persoon is om de ouders te beluisteren en te adviseren, zeker in eerste lijn. We merken ook op dat hoewel de ouders uit onze steekproef vertegenwoordigd werden door een advocaat velen ons hebben toevertrouwd dat het voor hen financieel moeilijk was deze keuze op zich te nemen. 2. De bemiddelaar Maar weinig van de ouders die wij hebben ontmoet, deed een beroep op een bemiddelaar. Toen we hen vroegen of ze eventueel beroep deden op een derde, hebben maar zeer weinig van hen bemiddeling vermeld. Deze vaststelling lijkt te stroken met de verklaringen van de bemiddelaars die we ontmoet hebben tijdens de eerste fase van dit onderzoek. Zij klagen inderdaad over het feit dat hun beroep weinig gekend is bij de ouders en dat er weinig over wordt gezegd in de gerechtelijke wereld, wat bevestigd lijkt te worden door de uitspraken van bepaalde ouders. “Wat ons geërgerd heeft is dat we nadat de procedure werd ingediend een document ontvingen met: “Alvorens de gerechtelijke molen op gang te brengen, kent u bemiddeling?” met een telefoonnummer er onder. Ik werd van dienst naar dienst gestuurd, niemand kon me verder helpen, men vertelde me: “dat bestaat niet meer, ik weet niet in welke dienst dat is”, ik heb bijna 50 minuten aan de telefoon gehangen. Dat men dan dit telefoonnummer niet meer afdrukt, iemand zei me: “bent u zeker dat dit het goede nummer is?”, dat laat een zekere bitterheid achter.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Men heeft mij niets verteld over bemiddeling, ik zou dat wel gewild hebben.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik vind dat de toegang tot de bemiddeling echt tekort schiet.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “De term bemiddeling geeft eerder de indruk dat het om financiële bemiddeling gaat. “( Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Vervolgens stootten velen op de categorieke weigering van hun partner om aan bemiddeling te beginnen. “Ik heb geprobeerd haar te overtuigen maar er was geen zeggen aan.” (Vader, hoofdverblijfplaats). We merken ook op dat zij die wel aan bemiddeling zijn gestart meestal ontgoocheld zijn. “We hebben bemiddeling geprobeerd, maar dat heeft niet gewerkt, men drong er eerder op aan dat ik bij mijn partner zou blijven.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Het heeft niet
gewerkt, we hadden niet dezelfde prioriteiten. Het was om de procedure te voltooien over het bepalen van de voogdij en de alimentatie. Wat ik van bemiddeling verwachtte, was de erkenning te krijgen van het bestaan van het ouderkoppel door iemand van buitenaf en de erkenning van mijn ex.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder); “De bemiddeling die ik heb geprobeerd, werd gegeven door een juriste, ze stond meteen aan mijn kant, dat was gemakkelijk maar ik heb me er snel rekenschap van gegeven dat het niet juist was.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Tenslotte verklaart een minderheid van de ouders tevreden te zijn over hun bemiddeling. “We zijn tot een akkoord gekomen bij een advocate-bemiddelaarster, vooral over het bedrag van de alimentatie. We gaan nog altijd zo te werk.” (Moeder, alternerende huisvesting). Enkele ouders die wij ontmoet hebben, maakten zich klaar om voor het eerst naar de bemiddeling te gaan teneinde de beslissing die bij de echtscheiding werd genomen te veranderen. “We gaan naar bemiddeling om de zaken op te helderen, zij wil immers bij haar papa gaan wonen. Dat is wel moeilijk voor mij. Mijn dochter wou eerst niet maar haar vader heeft haar ervan overtuigd. “(Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Tenslotte merken we op dat weinig ouders op de hoogte lijken te zijn van wat bemiddeling is noch er beroep op hebben gedaan. De enkele ouders die wel bemiddeling hebben doorgemaakt, lijken vaak ontgoocheld te zijn. 3. De notaris Net zoals de advocaten maar dan in mindere mate lijken de notarissen, naast het acteren van de echtscheiding en het regelen van de verdeling van de goederen ook vaak om advies te worden gevraagd. De notaris zal zo informatie geven over de waarde van de overeenkomst, de inhoud of nog de kansen om een bepaald akkoord voor het gerecht af te dwingen. “Hij heeft me uitgelegd dat je alles mag zetten in het akkoord wat je wil, zolang het maar met onderlinge instemming is.” (Moeder, alternerende huisvesting); “Hij vertelde ons dat het moeilijk was om een overeenkomst erdoor te krijgen met “hoofdverblijfplaats bij de vader”. “ (Vader, alternerende huisvesting); “Hij legde uit dat de overeenkomst niet bedoeld was om te bepalen hoe ons dagelijkse leven eruit zou zien maar dat deze moest dienen voor als er ooit eens een probleem was.” (Moeder, alternerende huisvesting). Het gebeurt dat de notaris enkel om advies wordt gevraagd, maar dat blijkt zeldzaam te zijn volgens de verzamelde getuigenissen. “Ik ben alleen gegaan om na te gaan of het logisch was dat de bank de rekeningen verdeelde en hij heeft me uitgelegd dat het niet zo was, dat dit door de notaris moest worden gedaan.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). De notaris is immers de bevoegde persoon wanneer het gaat over het verdelen van de gemeenschappelijke onroerende goederen. De ouders uit onze steekproef zijn dus zeer vaak naar de notaris gegaan wanneer ze met een dergelijke situatie werden geconfronteerd. “We zijn naar de notaris gegaan om het huis te verdelen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). De adviezen van de notarissen lijken, volgens de ouders, gegeven te worden zonder echt een standpunt in te nemen. De ouders hebben dan de indruk dat de notaris voor beiden aanwezig is, zonder partijdigheid. Dat lijkt echter niet overeen te stemmen met de gemoedsgesteldheid van sommigen, anders lijken het precies te zoeken. “Hij is heel neutraal, ik had niet de indruk dat er naar mij geluisterd werd dus ben ik naar een advocate gestapt.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); ”We zijn naar een notaris gestapt omdat mijn ex-man daar de voorkeur
aan gaf, hij had de indruk dat een advocaat partijdiger is maar dat de notaris er voor allebei is.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Vaders en moeders lijken dus een vrij neutraal beeld te hebben van een notaris-adviseur. We mogen niet vergeten dat notarissen enkel bevoegd zijn in het kader van een echtscheiding met onderlinge toestemming. We kunnen dus veronderstellen dat de ouders die hem raadplegen niet in een conflict verkeren en dat ze hem erbij betrekken in het kader van het “minnelijke” karakter van de procedure. 4. De psycholoog Zoals we al aangeven in de inleiding van dit onderdeel had een handvol ouders een ontmoeting met een psycholoog bij het opstellen van hun overeenkomst. Ze hebben daarbij meer inlichtingen ingewonnen over hoe ze een en ander aan hun kind konden vertellen en het best passende ritme van afwisseling. “De psychologe waar ik naartoe ben gewest, heeft me uitgelegd dat het systeem van week op week niet ideaal is voor een heel jong kind.” (Moeder, afwisselende huisvesting type 5/9); “Ik ben een psychologe gaan opzoeken en ik heb met haar en de vader overlegd, of het goed was om 50-50 te gaan doen (…) we zijn dan ook gaan kijken wat we konden doen voor de kinderen, om hen niet te kwetsen, enz.”; (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). We hebben echter kunnen vaststellen dat veel ouders voor hun kinderen hetzij in eerste instantie na de echtscheiding hetzij enkele jaren voor hun kinderen zijn gegaan. In de meeste gevallen legden de ouders een verband tussen de problemen van hun kinderen en de echtscheiding van hun ouders of de huisvesting die daaruit is voortgevloeid. “Voor mijn jongste zoon heeft men mij uitgelegd dat hij zich slecht voelde omdat hij nu drie ouders had die hij niet mocht teleurstellen. Ik, zijn vader en mijn nieuwe partner.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “De kleine is net klaar, men heeft mij uitgelegd dat hij op zoek was naar een vaderfiguur want op 6 jaar zat hij midden in zijn Oedipuscomplex, hij wou zich identificeren met iemand die hij niet in het beeld van zijn vader terugvindt, gezag vormde een probleem op school.” (Moeder, exclusieve hoofdverblijfplaats39). 5. “Andere” We hebben deze categorie “andere” toegevoegd omdat hoewel de meeste ouders die beroep deden op een derde terecht kwamen bij de aangehaalde partijen een minderheid van andere professionals werd vernoemd. Een moeder legde ons uit dat ze zeer frequent naar de politie ging waar ze de steun kreeg van de wijkagent. Haar ex-man legde regelmatig ten onrechte klachten neer wegens het niet aanbieden van het kind, en bij deze agent kon ze bepaalde informatie verkrijgen, bijvoorbeeld over hoe ze zich in deze situatie moest gedragen. “Mijn ex-man was voortdurend bezig klacht neer te leggen omdat ik het kind niet wou meegeven. Ik moest er op mijn beurt naartoe gaan omdat hij het kind niet terugbracht. gelukkig kende de wijkagent de situatie en begreep hij mij. " (Moeder, hoofdverblijfplaats). Andere moeders gingen advies inwinnen bij een jurist in gezinsplanning of bij een bijzondere jeugdzorg of een justitiehuis. Een van hen ging naar een deurwaarder om inlichtingen in te winnen over de procedure waarmee ze het aandeel in de woning en de onbetaalde alimentatie kon terugvorderen. “Een juriste gaf me de tip om naar een jeugdrechtbank te gaan en kon mij 39
De kinderen hebben hun vader al meer dan een jaar niet meer gezien. Hij komt hen niet meer ophalen.
een advocate aanbevelen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik heb contact opgenomen met jeugdzorg maar men vertelde mij dat de alcoholverslaving van de vader geen argument was tegen co-ouderschap.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting).
5. De ervaring met de nieuwe wetgeving De wet lijkt de voorrang te geven aan de gelijkmatig verdeelde huisvesting van het kind bij scheiding van de ouders maar laat daarbij niemand onverschillig; er zijn talrijke reacties en meningen over dat punt. We hebben bepaalde vaders ontmoet die geen voorstander waren van de gelijkmatig verdeelde huisvesting, maar dat is verre van de meerderheid. Meestal is het feit voor- of tegenstander te zijn van de gelijkmatig verdeelde huisvesting nauwelijks verbonden met het geslacht. Sommige vaders die wij ontmoetten, vertelden ons echter dat deze wet belangrijk is voor het in aanmerking nemen van de rol van de vader. De kans die wij hebben gehad om vaders te ontmoeten die een scheiding hebben meegemaakt voor het van kracht worden van de wet en soms zelfs een tweede scheiding erna heeft ons getoond hoe bij bepaalde beslissingen in verband met de huisvesting van de kinderen de voorrang werd gegeven aan de hoofdverblijfplaats bij de moeder zonder dat deze keuze gerechtvaardigd werd of begrepen werd door deze vaders die graag een gelijkmatig verdeelde huisvesting wilden, wat hen niet leek in te druisen tegen het belang van het kind. De wet van 2006 lijkt een gunstige evolutie te zijn voor deze vaders daar ze in zekere zin hun verzoek om gelijkmatig verdeelde huisvesting legitimeert. “Voor mij maakt deze wet de zaken echt gemakkelijker, ze geeft verlichting, dat is een goede zaak.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Wat ik onthouden heb, is dat het misschien niet helemaal objectief is, maar als er een probleem is, wordt er altijd gechanteerd. En daar de mama’s weten wat natuurlijker is of weet ik wat … In elk geval er is het vonnis, er is de wet maar er is ook de jurisprudentie en wanneer zij zegt: “ah maar ik ben ambtenaar, ik kom op tijd thuis, enz. voor de opvang, dat gaat veel gemakkelijker zijn” komt men niet als winnaar uit de bus, men voelt zich geen winnaar als papa. Dus dan geven we de voorkeur aan “ah, ok, goed” in de plaats van wat water bij de wijn te doen… “ (Vader van 3 kinderen, voortaan in gelijkmatig verdeelde huisvesting, met twee scheidingen achter de rug, voor de wet van 2006). Vanzelfsprekend werd ook voor het van kracht worden van de wet het stelsel van de gelijkmatig verdeelde huisvesting gehanteerd en wij hebben getuigen daarvan ontmoet. De keuze van gelijkmatig verdeelde huisvesting werd gemaakt door het echtpaar, met respect en vertrouwen, of opgelegd door een rechtbank. Sommige van de ouders hebben kritiek op de wet van 2006 daar deze de idee aanbrengt van een model dat goed is voor iedereen, namelijk de gelijkmatig verdeelde huisvesting. Veel ouders zegen ons dat het feit dat de wet de voorkeur geeft aan een bepaalde huisvestingswijze hen niet gerechtvaardigd lijkt gezien de vele verschillende situaties en het niet te veralgemenen aspect van het belang van het kind. Deze ouders zijn er niet tegen dat deze manier van huisvesting bestaat maar ze stellen vragen bij de relevantie als model waar men naartoe moet streven wanneer de ouders beslissen te scheiden. “Ik zou zeggen dat ik niet akkoord ben, ze zou door haar grootouders worden opgevoed maar dat is hun taak niet. En ik zou het gevoel hebben haar te verliezen, ik weet goed dat hij zijn rol niet zou opnemen. Ik geloof niet dat dit een oplossing zou zijn. Elk geval is weer zo verschillend. […] Wanneer ik mijn prachtdochters zie aankomen en na 2 dagen zich weer naar onze regels moeten voegen, en twee dagen is nog weinig. Mijn partner zou zijn dochters liever meer zien en hij is ongelukkig dat hij ze slechts 2 dagen ziet.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “We moeten geval per geval bekijken. Geval per geval, vooral wanneer de kinderen bijna gijzelaars worden, dan
moet je het geval per geval bekijken! Want die gelijkmatigheid brengt ook chantage met zich mee. Vermits de wet dat voorziet heb ik het al verschillende keren gehoord: ik heb er recht op, dat is de wet, dit kind is evenveel van mij als van jou. Men kijkt niet naar het kind, voelt het zich beter hier of daar, wat denkt het zelf […] We mogen aan niemand de voorkeur geven, noch aan de vader noch aan de moeder, en de situaties bekijken: wie heeft zich tot het moment van de scheiding met het kind beziggehouden? Wie heeft zich ingezet voor de kinderen? Wat is de rol van de twee ouders? Hoe beleven de kinderen dat? Wat kunnen de kinderen al dan niet zeggen? Hoe stellen de ouders de zaken voor? Want eerlijk gezegd, een gelijkmatig verdeelde huisvesting bij kleine kinderen waarbij de moeder elke keer instort wanneer de kinderen vertrekken, waarbij de kinderen hun moeder voelen lijden omdat de kinderen voor een week vertrekken, dan weet ik niet of dat goed is voor de kinderen! Ik ben het niet zeker! En als ze dan nog zien dat hun vader blij is ergens gewonnen te hebben… Je moet het in die context bekijken: niet blij ze te hebben, blij gewonnen te hebben! Ik heb dat gezien, zo’n dingen … En voor de kinderen is dat niet goed …” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik ben geen voorstander van een opgelegd co-ouderschap van 5à-50. Ik denk dat het oude systeem ervoor kan zorgen dat het kind spijt heeft en geen voldoende band kan smeden. De papa heeft volgens mij ook zijn plaats, hij vormt een aanvulling op de rol van de moeder, ik weet dat er nuances zijn binnen de gezinnen, nu, ik heb de indruk dat 50-50 te veel zou zijn in een bepaald aantal gevallen. Voor mij vloeit 50-50 voort uit overwegingen, waarschijnlijk bij zeer geëmancipeerde papa’s of mama’s, maar volgens mij is het vooral gemakkelijk voor de rechtbanken. Omdat het co-ouderschap werd voorgesteld als een wondermiddel, eisen de papa’s het op zeer gretige wijze, dat is toch mijn indruk, ik vind dat het in veel gevallen de mama is die zich meer inzet, dat men dan 4 dagen – 3 dagen doet.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). In de meeste verhalen die wij in die richting hoorden merkten we een gebrek aan vertrouwen bij de moeders wat betreft de ouderschapskwaliteiten van hun ex-partner. Natuurlijk kunnen we ervan uitgaan dat dit gebrek aan vertrouwen waarschijnlijk in bepaalde gevallen overeenstemt met de werkelijke ouderschapskwaliteiten van hun ex-partner. Maar we hebben ook moeders ontmoet voor wie de algemene weergave van de opvoeding en de verzorging van een kind de hoofdverblijfplaats bij de moeder vereiste. “Ik ben er altijd geweest voor mijn dochter, haar vader was er alleen om te spelen en geschenkjes mee te brengen. Ik heb haar gedragen, ik heb haar grootgebracht. Kijk maar naar de natuur, het zijn de moeders die de kinderen tegen de vader beschermen. Mijn dochter heeft mij meer nodig, ze heeft haar vader niet echt nodig, één weekend op twee is wel ruim voldoende.” (Moeder, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Voor bepaalde moeders die erg betrokken zijn bij het leven van hun kind en die er misschien niet meteen voor gekozen hebben te scheiden, wordt de trend naar een gelijkmatig verdeelde huisvesting gezien als een kwetsende zaak en een aantasting van hun moederrol. Deze moeders geven vaak aan dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting niet overeenstemt met de verdeling van de ouderrollen voor de scheiding. “Ik vind het niet juist omdat ik niet vrijwillig thuis vertrokken ben, ik ben vertrokken omdat ik dat moest! Het was dat of ik denk dat ik in de diepvriezer was beland! Ik ben niet vrijwillig vertrokken, ik ben vertrokken om mijn vel te redden! En ik vond dat erg onrechtvaardig! En nu nog, lijd ik verschrikkelijk doordat mijn gezin gebroken is, ik voel me erg schuldig. Nu gaat het iets beter maar ik heb me altijd schuldig gevoeld voor deze mislukking. […] Het is een enorme mislukking toch! […] Hij was zo weinig betrokken bij ons gezin, hij was altijd buiten, bezig met sociale, professionele of andere activiteiten, her en der aan het werk zonder om te kijken naar zijn gezin, enz. dat ik het erg onrechtvaardig vond … het is zo gemakkelijk om je partner, je wederhelft, je gezel op de laatste plaats te zetten, en dan ervan door gaan en dan nog zo’n dingen durven eisen.”
(Moeder, co-ouderschap); “Wanneer het een wens is van de twee partijen denk ik dat het goed kan werken en ik ken daadwerkelijk wel een paar dames die zelf zijn weggegaan, die meer tijd voor zichzelf en voor hun carrière wilden. […[ Het zijn moeders die gedeelde voogdij wilden en dat is goed verlopen, maar er zijn ook moeders die er niet voor gekozen hebben om te scheiden van hun man en waarbij bovendien de man met een ander is weggegaan, waarvan men de motivaties niet kent, iemand die zich niet gegeneerd voelde om een gezin kapot te maken, ik vind dat men een moeder niet haar kinderen zo mag afpakken, dat strookt niet met haar wens en zij, zij zal dat nooit aanvaarden.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Bepaalde ouders hebben ons hun twijfels verteld wat betreft de nieuwe partners van hun ex en de plaats die deze zullen innemen in het leven van hun kind. Het is soms ook de vrees voor de kinderen van deze nieuwe partner. “Ik las onlangs nog op het internet een forum over een wetsvoorstel van Sarkozy in Frankrijk die een zekere macht wil geven aan de schoonouders. Heel wat mensen reageerden en er was een grootmoeder die zei: “Dames, ik raad u aan uw kinderen alleen te maken want men zal u niet meer rechten geven dan de honden of de katten van wie men hun nest afneemt”. En een andere grootmoeder zei dat het gemakkelijker is om een gezin kapot te maken en de kinderen parttime op te nemen dan een kind te adopteren. En dat is allemaal waar, dat zet toch aan tot nadenken. Er zijn inderdaad meerdere gevallen en wanneer zo iemand beslist om eigen baas te gaan zijn, dan vind ik niet dat hij standaard het recht heeft om de kinderen de helft van de tijd bij zich te hebben.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). We hebben ook ouders ontmoet die van mening zijn dat sommige ouders de materiële regelingen van de gelijkmatig verdeelde huisvesting te laten herzien riskant is, vermits de andere ouder ontevreden zou kunnen zijn en zou kunnen dreigen de huisvesting te veranderen, zoals de vader die de alimentatie niet wil herzien uit vrees dat zijn ex-vrouw zal verhuizen en de kinderen in hoofdverblijfplaats zal meenemen: “Dat is de procedure maar de procedure, dat betekent ook dat alles opnieuw op de tafel komt en ik heb niet meteen zin om in een situatie terecht te komen waarin men mij zegt: “ik ga de voogdij op mij nemen, wat denk je?” of “ik ga verhuizen” … Een van de twee werkt in La Louvière dus … En dan, “ik verhuis naar La Louvière want dan moet ik minder huur betalen” maar dat betekent dat ik de kinderen meeneem… “ (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting).
6. Evolutie * Kwantitatieve aspecten Wat betreft het behoud van de gelijkmatig verdeelde huisvesting stellen wij vast dat deze in de meeste situaties behouden blijft (82,56%). Behoud van de huisvesting
%
Ja
71
82,56
Nee, één van de kinderen oefent deze niet meer regelmatig uit
4
4,65
Nee, één van de kinderen woont slechts bij één van de ouders meer
4
4,65
Nee, alle kinderen oefenen deze niet meer regelmatig uit
2
2,33
Nee, alle kinderen wonen nog slechts bij één van de ouders
5
5,81
Distributie van de personen die al dan niet de gelijkmatige huisvesting hebben behouden in % Ja – Nee, één van de kinderen oefent deze niet meer regelmatig uit – Nee, één van de kinderen woont nog slechts bij één van de ouders - Nee, alle kinderen oefenen deze niet meer regelmatig uit – Nee, alle kinderen wonen nog slechts bij één van de ouders
Kinderen betrokken bij de beslissing?
Freq.
%
Ja
78
90,7
Nee
8
9,3
Kinderen betrokken bij al dan niet behouden huisvestingsformule Ja – Nee We stellen vast dat wanneer de gelijkmatig verdeelde huisvesting behouden blijft, het ritme in 83% van de gevallen niet geëvolueerd is. Slechts 17% van de situaties (goed voor 12 personen) zag een verandering van ritme bij gelijkmatig verdeelde huisvesting. Evolutie ritme van huisvesting
Freq.
%
Ja
12
16,90
Nee
59
83,10
Evolutie van het ritme van huisvesting Ja – Nee De aangehaalde redenen zijn divers. Van deze twaalf personen geven er 4 aan dat het de wens is van één van de ouders en 2 dat het de wens is van één van de kinderen. De verhuis, de spanningen tussen de ouders of de toenemende leeftijd van de kinderen zijn ook redenen die een verandering in ritme rechtvaardigen. Belangrijkste reden verandering
Wens van (een van) de kinderen
2
16,67
Verhuis van één van de ouders
2
16,67
Spanning en/of breuk met één van de ouders
1
8,33
Wens van één van de ouders
4
33,33
Andere
3
25,00
* Kwalitatieve aspecten De evolutie van de beslissingen op het gebied van de huisvesting van de kinderen blijft de grote onbekende factor van deze enquête. Veel van de ouders die we ontmoet hebben, staan momenteel in voor de huisvesting van hun kinderen. Er was eerder sprake van indrukken van de ouders wat betreft de wijzigingen die zich zouden kunnen voordoen dan het verhaal van daadwerkelijk plaatsgevonden veranderingen. Een moeder van wie het kind, vandaag een jongvolwassene, niet meer bij haar woont, vertelde ons dat de huisvesting die zij hadden gekozen werd gewijzigd toen de vader ver weg verhuisde toen haar zoon adolescent was. De gelijkmatig verdeelde huisvesting is toen dus overgegaan op een hoofdverblijfplaats bij de moeder die in de buurt van school en vrienden is blijven wonen. De adolescentie en de contacten met leeftijdsgenoten zouden dus elementen zijn die kunnen leiden tot de overschakeling van een type huisvesting naar een ander, maar dat kunnen we niet veralgemenen naar de gehele bevolking. We hebben kunnen vaststellen dat in geval van alternerende huisvesting de mogelijke problemen met een ouder grote gevolgen kunnen hebben. Wanneer een adolescent zich terugtrekt op zijn kamer, gebeurt het niet zelden dat hij het huis verlaat van de ouder met wie het conflict geëscaleerd is, soms om niet meer terug te keren. “Hij kon niet meer om met zijn vader, hij voelde zich afgesnauwd, hij is dan voltijds bij mij komen wonen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Ze zal wel vaker bij mij terechtkomen. Ik denk toch dat ze een periode gaat binnengaan en zal evolueren en iets opbouwen. De jongste gaat op internaat. Ze zijn niet meer op een leeftijd (11 en 13 jaar) dat ze een beetje van papa en een beetje van mama nodig hebben.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). De huisvesting evolueert ook wanneer het kind erg jong was op het moment van de scheiding en nu voldoende oud is om een afwisseling te overwegen. Zo is er de moeder van wie de zoon aanvankelijk alleen op zaterdagochtend naar zijn vader ging om vervolgens naar een weekend van 4 dagen te gaan, zij vertrouwde ons toe: “Ik zeg niet dat ik nooit tot een echt gelijkmatig verdeelde huisvesting van een week op twee zou komen. Maar niet op 4 en een half jaar. Ik overweeg het helemaal niet terwijl ik toch aan een nieuwe baan begin (…) ik zou ruim de mogelijkheid hebben om die tijd in te vullen. Misschien zal ik het ooit doen, ik weet het niet.” (Moeder, alternerende huisvesting 5/9). Een element heeft ons verbaasd, zowel in inhoud als in frequentie. Het gaat om het feit dat veel ouders vrezen dat hun kind hen de rug zal toekeren en zal vragen om bij de andere ouder te gaan wonen. "Ik verwacht het ergens wel. Wanneer ik de ervaringen rondom mij zie, is er een moment waarop ze zeggen dat het beter is elders.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); "Ik ben
een beetje bang hoe we dat gaan aanpakken als hij op een dag zegt, ik wil de hele tijd bij papa of bij mama blijven.” (Moeder, alternerende huisvesting); “Ik ben bang voor de beslissing die zij zal nemen eens ze 12 is. Misschien dat ze ondanks alles wat ik voor haar doe zal kiezen om bij haar papa te blijven, ik weet het niet, misschien.” (Moeder, alternerende huisvesting).
II. Het gezin 1. Het profiel van de ouders die gelijkmatig verdeelde huisvesting toepassen * Kwantitatieve aspecten Algemene kenmerken van de respondenten die kozen voor gelijkmatig verdeelde huisvesting: Hoogst behaalde diploma Lager middelbaar – hoger middelbaar – hoger – universitair – postuniversitair Professioneel statuut Ander – Hoger kader / zelfstandige – Middenkader – bediende – handelaar of vakman – arbeider, landbouwer Werkrooster Werkloos – voltijds – halftijds – andere formule dan halftijds Leeftijd Uit onze niet-representatieve peiling blijkt dat de typisch ouder 30 tot 40 jaar oud is, met een diploma hoger onderwijs en universiteit, voltijds werkt in het kader van een activiteit van bediende en/of het middenkader. * Kwalitatieve aspecten De Franse enquête die in 2005 werd uitgevoerd door Brunet, Kertudo en Malsan (2008)40 lijkt aan te geven dat de gezinnen die betrokken zijn bij een alternerende huisvesting het relatief wel stellen. De vraag die wij ons dan stellen is of de gelijkmatig verdeelde huisvesting duurder is dan een zogenaamde “klassieke” huisvesting. De ouders die wij ontmoet hebben en die de gelijkmatig verdeelde huisvesting toepassen hebben grotendeels een bediendestatuut. 7 zijn zelfstandig en 4 zijn werkloos. 17 ouders hadden 2 kinderen op het moment van de scheiding, 11 hadden er 1, terwijl een minderheid er 3 had (7 ouders) en 4 (4 ouders). Door hun professionele statuut lijkt het er niet op dat het profiel van de ouders die het alternerende ouderschap toepassen overeenstemt met wat de meeste ontmoete professionals verklaren. Namelijk dat zij die de gelijkmatig verdeelde huisvesting toepassen afkomstig zijn uit de hogere middenklasse en een intellectueel bevoorrecht milieu. Deze vaststellingen
40
F. Brunet, P. Kertudo, S. Malsan (2008), sociologische studie naar de alternerende huisvesting van kinderen van gescheiden ouders, FORS.
vormen echter slechts trends en druisen niet in tegen het idee dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting in alle milieus voorkomt.
2. Concrete organisatie * Kwantitatieve aspecten 1. De geografische afstand De afstand tussen de woning van onze respondenten en die van de andere ouder is voor 35% van de respondenten niet groter dan 5 km. In 64% van de situaties is ze niet groter dan 15 km. Slechts 36% van de respondenten heeft een woning die op meer dan 15 km afstand ligt en slechts 9% woont op meer dan 50 km van de ex-partner. Hoewel de verkregen resultaten niet kunnen worden veralgemeend naar de hele bevolking, lijkt de afstand tussen de woning van de persoon en die van de ex-partner wel degelijk een factor te zijn waar men rekening mee houdt bij het kiezen van de voogdij (x² van 6,38998 in vrijheidsgraad 15). Afstand tussen de eigen woning en die van de expartner Minder dan een km
8,12 %
16
Minder dan 5 km
26,90%
53
Minder dan 15 km
28,93%
57
Tussen 15 en 50 km
26,90%
53
Tussen 50 en 100 km
5,08%
10
Meer dan 100 km
4, 06%
8
Distributie van de afstanden in % Minder dan een km – Minder dan 5 km – Minder dan 15 km – Tussen 15 en 50 km – Tussen 50 en 100 km – Meer dan 100 km 2. Het ritme van de afwisseling Wanneer op het moment van de scheiding een gelijkmatig verdeelde huisvesting werd bepaald, was het ritme voor drie vierden van onze steekproef wekelijks. 19% werkte met twee of drie weken en slechts 6% koos voor een dagelijkse afwisseling. Zo is onder de mogelijke afwisselingen voor de gelijkmatig verdeelde huisvesting de wekelijkse de meest verspreide. Ritme huisvesting
%
Freq.
Dagelijks
5,88
5
Twee of drie weken
18,82
16
Wekelijks
75,29
64
Distributie van de huisvestingsritmes in % Dagelijks – Twee of drie weken – Wekelijks Van onze respondenten is de helft eigenaar van zijn woning. 34% is huurder op de privémarkt en verder geniet 8% van een sociale woning. Status woning
%
Eigenaar
51,27
101
Huurder van een woning op de privémarkt
34,52
68
Huurder van een sociale woning
8,12
16
Gratis begunstigde
1,02
2
Andere
5,08
10
Distributie van het woonstatuut in % Eigenaar – Huurder van een woning op de privémarkt – Huurder van een sociale woning – Gratis begunstigde – Andere 3. Flexibiliteit van het uurrooster Wat betreft de flexibiliteit van de uurroosters in de huisvesting, bevestigt meer dan 40% flexibel te zijn. Meer dan 30% kan er beroep op doen als er problemen zijn en 26% kan de tijdstippen van huisvesting nooit wijzigen. Flexibiliteit uurrooster huisvesting
%
Freq.
Ja
44,16
87
Enkel bij problemen
29,44
58
Nooit
26,40
52
Flexibiliteit van de uuroosters Ja – Enkel bij problemen – Nooit 4. Financiële organisatie
Op financieel vlak blijkt bij een gelijkmatig verdeelde huisvesting de verdeling van de onkosten vooral te gebeuren volgens de betaling van de ouder die het kind op het moment van de uitgave huisvest. De helft van de respondenten hanteert een gelijkmatige verdeling van de kosten. Slechts zelden worden de uitgaven per kind verdeeld. Financiële aspecten Gelijkmatige verdeling
Freq.
%
Ja
46
54,12
Nee
39
45,88
Ja
61
72,62
Nee
24
28,57
Ja
6
7,14
Nee
79
94,05
Ja
21
25,00
Nee
64
76,19
Ja
14
16,67
Nee
71
84,52
Elke ouder beheert de uitgaven tijdens huisvesting
Elke ouder betaalt voor 1 van de kinderen (indien even aantal)
Elke ouder betaalt een bepaalt aantal posten
Gemeenschappelijke rekening
Conclusie: Gelijkmatige verdeling
54,12%
Elke ouder beheert de kosten tijdens de huisvesting
72,62%
Elke ouder betaalt voor 1 van de kinderen (indien even aantal)
7,14%
Gemeenschappelijke rekening
25%
Praktische financiële modaliteiten in % Gelijkmatige verdeling – Elke ouder beheert de kosten tijdens de huisvesting – Elke ouder betaalt voor 1 van de kinderen (indien even aantal) – Gemeenschappelijke rekening. Nog steeds op financieel vlak stellen we vast dat 40% geen alimentatie ontvangt noch betaalt. 51% ontvangt (35%) of betaalt (16%) alimentatie. Slechts 3% betaalt telkens een bepaald bedrag op een rekening. Financieel, voor de kinderen
%
Freq.
U betaalt alimentatie
16,24
32
U ontvangt alimentatie
35,53
70
Geen ontvangst noch betaling van alimentatie
39,09
77
Elk stort op 3,05 gemeenschappelijke rekening
6
Andere
12
6,09
Financieel beheer in % U betaalt alimentatie – U ontvangt alimentatie – Noch ontvangst noch betaling van alimentatie – Elk betaalt een som op een gemeenschappelijke rekening – Andere * Kwalitatieve aspecten Op 6 november 2008 stelde de Staatssecretaris voor het Gezinsbeleid tijdens zijn toespraak gedurende het colloquium van de Koning Boudewijnstichting over het nieuw samengesteld gezin het volgende vast: “In ons burgerlijk wetboek hebben wij het belangrijke principe opgenomen volgens hetwelk, na de echtscheiding, het kind evenwichtig contact moet onderhouden met zijn twee ouders die beide de ouderlijke rol moeten blijven vervullen. Het co-ouderschap wordt de prioritaire huisvestingswijze. Het principe beheerst dus voortaan het onderzoek van de overeenkomsten of de gerechtelijke beslissingen maar de dagelijkse confrontatie van deze nieuwe realiteit met de fiscale en sociale rechten en de mogelijkheden van begeleiding waar de ouders over beschikken voldoet absoluut niet aan het onderliggende doel om de bronnen van conflicten tussen de ouders te beperken. Het effect lijkt gunstig te zijn tijdens de scheiding. Maar de praktische kwesties bemoeilijken de situatie vaak.” Wat wij tijdens dit onderzoek op het terrein hebben geleerd, bevestigt deze eerste indrukken volkomen wat betreft de praktische moeilijkheden van de concrete toepassing van de wet in het dagelijkse leven. Deze moeilijkheden kunnen soms de spanningen tussen ex-partners aanwakkeren of zelfs tot onvermijdelijke conflicten leiden. “Wat ik niet normaal vind, is dat de wet aanstuurt op co-ouderschap en een vorm van voogdij bevordert maar zonder alle administratieve en financiële aspecten te regelen die daarbij horen. Ik vind dat niet normaal, dat zodra de overheid een beslissing neemt om iets te bevorderen op het vlak van het gezinsrecht de rest moet volgen. Het is niet aan de ex-ouders, of de ex-echtparen om deze problemen op te lossen, ze zijn immers gescheiden en dat houdt a priori al in dat ze niet zo goed overeenkwamen. Men belast hen met deze besprekingen en ik vind dat aan een kant erg onrechtvaardig, zeer onterecht.” (schoonmoeder).
Hieronder bespreken we de praktische moeilijkheden waarmee de ouders die de gelijkmatig verdeelde huisvesting hanteren, geconfronteerd kunnen worden tijdens hun parcours. De concrete organisatie -Het ritme van de afwisseling Wanneer een gelijkmatig verdeelde huisvesting werd ingevoerd op het moment van de echtscheiding, was het ritme voor drie vierden van onze steekproef wekelijks. 19% werkte volgens een huisvesting om de twee of drie weken en slechts 6% werkte met een dagelijkse afwisseling. Onder de afwisselingsmogelijkheden voor de gelijkmatig verdeelde huisvesting is de wekelijkse wel de meest verspreide. Deze vaststelling ondersteunt de resultaten van het kwalitatieve luik van ons onderzoek. De meeste ouders passen immers de gelijkmatig verdeelde huisvesting toe met een wekelijkse afwisseling. -Uitzonderlijke kosten en hobby’s Dit element veroorzaakt zeker niet het meeste problemen. Het wordt vaak vergeten in heel wat overeenkomsten en zelden hebben de ouders een nauwkeurig akkoord gesloten over deze zaken. Niet zelden lezen we dat voorzien is dat de uitzonderlijke kosten gedeeld worden. Ja, maar in welke proporties? “Vroeger wou hij nooit iets, ze wou dit of dat doen maar hij ging nooit akkoord, het was te duur, enz. Ik moet altijd wel iets gaan halen voor mijn dochter.” (Moeder, co-ouderschap); “Het is een drama om de helft terug te krijgen, ik betaal het dus alleen.” (Moeder, co-ouderschap); “Normaal was de afspraak elk de helft maar het is al zo moeilijk om de alimentatie te verkrijgen dat ik het maar laat vallen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) -De keuze van het domicilie van het kind Veel ouders uit onze steekproef ondervinden administratieve problemen in verband met het domicilie van het kind. Naast de praktische, financiële en administratieve implicaties zien we ook dat er een soms sterk symbolisch aspect bestaat. Zo kan de kwestie van het domicilie van het kind een aanzienlijke kwestie vormen voor de ex-partners. Sommige ouders hebben ons verteld dat ze zich “minder ouder” voelden wanneer hun kind niet bij hen gedomicilieerd stond. Het domicilie van de kinderen heeft dus een praktische, administratieve, fiscale en symbolische impact. In de praktijk hebben we vastgesteld dat, wanneer het domicilie door geen van de ouders werd behouden, de kinderen meestal bij hun moeder gedomicilieerd werden, waarbij deze overging tot de adreswijziging van het kind samen met die van zichzelf zonder zich rekenschap te geven van de reële impact van deze keuze. Wanneer het domicilie behouden blijft, wordt het adres van het kind zelden gewijzigd. “Ze is bij hem gedomicilieerd, ze is daar gedomicilieerd gebleven en hij wou dat zo. Voor het domicilie heb ik gevraagd om dat na een tijd te veranderen, maar nu weet ik niet hoe het gaat evolueren, maar als hij daar nog woont aan 12 jaar zou ik toch willen dat het verandert, ik ben ook gevoelig voor dat soort symbolen, ik wil niet minder mama zijn, ik wil een volwaardige moeder zijn.” (Moeder, co-ouderschap); “Ik heb indertijd het huis gekocht dus hij houdt zijn domicilie bij mij.” (Vader, co-ouderschap). -Ziekenfonds en terugbetaling van de gezondheidskosten
Een gedeelte van onze steekproef, en dan voornamelijk de moeders (ondanks het feit dat hun ervaringen stroken met die van enkele vaders die wij hebben ondervraagd), heeft zich de vraag niet gesteld en houdt de SIS-kaart permanent bij. Ze bevinden zich meestal in een situatie waarin ze volledig instaan voor de betaling van de medische en schoolkosten van het kind, ondanks de invoering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting en het feit dat een ziekte ook buiten “hun week” kan voorkomen. In dergelijke situaties is het voor de andere ouder weinig interessant de SIS-kaart te hebben. Voor een ander deel van onze steekproef is deze SIS kaart al vaak de spil geweest van ruzies waarbij één van de ouders, de meer achteloze, de kaart al meerdere malen verloren is. “Dat heeft al voor problemen gezorgd, de vader is slordig, hij nam hem mee, hield hem drie maanden bij en verloor heb. Ik heb een nieuwe moeten aanvragen en daarna, toen alles in orde was, kreeg ik de oude terug.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Ik denk er zelfs niet aan deze te geven, ik ben bang die te verliezen en ik woon niet ver.” (Moeder, co-ouderschap.). Maar weinig ouders kennen het bestaan van een duplicaat dat om de 2 tot 6 maanden vernieuwd kan worden afhankelijk van de plaats waar het wordt uitgereikt. Het zou nuttig zijn om deze informatie te verspreiden. -Kinderbijslag Bij een gelijkmatig verdeelde huisvesting gebeurt de verdeling van de kinderbijslag zelden zoals voorzien in de overeenkomst. De bijslag wordt vaak gelaten aan de ouder die zich in de economisch moeilijkste omstandigheden bevindt, het gaat dan om een soort “compensatie”. “Ik krijg de bijslag maar ik betaal ze niet door, hoewel ik volgens de overeenkomst geacht wordt de helft door te storten. Zolang het goed gaat, gaat het goed. Hij had hem ten laste.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Andere ouders die wij ontmoet hebben, vertelden over verschillende listen die ze hanteerden om te genieten van een zo hoog mogelijke bijslag in functie van de vermeerderingslogica. Het lijkt dus nuttig nat e gaan denken over de relevantie van de filosofie van de kinderbijslag die financieel het geboortecijfer aanmoedigt. Het is misschien niet gepast dat het aantal kinderen het ontvangen bedrag bepaalt, in progressieve zin, daar een derde kind niet meer kost dan een eerste, integendeel. -Alimentatie Op financieel vlak stellen we vast dat voor ons kwantitatieve luik 40% er geen ontvangt noch betaalt. 51% daarentegen ontvangt (35%) of betaalt (16%) alimentatie. Slechts 3% storten beiden een bedrag op een gemeenschappelijke rekening. Tijdens dit onderzoek hebben we gemerkt dat er praktische moeilijkheden bestaan wat de dagelijkse toepassing van de wet betreft. Deze moeilijkheden kunnen de spanningen tussen de ex-partners nog aanwakkeren en tot onvermijdelijke conflicten leiden. Doorheen de getuigenissen hebben we meermaals vastgesteld dat de alimentatie een riskant onderwerp is in de relaties tussen ex-partners. Wanneer er een conflict is, vormt de betaling van de alimentatie een belangrijke factor. Naargelang de situatie kan zowel degene die ze betaalt als degene die ze moet ontvangen in moeilijkheden komen . Het gebeurt immers niet zelden dat de alimentatie onbetaald blijft. In dat geval wachten veel ouders tot de opgelopen bedragen voldoende hoog zijn zodat de gerechtelijke actie financieel
lonend zou zijn. Anders zou de ouder die een eis indient bij de rechtbank meer geld aan advocaten kwijtraken dan zou binnenkomen dankzij de procedure. In verband met deze onbetaalde alimentatie zagen wij dat geen enkele van de ondervraagde ouders het had over DAVO. Misschien bevonden zij zich niet in een financiële situatie die hen toegang verschafte tot deze diensten. Misschien hebben ze er niet naar gevraagd omdat ze deze organisatie en de taken ervan niet kennen. “Niet meer betaald in lange tijd, zo is hij in een dergelijke financiële situatie. Nadat hij met zijn vorige partner gebroken had, is hij terug bij zijn ouders gaan wonen, dus hij hoefde geen huur meer te betalen, maar financieel denk ik niet dat er iets te rapen valt. Normaal moet hij per maand een alimentatie van 230 euro betalen. Hij heeft immers een zoon. Mijn redenering was dat mijn zonen dezelfde waarde hebben als zijn oudste zoon.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Het was moeilijk om de alimentatie te krijgen. Hij werd ertoe veroordeeld maar betaalde niet. Het heeft een jaar geduurd om de situatie recht te trekken. Telkens zei hij dat hij het ging doen en daarna dat hij de overschrijving had gedaan maar dat een cijfertje niet klopte en tenslotte is het via de deurwaarder gegaan.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). We hebben ook vastgesteld dat de ontmoete ouders dachten dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting voorkwam dat alimentatie werd vastgelegd. De wet voorziet nochtans dat bij een significant verschil in inkomsten en ondanks het invoeren van een gelijkmatig verdeelde huisvesting één van de ouders gedwongen kan worden een alimentatie te betalen aan de andere ouder om de inkomsten gelijk te trekken. “Er is geen alimentatie." (Moeder, gelijkwaardig verdeelde huisvesting); “Er is er geen, de vraag werd niet gesteld toen de lasten werden verdeeld.” (Moeder, co-ouderschap). -Accommodatie Veel getuigen vertelden ons dat het moeilijk is een woning te vinden voor gescheiden ouders met een redelijke huurprijs, voldoende ruimte en in de buurt van de belangrijke plaatsen in het leven van het kind (woning van de andere ouder, school, hobby’s, …). Talrijke ouders zijn dan ook beperkt in hun keuze van woning en moeten in een huis leven dat niet helemaal is afgestemd op de behoeften van een gezin. We zien dat het principe van de gelijkmatig verdeelde huisvesting de behoefte doet toenemen aan een grote woning, elke ouder moet immers beschikken over een huis dat geschikt is voor de huisvesting van de kinderen, in goede omstandigheden, één week op twee (of volgens het gekozen ritme). In functie van de financiële mogelijkheden en/of een gebrek aan beschikbare woningen hebben bepaalde ouders ons verteld dat ze voor lange of minder lange duur gingen kamperen. In de meeste gevallen volgde dat meteen op de scheiding. We hebben ook ouders ontmoet die bezig waren met een aanvraag voor een sociale woning. De sociale huisvestingsmaatschappijen houden voortaan wel rekening met het aantal kinderen dat daadwerkelijk in het gezin woont (en verlaat het criterium van de grotendeels tijdelijke huisvesting) maar door de lange wachtlijsten en de strakke budgetten gaat de voorkeur toch uit naar gezinnen die de ruimtes voltijds gebruiken, ten nadele van hen die soms, in functie van de afwisseling van de huisvesting, kamers ongebruikt laten. “Ik heb dus moeten betalen en bij mijn ouders gaan wonen op een kamer van 4 op 4 met mijn twee kindjes, ik had geen recht op een sociale woning omdat ik nog eigenaar was. Gelukkig dat mijn ouders er waren. Ik heb alles opnieuw moeten kopen, ik mocht niet eens mijn bed, enz. meenemen.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Hier zien we opnieuw de regelingen die de ouder in staat stellen om een aanvraag in te dienen voor een sociale huisvesting met een grotere “kans” op welslagen. Dat houdt in dat de ex-
partners kunnen overeenkomen over deze praktijken via onderhandelingen of compromissen wat betreft het domicilie van de kinderen. Wat het voormalige domicilie van het koppel betreft, stellen we vast dat één van de ouders meestal het aandeel van de andere overneemt. Het is dan erg belangrijk voor hen dat het kind deze houvast behoudt. “Ik heb haar deel overgekocht, ik wou absoluut dat houvast behouden. Hij is gedomicilieerd in (…) maar zijn thuis is hier.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). In onze steekproef zijn de ouders die hun woning hebben verkocht en elk iets anders hebben gezocht een minderheid. We herinneren eraan dat de meeste ondervraagde ouders afkomstig zijn uit een vrij begunstigd socio-economisch milieu. -Waterverbruik Voor het waterverbruik geldt een verschil in tarief naargelang het aantal personen in de woning. Het aantal m³ water aan een voordelig tarief wordt door de domiciliëring bepaald. Dat houdt in dat de ouder van wie de kinderen niet bij hem zijn gedomicilieerd een watertarief betaalt dat niet strookt met de reële omvang van het gezin. -Andere premies, steun, leningen en kortingen De verschillende verhalen die we hebben gehoord, leiden allemaal tot dezelfde vaststelling, namelijk dat de criteria voor het toewijzen hiervan geen rekening houden met de realiteit van een gezin dat in een gelijkmatig verdeelde huisvesting woont. Dat betekent dus dat een ouder die een feitelijke situatie kent waardoor hij of zij in staat is een premie, toelage of korting aan te vragen er nauwelijks van kan genieten daar administratief gezien niet wordt voldaan aan de criteria voor de toekenning ervan. Zo wordt de ouder opnieuw geconfronteerd met de kloof tussen zijn feitelijke situatie en zijn administratieve situaties. Bepaalde getuigenissen betreuren in het bijzonder het administratief systeem en de verouderde aspecten ervan wat betreft de talrijke bestaande familiale structuren (bijvoorbeeld kaart voor grote gezinnen, enz.). -De overdracht van de kinderen Om pijnlijke confrontaties te vermijden zien we dat veel ouders de school gebruiken als plaats van overdracht, ook door het neutrale karakter van de plaats. “Wat de tassen betreft, gebeurt de wissel op school: ze vertrekken met hunjeans, hun jas en boekentas, ze hebben alles dubbel. Ze hebben knuffels die hier wonen en knuffels die daar wonen en dat gaat.” (Moeder, co-ouderschap). -Opvang ziek kind De voornaamste vaststelling staat los van de ingevoerde wijze van huisvesting. Het zijn meestal de moeders die thuisblijven van hun werk om een ziek kind op te vangen. Meestal vinden ze vanaf de tweede dag wel een oplossing. Ze doen dan een beroep op de grootouders, babysitters of soms een professionele opvang voor zieke kinderen. -Fiscaliteit Bij afwisselende huisvesting hebben we gezien dat, net zoals bij de kinderbijslag, het fiscale voordeel vaak wordt gelaten aan de ouder met de meeste financiële moeilijkheden als een soort van compensatie.
Het komt ook zeer vaak voor dat een ouder, meestal degene voor wie dat het voordeligste is, alleen al zijn kinderen aangeeft. In die situatie regelen de ouders onderling het bedrag dat moet betaald worden aan degene die ze niet aangeeft. Dit type regeling berust vanzelfsprekend vaak op de verstandhouding tussen de ouders en is dus vrij fragiel. Een minderheid van de ouders vraagt te genieten van het gedeelde fiscale voordeel. -Kledij en vervoer van zaken Verschillende kwesties komen aan bod wat betreft het vervoer van een kind van de ene woning naar de andere. De eerste houdt verband met de was. De meeste ouders uit onze steekproef die gelijkmatig verdeelde huisvesting toepassen, doen de respectievelijke was van de kledij van hun kind. Omgekeerd staan nagenoeg alle ouders die hun kind in hoofdverblijf hebben alleen in voor deze taak. Ze nemen de zakken vuil wasgoed mee na weekends en vakanties. Daarna komt de kwestie van de aankoop van kledij. De moeders lijken meestal meer kledingstukken te kopen dan de vaders, meestal uit zin dan uit noodzaak, wat hen niet verhindert zich benadeeld te voelen op financieel vlak. Vele delen de belangrijke kosten voor kledij, bijvoorbeeld de jaarlijkse aankoop van een nieuw paar schoenen en een winterjas. De grootte van de bagage en het aantal bezittingen die het kind op zijn verplaatsing meeneemt, werden grotendeels aangehaald. (Hij wil niet langer twee kleerkasten, schoolboeken, enz.). Deze vaststelling zou deels verklaard kunnen worden door een zekere verlating van de verdeelde huisvesting eens de adolescentie aanbreekt. De grote ongemakken met betrekking tot het vervoer van bezittingen zijn de frequente vergetelheden die zowel ouders als kinderen betreuren. Het is dan nodig, wanneer de ouders dat mogelijk maken, om vele keren heen en weer te rijden tussen de ouderlijke woningen. “Waar ik echt gek van word, is dat mijn dochter altijd ¾ van haar dingen bij haar vader vergeet, het lijkt niets maar het is echt om gek van te worden.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); "Mijn ex-man is heel meegaand, ik moet haast nooit de verplaatsing doen, ik keer niet graag terug naar waar we woonden. Wanneer iets vergeten is, doet hij de afstand. Met ons systeem en daar ze op donderdag en vrijdag bij papa zijn, vallen turnen en zwemmen altijd op zijn dagen. Die dingen blijven dus bij hem.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Kaderstuk 1: En de rol van de school? Algemeen gezien worden ook de schooldirecteurs geconfronteerd met de evolutie binnen de gezinnen en hun vele, en soms paradoxale vragen (Cartuyvels, 2009). Op 26 mei 2009 organiseerde de Federatie van het katholiek onderwijs een studiedag met als thema: “School, jeugdzorg en justitie: enkele samenwerkingen”. Deze dag vormde het orgelpunt van denkwerk dat werd gerealiseerd met de schooldirecteurs, vertegenwoordigers uit de jeugdzorg en justitie rondom de mogelijkheden tot samenwerking onder hen, de remmen, de factoren om tot een succes te komen en de goede praktijken die daaromtrent al werden opgestart. Zo werd onder andere het thema van de uitoefening van het ouderlijk gezag aangeraakt, met onder meer het beheer van “de rol van “overdrachtplaats” die de rechter vaak toekent aan de school bij een “moeilijk” co-ouderschap”. Deze dag stelde ons in staat vast te stellen dat de school daadwerkelijk niet is uitgerust om in te staan voor de overdracht van de kinderen: ze weet soms niet helemaal duidelijk wat ze mag/kan doen of niet wanneer ze wordt geconfronteerd met gescheiden ouders die in onmin leven. Praktisch gezien liggen de
moeilijkheden in de interpretatie van de beslissingen van het gerecht om te bepalen aan wie het kind moet worden meegegeven op het einde van de schooldag maar ook in het invoeren van voldoende middelen om de gescheiden ouders die niet meer met elkaar communiceren te informeren. Zo merken de schooldirecteurs dat justitie de geschillen beslecht “zonder altijd in te schatten wat de beslissing betekent voor de school”. Wat de overhandiging van het kind aan de ouder betreft, leek een mogelijke piste die tijdens deze dag naar voren kwam het ontheffen van de aansprakelijkheid van de school in deze situaties van conflicten tussen de ouders: de school hoeft niet te kiezen tussen de ouders. Zij beschikt niet over de middelen om een vonnis te interpreteren, al was het maar omdat zij nooit zeker is dat het voorgelegde vonnis wel degelijk het meest recente is. Men zou dus kunnen voorstellen dat de school het kind overhandigt aan de ouder die het ’s morgens kwam brengen, met dien verstande dat indien de ouder die het kind ophaalt dit niet naar de ouder die het momenteel huisvest brengt, deze beschuldigd kan worden van niet-vertonen van het kind. De school moet dan dus een standpunt innemen waarbij de ouder aansprakelijk is voor de uitvoering van het recentste gerechtelijke vonnis (of desgevallend de overeenkomst die werd opgesteld). Verder moet de school voor verzekeringsdekking zorgen zodat ze niet vervolgd kan worden in geval van een reële ontvoering door de ouders. Wat de instrumentalisatie van de school als plaats van overdracht betreft, worden bepaalde scholen die zeer druk bezocht worden door kinderen van gescheiden ouders geconfronteerd met een behoefte aan opslagruimte voor koffers of tassen op de dag van de uitwisseling en alle praktische gevolgen (beveiliging, ruimte, …) van dien. Ten opzichte van gescheiden ouders bij wie de communicatie gedeeltelijk of volledig werd verbroken wordt de school ook geconfronteerd met de moeilijkheden in verband met de afwisseling: moet zij beide ouders persoonlijk per brief of e-mail op de hoogte houden? Heeft zij de financiële middelen daartoe (postzegels, fotokopieën)? Moet zij langere rapportperiodes voorzien zodat het rapport de beide verblijfplaatsen van het kind kan aandoen? Moeten er dubbele oudercontacten georganiseerd worden? Of moet zij beslissen dat het de verantwoordelijkheid is van elke ouder om de ontvangen informatie te delen en zich betrokken te voelen bij het schoolleven van het kind? Er is ongetwijfeld een delicaat evenwicht te vinden tussen de steun aan de ouders en het geven van verantwoordelijkheid aan de ouders. Het lijkt momenteel essentieel dat de scholen een aangepaste reactie, gelegitimeerd door de maatschappij en die juridische bescherming biedt, vinden voor deze instrumentalisatie van hun ruimtes en de veranderingen die worden veroorzaakt door de nieuwe gezinsstructuren waarmee ze dagelijks worden geconfronteerd.
3. De rol van de grootouders We hebben gemerkt dat de grootouders vooral optreden om moeilijkheden met het uurrooster op te vangen. We zien twee extreme trends opduiken: ofwel zijn de grootouders aanwezig en zeer betrokken ofwel zijn ze volledig afwezig. Een zeker aantal elementen kan verklaren waarom de grootouders afwezig zijn, in elk geval wat de eventuele hulp betreft die ze aan hun kind zouden geven. Onder de redenen die de ouders uit onze steekproef aanhalen zien we ziekte, overlijden, geografische afstand en relationele problemen. “Vroeger konden we rekenen op de grootmoeders maar die hebben nu gezondheidsproblemen.” (Moeder, gelijkwaardig verdeelde huisvesting); “Mijn moeder paste op maar ze is nu overleden. Helaas ligt ook mijn vader op sterven. Mijn dochter zal dus geen grootouders meer hebben.” (Moeder, gelijkwaardig verdeelde huisvesting). “Ik ben Braziliaanse en ik heb hier geen verwanten. Mijn hele familie is in Brazilië, na de scheiding is mijn moeder ons voor een maand komen opzoeken.” (Moeder, co-ouderschap); “Mijn ouders wonen op Reunion, dat is dus erg ingewikkeld.” (Moeder, gelijkwaardig verdeelde
huisvesting); “Ik heb mijn vader niet meer gezien sinds ik het huis uit ben gegaan om te gaan studeren. Mijn moeder heeft nooit mijn jongste kind gezien en heeft mijn oudste 2 tot 3 keer gezien maar ze vernederde me bij hen. Ik heb geen contact meer met hen.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Zolang de verstandhouding goed is en aan alle voorwaarden is voldaan, vormen de grootouders vaak een grote hulp. “Ze zijn er, ze brengen de kinderen veel bij.” (Moeder, gelijkwaardig verdeelde huisvesting). Naast financiële steun in de eerste tijd na de scheiding, huisvesten ze hun kinderen ook vaak. “Ik ben eerst terug bij mijn ouders gaan wonen, gelukkig waren ze er voor mij.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Het eerste jaar is hij bij zijn ouders gaan wonen, de kinderen gingen dan naar daar.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Ze vormen een echte hulp in de opvoeding van de kinderen en de verzorging ervan. “Ik heb de hulp van mijn ouders. Mijn vader draait de schroeven wat strakker aan als het nodig is want het is gemakkelijker om mama rond je vinger te draaien!” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Ze brengen veel affectie aan en zijn erg aanwezig, soms volgen ze zelfs de school van de kinderen op. “Ze ziet mijn ouders vaak omdat ze naast de school wonen, ze gaat dan gedag zeggen en ze is erg close met mijn papa want hij heeft veel voor haar gezorgd toen ze werd geboren. Toen ik opnieuw begon te werken, heeft ze zich erg gehecht, het is een heel affectief persoon.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Ik geloof dat het de grootouders zijn die ervoor hebben gezorgd dat de kinderen het altijd goed hebben. Affectief gezien hebben ze een tekort aangevuld en de kinderen blijven er vaak naartoe gaan.” (Vader, co-ouderschap). We wilden ook de rol van de grootouders op het moment van de echtscheiding onderzoeken. De grootouders kunnen immers een grote hulp betekenen, zoals we al hebben gezien, maar ze kunnen zich ook mengen in het huwelijk van hun kinderen en partij kiezen wat de zaken niet eenvoudiger maakt. “Natuurlijk hoor ik niets van de andere kant maar ik ben zeker dat ze kwaad over me spreken.” (Moeder, hoofdverblijfplaats voor de dochter en gelijkmatig verdeelde huisvesting voor de zoon). De meeste ouders in onze steekproef lijken dit soort ongemakken echter te kunnen vermijden. “Ik denk dat het bij zijn ouders min of meer hetzelfde is, mijn ouders hebben nooit over de moeder van de kleine gepraat in aanwezigheid van de kleine. Ze hebben wel enkele opmerkingen gemaakt maar de kleine gaat boven alles.” (Vader, co-ouderschap). “Van meet af aan heb ik geen commentaar toegestaan. Mijn ouders hebben zich niet gemoeid. Met de grootouders aan vaderskant is de verstandhouding goed maar ze wonen ver weg.” (Moeder, co-ouderschap).
4. De verstandhouding tussen de ouders * Kwantitatieve aspecten 1. Context van de keuze van de huisvesting De huisvestingsformule werd meestal in onderling overleg gekozen (44% van de antwoorden). 28% kwam tot een gemeenschappelijk akkoord via een gerechtelijke beslissing. In onze steekproef werd 72% van de huisvestingen dus gekozen in onderling overleg onder de ouders. Voor 23% heeft een gerechtelijke beslissing de huisvesting bepaald en opgelegd. Hoe werd de huisvesting gekozen? (%) Onderling overleg – Onderling overleg + gerechtelijke beslissing + Gerechtelijke beslissing + Andere 2. Beslissing
Wat het nemen van beslissingen betreft met de ex-partner over de kinderen stellen we vast dat geen van de voorgestelde stijlen duidelijk naar voren komt. We zien wel dat de beslissingen meestal met een meningsverschil of zonder discussie worden genomen. Bijna 30% van onze respondenten meent het nooit eens te zijn met hun voormalige partner bij het nemen van een beslissing en 28% functioneert zonder reëel akkoord. De ouder die huisvest neemt de beslissing alleen wanneer een probleem zich voordoet. 43% handelt zo veel mogelijk in overleg en 20% daarvan meent in overleg te handelen. Van de 58 personen die moeilijkheden ondervinden bij het nemen van beslissingen met de expartner doet minder dan de helft (48%) een beroep op gerechtelijke hulp om deze kwesties op te lossen. We kunnen veronderstellen dat de meningsverschillen betrekking hebben op kwesties uit het dagelijkse leven die niet voldoende belangrijk zijn voor een zware en dure procedure. Het gaat hier echter slechts om een hypothese. Nemen van beslissingen voor de kinderen
%
Freq.
Overleg tussen 2 ouders
19,80
39
Zoveel mogelijk overleg
22,84
45
De ouder die huisvest, beslist
27,92
55
Nooit een akkoord
29,44
58
Modaliteiten voor het nemen van beslissingen voor de kinderen in % Overleg tussen 2 ouders – Zoveel mogelijk overleg – De ouder die huisvest, beslist – Nooit een akkoord 3. Beroep op justitie bij meningsverschil 21% van onze respondenten deed al beroep op het gerecht om de huisvesting te doen naleven. Het beroep doen op het gerecht kent twee aspecten: een vonnis laten naleven, het wijzigen of beide. Beroep op het gerecht voor het naleven van het vonnis
%
Freq.
Ja
20,81
41
Nee
79,19
156
Beroep op justitie Ja – Nee * Kwalitatieve aspecten Een belangrijke link kan worden gelegd tussen de verstandhouding tussen de ouders en de concrete organisatie, zeker wanneer we er rekening mee houden dat in geval van gelijkmatig verdeelde huisvesting de flexibiliteit, de soepelheid, het wegnemen van spanningen en
communicatie allemaal belangrijke ingrediënten zijn voor het welslagen van de invoering van deze wijze van huisvesting. Kaderstuk 2: typologie van de organisatiewijzen van gescheiden ouders De kwalitatieve enquête die werd gevoerd tijdens het Franse studiedossier uitgevoerd door CNAF (2008) maakte het mogelijk een typologie op te maken van de manieren waarop gescheiden ouders het co-ouderschap organiseren41. Het associatieve co-ouderschap: deze categorie verwijst naar een gezinsmodel, na een paritaire scheiding of breuk met onderlinge toestemming, die bepaalde sociologen ook “de associatieve vorm van het familiale functioneren” noemen. De ouders proberen zoveel mogelijk tot een akkoord en een verstandhouding te komen, zowel in de beslissingen voor belangrijke keuzes voor de kinderen als in de gebruikelijke opvoedingsregels in het dagelijkse leven (slapen gaan, beperking op het gebruik van televisie en computer, straffen bij de ene kunnen doorlopen bij de ander, enz.). De gewoonten van voor de scheiding kunnen bewust behouden blijven in beide ouderlijke woningen. Deze relaties zijn gebaseerd op communicatie. Deze gebeurt meestal via de telefoon, nagenoeg dagelijks. Het aldus uitgeoefende co-ouderschap gaat vaak gepaard met een samenhorigheid die blijft bestaan van voor de scheiding of de breuk. De tijdsindeling van de afwisseling blijft soepel. Iedereen verplaatst zich vlot tot bij de ander als er dingen vergeten zijn. Iedereen helpt een ander uit de nood bij het opvangen van de kinderen omwille van professionele of andere onverwachte omstandigheden. De ander blijft zo, net als voor de scheiding, een hulpmiddel om privé- en beroepsleven met elkaar te verzoenen. De ouders werken samen. Het tolerante co-ouderschap of de beschaafde samenwerking: dit model verschilt van het vorige in twee belangrijke aspecten. Het is uitsluitend gericht op de kinderen en de banden tussen de ouders zijn minder frequent en losser. De relaties tussen de ouders zijn vriendelijk en beleefd maar niet vriendschappelijk. De communicatie is vrij goed maar heeft enkel betrekking op belangrijke beslissingen of specifieke gebeurtenissen in verband met de kinderen. Het belang van het kind blijft benadrukt worden. de meningsverschillen komen wel frequent voor maar worden ook overwonnen in naam van het gemeenschappelijke doel, namelijk het welzijn van de kinderen. De alledaagse zaken worden niet gedeeld zoals in het eerste model. De leden van de ouderechtparen in dit model voeren echter geen totaal tegengestelde regels in. Zo kunnen de kinderen niet op twee paarden wetten want ze weten dat er communicatie is tussen hun ouders over hun opvoeding. Er zijn weinig telefoongesprekken en die vinden plaats naarmate nodig of na een oudercontact. De ontmoetingen vinden meestal plaats bij het veranderen van woning. Daar kan men ook papieren uitwisselen of snel iets zeggen over vakantiedata. De organisatie van de afwisseling is ook vrij soepel. Iedereen is bereid de ander uit de nood te helpen of de organisatie tijdelijk aan te passen. De gevraagde hulp wordt echter enkel getolereerd indien deze occasioneel is en niet te maken heeft met persoonlijke onverwachte omstandigheden. Het delen van de kosten is vaak een bron van conflicten. Het bi-ouderschap of het parallelle ouderschap: dit model is duidelijk verschillend van de twee eerste daar hier geen co-ouderschap bestaat. Er is geen echt ouderkoppel meer maar twee ouders. Zij komen in hoofdzaak overeen over de modaliteiten voor de afwisseling van de kinderen tussen hen. Buiten deze organisatie handelen ze onafhankelijk van elkaar. Sommige van deze ouders zijn nog nooit de woning van hun ex-partner binnengegaan. Indien 41
Frans equivalent van de gelijkmatig verdeelde huisvesting
belangrijke zaken geregeld moeten worden over school of de gezondheid van de kinderen, gebeuren de contacten eerder via post of mail. Wanneer er zich meningsverschillen voordoen, is een compromis zelden mogelijk. Zo kan de zaak voor het gerecht gebracht worden of aanleiding geven tot ontwijkingsstrategieën. Ontmoetingen en telefonisch contact worden vermeden want dat zijn allemaal gelegenheden die de conflicten opnieuw aanwakkeren. Een relationele afstand wordt bewust behouden. Het onderschap is niet voldoende om een verstandhouding te behouden. De "fouten” van de ex-partner, die men verdroeg tijdens het huwelijk of die niet merkbaar waren, worden zichtbaar en soms ondraaglijk. De aanhoudende aanwezigheid van de ander in iemands leven ondanks de scheiding via de kinderen wordt slecht verdragen. De ouders helpen elkaar niet financieel en er zijn veel conflicten over de verdeling van de kosten. De moeders voelen zich vaak benadeeld door de verdeling van de kosten. De ouders van wie de organisatie overeenstemt met dit model hebben meestal een nieuw leven opgebouwd: minstens één van hen woont samen of heeft kinderen met een nieuwe partner. De auteurs geven aan dat dit model en dus een onopgelost conflict ondanks alles geen definitief obstakel blijken te vormen voor het toepassen van een gelijkmatig verdeelde huisvesting. Nog steeds in het kader van deze studie (2008) stelden de onderzoekers vast dat het associatieve co-ouderschap het minst lijkt voor te komen doordat de nauwe samenwerking die deze vereist, het behoud van een vriendschappelijke band tussen de ouders vereist. De meest voorkomende modellen zijn het "tolerante co-ouderschap" of de “beschaafde samenwerking” en het “bi-ouderschap” of het “parallelle ouderschap”. De typologie beschreven door de Franse onderzoekers (2008)42 lijkt overeen te stemmen met wat wij in deze studie zien. Toch geven we enkele verduidelijkingen mee. Het “associatieve co-ouderschap” komt niet veel voor. “We hebben nog steeds goed contact. We hebben een goede verstandhouding, daar heeft geen contract voor gezorgd. We waren niet getrouwd, dat is in onderlinge toestemming gebeurd. De scheiding verliep ook minnelijk zonder conflict, gewoon omdat onze levens in verschillende richtingen waren geëvolueerd.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Er is een goede verstandhouding, we kunnen weekends omwisselen als we verhinderd zijn. We praten met elkaar wanneer we mekaar zien, we sturen sms'en of praten via msn." (Moeder, hoofdverblijfplaats). Dit model lijkt ons eerder tijdelijk te zijn. Het lijkt moeilijker haalbaar in geval het gezin opnieuw wordt samengesteld. Of het verhindert misschien een nieuw gezin. “Ik heb een goede band met mijn man. Hij is alleen dus ik ga daar binnen, zelfs als hij er niet is, en als ik dorst heb, drink ik een glas water. Dat zou ik niet doen als hij iemand zou hebben;” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het tweede model, het “tolerante co-ouderschap” of de “beschaafde samenwerking” is goed vertegenwoordigd. Velen hebben een zeker evenwicht opgebouwd in hun zoektocht naar het beste belang van het kind. ”Wat goed gewerkt heeft met de papa van de jongste, is dat voor onze zoon, voor zijn welzijn, we een paar ouders zijn gebleven. We zijn in goede verstandhouding uit elkaar gegaan.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting) “Nu gaat het beter, tijdens dat jaar voor de rechtbank ging het er erg koeltjes aan toe. Als ik hem iets wou zeggen, werd ik afgesnauwd. Nu komt hij binnen, als er iets te zeggen valt voor de
42
F. Brunet, P. Kertudo, S. Malsan (2008), sociologische studie over het co-ouderschap bij kinderen van gescheiden ouders. FORS.
kinderen zeg ik het, het gaat beter. Ik ga geen gesprek beginnen, het gaat alleen over wat de kinderen aangaat. “(Moeder, hoofdverblijfplaats). De ouders van beide modellen die we hebben vernoemd zien erop toe dat het kind niet belast wordt met de communicatie. Het gaat meestal over iets dat ze ten allen prijze willen vermijden. “Voor mij is het kernwoord in de scheiding of het nu is tussen de ex-partners of met het kind, de communicatie. Elke avond, is het nu bij de ene of bij de andere, laten we de kleine telefoneren. We willen geen communicatie die via het kind verloopt, "zeg eens aan papa dat”, dat is veel te zwaar en dat is zijn rol niet.” (Moeder, co-ouderschap 5/9); “Om te communiceren bellen we of zien we mekaar”. (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Nu maken we geen ruzie meer, we zijn vrij flexibel. We communiceren luidop, het gaat niet via onze dochter, we hadden het voorbeeld van de vorige scheiding van mijn ex-man. Die scheiding is wel geslaagd maar ik leg toch de nadruk op een open dialoog.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). De ouders bij wie de organisatie overeenstemt met de eerste twee modellen, vermelden een zekere vrijheid door het feit dat het ingevoerde systeem soepel is, flexibel en aanpasbaar, vooral wanneer het gaat om de data voor de vakantie. “We slagen er misschien niet in onze conflicten op te lossen maar we houden ons wel aan de overeenkomst en ik moest mijn vliegtuigtickets nemen op een juli, het is dan jammer als ik een beter aanbod heb om op 28 juni te vertrekken, nee echt, dat zou veel te belemmerend zijn, dat is iemand zijn vrijheid ontzeggen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het derde model, het “bi-ouderschap” of het “parallelle ouderschap” heeft betrekking op nagenoeg de helft van de ouders in onze steekproef. De spanningen binnen de voormalige koppels blijven vaak bovendrijven, ook al is de scheiding al jaren geleden. “Met de papa van mijn oudste blijven de conflicten aanslepen, ook al zijn we meer dan 20 jaar geleden gescheiden, het blijft heel moeilijk.”( Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het gebeurt niet zelden dat een beroep wordt gedaan op het gerecht bij meningsverschillen. “Ik stond op het punt alimentatie aan te vragen omdat hij niets betaalde en telkens wel een goede reden vond. Dat is hem niet bevallen.” (Moeder, co-ouderschap). Vaak is de communicatie verbroken. Wanneer de kinderen van een afwisselende huisvesting gegaan zijn naar een exclusieve hoofdverblijfplaats43 of wanneer ze oud genoeg zijn om op eigen benen te staan, is er gewoon geen communicatie meer tussen de ouders. “ik kreeg altijd wel verwijten om te zeggen dat ik dit of dat moest doen. Mijn kinderen zeiden systematisch: jouw vader dit … Altijd maar beledigingen en scheldpartijen. Nu zien we elkaar gewoon niet meer. Alles gaat via de advocaten.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Het is mijn bedoeling geen contact meer te hebben zodra dat niet meer noodzakelijk is voor mijn zoon.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) Wanneer de kinderen nog vrij jong zijn en een vorm van afwisseling wordt behouden, moeten zij vaak de boodschappen doorgeven tussen hun ouders. “Zij praat met de kinderen via berichten om te weten wanneer hun weekend zal zijn. Ik heb een minimum aan contact met haar, ik had er nog op het einde van het jaar via de telefoon omdat ik wat wou werken, ik wou dat zij de kinderen nam op Nieuwjaar zodat ik kon werken. Maar ze wou niet en we kregen ruzie. Meestal brengt mijn dochter de boodschappen over.” (Vader, hoofdverblijfplaats). “Wij hebben geen relatie, binnenkort is het twee jaar dat we helemaal niet meer 43
Dat wil zeggen, zonder dat het kind nog naar de andere ouder gaat, zelfs niet een weekend op twee.
communiceren, niet per mail, niet mondeling, alle communicatie verloopt via onze zoon.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Hij heeft alle contact met mij verbroken en hij wou enkel nog met zijn zoon contact houden, die hij ook manipuleert. Ik geloof dat ik nog enorm veel wrok heb want hij heeft me veel leed berokkend maar ik ben ook bang dat hij zijn zoon zou doen lijden. Ik kan niet met hem praten, soms ben ik te impulsief geweest." (Moeder, hoofdverblijfplaats). We zien dat de conflictsituaties meestal gepaard gaan met de invoering van een hoofdverblijfplaats. Het gaat daarbij enkel om een gevoel, geen statistische realiteit. De goede verstandhouding en de flexibiliteit die daaruit voortvloeien, bevorderen een afwisselende huisvesting maar de afwezigheid ervan lijkt de invoering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting niet te verhinderen. “Er is geen dialoog, hij blijft kwaad? Ik kan nooit iets goed doen met de kinderen.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). De gelijkmatig verdeelde huisvesting bij een slechte verstandhouding wordt echter gezien als dwingender, de afwezigheid van dialoog tussen de ouders houdt een zekere rigiditeit in op het gebied van de organisatie. Tenslotte vormen soepelheid en aanpassingsvermogen een manier van werken die door veel ouders wordt aangehaald, maar het evenwicht is vaak fragiel, wat vragen oproept bij de haalbaarheid van de huisvesting op lange termijn. “Dat gebeurt in een vrij goede verstandhouding, globaal gaat het vrij goed. Nu begrijpen we elkaar, het gaat goed. We moeten wel goed opletten wanneer er spanningen zijn, want het grote probleem is dat dit evenwicht erg kwetsbaar is." (Moeder, co-ouderschap). We hebben daadwerkelijk gemerkt dat sommige, zo goed en zo kwaad als het gaat, proberen om deze verstandhouding te behouden zodat een zekere flexibiliteit mogelijk blijft. Deze inspanningen en soms ook deze opofferingen zijn dan soms moeilijk vanop afstand te onderhouden. “Ik doe mijn uiterste best, als ik niet inschikkelijk zou zijn, zou ik ook geen flexibiliteit meer hebben.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). 5. Impact van het nieuw samengesteld gezin Het leek ons interessant om het nieuw samengesteld gezin te behandelen want het idee dat dit de huisvesting van de kinderen kapot zou maken lijkt verankerd te zitten in de denkwijze van de professionals die wij ontmoet hebben. We kunnen twee hoofdelementen identificeren die de ingevoerde organisatie verstoren. De eerste factor is materieel van aard, de hersamenstelling van een gezin van een ouder gaat vaak gepaard met een verhuis. Indien de ouder wenst samen te wonen met de nieuwe partner, kan dat problemen opleveren indien deze niet in dezelfde streek woont. In dezelfde situatie kan hij dus ook ver af wonen van het domicilie van de andere ouder of de school van het kind. Het probleem is nog neteliger indien de nieuwe gezel of partner ook kinderen in co-ouderschap heeft, waardoor ook hij of zij tot een welbepaalde regio beperkt is. We herinneren eraan dat een te grote geografische afstand een uitsluitende factor is voor een gelijkmatig verdeelde huisvesting. In dat geval ontstaat er een dilemma en moet men kiezen tussen een nieuw leven met twee en de gelijkmatig verdeelde huisvesting van de kinderen. Het tweede is van relationele aard. Hij heeft betrekking op de verstandhouding binnen het gezin die soms bemoeilijkt wordt door de vorming van een nieuw koppel en het feit dat de nieuwe gezel of partner niet altijd overeenkomst met het kind. Dat zou dan bij zijn andere ouder kunnen blijven, eens te meer indien er een kind ontstaat uit dit nieuwe koppel.
Het leek ons ook interessant om het type huisvesting van de kinderen in verband te brengen met het al dan niet aanwezig zijn van een nieuwe samenstelling. Het onderliggende idee is dat de hoofdverblijfplaats bij een ouder eerder er voor zou zorgen dat deze alleenstaand blijft, al was het maar door tijdsgebrek. Van de steekproef van ouders die hebben deelgenomen aan de gesprekken leven er 40 in een nieuw samengesteld gezin. Wat de verdeling betreft hanteren er 24 een alternerende huisvesting en 16 zijn de hoofdverblijfplaats van hun kinderen. We merken dat het aantal ouders dat betrokken is bij een hoofdverblijfplaats groter is dan dat van de ouders die alternerende huisvesting toepassen maar deze gegevens kunnen zeker niet veralgemeend worden. We zijn niet in staat een antwoord te geven op onze hypothese waarin we veronderstellen dat een link zou kunnen worden gelegd tussen de huisvesting en een nieuwe gezinssamenstelling in die zin dat een huisvesting in het weekend of van het gelijkmatig verdeelde type de ouder in staat zou stellen over meer tijd te beschikken, onder meer om eventueel een nieuwe partner te ontmoeten. Over de materiële factor die we aanhaalden kozen alle ouders uit onze steekproef ervoor om het samenwonen met hun nieuwe gezel uit te stellen wanneer deze in een afgelegen streek woont. Ze gaven er zo de voorkeur aan niet af te zien van hun huisvestingsrecht. Ze hebben ons toevertrouwd te lijden onder dit “huisarrest” dat wordt opgelegd door de gelijkmatig verdeelde huisvesting. “Ik heb al iemand sinds het begin, onze leven zijn met elkaar verbonden als zouden we samenwonen, maar hij woont in Antwerpen, we kunnen dus niet hetzelfde huis delen. Een week op twee en een keer in de 15 dagen ontmoeten onze kinderen elkaar.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Ik heb een man ontmoet met drie kinderen die in parijs woont en om de 2 weken co-ouderschap heeft. Dat is een geografisch gecompliceerde situatie! We zouden wel graag iets samen kopen maar dat kan niet zolang hij de kinderen heeft. We jongleren dus, we zien elkaar ofwel de weekends met twee ofwel met alle kinderen, of met twee of met drie.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Wat de mogelijke relationele impact betreft van de wedersamenstelling van het gezin zijn de verhalen gematigd en de situaties sterk uiteenlopend. “Mijn eerste zoon was verheugd over de aanwezigheid van iemand, deze persoon heeft zich heel snel ook heel sterk ingezet. Hij had geen kind en toen mijn zoon dus klein was had hij al een naampje voor hem. Hij had heel sterk de vaderrol, mijn zoon heeft erg geleden toen hij overleed.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Hun schoonvader kwam hen altijd halen, hij had een haat tegen mij, ik weet niet waarom, want hij wou mijn vrouw en hij heeft haar gekregen. Het probleem is dat hij me volledig wou wegwerken, ook uit het leven van mijn kinderen, en vermits hij daar niet in is geslaagd heeft hij net het tegenovergestelde gedaan. De kinderen zien nu hun moeder niet meer.” (Vader, hoofdverblijfplaats); "De nieuwe vrouw van de vader van mijn drie kinderen wou niet dat hij contact had met zijn “oude” kinderen, dat komt vaak voor in de voormalige Sovjet-Unie.”(Moeder, hoofdverblijfplaats). De geboorte van een nieuw kind kan ook een verstorende gebeurtenis zijn voor een kind, maar dit nieuwtje kan ook op veel vreugde onthaald worden. “Mijn ex-vrouw heeft een Afrikaan ontmoet die veel jonger is dan zij, hij heeft een kind bij haar gemaakt en toen hij 6-7 maanden oud was, was ze niet meer samen met hem. Mijn dochter is blij als ze naar haar broertje mag gaan kijken. Mijn zoon, ik denk dat hij eronder lijdt want ik vind foto’s van hem als baby met zijn moeder in zijn kamer, maar hij praat er niet veel over.” (Vader, hoofdverblijfplaats); “Ze hebben de geboorte van het kleintje goed opgevangen, ze hebben erover gepraat van zodra ze in mijn buikzat.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Hier zijn geen halfbroers en halfzussen, ze zijn broer en zus, dat is alles.” (Moeder, hoofdverblijfplaats)
De reactie van de andere ouder die nog niet opnieuw iemand heeft gevonden kan een grote invloed hebben op de manier waarop de zaken verlopen. “Ik heb geen contact met de nieuwe partner en ik zoek er ook geen, ze heeft drie dochters en haar laatste heeft dezelfde leeftijd als mijn jongetjes, ze lijken het goed te doen samen. Ze hindert me niet, ze zoekt geen ruzie met mij, zoals met iedereen, ze heeft wel kritiek en opmerkingen op de opvoeding die ik aan mijn kind geef, maar ik laat het van mij afglijden en ik ga niets slechts over haar vertellen aan mijn zoon.” (Moeder, co-ouderschap 5/9); “Mijn ex-man woont samen met zijn nieuwe partner en de kleine praat er zonder problemen over. Ze zijn net verhuisd, ze hebben een mooie kamer voor hem gemaakt en ze hebben me zelfs uitgenodigd om te gaan kijken. Zodat ik weet waar hij woont.” (Moeder, co-ouderschap). We hebben het gevoel dat in de situaties die wij net beschreven hebben de relatie die het kind heeft met de ouder die een nieuw koppel vormt, wat de andere ouder erover zegt tegen het kind, de plaats die wordt voorbehouden voor het kind in het nieuwe gezin, de dialoog en de luisterbereidheid allemaal factoren zijn met een impact die belangrijker kan blijken te zijn dan de hersamenstelling van het gezin zelf. Een tiental ouders vertelde ons hoe moeilijk het is de pijn van hun kind te zien dat zich systematisch hecht aan de nieuwe partners en hun kinderen terwijl de vaders zeer frequent veranderen. Een nieuwe samenstelling van het gezin die duurzaam is kan veiligheid en stabiliteit meebrengen voor het kind, maar zoveel voortdurende veranderingen met hechting en losmaken kunnen erg moeilijk zijn. “De meisjes volgen elkaar op bij de vader. Het ene moment was hij met een meisje dat een klein blind zoontje had van een jaar ouder dan mijn dochter, een erg vriendelijke Roemeense. Toen hij met haar brak, heb ik de dame zelfs gezocht, ik heb mijn naam en telefoonnummer gegeven en ik heb gezegd: de kinderen hebben elkaar graag, ik heb niets tegen u, ik was erg blij omdat u zo vriendelijk was voor mijn dochter, als u wil kunnen de kinderen elkaar blijven zien.” Maar ze heeft nooit teruggebeld.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Er was er één die uit een vluchtelingencentrum kwam en een dochtertje van twee jaar had, zo’n schatje en de dame was erg erg vriendelijk. Hij liet haar geloven dat hij met haar zou trouwen. Daarna moest ze terugkeren naar haar land. En mijn dochter heeft gehuild, gehuild.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Wat problemen oplevert is wanneer de andere voortdurend verandert. Mijn ex-vrouw verhuist voortdurend en verandert vaak van gezel, dat is niet duidelijk voor de kinderen.” (Vader, co-ouderschap). Het opnieuw vormen van een gezin heeft voor bepaalde ouders een nieuwe ademtocht betekend waardoor ze niet alleen hulp kregen in de dagelijkse opvoeding van de kinderen maar ook toegang kregen tot een ruimere en meer comfortabele woning. “Zodra hij er was, konden we kopen maar vooral kon hij me helpen in het dagelijkse leven, hij kon de kinderen gaan halen op de dagen dat ik laat was, naar de dokter gaan met hen, enz.” (Moeder, hoofdverblijfplaats) Uit de gesprekken die wij gevoerd hebben blijkt dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting een echte geografische belemmering vormt wanneer één van de ouders opnieuw een koppel vormt met iemand die niet in dezelfde regio woont. De huisvesting krijgt dan de voorrang op het samenwonen als nieuw koppel. De relationele impact van de familiale wedersamenstelling is niet te verwaarlozen maar de context waarin dat gebeurt kan ook van groot belang zijn en de situatie sturen. De instabiliteit die veroorzaakt wordt door de voortdurende nieuwe samenstellingen van het gezin ten gevolge van een nieuwe breuk werd door bepaalde ouders met de vinger gewezen wat betreft de negatieve impact voor de kinderen.
III. Aandachtspunten geformuleerd door de ouders De ouders hebben voornamelijk drie punten aangehaald: de procedures, het administratieve systeem en de begeleiding voor en na de scheiding. De eerste aanbevelingen die door de ouders geformuleerd werden, staan in verband met de gerechtelijke procedures. Het veranderen van rechter in functie van het type probleem zou volgens sommige ouders veranderd moeten worden, zij pleiten voor één rechter. “Er zou één rechter moeten zijn voor alles, maar niet zoals wij hadden, voor elk probleem een rechter, want wij waren niet getrouwd.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Nog steeds op het gebied van de procedures zouden de verhoren van kinderen zoals die momenteel worden uitgevoerd, hervormd moeten worden. Volgens sommige ouders zou het gepaster zijn om de kinderen te laten verhoren door professionals. “De verhoren van kinderen zouden door een psycholoog moeten worden uitgevoerd. Om de graad van rijpheid te evalueren en eventuele invloeden op te merken. (Moeder, hoofdverblijfplaats). Het laatste voorstel over de procedures is dat van een moeder en een vader die vragen om de omstandigheden van de scheiding te verbeteren. “Er zou meer naar de kinderen moeten worden geluisterd en een verbetering van de omstandigheden van de scheiding in de zin dat de juridische procedures en beslissingen gekleurd worden door machismo en dat de vrouwen niet veel te zeggen hebben. De termijnen voor het nemen van beslissingen houden niet altijd rekening met de materiële moeilijkheden waarin de gezinnen zich bevinden.” (Moeder, hoofdverblijfplaats); “Wanneer ik de relationele problemen zie die zich ontspinnen in een gerechtszaal, geloof ik dat men de partijen zou moeten ondersteunen. Ik geloof dat het hoog tijd is om een ethiek in te voeren bij de advocaten die minder gericht is op het winnen van een procedure maar eerder ervoor wil zorgen dat de mensen een goede verstandhouding kunnen behouden.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Het administratieve systeem zoals het momenteel bestaat, stelt sommige ouders soms voor problemen. Zo moeten de mededelingen door scholen evenals het rapport dubbel worden gedaan. “Vroeger kopieerde ik alles maar nu vind ik dat het niet echt mijn rol is, de school zou zich moeten aanpassen aan het feit dat we gescheiden zijn.” (Moeder, hoofdverblijfplaats). Sommige vaders hadden ook moeilijkheden om de betaling van de kinderbijslag te verkrijgen terwijl ze hun kinderen in hoofdverblijfplaats hadden. “Men zou iets moeten doen aan de kinderbijslag want ik heb echt veel problemen gehad om die te verkrijgen.” (Vader, hoofdverblijfplaats). Enkele ouders merkten op dat wat de facturatie van de kosten betreft er niveaus bestaan in overeenstemming met het aantal personen dat onder hetzelfde dak woont. Indien de kinderen er niet gedomicilieerd zijn, worden ze niet meegerekend. Het verbruik overschrijdt dan in grote mate het niveau dat hen werd toegekend en men moet het water dus duurder betalen. “Men zou iets moeten doen voor de kosten want dat met die drempel is echt niet aangepast, bovendien denken ze eraan hetzelfde te doen voor de elektriciteit, maar zo niet hé.” (Vader, gelijkmatig verdeelde huisvesting). Het laatste punt dat de ouders aanhalen is de noodzaak van begeleiding voor, tijdens en na de procedures waarbij ze zouden kunnen genieten van adviezen, steun en een luisterend oor. Dat hebben ze tijdens de procedures wel gemist. “Men zou vlotter toegang moeten hebben tot de informatie want op het moment van mijn scheiding heb ik gezocht, heb ik gelezen maar ik heb niet alle informatie gevonden, ik heb me daar pas later rekenschap van gegeven.” (Moeder, gelijkmatig verdeelde huisvesting); “Er zou psychologische begeleiding moeten komen, zowel voor de kinderen als voor de ouders. Het zou interessant zijn mocht dat financieel beter haalbaar zijn want ik ga er zelf naartoe, ik betaal 30 euro maar krijg niets terug.” (Vader, hoofdverblijfplaats); “Er zouden initiatieven moeten komen, plaatsen waar de ouders kunnen praten en niet alleen om het concrete te regelen. Ook ruimtes voor de vader, met mannelijke
therapeuten, die ingelicht en geadviseerd zouden kunnen worden.” (Vader, hoofdverblijfplaats bij de moeder). Tenslotte suggereerde een handvol ouders dat de ingevoerde huisvesting regelmatig geëvalueerd moet worden. “Men zou het co-ouderschap om de x tijd moeten bekijken om te zien of het goed verloopt.” (Vader, hoofdverblijfplaats)
En hun kinderen …
I. Inleiding We willen eerst kort het laatste luik van dit onderzoek bespreken. We hebben kunnen opmerken dat hoewel veel jongvolwassenen die de scheiding van hun ouders hebben meegemaakt zich manifesteerden aan het begin van het onderzoek het daarna ingewikkelder werd om deze personen te ontmoeten. Het thema van de scheiding van de ouders wekt wel belangstelling maar het is een gevoelig onderwerp voor de jongeren die het hebben doorgemaakt. Vervolgens bleek dat het voor hen die akkoord gingen met een ontmoeting het nog heel moeilijk was om er in detail met ons over te praten. Zo leken veel jongeren uit onze steekproef vast te zitten in defensieve ontkenningsmechanismen, betwisting of minimalisering. Gezien deze vaststelling kunnen we bepalen dat het onderwerp hen diep raakt ondanks het derde karakteristieke element van onze steekproef namelijk het feit dat de meeste scheidingen van ouders zich voordeden ongeveer 20 jaar voor ons gesprek. We zouden hebben kunnen veronderstellen dat met het verstrijken van de tijd een grotere afstand zou zijn ontstaan waardoor het gemakkelijker wordt om erover te praten. Maar dat was helemaal niet het geval.
II. Context van de scheiding en de beslissing over de huisvesting Wanneer er sprake was van de omstandigheden die de scheiding van de ouders en de keuze van huisvesting omgeven, werden drie hoofdthema’s behandeld. Het betreft de situatie zoals die bestond voor de scheiding, het al dan niet conflictmatige aspect van de scheiding dat misschien de omgang tussen de ouders bepaalt evenals de verstandhouding tussen de ouders. De situatie zoals die bestond op voorhand heeft invloed op de context van de scheiding in die zin dat het feit dat het koppel het gevoel had ten einde raad te zijn van hun verhaal leidt vaak tot een serenere beleving van de situatie. “Voor hen was het heel duidelijk, het ging al lang niet meer. De scheiding verliep zonder conflicten.” (31, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Het gezinsklimaat voorafgaand aan de scheiding is ook een belangrijk element in de beleving, daar dit gekenmerkt wordt door factoren die gaan blijven bestaan en kenmerkend zullen zijn voor de periodes voor en na de scheiding. Zo vertelde een van de personen die wij ontmoet hebben ons over de psychiatrische diagnose van zijn vader. Dit element had zeker een impact op de omstandigheden van de keuze van huisvesting. “Mijn vader was manisch depressief, er was geen zo’n duidelijke diagnose in die tijd maar we wisten dat hij vaak ernstig depressief was.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Vervolgens gaat het ook vaak over al dan niet de aanwezigheid van conflicten tussen de ouders. We zien twee belangrijke types situaties, met en zonder conflicten. Elk van hen bepaalt vaak het type akkoord tussen de ouders, dat al dan niet in onderling overleg wordt gevonden. “De scheiding was erg moeilijk, ze hebben echt in onze nabijheid ruzie gemaakt, maar ze waren verscheurd, ze wilden allebei de voogdij, we werden als het ware door alletwee meegesleurd” (22 jaar, meisje co-ouderschap gedurende 10 jaar). We hebben echter kunnen zien dat sommige ouders er ondanks hun slechte verstandhouding in zijn geslaagd om tot een akkoord te komen over de keuze van huisvesting. "Ze hebben het elkaar moeilijk gemaakt maar ze zijn er toch in geslaagd dat te overstijgen en tot een akkoord te komen.” (22, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar).
Soms zijn materiële factoren de plannen van de ouders komen dwarsbomen, ondanks een hartelijke omgang en een in onderling overleg genomen beslissing. “De beslissing werd genomen in onderling overleg maar daarna was het niet mogelijk, mijn moeder verloor haar werk dus ze kon niet meer vertrekken, ze zijn in hetzelfde huis gebleven (…) maar daarna vond ze een nieuwe baan en zocht ze een appartement.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Een derde element, dat samenhangt met wat hierboven werd uiteengezet, behoorde tot de kern van de gesprekken, namelijk de verstandhouding tussen de ouders. Daar ontmoeten we opnieuw de categorieën die we al hadden gezien tijdens de gesprekken gevoerd met de ouders. De jongvolwassenen melden ook dat bepaalde ouders echt goed overeenkwamen (“associatief co-ouderschap”). “Mijn ouders konden het goed met elkaar vinden, ze kwamen elkaar zonder problemen onder ogen.” (30 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Terwijl anderen eerder een contact hadden dat enkel op de kinderen was gericht (“tolerant coouderschap”). “We wisten nadien wel dat het niet zo goed ging tussen hen maar ze lieten niets merken, ze hebben het ons nooit laten aanvoelen.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Tenslotte beschrijven anderen ouders die er niet meer in slagen te communiceren zonder ruzie te maken (“bi-ouderschap”). “Dat is een erg delicaat onderwerp,wanneer mijn vader alimentatie betaalde, wanneer hij op het einde van de maand hielp als het moeilijk was, zodra er een probleem was, was het van: je geeft me alles terug!” (24 jaar, jongen, coouderschap gedurende 2 jaar). Het feit dat de verstandhouding tussen de ouders snel wordt aangehaald door de jongvolwassenen benadrukt hoe belangrijk voor hen de manier is waarop de gebeurtenissen verlopen. Bovendien lijken de kinderen een beeld te hebben van de verstandhouding tussen hun ouders dat strookt met wat beschreven wordt door de steekproef van ouders die wij ontmoetten. Zo leggen sommige de nadruk op de druk die ze hebben gevoeld doordat men constant partij moest kiezen in de ouderlijke conflicten. “De grote vraag die men ons stelde was, "wie heb jij liever?”, ik herinner me nog dat ze ons daarvoor wakkeer hielden. Samen met mijn broer had ik afgesproken om “alletwee” te antwoorden, voor ons was dat een zekere waarde.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar).
III. Evolutie Een element dat volledig of toch nagenoeg ontbreekt tijdens onze vorige onderzoeken is dat de evolutie van de huisvestingswijzen kon worden benaderd via getuigenissen van de jongvolwassenen. Zo hebben we kunnen zien dat afgezien van een jong meisje dat het co-ouderschap van het gelijkmatig verdeelde type gedurende bijna 10 jaar heeft kunnen meemaken de meeste jongeren die wij ontmoetten melding maken van een co-ouderschap dat 1, 2 of zelfs 3 jaar heeft geduurd. Nu blijkt dat het meestal op het initiatief van de kinderen is dat de afwisseling wordt gewijzigd en dat deze verandering zich frequent in de adolescentie voordoet. Deze laatste vaststelling gaat in dezelfde richting als die van Geuzaine en Van Pevenage (2004) vermits deze laatste menen dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting moeilijker is voor een jongere boven de 18 jaar. Soms is het een extern element dat een einde maakt aan het co-ouderschap: emancipatie van de jongere, hogere studies waarvoor men tijdens de week op kot moet of de verhuis van één van de ouders. “Ik ben gedurende een jaar, dus in juni 2008, gaan samenwonen, maar dat werkte niet. Daarom ben ik bij mama teruggekeerd” (22 jaar, meisje, co-ouderschap
gedurende 3 jaar); “Mijn vader is gescheiden van zijn nieuwe partner, hij is dan een soort van dakloze geworden en we zijn er niet meer naartoe gegaan.” (30 jaar, jongen, coouderschap gedurende 1 jaar). Voor velen is het heel vaak de vermoeidheid door het eindeloze gesleur met bezittingen die aan de oorsprong ligt van het beëindigen van het co-ouderschap. Het volume aan bezittingen die moeten meegenomen worden, groeit immers naarmate het kind groter wordt. Het coouderschap wordt ook beschreven als zijnde onverenigbaar met hogere studies. “Ik had geen zin om opnieuw te beginnen met een week op twee, dat is vermoeiend.” (22 jaar, meisje, coouderschap gedurende 3 jaar); “Er waren spanningen, daardoor wou ik niet meer haar hem gaan, maar ook al voor de scheiding kon ik het niet goed vinden met mijn vader.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar); “Toen ik verder ging studeren zeiden ze dat het niet meer mogelijk was, men vroeg het dus op dat moment maar ik was 17 jaar, ik vroeg er al enkele jaren om, het is toch praktischer als je op dezelfde plaats kan blijven.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar).
IV. Concrete organisatie We hebben kunnen zien dat de afwisseling meestal wekelijks gebeurt. Twee van de ontmoete personen hebben echter andere afwisselingen meegemaakt. Voor de eerste verliep de overgang van 15 dagen op 15 dagen, voor de tweede was het dagelijks. De eerste formule zorgde, zo vertelde hij ons, voor een langere tijd op een plaats. De tweede kreeg de mogelijkheid om de ouders elke dag ofwel ’s avonds ofwel ’s ochtends te zien. Voor elk van de ondervraagde personen bevonden de ouderlijke woningen zich in de buurt van elkaar. Men merkte ons toch op dat indien iets vergeten werd, een wandeling van 20 minuten toch bijzonder zwaar woog op het einde van de dag. “De huizen waren dicht bij elkaar maar dat betekent niet dat het niet zwaar is om op het einde van de dag nog 2à minuten te gaan wandelen. Vooral als je aankomt bij de ouder waar je eigenlijk niet hoort te zijn, die is dan helemaal blij en begint vanalles te vertellen. Ik wil wel maar goed, er zijn ook momenten waarop het moet vooruitgaan.” (22, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Binnen onze steekproef hebben we gemerkt dat er hoofdzakelijk twee houdingen bestaan ten opzichte van vergetelheden door het verhuizen van bezittingen van de ene woning naar de andere. Sommige gaan voortdurend heen en weer, andere trokken dan weer hun plan er zonder. “We mochten niets vergeten, als het niet erg belangrijk was, was het voor de volgende week.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar); “Ik herinner me nog dat ik mijn bezittingen altijd overal had rondslingeren, ik vergat geheid iets.” (22, meisje, coouderschap gedurende 10 jaar). In verband met deze problematiek lijkt het ons nuttig erop te wijzen dat de visie op het versleuren van dingen niet voor iedereen dezelfde is. Sommige stellen zich tevreden met een minimum terwijl anderen het nodig vinden om zoveel mogelijk dingen met zich mee te nemen.“Ik had mijn tas bij me, wat kleding betreft had ik eigenlijk aan beide kanten een kleerkast.” (30, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Mijn cursussen voor de unief moest ik allemaal meenemen, dat was al een tas, ik had toch veel boeken, ik weet niet, de CD’s die ik wou beluisteren, boeken, dus dat is nog een zak, dan schoenen, je weet nooit dat het gaat regenen, dus ik had zo’n 13 zakken bij me. Ik geef toe dat ik een beetje wispelturig ben maar ik geloof dat het mijn manier is om te zeggen dat ik er genoeg van had om altijd van huis te veranderen, voor mij werd dat te zwaar.” (22, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar).
We kunnen dus begrijpen dat de tweede, veel beladenere, frequent vergeten worden. We hebben ook vastgesteld dat als kind de meeste ontmoete getuigen op de hoogte waren van de financiële regeling die hun ouders hadden getroffen. Sommige betreuren dat ze zich altijd in het midden van de debatten bevonden en boodschappen moesten overdragen tussen twee ouders die niet meer communiceerden. “Het was de hele tijd, zeg aan je vader of aan je moeder dat hij me zoveel moet betalen, ik had er genoeg van dat de hele tijd te vragen.” (22, meisje, co-ouderschap gedurende 3 jaar); “Veel ouders maken ruzie over het geld dat ze aan hun kinderen moeten geven, mijn moeder krijgt een kleine alimentatie. Ik was telkens op de hoogte, we zaten er midden in, elke maand hoorden we mijn moeder de alimentatie vragen omdat mijn vader die vergat.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar).
V. De motivaties van de ouders gezien door de kinderen We hebben onze steekproef gevraagd waarom, volgens hen, hun ouders gekozen hebben voor co-ouderschap. Daaruit blijkt dat de vraag vooral uitging van de vaders die bang waren dat ze herleid zouden worden tot “weekendpapa”. “Voor hen was het de beste oplossing, mijn vader wou niet dat we alleen maar af en toe een weekend gingen.” (34 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Mijn vader, ik denk dat hij ons wou zien, dat is toch normaal;” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Het argument betreffende het niet betalen van de alimentatie dat door sommige moeders wordt aangehaald ten opzichte van de vaders werd door één van de jongeren die wij ontmoet hebben overgenomen. “Ze hebben dan opnieuw onderhandeld over de alimentatie en mijn vader kon niet meer betalen, dus hebben ze dan die regeling getroffen. Het was eerder financieel.” (30 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Dit argument lijkt echter gedeeltelijk tekort te schieten daar het kind de helft van de tijd onderbrengen ook geld kost. In de andere gevallen werd de beslissing gemeenschappelijk genomen door de twee ouders die elk een band met het kind willen behouden: “Ze wilden ons geen van de twee ouders ontzeggen, ze hebben daar rekening mee gehouden en geprobeerd dat in hun roosters in te passen.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Een kleine minderheid zegt aan de oorsprong van de beslissing te liggen: “Ik heb deze beslissing genomen om geen van de ouders te kwetsen.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 3 jaar). In dat geval wordt men geconfronteerd met argumenten die minder alledaags zijn dan ze door de ouders worden aangehaald. Ook al worden de financiële dimensie en de organisatie wel aangehaald, meestal is er toch sprake van de relationele impact van de huisvesting. Stroken in dat geval de argumenten die aan de kinderen door de ouders worden voorgelegd wel met de werkelijkheid? Of gaat het om een verfraaid discours? Helaas is onze steekproef van kinderen van gescheiden ouders niet groot genoeg om deze vraag te kunnen beantwoorden.
VI. Plaats van het kind In eerste instantie merken we op dat geen van onze respondenten gehoord werd in het kader van een gerechtelijke procedure. Het zou interessant zijn om dit aspect te onderzoeken binnen een grotere steekproef. Vervolgens hebben we, hoewel in het vorige luik bleek dat de kinderen slechts zelden door de ouders werden geraadpleegd bij het nemen van de beslissing, kunnen vaststellen dat ze
meestal ook aan de oorsprong liggen van de wijzigingen in de afwisseling. “Voor mij was het co-ouderschap een keuze die standaard werd opgelegd, er was niet echt een keuze, er was een zekere druk.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Het lijkt dus dat de kinderen een belangrijkere plaats innemen eens de huisvesting is ingevoerd. We zien ook dat het meestal de adolescenten zijn die aan de oorsprong liggen van deze wijzigingen. Hun meer gevorderde leeftijd houdt voor de ouders misschien een grotere geloofwaardigheid in. “We werden geraadpleegd, we lagen aan de basis van de veranderingen in het ritme van de afwisseling, ze hadden daarvoor zelfs de inspanning geleverd om met 4 rond de tafel te gaan zitten en erover te praten, en dat heeft zijn vruchten afgeworpen.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “We vertelden mijn ouders dat we de afwisseling wilden veranderen toen ik 17 jaar was, ze hebben dat aanvaard en het was redelijk.” (22, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Voor de personen die wij ontmoet hebben, was het erg belangrijk om te voelen dat rekening werd gehouden met hen tijdens de scheiding. Veel herinneren zich nog goed de manier waarop hun ouders de scheiding en de keuze van huisvesting aankondigden. De meerderheid vertelde ons dat ze het gewaardeerd hebben dat ze de tijd namen om de dingen aan hun uit te leggen. “Ik herinner me dat mijn ouders erg kort hadden uitgelegd dat ze zouden scheiden en zo, we werden altijd op de hoogte gehouden, het was erg duidelijk.” (34, jongen, coouderschap gedurende 1 jaar); “Ik herinner me nog goed, we waren gaan wandelen en daarna zijn we alle 4 gaan zitten en ze vertelden ons, je hebt het misschien al gemerkt maar mama en papa kunnen het niet meer met elkaar vinden, we gaan scheiden, maar we houden nog altijd evenveel van jullie en het is niet jullie schuld. Dat was het vertrekpunt voor een goede scheiding.” (26, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
VII. Beroep op derden Net zoals we hadden vastgesteld tijdens de gesprekken met de ouders werd zelden om de tussenkomst van een derde gevraagd. Slechts één persoon uit onze steekproef heeft een keer een psycholoog geraadpleegd. “Ik ben een keer bij een psycholoog geweest, maar voor één sessie, ik had het nodig om dingen te kunnen zeggen, mijn hart te luchten en mijn visie, mijn denkwijze te confronteren.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Een andere deed meerdere malen beroep op een telefoonnummer dat bestemd was voor kinderen met gezinsproblemen. “Men had ons dit nummer gegeven op school en ik weet nog dat ik het verschillende keren heb gebeld toen ik klein was, ik herinner me dat ik nogal tekeer kon gaan in situaties, bijvoorbeeld toen ik aan mijn mama zei dat ik bij papa wou wonen, op voorhand had ik dit nummer gebeld en ze hadden mij aangeraden om kalm te blijven, rustig erover te praten … ze hebben me toch goed geholpen, die mensen. Want je bent toch geïsoleerd na een scheiding, wanneer de ouders samen zijn kan je met hen praten maar na de scheiding is praten met de ene de andere bedriegen.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar). De telefoon lijkt ons een middel te zijn dat soms toegankelijker is voor het kind dan een cel waar je naartoe moet gaan, eens te meer gezien zelfs jonge kinderen tegenwoordig een GSM hebben. Sommige van de ondervraagde personen vertelden ons te betreuren dat een dergelijke stap niet werd gezet. Volgens hen zou het hen waarschijnlijk geholpen hebben om beter met de
scheiding en daarna de keuze van huisvesting om te gaan. “Men heeft het me niet uitgelegd, ik denk dat een professioneel iemand ons had kunnen helpen, een gezinspsycholoog, volgens mij heeft dat voordelen. Vandaag heb ik problemen op financieel, psychologisch en affectief vlak, misschien zou het me nu helpen.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Andere zouden het misschien gewaardeerd hebben dat hun ouders zich lieten helpen, door een bemiddelaar bijvoorbeeld, wat een zekere verlichting had kunnen brengen. Sommige ouders die weinig zeker waren van hun keuze, verwachtten dat hun kind zich uitsprak over de keuze van huisvesting. “Het had niet zo mogen lopen, we wilden dat alles van begin tot einde in een goede sfeer verliep en ik zag wel dat mijn ouders het van meet af aan niet eens waren. Plots begon mijn vader druk te zetten op mij om te kiezen om bij hem te gaan wonen, ik heb er heel slechte herinneringen aan.” (25 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Maar niet iedereen voelde die behoefte. “Ik denk niet dat ik moeilijkheden heb gehad in mijn leven, ik had er dus geen nood aan.” (30 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
VIII. Beleving van de gelijkmatig verdeelde huisvesting Wanneer men algemeen vraagt naar de ervaring met de huisvesting merken we op dat verschillende elementen ervoor zorgen dat deze eerder positief of negatief is. “ik vond het eigenlijk niets, ik heb het niet leuk gevonden (…) met de diagnose van mijn vader vraag ik me af hoe een rechter gelijkmatig verdeelde huisvesting heeft kunnen aanvaarden (…) ik heb dat jaar overigens moeten overdoen.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Tot de leeftijd van 12 jaar heb ik het mijn vader steeds kwalijk genomen, ik heb altijd geprobeerd om mijn ouders terug samen te brengen, dat is ergens ook logisch (…) Toen ik bij mijn vader was, ging het niet omdat hij eisen had die niet voldaan werden.” (24 jaar, jongen, coouderschap gedurende 2 jaar); “Voor ons ging het goed, we werden niet door onze ouders achtergelaten, ze zijn er altijd voor ons geweest. We hebben altijd een speciaal plekje gehad. Om het te doen werken is het essentieel om nog goede momenten met elkaar te blijven beleven en het dagelijkse leven te delen, niet alleen de goede momenten, en dat de ouders hun rol als ouders blijven behouden.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar). We zien hier dat de ouderlijke vermogens en de relatie tussen ouders en kinderen geïsoleerde of vervlochten factoren zijn die ervoor zorgen dat de wijze van huisvesting al dan niet goed wordt beleefd door de kinderen. Ten opzichte van de algemene beleving van de huisvesting vertelde een ondervraagde persoon ons over een gedachte die wij rechtstreeks in verband kunnen brengen met wat de ouders ons vertelden. Zij maakten immers gewag van het voordeel dat ze konden genieten tijdens hun week “zonder kind”. Voor hen betekende dat rust, vrije tijd, inzet voor het werk of zelfbevestiging. Velen dachten zelfs dat dit welzijn een positief effect had op hun relatie met hun kinderen. Vanuit het kind gezien is het niet altijd gemakkelijk te voelen dat een ouder afwezig is of volledig opgaat in zijn beroepsactiviteit of in een liefdesverhaal. We merken op dat de beleving van de jonge man die ons deze opmerking toevertrouwt, gekenmerkt wordt door de vrij fragiele psychologische gezondheid van zijn vader. Hij verduidelijkte dat het voor hem niet mogelijk was om met zijn moeder hierover te praten, de twee levensruimtes waren twee tegenovergestelde werelden zonder enig verband. “Ik had de indruk dat het voor mijn ouders een beetje feest was één week op twee (…) in elk geval waren ze geen ouders meer. Die periode had mijn moeder een vriend, ik heb hem nooit gezien. Dat gaf een beetje de indruk dat wanneer ik bij mijn vader was, dat was variabel en ik kon niet echt naar mijn moeder gaan. Ik had niet de indruk dat mijn moeder maar op 20 minuten wandelen zat. Ze
amuseerden zich, ik had één week op twee een ouder. Ik kon haar niet bellen als ik problemen had.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Een ander element wordt eerder beschreven als gunstig voor de relatie tussen ouder en kind, maar ook als schadelijk. Het gaat over het feit dat het co-ouderschap het in heel wat gevallen mogelijk maakt om zijn ouders beter te leren kennen. Voor de ouders die wij hebben ontmoet, werd de gelijkmatig verdeelde huisvesting meestal beschreven als iets dat hen in staat stelde om bevoorrechte momenten met hun kind te beleven en dus een betere relatie op te bouwen. “Zo kon ik ze beide elke dag zien, met een afwisseling van één dag op twee, ik heb echt een goede relatie opgebouwd met mijn ouders.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Ik heb toch voordelen gehad, hun inbreng was echt complementair. En zo kon ik echt een sterke band creëren, je richtte je niet tot een duo maar tot een menselijk wezen.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). De jongeren zijn het er allemaal over eens dat ze liever een realistisch beeld hebben van hun ouder dan een geïdealiseerd, maar toch moeten we opmerken dat deze toenadering als gevolg kon hebben dat men ook de fouten van een ouder beter kon inzien. “Het is tijdens de periode van co-ouderschap dat ik mijn vader echt heb leren kennen doordat ik elke dag bij hem was, voordien had ik dat wel gedaan voor ik 5 jaar was, maar dat is wat veraf. In die periode heb ik hem echt leren kennen, ik zag hem één weekend op de twee en we brachten dus veel tijd door buiten bij hem. Nu was de relatie niet beter maar ik kon toch beter inzien wie hij was. Ik denk dat dit een realistisch aspect heeft geopend, ten opzichte van het idee dat men zich ervan kan vormen. Mijn vader en zijn partner waren alletwee aan alcohol verslaafd (…) zo kon ik me een realistisch beeld vormen, geen ideaalbeeld.” (30, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Ik walgde van mijn vader. Het heeft zijn negatieve kanten nog sterker uitvergroot doordat ik hem vaker zag. Hij wou me naar zijn beeld vormen.” (24 jaar, jongen, coouderschap gedurende 2 jaar). Wanneer er sprake is van co-ouderschap gebeurt het niet zelden dat de kinderen zich nergens meer thuis voelen, terwijl andere het gevoel hebben twee huizen te hebben. Deze twee trends tekenen zich duidelijk af binnen onze steekproef. “Ik had de indruk geen thuis meer te hebben tijdens het co-ouderschap.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Ik had geen thuis, ik had twee huizen, twee bedden, twee kamers, twee types gewoonten, want je ruimt de tafel niet op dezelfde manier af, je eet niet op dezelfde manier bij de een als bij de ander.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar); “Ik had pas een thuis op mijn 18 jaar, daarvoor was het bij papa of bij mama, het genoegen al mijn zaken bij mij te hebben en het plezier niemand meer pijn te doen door “thuis” te zeggen, want als je thuis zegt bij papa en thuis bij mama, dat doet hen telkens toch iets dus vermijd je gewoon om over je thuis te praten.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar). We hebben kunnen vaststellen dat velen een eigen "thuis" wilden, om te ontdekken wat hun levenswijze zou zijn zonder verplicht te zijn om naar hun vader of hun moeder te trekken. “Het is een beetje als schizofreen zijn, niet in de technische zin, mijn vader is erg technisch, mijn moeder is eerder artistiek gericht, wanneer ik bij mijn moeder ben, speel ik meer muziek en bij mijn vader teken ik voor mijn studies en zit ik met mijn neus in de boeken en dat maakt het erg moeilijk te weten wie je bent. Ik wou graag een huis, een thuis en weten welke levenswijze ik had.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Wat betreft de bijdragen van het co-ouderschap wordt vaak gezegd dat de kinderen zo de vader meer dan een weekend op twee konden zien. Sommige voegen er nog aan toe dat ze meer cadeautjes kregen en vaker op vakantie gingen dan toen hun ouders samen waren gebleven. Ook de wedersamenstelling van het gezin wordt als een positieve bijdrage gezien
doordat de familie groter wordt. We komen daar nog op terug in een onderdeel dat aan dat thema is gewijd. Er wordt aangegeven dat het soms moeilijk is om te leven met de discontinuïteit die voortvloeit uit de afwisseling. “Ik had het erg moeilijk met de discontinuïteit, de instabiliteit. Op maandag wist je nooit hoe mijn vader zou zijn (…) wat ook moeilijk was, was dat mijn moeder in Luxemburg werkte, dus je was vaak alleen ’s avonds, we waren aan onszelf overgeleverd. En bij mijn vader, die onderwijzer was, was hij er meteen. Er was een groot verschil in ritme.” (34, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Aan de ene kant was het erg streng, aan de andere deden we wat we wilden, we pasten ons aan elkaar aan zonder dat iemand daar iets over zie.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Mijn vader is eerder streng, vroeg gaan slapen, enz. Mijn moeder is meer bohemien, artistiek, dus er zijn verschillende levenswijzen (…) dat was wel moeilijk.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Sommige beschrijven zelfs een zeker verlies van richting: “Ik verloor telkens mijn houvast. Ook al was het maar op materieel vlak. In die tijd had ik een PC. Ik was al bezig met alles wat computer was. Het is maar een detail maar ik had er enkel een bij mijn moeder. Dus bij mijn vader had ik plots die activiteiten niet meer en voelde ik me telkens toch een beetje verloren …” (34 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar) Tenslotte vermelden we nog een factor die ons werd aangehaald tijdens de beschrijving van de concrete organisatie van de huisvesting. Het gaat over het transport van de bezittingen dat een belangrijk element lijkt te zijn in de beleving van de jongeren. “Ik vond het toch moeilijk één week op twee, want op een jaar tijd betekent dat 25 verhuizingen, in 5 jaar tijd bijvoorbeeld moet ik een honderdtal keer verhuisd zijn, ik heb er genoeg van.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). We kunnen opmerken dat de negatieve en positieve punten zoals die door de ouders worden aangehaald grotendeels hiermee overeenstemmen.
IX. Rol van de grootouders Ook hier hebben we kunnen vaststellen dat de grootouders een ondersteunende rol op zich konden nemen, zowel op materieel als op affectief niveau. “Mijn grootmoeder heeft ons eigenlijk gered. We hebben lang met mijn moeder bij haar gewoond.” (22 jaar, meisje, coouderschap gedurende 3 jaar); “Mijn grootouders langs moederszijde waren altijd aanwezig op affectief niveau.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar); “De grootouders aan moeders kant zijn altijd sterk aanwezig geweest, we brachten onze vakantie altijd bij hen door. Ze kwamen op ons passen terwijl mijn ouders op vakantie vertrokken. Ze hebben zeker een rol gespeeld toen mijn moeder niet goed was of toen mijn vader niet goed was, toen brachten we onze tijd bij hen door.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar). Niet iedereen kon echter op zijn grootouders rekenen. Ze beschrijven een afstandelijke, soms onbestaande relatie. De redenen voor dit type relatie zijn: overlijden of ziekte van de grootouders, een te grote afstand of een relationeel probleem. “Aan moederszijde gingen we één week op twee voor het vieruurtje op zondag (...) en daarna zag ik ze veel onregelmatiger." (30 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “De grootouders van vaderszijde (…) zijn niet echt aangenaam om mee te leven en we hebben ze niet veel gezien, ze maakten ruzie met mijn vader, een beetje met iedereen, tegen wil en dank.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Aan moederszijde zijn mijn grootouders gestorven toen ik nog klein was. Aan vaderszijde heeft mijn grootmoeder geprobeerd wat voor ons te zorgen, in elk geval toen
ik bij mijn vader was. Toen hij depressief was, ging het nog maar toen hij manisch was, niet meer, hij was ondraaglijk.” (34 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
X. Rol van de ouders Toen we dit thema eerder bespraken, gingen we uit van de stelling dat elkaar vaker zien de ouder in staat stelde beter zijn plaats in te nemen. We gingen er dan ook van uit dat door het co-ouderschap iedereen een belangrijkere rol zou spelen in het leven van het kind dan bij een weekend op twee. Maar we hielden daarbij geen rekening met het feit dat een ouder beter leren kennen, zoals we net illustreerden, niet altijd een verbetering van de relatie inhield. “Mijn moeder, zij heeft de rol van elke ouder van wie het kind opgroeit, ze geeft adviezen en hulp. Maar mijn vader, voor mij is het mijn baas, en dat is alles. ’s Ochtends is het dag en ’s avonds tot ziens en dat is alles.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Zoals al bleek uit het tweede luik van dit onderzoek is de huisvesting niet het enige element waarmee men rekening moet houden om de rollen van de ouders beter in te schatten. De relatie met de ouders en de rollen zoals ze verdeeld waren voor de scheiding zijn van groot belang. “Mijn papa was eerder een bron, gedurende lange tijd, behalve toen ik bij hem woonde, het was iemand waar ik naartoe ging als het niet meer ging. Maar mijn vader heeft die plaats altijd gehad, toen we klein waren, was hij altijd aan het werk en nooit thuis. Hij kwam met geschenkjes, snoepjes en dingen maar altijd beschikbaar wanneer je hem riep, hij heeft nooit de dagelijkse problemen moeten doorstaan.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
XI. Nieuw samengesteld gezin We beginnen dit onderdeel met twee vaststellingen. Ten eerste stelde het feit dat hun ouders een nieuwe relatie begonnen met mensen die zelf gescheiden waren de kinderen in staat om te zien hoe de scheiding bij anderen kon verlopen. Niet zelden konden ze daarna vaststellen dat de zaken vaak beter gingen bij hen. De tweede vaststelling is dat de notie van “halfbroer of halfzus” maar zeer zelden wordt gebruikt. Die wordt meestal vervangen door “broer” of "zus” met of zonder biologische band tussen de kinderen. Het feit dat ze samen hebben geleefd en zijn opgegroeid smeedt een sterke band. Het voorvoegsel “half” stemt niet overeen met de manier waarop de jongeren hun relatie zien. “Ik heb een zus aan vaderskant. Het is de dochter van mijn stiefmoeder die is overleden. De band is erg sterk tussen ons, ook al was zij niet de dochter van mijn vader. Ik zie haar vaak, we werken in hetzelfde bedrijf.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar); "Ze hebben alletwee iemand anders, mijn vader is iets begonnen met iemand die 2 dochters had, dat heeft 10 jaar geduurd (…) mijn zussen waren er altijd, ze voelden zich meer thuis dan wij.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar). Ten gevolge van deze laatste vaststellingen wordt de nieuwe samenstelling van het gezin vaak beleefd als een pluspunt, als een winst, zowel op sociaal als affectief vlak, die voortvloeit uit de groei van de familie. “Ik zou zeggen dat het meer bijbrengt (…) de familie wordt groter, je kent meer mensen, je kan andere horizonten verkennen.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Het gebeurt soms dat de aanwezigheid van stiefouders de relaties ingewikkeld maakt. “Op een dag kon mijn stiefvader het ook niet meer aan, hij zei: het is geen molen, ik heb genoeg van dat co-ouderschap." (25 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 2 jaar); "Op familiaal
niveau was het moeilijk, mijn moeder leefde met iemand anders samen, mijn vader met mijn tweede stiefmoeder.” (24 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 2 jaar). Voor sommige kan de aanwezigheid van stiefouders ook verlichting inhouden. “We kunnen wel klagen maar stiefouders zijn wel praktisch wanneer de ouder onzin uitkraamt. Ze kunnen de ouders op het goede spoor zetten, anders is dat de rol van de kinderen. Er is een soort van gelijke voet ten opzichte van de ouder. Mijn hartszaken hou ik voor mij, ik wil niet de beste vriendin van mijn vader zijn.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar).
XII. Beleving van de nieuwe wet We hebben gezien hoe meestal degene die de gelijkmatig verdeelde huisvesting negatief beleefden daarom niet zozeer gekant waren tegen deze manier van huisvesting. Ze lijken zich ervan bewust te zijn dat het bij hen minder goed is verlopen door bepaalde factoren die we niet kunnen veralgemenen naar alle situaties. In het merendeel van de gevallen vinden ze dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting hen beter past dan een klassieke huisvesting waarbij ze hun vader slechts een weekend op twee hadden gezien. “Volgens mij is gelijkmatig verdeelde huisvesting toch beter dan een weekend op twee bij de vader doorbrengen. Ik weet dat mijn vader geen algemeen fenomeen is, ik heb genoeg voorbeelden rondom mij waar het wel goed gaat, een wekend op twee, dan hadden we elkaar niet meer gezien uiteindelijk.” (34 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
XIII. Plannen Wanneer er sprake is van de gezinsplannen voor de kinderen van gescheiden ouders, zien we twee grote trends. De eerste is een houding die we kunnen omschrijven als “herhaling”, in dat geval is er de vrees voor de scheiding die een huwelijk en het stichten van een gezin ontmoedigt. De tweede is dan weer een houding van “herstel”. In dat geval haalt de wens om het beter te doen dan de eigen ouders de bovenhand en de kinderen aarzelen meestal niet om zich te verloven, te trouwen en kinderen te krijgen. Natuurlijk vormen deze twee gedragingen de twee uiteinden van een continuüm en een jongere kan zich ook halverwege bevinden. “Drie jaar geleden, toen ik me mijn toekomst voorstelde, zag ik me als een gescheiden vrouw, en daar ben ik toch op teruggekomen omdat ik nu mijn ouders alleen zie sterven.” (22 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 10 jaar); “Ik heb het moeilijk, vooral omdat ik alleen woon, voor mij is het idee van een gezin iets dat nog … ik vraag me af of het haalbaar is op die manier… “ (34 jaar, jongen, co-ouderschap gedurende 1 jaar); “Maar volgens mij moeten we toch de rest van ons leven kunnen samenblijven, ik zie liefde met een grote L en zelfs misschien scheiden, dat zou geen handicap zijn.” (26 jaar, meisje, co-ouderschap gedurende 1 jaar).
Conclusies
Conclusies 1. De wet van juli 2006 De wettekst wordt algemeen als aanbeveling beschouwd. Maar weinig professionals zien er een dwingend element in. De gelijkmatig verdeelde huisvesting wordt dan prioritair onderzocht maar lijkt niet systematisch te worden toegepast. Dit laatste element hangt voor een groot stuk af van de aanvaarding en de inschatting van de wettekst door de professionals. Hij laat immers een zekere speling aan de rechter en maakt de analyse geval per geval mogelijk, daardoor wordt de relevantie ervan erkend. De notie van akkoord stond centraal tijdens de gesprekken met de professionals. Het aantal akkoorden tussen de ouders die zich bij de rechtbanken aanmelden, stijgt. We benadrukken de mogelijkheid van een afwijking hieromtrent vermits de dynamiek die tot het akkoord heeft geleid absoluut niet toegankelijk is voor de gerechtelijke partijen. Het zou dan ook kunnen dat een machtsspel of manipulatie een ouder ertoe brengen een akkoord te aanvaarden dat hem eigenlijk niet past. Het principe van gelijkmatigheid zoals het door de wettekst wordt verdedigd, lijkt tot de kern van de aandacht van de rechters te behoren. Velen hechten veel belang aan de verdeling van de rollen zoals deze bestond tijdens het gemeenschappelijke leven. Ze stellen dan ook een toename vast van het aantal “nieuwe vaders” maar zien daarnaast ook dat dit fenomeen, hoewel het vaker voorkomt, nog beperkt blijft. Het zijn dus meestal de moeders die de grootste zorg voor de kinderen dragen. Dit laatste element lijkt bevestigd te worden in de gesprekken die wij voerden met de professionals. De gelijkwaardigheid bestaat wel bij bepaalde koppels die wij hebben ontmoet maar zij vormen een minderheid in onze steekproef. Deze ouders voeren meestal in onderling overleg een gelijkmatig verdeelde huisvesting in en komen niet voor de rechtbank. De meeste ouders uit onze steekproef onthalen de nieuwe wetgeving niet erg enthousiast daar deze de nadruk legt op het gelijkmatige aspect van de ouderlijke rollen. In dat geval lijkt het gelijkwaardige ideaal dat door de wetgeving wordt nagestreefd niet te stroken met de leefwereld van de ouders. De gelijkwaardige verdeling van de taken is dan ook slechts in theorie een feit. Wanneer we vragen naar de gevolgen van deze wettekst voor de praktijk van de professionals zien we dat de gerechtelijke dynamiek vaak gewijzigd wordt en dat het aantal gevallen met gelijkmatig verdeelde huisvesting duidelijk stijgt. De gerechtelijke dynamiek is gewijzigd daar het voordien noodzakelijk was om een keuze voor co-ouderschap voor de rechtbanken te verdedigen maar dat het voortaan nodig is ertegen te pleiten indien men van mening is dat het beter is zich daartegen te verzetten. Het negatieve effect van deze verandering is dat men voortaan dus moet bewijzen dat de andere niet zo competent is waar het voorheen eerder kwestie was om aan te tonen dat men de beste ouder was. Deze wet zet de ouders er dus toe aan een negatief beeld te schetsen van de andere ouder als ze niet tot een akkoord kunnen komen. Sommige zien er een verplaatsing in van het conflict ten gevolge van de invoering van de wet van 2007 op de vriendschappelijke echtscheiding die de mogelijkheid van een echtscheiding door schuld ophief. De conflicten die meestal bestaan tussen de ouders op het moment van de echtscheidingsprocedure worden dan verplaatst naar de kwestie van de huisvesting van de kinderen. Het tweede deel van de wettekst: “regeling van de gedwongen tenuitvoerlegging inzake de huisvesting van het kind” lijkt door nagenoeg alle ontmoete professionals weinig in aanmerking te worden genomen. Bij de ouders waren er veel die het moeilijk vonden om de
inhoud van de overeenkomst, die nochtans door een rechter werd bekrachtigd, te doen naleven. De problemen deden zich meestal voor op financieel vlak (betaling van alimentatie, uitzonderlijke kosten, enz.) en wat betreft het naleven van de afwisseling zoals die werd overeengekomen. Wat betreft het onthaal van de te berechten partij, de adviezen die worden gegeven en de beslissingen die worden genomen op het gebied van de huisvesting kunnen we vaststellen dat de persoonlijke mening van de rechter, de advocaat of de bemiddelaar een aanzienlijke impact heeft. We hebben zo kunnen vaststellen dat een professional die onder meer door eigen ervaringen voorstander is van een gelijkmatig verdeelde huisvesting deze ook veel vlotter zal aanbevelen en veel sneller zal beslissen om een dergelijke regeling toe te passen. We kunnen ons vragen stellen over de relevantie van de persoonlijke waarden als referentie in dit type proces. Zouden voor een professional de waarden van de samenleving en de wetenschappelijke gemeenschap geen geldige leidraad moeten vormen die het mogelijk maakt de nodige afstand te nemen bij het begeleiden en beoordelen van gezinsproblemen die vaak al zeer emotioneel beladen zijn? Tenslotte moeten we nog even stilstaan bij de notie van het belang van het kind, ook aanwezig in de wettekst. We hebben gemerkt dat iedereen het over het belang van het kind had bij het beslechten van gezinsconflicten. De professionals onderling hebben echter heel uiteenlopende ideeën van het belang van het kind, gedeeltelijk, zoals we al hebben aangehaald, gekleurd door hun eigen ervaringen. De ouders hebben ook een eigen visie, die verschilt van die van de betrokkenen uit het familierecht maar ook van die van de andere ouders daar ieders waardenstelsel weer anders is. Wij zien het belang van het kind dan ook als een concept dat algemeen wordt ingezet. Het overmatige gebruik ervan zorgt ervoor dat het van alle zin wordt ontdaan.
2. De betrokkenen uit het familierecht en de procedures De eerste vaststelling in verband met de betrokkenen uit het familierecht is het feit dat elk van de ondervraagde beroepen vrij kritisch staat ten opzichte van de andere professionals. Bovendien merkten we vaak op dat men, ondanks deze vrij negatieve visie op hun collega’s, maar weinig wist over hun precieze rollen en taken. Wij zijn niet de enige die dat hebben opgemerkt. Ook de ouders melden ons dat ze ontraden werden om beroep te doen op één of andere dienst voorgesteld in het familierecht omdat een advocaat, een jurist, enz. hen had uitgelegd dat het allemaal nutteloos was. Het komt eveneens niet zelden voor dat ze adviezen krijgen die misschien niet helemaal verkeerd zijn maar toch op zijn minst onnauwkeurig te noemen zijn. Zo zal een rechter niet duidelijk een omschrijving geven van de taken van een gerechtsexpert, een justitieassistent of een gezinsbemiddelaar. Dit gebrek aan informatie werd volgens de ouders in heel wat aspecten aangevoeld. Niet alleen vertelde men hen niets over het bestaan van bepaalde informatiediensten of onderzoeksmiddelen, maar soms kregen ze ook onvoldoende informatie op gerechtelijk vlak: “waarop heb ik recht?” of op fiscaal vlak “welke zijn de fiscale gevolgen van mijn scheiding?”. De rol van de advocaten in deze tekortkomingen wordt unaniem met de vinger gewezen door de rechters en de bemiddelaars, voor hen is de advocaat de eerste adviseur van de cliënt. Toch vernamen wij dat steeds meer partijen zich bij de rechtbank aanmelden zonder verdedigd te worden door een advocaat. Men kan zich dan afvragen of deze informerende rol wel degelijk aan de advocaat toekomt en of deze niet beter zou worden overgedragen naar een andere instantie, bijvoorbeeld binnen het justitiepaleis zelf.
3. De motivaties die leiden tot de invoering van een gelijkmatige huisvesting We hebben kunnen opmerken dat ouders en professionals ons niet dezelfde elementen opgaven wanneer we vroegen naar wat een ouder ertoe aanzette om een gelijkmatig alternerende huisvesting aan te vragen. Wat we bij de professionals hoorden, was eerder van filosofische aard terwijl de ouders en advocaten hun argumenten baseren op concepten zoals het belang van het kind of de gelijkwaardige rol van de ouders. De ouders hadden veel eerder een nuchtere motivatie. Het ging om de beschikbaarheid, de geografische afstand tussen de woningen, zin om van levensstijl te veranderen, vrijheid, enz. De magistraten mogen dan al van mening zijn dat er in zekere zin “verborgen” motivaties bestaan achter de argumenten die voor de rechtbank worden aangehaald maar ze slagen er niet in deze duidelijk te identificeren voor de meeste situaties die ze moeten beoordelen. De kwestie van de middelen die worden toegewezen en de mogelijkheid om deze gepast en binnen een redelijke termijn te gebruiken, zijn dan de centrale elementen.
4. Het profiel van de ouders die kiezen voor gelijkmatig verdeelde huisvesting Zoals blijkt uit de wetenschappelijke literatuur vertonen professionals en ouders de neiging om het feit te bevestigen dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting meestal wordt gehanteerd door ouders afkomstig uit een intellectueel bevoordeeld milieu die afkomstig zijn uit de hogere middenklasse. Binnen onze steekproef moesten we echter vaststellen dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting in alle milieus voorkwam, zij het duidelijk frequenter in de bovengenoemde klasse van de bevolking.
5. Hoe de huisvesting wordt beleefd We hebben kunnen vaststellen dat ouders en professionals het niet altijd eens zijn over de moeilijkheden die voortvloeien uit de invoering van een gelijkmatig verdeelde huisvesting. Uit de gesprekken met de professionals bleken de soms ingewikkelde administratieve kwesties evenals de kost omwille van de dubbele uitgaven en de impact van de gelijkmatig verdeelde huisvesting voor de kinderen. Ze zijn het wel eens over de administratieve aspecten maar de ouders leggen sterk de nadruk op het lege gevoel dat wordt achtergelaten door het vertrek van het kind, de moeilijkheid om zich aan te passen door de discontinuïteit die wordt veroorzaakt door het alternerende aspect, het “toewijzen van woonplaats” ten gevolge van de afwisseling en het gevoel een deel van het leven van hun kind te missen. De beleving van de ouders wordt niet zo goed benaderd door de professionals. In dien zin hebben we dan ook kunnen vaststellen dat de betrokkenen uit het gezinsrecht slechts zelden feedback kregen over de beslissingen die werden genomen en de manier waarop alles in het dagelijkse leven verliep. Ze beogen toch iets beter de leefwereld van de ouders wanneer het gaat om het identificeren van de voordelen van de invoering van de gelijkmatig verdeelde huisvesting, daar ze voornamelijk het feit aanhalen dat het gaat om een middel waarmee men kan strijden tegen de verbreking van de ouderlijke band. De ouder krijgt een week ademruimte “zonder kind”. Ze zijn ervan overtuigd dat de positieve impact van de gelijkmatig verdeelde huisvesting erin bestaat dat de ouders kunnen communiceren, wat voor veel ouders eerder als een ongemak werd beschreven. De ouders vermelden ook dat ze een gevoel van rechtvaardigheid kennen, ze blijven betrokken net zoals tijdens hun gemeenschappelijke leven, ze delen de taken in verband met de kinderen, delen de dagelijkse ervaringen en vormen een betere relatie.
6. Concrete organisatie Wat de gelijkmatig verdeelde huisvesting betreft hebben we kunnen vaststellen dat de meest voorkomende manier van organiseren de wekelijkse afwisseling is. een minderheid geeft de voorkeur aan een afwisseling per halve week of in een stelsel van 5/9. Deze laatste methodes hebben dan ook meestal betrekking op jonge kinderen. De ouders geven hieromtrent zeer zelden blijk van inventiviteit. We kunnen opmerken dat hoewel het aantal gevallen met afwisselende huisvesting duidelijk stijgt, de diensten en systemen die deze omringen zich niet aanpassen. Zo zagen we dat de school zelden rekening houdt met het feit dat de ouders gescheiden zijn en bleven communiceren met één van hen. De kinderbijslag wordt verhoogd in functie van het aantal kinderen per gezin, hetgeen ingewikkeld kan worden bij een nieuw samengesteld gezin of indien kinderen met dezelfde bloedband niet allemaal onder hetzelfde dak wonen. Bepaalde kwesties, zoals die van het domicilie, worden soms op een zeer eenvoudige manier door de ouders opgelost zonder dat men rekening houdt of zelfs maar weet heeft van de mogelijke gevolgen van een keuze op dat vlak. De kwestie van de financiële organisatie behoort tot de kern van de debatten voor veel van de ontmoete ouders. De moeilijkheden bevinden zich vooral op het gebied van het verdelen van de betaling voor uitzonderlijke kosten.
Aanbevelingen Beroep doen op bemiddeling Veel professionals zijn voorstander van een systeem waarbij bemiddeling een verplicht onderdeel is, al was het maar voor een eerste informatiesessie. Het Canadese model wordt vaak aangehaald door alle professionals uit het gezinsrecht als een te volgen ideaal. Uit onze vaststellingen blijkt dat er nog heel wat informatie- en publiciteitswerk te verrichten valt over bemiddeling, zowel bij de professionals als bij de ouders. De eerste raden het weinig aan, de tweede kennen het nauwelijks. De kwestie van de alimentatie We hebben vastgesteld dat veel ouders uit onze steekproef moeilijkheden ondervonden bij het verkrijgen van de betaling van de alimentatie en vooral van de uitzonderlijke kosten. Het zou dan ook nuttig zijn om te overwegen deze uitzonderlijke kosten te budgetteren, wat een voordeel zou vormen voor de betalende ouder en zou leiden tot een gemakkelijker oplossing bij niet-betaling voor de ontvanger. We merken ook op dat geen van de betrokken ouders het had over de DAVO hoewel velen onder hen zich in economisch moeilijke omstandigheden bevonden, onder meer omdat de alimentatie niet werd betaald. Het lijkt ons in dit geval nuttig om de DAVO beter bekend te maken onder de ouders. We hebben ook gemerkt dat de moeilijkste omstandigheden vanuit economisch standpunt zich voordoen tijdens de eerste momenten van de scheiding, wanneer er nog geen vonnis is. Zonder vonnis is het immers niet mogelijk zich tot de DAVO te wenden. We kunnen veronderstellen dat de ouders het er niet over hebben gehad omdat ze er niet mee te maken hadden doordat hun inkomsten het plafond dat werd bepaald voor deze dienst overschrijden. In dat geval en gezien de economische moeilijkheden die zij ondervonden kunnen we ons vragen stellen bij de relevantie van een dergelijk plafond en de eventuele noodzaak om dat te verhogen. Samenwerking, informatie en opleiding tussen de betrokkenen bij het gezinsrecht Deze vaststelling toont ons dat heel wat elementen een belemmering vormen voor een gecoördineerde en multidisciplinaire werking van alle betrokkenen uit de gerechtelijke wereld. Het lijkt ons belangrijk om de verschillende obstakels voor deze samenwerking te identificeren en te proberen om oplossingen daarvoor te vinden. De verklaringen die de professionals afleggen over hun collega’s lijken ons één van deze obstakels te vormen. Zij maken deel uit van een vrij negatief en ontmoedigend discours ten opzichte van de verschillende beroepen die eigenlijk zouden kunnen samenwerken. Het voorstel van een advocaat die tijdens de focus Group aanwezig was, wordt dan zeer zinvol. Hij stelt voor dat men, al zeer vroeg in de opleiding, de verschillende vakgebieden uit het gezinsrecht in verbinding stelt met elkaar. Dat zou bedoeld zijn om de ontwikkeling van verkeerde opvattingen ten opzichte van de andere beroepen tegen te gaan. De onderliggende gedachte is dat een goede communicatie zal leiden tot meer begrip. We zouden ook een distributie van de rollen tussen advocaten, rechters en bemiddelaars kunnen overwegen die tegen deze indruk van concurrentie en ontdubbeling van bevoegdheden zou strijden. De informatie waarover de professionals beschikken in verband met hun collega’s laat vaak te wensen over. Zo hebben we gemerkt dat de professionals een foutief idee hebben van bijvoorbeeld de rol van de bemiddelaar, of van de advocaat of de justitieassistenten. Dit
gebrek aan exacte informatie heeft als gevolg dat de verschillende middelen, waaronder de onderzoeksmaatregelen, die ter beschikking gesteld worden van de rechter maar ook van de te berechten partij op ongepaste wijze worden gebruikt en geadviseerd. Weinig professionals lijken zich zo bewust te zijn van het feit dat er contra-indicaties bestaan voor bemiddeling. Het lijkt ons dan nuttig om informatieve ontmoetingen te organiseren tussen de verschillende vakgebieden die dagelijks samen moeten werken. Daarin zou het gaan over eenieders rol maar ook over de intrinsieke eigenschappen van de onderzoeksmaatregelen. Begeleiding van de te berechten persoon De ouders vinden dat ze onvoldoende luisterbereidheid, informatie en steun krijgen tijdens de procedures. Dat kan gedeeltelijk verklaard worden door het fenomeen dat wij net hebben beschreven. Ze werden niet wegwijs gemaakt noch zelfs op de hoogte gebracht van het bestaan van bemiddeling, hun advocaat was er misschien tegen. Ze werden evenmin geïnformeerd over de andere organisatiemodaliteiten. Men heeft hen uitgelegd dat coouderschap “één week op twee” is. De rechter die geoordeeld heeft was misschien geen voorstander van huisvesting per halve week bij de allerkleinsten, enz. Naast het werk dat nodig is op het gebied van de verklaringen, een herverdeling van de rollen en de informatie waarover de professionals beschikken, lijkt het ons nuttig een begeleidingsruimte te creëren voor de ouders en voor de kinderen. Verschillende professionals zouden elkaar daar kunnen ontmoeten, bijv. fiscalisten, advocaten, psychologen, bemiddelaars, enz. De samenwerking zou daardoor bevorderd worden en de betrokken personen zouden beter wegwijs worden gemaakt. Veel ouders hebben ons verteld dat ze nood hadden aan dit soort begeleiding, aan een plaats waar ze informatie hadden kunnen krijgen over hun rechten maar waar ze ook een luisterend oor vonden. De noodzaak om een neutrale plaats te bieden waar kinderen hun zegje kunnen doen, zonder dat hun uitspraken gevolgen kunnen hebben zoals wel het geval is tijdens het verhoor van het kind, werd tijdens de focus group benadrukt. Dit zou volgens ons overwogen kunnen worden in het kader van een cel die zowel de ouders als de kinderen begeleidt, elk in een eigen ruimte. In verband met extreme situaties, die maar zeer beperkt voorkomen in onze steekproef van ouders, benadrukten de professionals het belang om het begeleidingssysteem voor klachten wegens niet-verschijning te herzien. Het beroep op de gedwongen tenuitvoerlegging en de introductie van bemiddeling binnen deze situaties werden als eventuele belangrijke elementen naar voren geschoven. Een project, de Familierechtbank De professionals uit het gezinsrecht kwamen spontaan met het project van een familierechtbank. De meerderheid van de ontmoete magistraten is daar voorstander van. Ze vinden dit een gelegenheid om de procedures voor de partijen te vereenvoudigen. Het feit dat dezelfde rechter de familie volgt wordt als een zeer positief element beschouwd. Iedereen is er voor, maar er zijn maar weinig voorstanders van het volledige project zoals het hen wordt voorgesteld. De rechters in kortgeding zouden niet herleid willen worden tot het correctionele aspect van hun werk, de Vrederechters maken zich zorgen over een eventueel verlies van hun gezinsgeschillen, de Jeugdrechters twijfelen of ze nog voldoende werk zullen hebben en vrezen professioneel een andere weg op te moeten, enz. De advocaten hopen dat met deze rechtbank de praktijken uniform zullen worden gemaakt, ook al bevestigen anderen dat een Familierechtbank ook niets zal veranderen aan de verschillen in jurisprudentie. Een meerderheid ziet er een gelegenheid in om de verhoren van kinderen anders te organiseren.
Dit laatste punt strookt met wat zowel de bemiddelaars als de advocaten en de ouders al aanhaalden. Velen stellen voor om de verhoren van kinderen door professionals te laten realiseren. Ze verdedigen deze suggestie met het argument dat in deze omstandigheden de uitspraken van het kind in een veel beter aangepast kader dat veel minder indrukwekkend is voor het kind zullen worden beluisterd. De professional kan dan een onderscheid maken tussen de uitspraken van het kind en die van zijn ouders en een eventuele invloed wegwerken. Multidisciplinaire ontmoetingen We hadden het eerder ook al over onze indruk dat het concept van het belang van het kind voortdurend door iedereen wordt gebruikt waardoor het van alle zin wordt ontdaan. Tijdens de focus group werd voorgesteld om te kijken naar de manier waarop professionals en in het bijzonder de rechters werken met deze notie van het belang van het kind. Het zou niet zozeer gaan om het zoeken naar een definitie van deze notie maar iedereen, met zijn eigen legitimiteit, moest de kans krijgen om zijn eigen visie, zijn eigen belang uit te drukken. Voor het gerecht zou het proces dan democratisch zijn, waarbij elke visie op het belang van het kind het recht heeft genoemd te worden. De taak van de rechter bestaat er dan in te kiezen tussen de verschillende visies op het belang van het kind, waaronder die van de samenleving. De advocaat die dit voorstel lanceerde, geeft aan dat indien de rechter er een bijzondere visie op het belang van het kind op nahoudt, geen enkel debat meer mogelijk is in de rechtbank. Dan kan men alleen maar hopen een rechter te krijgen die dezelfde visie heeft op het belang van het kind. Zoals we zagen gebeurt het niet zelden dat de rechter, geleid door zijn persoonlijke waarden en ervaringen, een eigen, zeer specifieke visie heeft op het belang van het kind. Interprofessionele ontmoetingen, zoals eerder gesuggereerd, zouden ook een effect kunnen hebben op het beeld dat de rechters hebben van bepaalde concepten. De confrontatie van verschillende standpunten en de uitwisseling zouden bepaalde vooroordelen en vastgeroeste ideeën kunnen nuanceren. Nagenoeg alle rechters die wij ontmoetten, leken ervan overtuigd dat ze op de best mogelijke manier te werk gaan, dat ze aandacht besteden aan de meest relevante criteria. Ze hielden er echter bijna allemaal verschillende praktijken op na en leken weinig bereid daar over na te denken. Het lijkt ons dan ook nuttig dat dergelijke ontmoeten georganiseerd worden teneinde te komen tot een zekere uniformisering van de criteria die de rechter in aanmerking neemt. Het lijkt ons interessant mochten zij kunnen uitleggen wat hen ertoe aanzet belang te hechten aan specifieke elementen. Dat zou misschien bijdragen tot een zekere harmonisatie tussen de jurisprudenties en tot een afname van het fenomeen van “rechter per rechter” zoals door sommige wordt beschreven. Aanpassing van administratieve en schoolsystemen Het zou nuttig zijn mochten de scholen zich aanpassen aan de nieuwe gezinssituaties. De school zou bijvoorbeeld rekening moeten kunnen houden met de scheiding van de ouders door de informatie aan beiden door te geven. dat vergt natuurlijk een verhoging van de verzendings- en drukkosten. Dan moet besproken worden of de school dan wel de ouders daarvoor moeten instaan. De invoering van een residentiesysteem lijkt vrij interessant te zijn. Men zou zo rekening kunnen houden met het feit dat een ouder zijn kind de helft van de tijd huisvest ondanks het feit dat het niet bij hem gedomicilieerd is. De voordelen die daaruit zouden voortvloeien, moeten echter nog bekeken worden (sociale huisvesting, lening voor grote gezinnen, enz.). De kwestie van de kinderbijslag levert ook enkele problemen op die opgelost zouden moeten worden.
Er is ook betere informatie voor de ouders nodig wat betreft de mogelijkheid een duplicaat te verkrijgen van de SIS-kaart. Opstellen van een gids voor de ouders We hebben het al benadrukt: ouders kunnen soms moeilijk aan informatie raken. Het lijkt ons dan ook nuttig een soort gids van enkele pagina’s lang te verspreiden onder alle ouders die een echtscheidingsprocedure inzetten. Daarin moet duidelijke informatie komen over bemiddeling, de nieuwe wetgeving, de verschillende punten waarmee men rekening moet houden bij het opstellen van een overeenkomst (toelagen, uitzonderlijke kosten, fiscaliteit, enz.).
Bibliografie
Bibliografie Wetgeving
Werken
Artikelen
