onafhankelijk opinieblad over het milieu uitgave van vereniging milieudefensie jaargang 37 nr 12 dec 2008 prijs 3,60 Wi n t e r s p e c i a l

m i l i eudefensie magaz i n e onafhankelijk opinieblad over het milieu – uitgave van vereniging milieudefensie – jaargang 37– nr 12 – dec 2008 – prijs € 3,60

Wi n t e r s p e c i a l

Conflict

Willem Schinkel – Klimaat en internationaal conflict Dierenrechtenstrijd – Kunst in oude bunkers – Gorilla’s in Congo Proliferatie – Shockdoctrine

Milieudefensie Magazine nummer 12 december 2008.

6 Wi l l e m Schinkel

Milieudefensie Magazine is een uitgave van Vereniging Milieudefensie en verschijnt tien maal per jaar. Het blad wordt gemaakt op basis van een onafhankelijk redactiestatuut. De artikelen geven niet noodzakelijk het standpunt weer van de Vereniging Milieudefensie. Wie kopij wil inzenden, wordt verzocht vooraf contact op te nemen met de redactie. Overname van artikelen is mogelijk na overleg met de redactie. Milieudefensie wordt gedrukt op 100% kringlooppapier. redactieadres Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam, tel: 020-5507374, Fax: 020-5507310, e-mail: [email protected], www.milieudefensie.nl. Servicelijn (voor abonnementen, administratie en vragen): 020-6262620. Landelijk bureau Milieudefensie: tel: 020-5507300 redactie Joanne Alting, Freek Kallenberg, Annemarie Opmeer (hoofd) Vaste medewerkers: Vincent Bijlo, Jaap Dirkmaat, Koos Dijksterhuis, Wendy Koops, Ronella Bleijenburg, Liesbeth Sluiter, Michiel Bussink, Han van de Wiel. Redactieraad: Victor van den Belt, Laurens Berentsen, Kees van den Bosch, Govert Valkenburg, Hansje Kalt, John Verhoeven. Cartoon: Zak. Cover: HH/Oxford Scientific CollectionVormgeving: Ruparo (Joyce Limburg, Ivo Sikkema), Amsterdam Druk: Salland de Lange, Deventer Dit tijdschrift is gedrukt op Reviva Print abonnement Minimaal € 32,50 per jaar; u bent dan tevens lid van Milieudefensie. Opzeggingen dienen schriftelijk te worden opgegeven bij de Milieu defensie Servicelijn, Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. Opzeggen kan tot 1 november voor de eerste helft van het kalenderjaar en tot 1 mei voor de tweede helft van het kalenderjaar. Los verkrijgbaar bij Athenaeum Nieuwscentrum, Spui 14-16, Amsterdam en Selexyz Donner, Lijnbaan 150, Rotterdam. Losse nummers kosten € 3,60 advertenties Tarieven en opgave via Adviesbureau Cadex, Tuin 12, 4307 CH Oosterland (Zld), tel. 0111-643307 / fax 0111-644084, [email protected]

Socioloog Willem Schinkel over het conflict tussen ‘links’ en ‘rechts’, schattige dieren, woordvoerderschap en veiligheid.

1 2 D i e r e n r e c h t e n s t r i j d Anti-dierproevenactivisten van Stop Huntingdon Animal Cruelty protesteren ook in Nederland. Hoezeer zoeken zij het conflict?

1 4 K l i m a at e n conflict Volgens sommigen zal klimaatverandering oorlogen en vluchtelingen veroorzaken, maar er wordt ook genuanceerd.

milieudefensie magazine 12 – 2008

De lieve vrede

24 Gorilla’s in Congo Natuurpark Virunga in Congo zucht onder langslepende conflicten en stromen vluchtelingen. Zeldzame berggorilla’s zitten er middenin.

Ve r d e r : 4 Berichten 11 Column Bijlo 2 0 C o n s u m e n t, r e c e p t 2 5 C o l u m n D i r k m a at 2 7 B r i e v e n , r e g e l a dv e rt e n t i e s 30 Media 3 1 P u b l i c at i e s 3 4 O p r o e p e n e n ag e n da

Meer conflict: 1 0 S u b s i d i e s t o p m i l i e u f e d e r at i e s 1 1 G r o o t p r o t e s t k e r n t r a n s p o rt e n 1 8 Ku n s t : b e e l d e n , b u n k e r s e n d u i n e n 2 8 O p i n i e : k l i m a at v e r a n d e r i n g e n p r o l i f e r at i e 3 1 R e c e n s i e : Vo l k e rt va n d e r G . 3 3 D e S h o c k d o c t r i n e , Nao m i K l e i n 3 5 H a rt e n Z i e l : E l i s e L e i j t e n t e g e n k e r n wa p e n s


Amerikanen zweren erbij, het dragen van vuurwapens. Dat moeten ze zelf weten, maar ik zou het ze afraden. De kans op doden bij een conflict met vuurwapens blijkt een stuk groter dan zonder. Het middel ondersteunt hier duidelijk niet het doel, zogezegd. Want blijven leven, daar ging het toch om? Ook al lijkt dit logisch, iets als de Koude Oorlog toont dat mensen doel en middel vaker verwarren. Zo neigen zij bijvoorbeeld tot dreiggedrag met nucleair speelgoed (p28) waarmee niemand, ook zijzelf niet, werkelijk wil spelen. Ook zijn er, in toenemende mate, grondstoffenconflicten (p14) zoals over olie onder de Noordpool of wie er welk stuk zee mag leegvissen. Wie er ook wint, de vissen gaan op. Voor de Congolese grondstoffenoorlog (p24) legden de laatste berggorilla’s al bijna het loodje. Maar waar gaat het eigenlijk helemaal om? Niet om iets dat gebaat is bij ‘winnen’. Met dit in het achterhoofd is het tragisch om te zien hoe men zich laat meeslepen in het eeuwige conflict van mens versus natuur. De aarde kan inderdaad een onherbergzame, vijandige

commentaar plek zijn voor mensen. Zou dit de drijfveer zijn geweest achter onze drang tot natuurbeheersing? Hoe het ook zij, voor dit ‘conflict’ hebben we een wapenarsenaal ontwikkeld als ware het een tweede, traag escalerende Koude Oorlog: uitdijende kunstmatige leefplekken, gigantische industriële complexen, wereldomspannende transportlijnen en machines voor grootschalige aanpassing van het aardoppervlak. Al strijdend slopen we ons eigen huis. Opnieuw is het de vraag wie of wat er gebaat is bij ‘winnen’ van deze wedloop. Want welke kant de topzware weegschaal uiteindelijk op kiept, die schuivende lading komt toch onze kant op. De oplossing lijkt me: conflict. Rampscenario’s als bovenstaande voorkom je, mijns inziens, namelijk niet door onenigheid onder het tapijt te schuiven. Dat resulteert in halfzachte compromissen die weerspiegelen wie er het grootste wapenarsenaal heeft, in plaats van wie er nu werkelijk een punt heeft. Degene met het meeste speelgoed bepaalt dan de snelheid waarmee we collectief de afgrond inglijden. Dat schiet niet op. Activisten ondermijnen vaak de efficiëntie van het systeem, soms op ongeoorloofde manier. Maar dierenrechtenactivisten (p12) of milieuorganisaties (p10) criminaliseren zonder te kijken of ze een punt hebben, is symptoombestrijding. Natuurlijk kan er onenigheid zijn over actiemiddelen. Maar enkel daarover ruziën, vermijdt de vraag naar doelen, de vraag of het systeem naast efficiënt wel effectief is. Ofwel, gaan we niet heel efficiënt de verkeerde kant op? De enige oplossing lijkt, uiteindelijk, een soort vredesverdrag ten opzichte van de natuur: wij doen een boel van onze rommel weg, dan wordt het vanzelf minder waarschijnlijk dat de aarde ons iets aandoet. Winnen door niet per se te willen winnen, dus. Eigenlijk heel zen. En, ook heel tegenstrijdig: dat bereiken we niet door per se de lieve vrede te willen bewaren. Annemarie Opmeer

Soja in Kralingse Bos

Foute auto-advertenties

Milieudefensie daagt Mitsubishi voor de rechter omdat zij stelselmatig de reclameregels voor auto-advertenties overtreedt. In auto-advertenties moet de CO₂-uitstoot en het brandstofverbruik duidelijk leesbaar worden vermeld. Niet in de kleine lettertjes onderaan, maar duidelijk leesbaar, goed begrijpelijk en niet minder opvallend dan het hoofdbestanddeel van de reclame. Tot voor kort waren vrijwel alle advertenties voor auto’s strijdig met de Nederlandse en Europese regels. De afgelopen maanden heeft Milieudefensie auto-importeurs en fabrikanten aangeschreven en verzocht hun beleid aan te passen. Tegen Volkswagen dreigde Milieudefensie met een rechtszaak en een gevelreclame van Ford werd door actievoerders voorzien van een energielabel. Volkswagen en Ford hebben inmiddels beloofd het voortaan beter te doen. Mitsubishi heeft sinds de sommatie van Milieudefensie

helemaal niets veranderd en daarom vraagt de milieuorganisatie de rechtbank om een uitspraak. Begin december besloot de Europese Unie autofabrikanten, op nadrukkelijk verzoek van met name de Duitse autolobby, overigens langer de tijd te geven auto’s te maken die minder CO2 uitstoten. In plaats van tot 2012 krijgen ze tot 2015 de tijd om ervoor te zorgen dat nieuwe auto’s gemiddeld nog maar 130 gram CO2 uitstoten.

ZAK

Een groep van 43 eilandstaatjes heeft op de Klimaattop in het Poolse Poznan ingrijpende maatregelen geëist tegen de effecten van de veronderstelde opwarming van de aarde. Ze eisen dat de geïndustrialiseerde landen de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 40 procent hebben teruggebracht ten opzichte van 1990 en meer dan 95 procent in 2050. Zij vrezen dat hun eilanden anders over enkele jaren gedeeltelijk of volledig onder water zullen verdwijnen. De kersverse president van de Maldiven, Mohamed Nasheed, heeft weinig vertrouwen in een goede afloop en is alvast op zoek naar een nieuw land. De Maldiven bestaan uit 1200 eilandjes en atollen in de Indische Oceaan ten zuidwesten van India, die nooit veel meer dan een meter boven de zee uitsteken. Nasheed vreest dat door de zeespiegelstijging de 300 duizend Maldiviërs zich mogelijk elders moeten vestigen. Om te voorkomen dat zij jarenlang als klimaatvluchtelingen in tentenkampen moeten leven, wil de president een deel van de inkomsten uit het toerisme gebruiken om een nieuw thuisland te kunnen kopen. Nasheed denkt aan land in India of Sri Lanka, maar Australië is ook een optie.

de problemen opzadelen die daarmee gemoeid zijn.” Nederland is de grootste Europese importeur van soja, dat vooral gebruikt wordt als veevoer en voor biobrandstof. De totale Europese import van soja uit Brazilië is goed voor 6,8 miljoen hectare aan plantages, vaak aangelegd op grond waar eerst regenwoud stond. De toenemende vraag naar biobrandstoffen verergert de situatie in hoog tempo. Milieudefensie roept het kabinet daarom op een eind te maken aan de bijmengverplichting en te stoppen met het gebruik van foute biobrandstoffen als soja.

B r e n da P o pp i n k

Eilanden bedreigd

Het Kralingse Bos in Rotterdam moet plaats maken voor de aanleg van een honderd hectaren tellende sojaplantage. De Braziliaanse mensenrechtenorganisatie Terra de Direitos en Milieudefensie hebben hiervoor een kapvergunning aangevraagd. “Hiermee willen we laten zien wat de dagelijkse praktijk in Brazilië is”, zegt campagneleider Anne van Schaik van Milieudefensie. “Daar wordt dagelijks op grote schaal tropisch bos gekapt om plaats te maken voor sojaplantages. Als wij ongebreideld soja willen gebruiken, moeten we dat maar in eigen land verbouwen, zodat we andere landen niet met


Groene Zeepbel W FA / R o g e r va n d e r K r a a n

Energie-leverancier E.ON heeft de Groene Zeepbel gewonnen voor de beste greenwash-campagne. Greenwashing is het voeren van reclamecampagnes waarin een bedrijf claimt ‘groen’ te zijn, terwijl dat niet blijkt uit de bedrijfsvoering. Nu duurzaam in brede publieke belangstelling staat, spelen bedrijven graag in hun publiciteit in op deze trend. Helaas leidt dat niet altijd tot wijzigingen in hun bedrijfsvoering of productieproces. Het studentennetwerk voor een duurzame toekomst Morgen, wil deze trend met de Groene Zeepbel award aan de kaak stellen. Genomineerd waren de Daihatsu- actieweken, het ik-kies-bewustlogo, Fly green & cheap van cheaptickets, Real Energy van Shell en de campagne voor de nieuwe kolencentrale van E.ON. De energieleverancier won overtuigend met 49 procent van de stemmen, vanwege de door haar aangekondigde bouw van een tweede ‘schone’ kolencentrale op de Maasvlakte.

Milieuvergunning Nuon vernietigd Een eerder verleende milieuvergunning aan Nuon voor de bouw van een elektriciteitsbedrijf in de Eemshaven is door de Raad van State vernietigd. Greenpeace, de Stichting Natuur en Milieu en een aantal inwoners van de gemeente Eemsmond waren naar de Raad gestapt omdat de centrale de natuur in het gebied zou aantasten. Bovendien zou het onderzoek naar de gevolgen voor het milieu ernstig zijn tekortgeschoten. Ook de uitstoot van onder meer zwaveldioxide, dioxines, zware metalen en fluoride zou in de ogen van de partijen te hoog worden. De bewoners vreesden voor geluids- en lichthinder. De Raad van State heeft vier van de bezwaren gegrond verklaard. Nuon mag voorlopig niet verder bouwen aan zijn centrale in de Eemshaven. Tegen andere nieuwe kolencentrales, zoals die van E.ON op de Maasvlakte, lopen vergelijkbare zaken die tot bouwstops kunnen leiden.

Heksen slachtoffer klimaatverandering De klimaatverandering kan wel eens slecht uitpakken voor heksen. In het binnenland van Tanzania zijn moorden op oude vrouwen, die worden beschuldigd van hekserij, een veel voorkomend fenomeen. En als Tanzania last heeft van langdurige droogte of extreme neerslag, verdubbelt het aantal heksenmoorden, volgens onderzoek van Edward Miguel, econoom aan de Universiteit van Californië. Hij verwacht dat een toename van droogten ten gevolge van klimaatverandering zal leiden tot een toename van executies van oudere vrouwen, in Tanzania en

andere arme Afrikaanse landen waar dergelijke praktijken zich voordoen. Volgens Emily Oster, een econoom van de Universiteit van Chicago, is er ook bewijs dat de vroegere Europese heksenverbrandingen verband stonden met variaties in het klimaat en de misoogsten die daar het gevolg van waren. Daarvoor zocht men dan een zondebok. Oster onderzocht historische processen tegen heksen en gegevens van het weer in WestEuropa uit de periode van 1520 tot 1770, en vond een hechte correlatie: kouder weer leidde tot sterkere heksenvervolging.


Duurzame palmolie Levensmiddelengigant Unilever, jaarlijks goed voor het gebruik van 1,5 miljoen ton palmolie, wil in 2015 geheel overstappen naar duurzame palmolie. Een nobel en noodzakelijk streven, want voor de productie van palmolie worden nog steeds grote stukken oerwoud gekapt. Dier, mens en klimaat worden bedreigd, zo blijkt uit een recent verschenen rapport over de palmoliewinning in Maleisië van Milieudefensie en haar internationale koepelorganisatie Friends of the Earth International. Helaas is de eerste 500 ton gecertificeerde ‘duurzame’ palmolie die begin november feestelijk de Rotterdamse haven invoer, minder duurzaam dan wordt beweerd. De olie is afkomstig van een plantage in Maleisië die gecertificeerd is door de Ronde Tafel voor Duurzame Palmolie (RSPO). Dit is een samenwerkingsverband van fabrikanten, afnemers als Unilever en ngo’s als het WNF en OxfamNovib. Om voor een duurzaamheidscertificaat in aanmerking te komen mag een bedrijf geen bossen met veel bijzondere planten en dieren meer kappen, mogen er geen landconflicten zijn en moet een aantal sociale rechten van werknemers worden gegarandeerd. De plantage in Maleisië voldoet aan deze eisen, maar de eigenaar van de plantage, het Deense bedrijf United Plantations kapte volgens Greenpeace onlangs nog een leefgebied van bedreigde oerang-oetans in Centraal-Kalimantan en

het is in Indonesië in conflict verwikkeld met de lokale bevolking over landgebruik. Een bedrijf kan alleen aan een duurzaamheidscertificaat komen als het aan de voorwaarde voldoet dat alle handelingen van het bedrijf - dus ook die in Indonesië - aan basale duurzaamheidseisen voldoen. Het Deense bedrijf voldoet daar niet aan en dus is de palmolie volgens Greenpeace niet duurzaam. Volgens het WNF echter, moeten bedrijven die voor een plantage een certificaat krijgen een tijdpad aangeven met scherpe deadlines om ook de rest van haar bezit in andere gebieden en landen te vergroenen. Zo niet dan vervalt het duurzaamheidspredicaat. Het RSPO stelt dat dit jaar vier procent van het palmolie-areaal is gecertificeerd. Volgend jaar voorziet men een verdubbeling. De vraag is echter of de eisen die de RSPO stelt, wel voldoende zijn om ontbossing en klimaatverandering tegen te gaan. Zo wordt bijvoorbeeld de kap van de koolstofrijke veenbossen niet tegengehouden. Vooral door het platbranden en verwoesten van deze bossen staat Indonesië wereldwijd op de derde plaats qua broeikasgasuitstoot. Ook vindt toetsing van de plantages pas achteraf plaats. Vaak heeft de ontbossing dan al plaatsgevonden. Mede om deze reden is een certificaat in Maleisië gemakkelijk te verkrijgen: daar zijn de regenwouden heel lang geleden al grotendeels verdwenen. Freek Kallenberg

Veiligheid mobiliseert 6


h h / j o o S t va n d e n B r o e k

Wi l l e m S c h i n K e l

Socioloog Willem Schinkel over criminalisering van de milieubeweging, retoriek, arrogantie en veiligheid. “‘Links’ is een label dat je niet wilt hebben.” Annemarie Opmeer

D

e Rotterdamse socioloog Willem Schinkel is net over de dertig, cum laude gepromoveerd op een proefschrift over geweld en een verfrissend denker. Geen wonder dat hij enkele maanden terug bij Zomergasten van de VPRO zat om uiteen te zetten hoe hij dacht over geweld, integratie en de samenleving. Een van zijn conclusies over geweld was dat het soms ook kan gaan om de kick van het geweld zelf, gewoon omdat het lekker is, dus. “Ik wil ontwrichtend denken”, stelt hij in zijn boek Denken in een tijd van sociale hypochondrie. In dit vuistdikke boek - en de dunnere variant De gedroomde samenleving analyseert hij hoe de huidige samenleving zichzelf overmatig onderzoekt op allerlei ‘kwalen’, vooral integratieproblemen. Dat blijft men doen, zo zegt Schinkel, omdat dat de aandacht afleidt van hoe onmogelijk ons ideale beeld van de samenleving is: een eeuwiglevend en hypergezond lichaam waar alles wat ‘ziek’, crimineel of ongewenst is buiten valt. Fictie. Schadelijke fictie, vindt Schinkel. Zowel links als rechts, en zelfs zijn medesociologen, verwijt hij mee te gaan in denken en spreken over ‘integratie’ dat niets oplost, maar juist de uitsluiting van groepen versterkt. Hij pleit serieus voor afschaffen van het integratiebeleid. Schinkel’s werk spitst zich toe op integratie, maar zijn maatschappijanalyse zegt ook genoeg over de problemen die de milieubeweging ontmoet in het huidige vijandige politieke klimaat. Een gesprek over ‘links’ als veroordelingsterm, veiligheid en klimaatverandering, terrorisme en milieuactivisme, woordvoerderschap en arrogantie. In navolging van de ophef over activisme in de jaren ’80 en het aftreden van Wijnand Duyvendak, worden milieuactivisten op dit moment gecriminaliseerd. Waarom? “Je zou willen zeggen: omdat men niet wil toegeven dat die lui gelijk hadden, maar dat is te makkelijk. Ik denk dat er milieudefensie magazine 12 – 2008

grote belangen spelen. Hoe urgenter milieukwesties worden, hoe groter de macht van milieuorganisaties dreigt te worden. Dan moet er meer rekening mee gehouden worden, maar dan moeten ze ook zwarter gemaakt worden. Ergens is dit dus een goed teken. Hoge bomen vangen veel wind. Ik zie protestbewegingen als vormen waarmee de maatschappij zichzelf bekritiseert en stuurcapaciteit paraat houdt. Dat is heel zinnig. Algemeen gesproken is de milieubeweging slachtoffer van iets dat je al een tijdje op allerlei politieke terreinen ziet gebeuren. Milieu wordt gezien als een ‘linkse’ kwestie en ‘links’ is een scheldwoord geworden. Het heeft veel meer connotaties dan ‘rechts’, wordt vaker genoemd en fungeert dus sterker als label. Dit heeft z’n voorloper in jaren ’80, in de kritiek van ‘rechts’ op het idee van de maakbare samenleving. Maakbaarheid werd ineens gezien als ‘leuke dingen voor linkse mensen’. Terwijl de liberalen daar gedurende de twintigste eeuw rustig aan meewerkten, de christendemocraten ook. Pas op het moment dat het idee van maakbaarheid minder sterk werd - toen men bijvoorbeeld niet meer praatte over opvoedingskampen, maar juist over het veranderen van de kapitalistische samenleving - trok ‘rechts’ het niet meer. Toen werd het ineens gezien als betutteling van de burger.” Net gestopte rokers zijn het ergst? “Dat zou je kunnen zeggen, maar het is ook strategisch. Betutteling van de burger - in essentie iets anti-liberaals - hebben we nu opnieuw, alleen bij bepaalde burgers, zoals allochtonen. Een voorbeeld van dit selectieve denken is het rapport van de commissie Dijsselbloem over onderwijsvernieuwing. Dat rapport is een soort biecht. Maar de drijfveer achter die onderwijsvernieuwing is natuurlijk niet alleen de PvdA geweest. Integratie en de multiculturele samenleving is nog zo’n voorbeeld. De veronderstelling is nu: we hadden ooit een multicultureel beleid en we zijn nu, wat ik dan noem, multicultu-

realisten geworden: we zien de werkelijkheid voor wat ie is. En dat eerdere multicuralisme, dat was een tijd van pappen en nathouden, van politiek correctheid, van dingen niet bij de naam noemen. En zo komt alles wat mis is met integratie op het bordje van ‘links’. En dat is heel raar, omdat links nooit echt aan de macht is geweest. Hooguit de PvdA.” Er zijn toch veel mensen die ageren tegen die zienswijze. Waarom wordt dat zo slecht gehoord? “Dat komt omdat ‘rechts’ meer aansluit bij de common sense. Ze hebben namelijk een populistische draai gemaakt. Met Fortuyn is dat sterk aangezet en ook andere partijen zoals de VVD en het CDA zijn populistisch gaan spreken. Dat is een voortdurende, zich versterkende retoriek. De Fortuynrevolutie is vooral een retorische revolutie geweest, van ‘dingen bij de naam noemen’. Maar men voerde alleen een ánder taalgebruik in. ‘Rechts’ drukt nu sterk een stempel op de perceptie van wat er gebeurt. Dat zie je recent bij hoe VVD-Kamerlid Laetitia Griffith sprak over ongeregeldheden in Gouda.

Het slimste dat GroenLinks kan doen is Duyvendak op de lijst zetten Dat is meteen ‘straatterreur’. En in een post-11-septembertijdperk is alles wat je terreur noemt besmet met allerlei foute connotaties. Je kunt zo ook bepaalde milieugroeperingen als terroristen aanmerken en het gebeurt ook bij bepaalde uitingen van de Islam. Op allerlei cruciale terreinen die met ‘links’ te maken hebben voer je een taalgebruik in waarin terreur een centraal begrip is. ‘Links’ dreigt dus een zogenaamde ‘a-priori negatieve’ te worden, een veroordelingsterm. Vergaarbak van alles wat je niet wilt zijn. Een label om verouderd denken mee aan te duiden. Welke kwestie het ook is – integratie, milieu - het wordt besmet zodra je het een zaak noemt van ‘links’. En alles wat ne

Sommige linkse bewegingen hebben een soort gelijkhebberigheid. gatief is, wordt vervolgens weer geassocieerd met ‘links’. Zo ontstaat een a-historische visie op dingen, zoals op acties uit de jaren ’80 die ineens volgens de normen van nu geanalyseerd worden. De zeventiende eeuw wordt als kenmerkend voor onze geschiedenis gezien, terwijl je niet wilt weten welke normen en waarden men toen had. Dat is meten met twee maten.” Heeft politiek links een zinnige reactie op die veroordeling? “Je ziet beweging op links. GroenLinks probeert zich het wezen van de VVD toe te eigenen door te zeggen: wij zijn liberaal. De strategie van de PvdA is: meegaan in het harde taalgebruik, polariserend spreken en willens en wetens biechten op allerlei gebieden. De SP ontwikkelt een populistische vorm van nieuwe politiek op links. Ik denk dat de strategie van de PvdA absoluut verkeerd is. De SP kan nog met een zeker opgeheven hoofd over ‘links’ spreken en daar nog echt iets anders mee bedoelen. Ze worden gezien als dicht bij de mensen. Dat creëert een afstand van de PvdA en ook van GroenLinks die als een elitepartij gezien kan worden. De SP is tot nu toe de enige die hier een beetje zonder kleerscheuren uit komt. Dus dat is helemaal geen gekke aanpassingsstrategie, zou je kunnen zeggen.” Zou de milieubeweging zich minder met politiek links moeten verbinden? “Het lijkt me onvermijdelijk dat je een relatie met je welgezinde politieke partijen ontwikkelt. Maar dat milieuclubs zeggen ‘laat mij maar lekker links zijn’, bij wijze van spreken, vind ik in die zin problematisch, dat je het liefst duidelijk zou willen maken: onze boodschap is universeel, want dit is een probleem dat ons allemaal aangaat. Het is in ieder geval zaak ook aan te sluiten bij ‘rechts’ en daarnaast bij

het dagelijks leven van mensen. Je teveel met ‘links’ associëren, zeker in deze tijd, is niet opportuun. Het is een label dat je niet wilt hebben. Een partij als GroenLinks moet dat overigens juist wel willen hebben. De niche die op hen stemt moet hen weten te vinden. Voor hen is het juist heel belangrijk dat linkse en dat dwarse te benadrukken. Het slimste dat GroenLinks straks kan doen is Wijnand Duyvendak op de lijst zetten.” Kwesties rond integratie of economie worden voortdurend als urgent gepresenteerd, maar urgente milieuproblemen worden niet zo opgepikt. Waarom? “Wat uitmaakt is dat milieu gaat om een onderscheid tussen de samenleving en de omgeving, niet om een onderscheid binnen de samenleving. Mensen worden veel sterker gemobiliseerd door polariserende tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen. Het feit dat milieuproblematiek ons allemaal betreft, maakt het politiek gezien veel minder interessant. Je zou het andersom verwachten, maar dat is toch niet zo. Het sluit namelijk niet aan bij wat mensen broodnodig hebben: die sociale definitie van wie zij zijn en waar zij bij horen, die tot stand komt via de uitsluiting van anderen. Een algehele loyaliteit aan iedereen is dus veel moeilijker te bereiken. Met je vijanden werk je alleen samen als het water echt aan de lippen staat – dat is dus wel erg letterlijk in dit geval.” Wat is het verschil dat ervoor zorgt dat milieu niets mag kosten, maar voor economische groei wel heel veel opzij gezet kan worden? “Daar voor worden mensen bang gemaakt.” Dat doet de milieubeweging in feite ook. “Maar dat blijft abstract. Als je om je heen ziet dat mensen ontslagen worden, of je leest het dagelijks in de krant, dat voelt toch rottig. Ik denk dat er wel een groeiend urgentiebesef is met betrekking tot het milieu, ook in de politiek. Maar de directe belangen die gemoeid zijn met economische groei, ook van de zittende klasse, degenen die alle machtsposities bezetten, zijn te groot. Die denken toch gewoon ‘na ons de zondvloed’. Er zijn overigens ook politieke meningsverschillen over milieu. Die gaan vooral over de kosten. ‘Rechts’ ziet meer in technologische oplossingen en vindt milieu een middel tot economische groei.

Zo moest het Groene Hart van het vorige kabinet een soort park worden, omdat het prettig zakendoen was als er veel groen was. ‘Links’ ziet dat allemaal als pappen en nathouden en ziet milieu als doel. Maar langetermijndenken is in een democratie erg moeilijk. Wie maatregelen neemt die veel kosten, wordt daarop over vier jaar afgerekend. Aan de andere kant zijn niet-democratieën tot nu toe vaak erg vervuilende landen. Het milieu gaat ons pas allemaal binden op het moment dat wij direct, allemaal, de dreiging zien. Dat er geen poolijs meer ligt op de Noordpool, daar nemen we kennis van als een soort wetenschappelijke curiositeit, maar ik ben nooit op de Noordpool geweest, en jij ook niet, en who cares dat er geen ijs ligt. Maar als het hier over de dijken heen komt, dan denken we allemaal ineens: o jee! Ja, dat is allemaal niet rationeel natuurlijk, maar de maatschappij is geen rationeel systeem.” Klimaatverandering wordt, in navolging van terrorisme, door de EU gezien als een veiligheidkwestie, waarvoor het defensiebudget omhoog moet. Wat vind je daarvan? “Veiligheid is een term die heel veel kan mobiliseren, dus ik vind die connectie heel slim. Er zit ook wel wat in. Mi-

Met je vijanden werk je pas samen als het water je aan de lippen staat. lieu is een armoede-issue. En verdelingskwesties, die zijn licht ontvlambaar. Het is alleen wrang om te zien dat defensie blijkbaar de belangrijkste taak is die men voor zich ziet. Maar Europa heeft er geen belang bij om iets te doen aan verdelingskwesties. Het excuus is vaak: in een geglobaliseerde wereld helpt in je eentje maatregelen nemen niet. Terwijl dat op het vlak van economie voortdurend gebeurt. Van economie gaat echter een soort concrete, logische dwang uit. Op het gebied van milieu is dat nog steeds niet het geval. milieudefensie magazine 12 – 2008

Veiligheid is bovendien geen linkse kwestie. De milieubeweging wordt gezien als doemdenkers en lui die mensen bang maken, terwijl de manier waarop nu alles voor ‘veiligheid’ moet wijken ook permanente terrorisering van de bevolking is. Toch zien mensen dat niet zo. Zeker niet als veiligheid in verband gebracht wordt met bepaalde minderheidsgroepen. Het geeft mensen een onveilig gevoel, misschien, maar het geeft ze ook een comfortabel kader om die onveiligheid, die je voelt in de moderne maatschappij vol onzekerheid, heel concreet te interpreteren.”

niet met teveel arrogantie gebracht moet worden, want die neiging is er natuurlijk wel. Een kenmerk van sommige linkse bewegingen is een soort gelijkhebberigheid. Dat is omdat het om morele kwesties gaat, om principes. Dan ga je geen compromis sluiten. Dat is het soort sociologie waar ik me mee bezig heb gehouden. Maar of je daar wat aan hebt, tja, het problematiseert je positie vooral. Dat is op zich ook goed. Het kan verklaren waarom je niet serieus genomen kan worden, terwijl je echt het idee hebt dat de feiten niet te ontkennen

zijn. Al Gore brengt het ook zo: dit zijn de feiten, dus dat spreekt voor zich. En wat blijkt, het spreekt niet voor zich. Men gelooft het niet. En dan zijn we helemaal verbaasd. Ja, hèhè, het wordt gewoon gezien als één particuliere visie, en niet als de objectieve kijk op de zaak.” n

Waarom overschrijdt het thema dierenrechten wel politieke grenzen van links en rechts? “Wilders en de zijnen vinden slechts alles wat aaibaar is het beschermen waard. Voor Marianne Thieme gaat het echt om dierenrechten, maar aan de rechterkant gaat het om rechten van honden en katten en paarden die in de wei staan en niet verkracht mogen worden. Schattige dieren zijn onschadelijk. Dieren zijn lief, toch? Natuurlijk wil je die beschermen! Maar voer geen fundamentele discussie over de bio-industrie, gerelateerd aan het hele milieu. Het gevaar is namelijk, dat je het dagelijks leven van mensen overhoop gooit. Dat is telkens het punt, ook met milieu: sluit je aan bij de vanzelfsprekende ervaring van mensen, of zet je die op z’n kop? Dat laatste is politiek gezien heel moeilijk. Je wordt dan gezien als irreëel, omdat hun realiteit zoals zij die gewend zijn te zien niet door kan gaan. Maar mensen hebben geen idee wat reëel of ireëel is.”


V i v i a n e S a ss e n

Is er sociologie die de milieubeweging goed zou kunnen gebruiken? “Ja zeker. Er was aan deze universiteit, Erasmus Universiteit Rotterdam, ooit een vak milieusociologie, maar dat is afgeschaft. Milieukunde is – gek genoeg – minder populair dan het ooit was. Maar er is milieusociologie en allerlei andere nuttige sociologie, bijvoorbeeld met betrekking tot maatschappelijke acceptatie van alternatieve energiebronnen. Heel belangrijk voor de milieubeweging. Er is ook fundamentelere sociologie die zich, bijvoorbeeld, afvraagt: wie geeft de milieubeweging het recht om te claimen dat zij echt de authentieke woordvoerder van het milieu is? Ik zou overigens zeggen dat dat woordvoerderschap vooral

Milieufederaties gekort In politiek Den Haag stellen VVD en CDA de subsidies aan milieuorganisaties ter discussie. In enkele provincies wordt de subsidiekraan nu al langzaam dichtgedraaid. Freek Kallenberg “De wind waait momenteel uit het oosten en die is koud en hard”, zegt Jan van Rijen, directeur van de Brabantse Milieufederatie (BMF). “De subsidie van de milieufederatie wordt in NoordBrabant elke vier jaar wel ter discussie gesteld, maar meestal waait de wind wel over. Deze keer is er een kans dat het wel gevolgen krijgt.” Van Rijen’s zorg is niet ongegrond. In Friesland en Flevoland zijn de milieufederaties al gekort op hun structurele subsidie. In Zeeland hebben de kleine christelijke partijen gevraagd om een subsidiestop voor de Zeeuwse Milieufederatie omdat zij de mosselsector om zeep zou helpen. In Gelderland wil de VVD-fractie de geldkraan dichtdraaien, ondanks dat bij een door de partij zelf gehouden internetpeiling driekwart van de stemmers de subsidie voor de Gelderse Milieufederatie (GMF) wil behouden. Bij een soortgelijke peiling door de Provincie Limburg stemde ruim 80 procent voor het behoud van de subsidie aan milieuclubs. Toch kondigde gedeputeerde Ger Driessen (CDA) aan dat hij de voorwaarden voor hen gaat aanscherpen.

Juridisch

Grootste ergernis voor de liberalen en christendemocraten zijn de juridische

10

procedures die milieuorganisaties starten tegen democratisch genomen besluiten. Op initiatief van de VVD stemde het Brabantse parlement daarom onlangs in met een motie die bepaalt dat de BMF haar subsidie kwijtraakt als ze procedures start tegen plannen waar ze eerder mee instemde. “Een motie met een zeer beperkt effect”, zegt Van Rijen, “want we procederen inmiddels niet meer tegen plannen waar we eerder mee instemden. Aanvankelijk stond er in de motie dat we nooit meer mogen procederen, maar dit is op aandringen van de CDA afgezwakt.” Ernstiger voor de BMF is dat extra subsidieverzoeken door toedoen van de VVD wel zijn afgewezen. Van Rijen: “Naast de structurele subsidie vragen we subsidie voor speciale projecten. Zo zijn we op uitnodiging van de provincie gevraagd mee te denken en praten over het opstellen van een beheersplan voor Natura 2000 gebieden, de Kaderrichtlijn Water en het uitwerken van de de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening in een structuurvisie. Dat doen we graag, maar dat kost wel veel extra tijd. Omdat ik mezelf en m’n medewerkers wil beschermen heb ik aangekondigd dat we ons terugtrekken uit

het overleg van een aantal Natura-2000 gebieden.”

Speelveld

Naast ergernis over juridische procedures vinden de liberalen dat milieu en duurzaamheid inmiddels voldoende verankerd zijn in het bewustzijn van mensen, ondernemers en politiek. “Ze spelen een volwaardige rol in de afwegingen die alle Gelderse politieke partijen maken”, schrijft VVD-statenlid Marianne Schuurmans op haar weblog. “De GMF kan vinden dat zij door moet gaan om deze belangen te behartigen, maar dan moet zij op zoek gaan naar private financiers.” “Milieugedeputeerde Onno Hoes (VVD) beweert hetzelfde”, zegt Van Rijen. “Hij vindt dat we ons daarom moeten neerleggen bij de besluiten die de provincie neemt. Buiten dat dit onzin is, leven we in een democratie en daarin kan iedereen naar de rechter stappen. Wij dus ook.” Hoewel? Misschien nog wel zorgwekkender noemt Van Rijen de trend van de Raad van State om bepaalde groepen niet ontvankelijk te verklaren omdat ze niet belanghebbend zouden zijn “Naast het financiële speelveld wordt zo ook nog eens het juridische speelveld verkleind. Het milieu is het kind van de rekening.”

Atoom Antikernenergieprotesten zijn nog springlevend. Het kernafvaltransport van La Haye naar Gorleben in november was het grootste protest in jaren. Freek Kallenberg Begin november probeerden ruim 15 duizend mensen het transport van 123 ton kernafval uit de opwerkingsfabriek in het Franse La Hague naar het Duitse Gorleben te verhinderen. Hiermee was het grootste aantal demonstranten sinds 2001 op de been, in de dertigjarige geschiedenis van de protesten tegen dit Castortransport. De autoriteiten lieten het hier niet bij zitten en zetten 16 duizend agenten in. Toch konden deze


Reageren op de plannen van Prinsjesdag is als Mijn milieujaar vanouds Eendilemma samenvatting vannatuurgoede werken, uitgevoerd door de heer een voor Vincent Bijlo in het jaar 2008 na Christus. en milieuorganisaties. Is het glas half vol of half Geachte lezer, 1. Mijn vrouw ik zijn in dilemma januari vanofdit hetjaar glasophalfvol vakantie ofgeweest leeg? Eenenoverzicht. naar Amerika, klimaatneutraal halfleeg uiteraard. is. Te veel Dat werkt enthousizo. Men heeft H a n vadat n d e Wi l voor de uitgerekend heenen eweervliegen asme naar kabinetsplannen Amerika net zoveel energie kost als je gedurende is not eendone, jaar nodig al te hebt veel om kritiek te koken. Sinds eder wijjaar terug rond zijnPrinsjesuit Amerika betekent halen datwij zealleen niet langer nog maar Chinees, dagteworstelen voet, dat isnatuurklimaatneutraal. serieuze en Hetmilieuorganisaties komt intussen onzemet neus gesprekshet en oren uit, maar wij houden ons staande partners met zijn. het besef dat we het doen voor De meeste de goede zaak. Volgend jaar willen we kiezen op vakantie voor naar China. Ik bereid me nu dealgulden voor op een heel jaar lang Amerikaans middenweg: fastfoodeten, ook niet leuk, maar het er is zitten voor het milieu, dus goed. beslist aardige 2. Gedurende de hele zomerelementen van 2008 in

protest herleeft niet voorkomen dat het transport grote vertraging opliep. De trein met het kernafval moest aan de Franse kant van de grens tussen Frankrijk en Duitsland twaalf uur stilstaan, nadat drie milieuactivisten zich aan de rails hadden vastgeketend. Ook in het grensstadje Berg ketenden een man en een vrouw zich aan het spoor vast, wat voor nog enkele uren vertraging zorgde. In Duitsland demonstreerden de volgende dag bijna 15 duizend mensen in Gorleben tegen het atoomtransport. Honderden milieuactivisten blokkeerden de 50 kilometer lange spoorverbinding Lüneburg-Dannenbergte in het noorden van Duitsland. Daarbij werden barricades in brand gestoken. Toen de containers met radioactief afval eindelijk in Dannenberg arriveerden, om te worden overgeladen op

diepladers, maakten duizenden activisten zich alweer op om de wegen naar het 20 kilometer verder gelegen Gorleben te blokkeren. Boeren uit de omgeving hielpen hen daarbij door hun tractoren op de weg te parkeren. Twintig uur later dan gepland bereikte het atoomtransport op maandagavond 10 november eindelijk haar bestemming. Tot voor enkele jaren terug verliepen de protestacties van milieuactivisten tegen de nucleaire transporten in Duitsland op soortgelijke wijze. Daarna leek de milieubeweging de wind uit de zeilen te zijn genomen. Ten tijde van de Duitse roodgroene coalitie werd besloten het gebruik van kernenergie langzaam af te bouwen. Maar met de hernieuwde belangstelling voor kernenergie lijkt ook het verzet weer aangewakkerd. n


michiel wijnbergh

E PA / K ay N i e t f e l d

I

vincent bijlo heb ik afgezien van het gebruik van de air conditioning in mijn werkvertrek. Weliswaar gaf de temperatuur geen aanleiding tot het inschakelen van voornoemd, stroomslurpend apparaat, maar toch, het was een bewuste keuze. Inmiddels kunnen we vaststellen dat dat besluit tot klinkende resultaten heeft geleid. Reeds op 22 november mochten wij in Nederland de eerste sneeuw verwelkomen. 3. Ook dit jaar heb ik weer veel aan recycling gedaan. Mijn theatervoorstelling Mijn Laatste Sigaret bestaat nu al voor 56,3 procent uit gerecyclede grappen. Dit percentage kan nog oplopen, omdat er nog veel ouds op de plank ligt. De prognose is dat halverwege 2009 het percentage op 70 ligt, waarmee de lachgasuitstoot op het laagste niveau sinds 1952 zal uitkomen. 4. Ik heb weer minder vaak gedoucht het afgelopen jaar. Het heeft mij geen windeieren gelegd. Ik stink een uur in de wind. Dat heeft mij in een sociaal isolement doen belanden. Daardoor is mijn mobiliteit sterk gedaald. Ook andere mensen bezoeken mij nog slechts zelden, waardoor het aantal autokilometers drastisch is afgenomen. Al deze maatregelen hebben er toe geleid dat de luchtkwaliteit er het afgelopen jaar flink op vooruitgegaan is. Men zou dit een spectaculaire actie van Vincent Bijlo kunnen noemen. Maar ik blijf bescheiden. Ik roffel mezelf niet graag op de borst, dat leidt maar tot opwinding en uitstoot van kwalijke dampen. Ik ben een altruïst. Het is mij te doen om de gezondheid en het welbevinden van alle inwoners van de gehele wereld. Van mens en dier, zowel warm- als koudbloedig. Laten we daarbij de planten en andere gewassen ook niet vergeten. Ook zij zijn er, dankzij mijn kordaat handelen, het afgelopen jaar op vooruit gegaan. Het is dan ook met goede moed en met veerkrachtige tred dat ik straks de drempel naar 2009 zal overstappen, in de zekerheid dat mijn ingeslagen weg de juiste is.

11

“Wij dreigen niet met moord”

Stop Huntingdon Animal Cruelty leidde tot de nodige commotie. Volgens sommige politici schrikken deze dierenrechtenactivisten nergens voor terug. Hoe ver gaan hun protestacties in de praktijk? A l e x va n Ve e n

“W

i lt u wel achter de lijn blijven staan?”, verzoekt de agent op gematigde doch dwingende toon. Op het Amsterdamse Beursplein liggen wat planken die voor het handjevol dierenactivisten de grens markeren tot hoever men vandaag mag gaan. Op twintig meter afstand verlaten zakenlieden het gebouw van het aandelenbedrijf NYSE Euronext, slechts gehinderd door de verwensingen die men naar het hoofd geslingerd krijgt. “Euronext handelt in aandelen voor Huntingdon Life Sciences. Wij willen dat het bedrijf daar mee stopt”, zegt Paul, een van de actievoerders van SHAC Nederland. SHAC staat voor Stop Huntingdon Animal Cruelty, een slogan waarmee wereldwijd campagne wordt gevoerd tegen bedrijven die banden hebben met het Britse proefdiercentrum gevestigd in Huntingdon. Volgens SHAC Nederland is Huntingdon Life Sciences (HLS) het grootste commerciële onderzoekscentrum van Europa. Dagelijks sterven honderden dieren als gevolg van dierproeven, in opdracht van bedrijven uit de farmaceutische, chemische, verzorgingsmiddelen- en agro-industrie om de werking van stoffen te testen.

Brandstichting

Het luidruchtige protest van maandag 24 november vindt plaats in het kader van een actiedag van SHAC Nederland. Ver12

gelijkbare picketlines werden gehouden bij bedrijven in Woerden, Leiderdorp, Hoofddorp en Amsterdam Zuid-Oost die zaken doen met HLS. De actie op het Beursplein wordt bepaald door de bijzondere veiligheidsmaatregelen die burgemeester Cohen heeft uitgevaardigd. Dit naar aanleiding van een nachtelijke actie in Hilversum, waarbij in de nacht van 6 op 7 november twee wagens van een medewerker van NYSE Euronext in vlammen opgingen. Deze actie werd aanvankelijk door de media in de schoenen geschoven van SHAC Nederland, nadat de website GeenStijl dit verband uit de grote duim had gezogen. Op en rond het Beursplein struikel je over de agenten en een peloton ME. Bij de ingang van NYSE Euronext wordt fotografen te verstaan gegeven de bezoekers van het bedrijf niet te fotograferen. De jeugdige betogers dienen op ruime afstand te gaan staan, uit het zicht van de ingang. De dierenvrienden kijken er niet vreemd van op. Ze zijn bekend met deze vorm van “intimidatie en criminalisering”, zo zeggen ze, zowel door de tegenstanders, de autoriteiten als de media. Paul: “Zodra de economie in het geding is, gaat men in de tegenaanval. Het Sciencelink-debâcle is ze niet in de koude kleren gaan zitten.” Hij doelt op de bouw van een vivisectie-kantorenpark bij Venray, dat begin dit jaar werd afgeblazen na intensieve protesten. Of Euronext zal zwichten voor de pro-

testacties van dierenactivisten, valt te betwijfelen. Dat actievoerders hen de huid vol schelden, en hen betichten van “bloed aan de handen”, lijkt de zakenlieden van het beursgenoteerde bedrijf nauwelijks te deren. Dit in tegenstelling tot meer confronterende actievormen, zoals nachtelijke acties op hun privé-adres die door sommige dierenactivisten worden voorgestaan. Daar is de afgelopen tijd het nodige om te doen geweest. Maar de dierenvrienden van SHAC Nederland bedienen zich niet van brandbommen: de megafoon is hun wapen. De meeste voorbijgangers kijken hun ogen uit bij zoveel verbaal geweld. Een enkele passant sluit zich bij de betogers aan, zoals een jonge vrouw op hooggehakte laarsjes. Na een korte aarzeling pakt ook zij een protestbord van de straat en begeeft zich te midden van de demonstranten: “Shut down HLS! Euronext, stop je aandelen!”

Sicko!

SHAC Nederland werd september 2008 opgericht. Bestaande actiegroepen als Respect voor Dieren en de Anti Dierproef Coalitie voeren eveneens actie tegen HLS, maar sporadisch. “Zij richten zich tevens op proefdiercentra in Nederland en België, circussen, bont, et cetera. Wij houden ons exclusief bezig met HLS”, zegt Mark Becker, woordvoerder van SHAC Nederland. De actiegroep gaat minimaal twee dagen per maand op pad. Op deze actiedagen worden bedrijven bezocht die zakelijke banden hebben met HLS. Deze bedrijven zijn in het verleden per fax aangeschreven met het dringende verzoek hun connecties met HLS te verbreken. Als dat niet helpt, wordt er een emailcampagne gestart. Wordt wederom geen resultaat bereikt, dan wordt er actie gevoerd op de stoep van het bedrijf. De acties worden vooraf per fax aan de betreffende gemeenten gemeld: tijdstip en plaats. “Soms is er gezeur over het gemilieudefensie magazine 12 – 2008

HH / D i r k - J a n V i ss e r

De oprichting van een Nederlandse afdeling van de actiecampagne

bruik van een megafoon, of de duur van de actie, maar over het algemeen verlopen de aanvragen en acties probleemloos”, aldus Becker. De dierenvrienden staan gemiddeld een tot twee uur voor de ingang van het bedrijf en maken daarbij het nodige kabaal. Gewoonlijk houdt het personeel van de bekritiseerde bedrijven zich bij dit tafereel op de vlakte; men laat zich niet zien. De werknemer van medicijnfabrikant Novartis in Amsterdam Zuid-Oost, die op de actiedag van 24 november uit nieuwsgierigheid toch zijn hoofd liet zien achter het raam, zal daarvan spijt hebben gehad als haren op zijn hoofd. Hij werd abrupt het mikpunt van een van de activisten. “Wat sta je nou te grijnzen met je dikke vette kop, sicko! Je moet je doodschamen. Je verdient geld met het vermoorden van onschuldige dieren. Je kunt nog beter zelfmoord plegen, zieke vent!”, werd hem op bezwerende toon kenbaar gemaakt. Becker beaamt dat de actievoerders confronterend bezig zijn. “We schreeuwen wat we willen. Werk-


nemers worden ook voor dierenmoordenaar uitgemaakt. Nee, met de dood bedreigen komt niet voor, daar staan we niet achter.”

Volharding

Becker zelf heeft meer dan honderd keer voor een bedrijf gestaan. “Op een gegeven moment wordt het verloop wel voorspelbaar, maar de kracht van onze campagne is dat we volharden in de opzet.” Dat mensen ook voor de deur van privéwoningen protesteren, zoals in Amerika gebeurt, vindt Becker geen probleem. “SHAC Nederland doet dat overigens niet, het zal ook snel juridisch onmogelijk worden gemaakt.” Over de nachtelijke actie in Hilversum, waarbij twee auto’s in vlammen opgingen, houdt Becker zich op de vlakte. “Onderling voeren we wel degelijk discussies over dit soort actiemethodes, maar we voelen ons niet geroepen ons hiervan in het openbaar te distantiëren, of de actie goed te praten.” Hij wil er nog wel over kwijt het “onbegrijpelijk” te vinden dat er

zoveel aandacht aan werd besteed in de media, “terwijl het afschuwelijke dierenleed in HLS onbelicht blijft.” In Engeland staan momenteel diverse kopstukken van SHAC terecht voor het plegen van gewelddadige acties. De vijf verdachten zouden een afpersingscampagne hebben gevoerd, waarbij het gebruik van brandbommen, nachtelijke bezoekjes op privé-adressen, vernielingen, dreigtelefoontjes en –brieven schering en inslag waren. Was het uit publicitair oogpunt bezien niet slimmer geweest een andere naam voor hun actiegroep te nemen? “SHAC voert in Engeland een bovengrondse strijd, met vergelijkbare acties als die wij voeren”, antwoordt Becker. “De personen van SHAC die momenteel terecht staan, worden ervan verdacht op persoonlijke titel ondergrondse acties te hebben gevoerd. Ik heb daar verder geen mening over.” n Website SHAC NL: http://shacnederland. blogspot.com/

13

Ondergelopen straat in Dhaka, Bangladesh

Explosief klimaat Er is weinig fantasie voor nodig om in klimaatverandering een bron van hevige conflicten en migratie te zien. Klopt die fantasie? H a n va n d e Wi e l

O

p 2 augustus 2007 plantte een Russisch team, aan boord van twee minionderzeeërs, de nationale driekleur in een roestvrije cilinder op de zeebodem onder de Noordpool. Op het eerste gezicht een symbolische daad, maar in werkelijkheid staat er veel op het spel: onder de zeebo14

dem liggen naar verwachting grote voorraden olie. Die worden mogelijk exploitabel als het Noordpoolijs smelt. De Amerikanen en Canadezen waren er dan ook als de kippen bij om te spreken van onacceptabele landroof. Het smeltende ijs van de Noordpool maakt veel landen zenuwachtig. De In-

ternational Boundaries Research Unit (IBRU) van de Britse Durham University publiceerde onlangs een gedetailleerde kaart van de gebieden in het noordpoolgebied waar in de toekomst ernstige conflicten zijn te verwachten. “Het veiligstellen van de energietoevoer zorgt voor een groeiende interesse in het gebied”, zei directeur Martin Pratt van IBRU tegen de BBC. “Doordat het ijs op de Noordpool elke zomer harder smelt, zien landen steeds meer de potentie van het noordpoolgebied.” Ook de Europese Unie is het vlagvertoon van de Russen niet ontgaan. Maart dit jaar presenteerden de buitenlandvertegenwoordiger van de EU, Javier Solana, milieudefensie magazine 12 – 2008

HH D i e t e r T e l e m a n

en de commissaris voor buitenlandse betrekkingen, Benita Ferrero-Waldner, een rapport van elf pagina’s over klimaatverandering en internationale veiligheid aan de staatshoofden van de lidstaten. Het rapport is een moderne staalkaart van de tien Bijbelse plagen. Klimaatverandering is een “threat multiplier”, schrijven de twee, een ‘dreigingsvermenigvuldiger’, om vervolgens de inmiddels overbekende stortvloed aan rampspoed over de staatshoofden uit te storten. Zoals: een algemeen tekort aan drinkwater, lagere landbouwopbrengsten, voedselonzekerheid, hogere voedselprijzen, verwoestijning, conflicten over grondstoffen, miljoenen milieuvluchtelingen, waarbij met name Europa het zwaar te verduren krijgt, en toename van politieke spanningen. Die ‘dreigingsvermenigvuldiger’ hadden Solana en Ferrero-Waldner niet zelf verzonnen. De term dook voor het eerst op in 2007, in het rapport National Security and the Threat of Climate Change, van elf gepensioneerde Amerikaanse generaals en admiraals. Hun voorspelling: door onstuimig weer, het verloren gaan van land, de stijgende zeespiegel en meer orkanen kan de infrastructuur verwoest worden en zullen de komende dertig tot veertig jaar tientallen miljoenen mensen noodgedwongen huis en haard moeten verlaten.

Eerste Klimaatoorlog

De eerste keer dat klimaatverandering aandacht kreeg als nationale veiligheidskwestie was in 2003, toen twee analisten van het Pentagon met een nogal schokkend en provocerend scenario op de proppen kwamen, daarmee de toon zettend voor bijna alle studies die daarna over het onderwerp het licht zagen. Ze speculeerden over het tot stilstand komen van de Warme Golfstroom, een nieuwe ijstijd in Europa, veel sociale onrust en agressieve oorlogen om grondstoffen en hulpbronnen. Het feit dat het om een Pentagonstudie ging, uitgevoerd door Peter Schwartz, CIA-adviseur en voormalig hoofd planning van Shell, en Doug Randall, van het Global Business Netwerk, zette iedereen op scherp: hier waren geen geitenwollensokkentypes met een milieu- of wetenschappelijke achtergrond aan het woord, maar mensen uit de échte wereld. Sindsdien is er een behoorlijke hoeveelheid literatuur verschenen waarin wordt betoogd dat klimaatverandering tot ernmilieudefensie magazine 12 – 2008

stige ontwrichting en conflicten kan leiden. Met name Afrika krijgt het zwaar te verduren, zegt bijna iedereen. Dit continent wordt vaak de ‘mijnkanarie’ van klimaatverandering genoemd, omdat de nare gevolgen naar verwachting hier het eerst zichtbaar worden. Volgens de klimaatonderzoekers van het IPCC is Afrika “een van de meest kwetsbare continenten” voor klimaatverandering en klimaatvariabiliteit. Het conflict in Darfur (Soedan) is al de Eerste Klimaatoorlog genoemd. Ga maar na: de laatste veertig jaar is de regenval in deze regio met 30 procent verminderd, en de Sahara rukt jaarlijks meer dan anderhalve kilometer op. Dan kan het bijna niet anders of het conflict vloeit hier uit voort.

Darfur

Maar niet iedereen is overtuigd van klimaatverandering als oorzaak van geweld. Neem het conflict in Darfur. Klip en klaar is dat rivaliserende groepen elkaar bestrijden om de toegang tot hulpbronnen. De wortels van het conflict zouden liggen in de lange droogteperiodes in de jaren ‘70 en ’80: nomaden zagen zich daardoor gedwongen noordwaarts te trekken, waar ze in conflict over toegang tot water raakten met de boerenbevolking van de Fur en de Masalit. Maar is dat een adequate verklaring voor het geweld? Volgens Gareth Evans, voorzitter van de International Crisis Group, is deze verklaring voor de eerste klimaatoorlog een “extreme simplificatie van een erg complexe situatie”, zo zei hij tijdens een lezing aan de Bucerius Summer School in Berlijn. Volgens hem ligt de ware oorzaak van het conflict in de lange en volhardende weigering van de NCP, die sinds de staatsgreep van 1989 aan de macht is, om echte politieke macht over te dragen aan gemarginaliseerde regio’s. Het conflict in Darfur staat daarom ook niet op zichzelf, maar is slechts een van de vele in en rond Soedan. De decennialange droogte heeft het verscherpt. Wat opvalt in diverse bronnen is hoe weinig we eigenlijk nog weten van de relatie tussen klimaatverandering en conflicten. Iedereen baseert zijn voorspellingen over conflicten op de ruwe voorspellingen over klimaatverandering op wereldschaal van het IPCC. Die rapporten beweren niets over het weer in specifieke landen, laat staan over regio’s. Klimaatmodellen blijken niet nauwkeurig genoeg om er steekhoudende, concrete conflicts-

cenario’s aan op te hangen. Dat bemoeilijkt de zaak. Tot nu toe is er nauwelijks empirisch bewijs voor een sterk verband tussen klimaatverandering en conflicten, beweren dan ook Oli Brown, Anne Hammill en Robert McLeman van het International Institute of Sustainable Deve-

“Klimaatverandering kan ook leiden tot meer samenwerking” lopment (IISD) in een uitgave van International Affairs. En dat is niet zo vreemd, zeggen ze, omdat het ook zonder evidente klimaatproblemen al moeilijk genoeg is een conflict te voorspellen tussen of in landen. De meeste bewijzen van klimaatverandering als conflictbron zijn volgens hen gebaseerd op anekdotisch onderzoek en niet in staat conflicten te verklaren.

Samenwerking

In een poging meer empirisch bewijsmateriaal te verzamelen, hebben Oli Brown en Alec Crawford, eveneens van het IISD, onlangs Ghana en Burkina Faso met elkaar vergeleken. Hun bevindingen, opgetekend in African Security Review van september, relativeren al te apocalyptische voorspellingen. Ze stellen bijvoorbeeld vast dat klimaatverandering geen nieuw fenomeen is voor WestAfrika en dat de West-Afrikaanse bevolking niet lijdzaam afwacht wat het weer gaat brengen, maar zich redelijk succesvol weet aan te passen aan periodes van droogte en regen, onder meer met nieuwe landbouwmethodes. Dat neemt niet weg dat klimaatverandering kan bijdragen aan problemen als landdegradatie, stedelijke migratie en voedselonveiligheid. Dat is dan wel onder “specifieke externe omstandigheden, zoals slecht bestuur, recessie, etnische spanningen en dergelijke. Dan kunnen deze problemen de economische en politieke stabiliteit ondermijnen.” Klimaatverandering werkt blijkbaar niet zozeer direct als conflictaanjager, maar als een soort vergrootglas. Volgens Evans, van de International Crisis Group, kunnen klimaatverandering en schaarste zelfs leiden tot meer samenwerking binnen en tussen landen, dus tot conflict15

%&/*&68&,&6,&/y

UNIEKE KAMPEERVAKANTIE IN DE SPAANSE PYRENEEËN

/BUVVSMJKLFNBUFSJBMFO FOFSHJF[VJOJHF BQQBSBUVVS PFSEFHFMJKLWBLNBOTDIBQ 0OUXPSQFOFOVJUHFWPFSEWPMHFOTVX FJHFOXFOTFO 5FM JOGP!OBUVVSLFVLFOTOM XXXOBUVVSLFVLFOTOM

y/"5663-*+, .00*

ECOSTOVE speksteenkachels

• massieve speksteenkachels

• gezonde stralingswarmte

• maatwerk

• ontwerp in overleg

• zeer concurrerende prijzen

Op ons landgoed gelegen in de uitlopers van de Spaanse Pyreneeën (tussen het meer van Bañolas en Olot) vindt U geen modern hotel of verwarmd zwembad. Wel bieden wij een aantal cabañas en bungalows aan buiten gezichtsafstand van overige gasten, geplaatst op ons landgoed Manso Coguleras. Ook een eigen tent is een goede mogelijkheid. Alles in de ongerepte natuur, omgeven door bloemen, kruiden, vlinders en vogels kunt U helemaal Uzelf zijn, zonder taalproblemen. Een eigen zwembad hoog in de bergen, een wandeling, een rit te paard en de mogelijkheid om te blijven eten maken een verder verblijf tot een unieke belevenis Vanaf 410€ voor een cabaña (5pers)p.w. of een bungalow 595€ (6pers)p.w. of 480€ voor en kleine bungalow (2pers) p.w. bent U onze gast. Een plaats voor eigen tent 220€ p.w. Mei, juni en eerste week juli plus september, 40% korting. Voor meer informatie bel: 0204634085, u wordt gratis doorverbonden met Spanje. Of schrijf: Familie Visser; Manso Coguleras; 17854 Sant Jaume de Llierca 17854 (Gerona) Spanje. Tel 0034972195109 (tussen 17 en 22 uur) of www.mansocoguleras.com of [email protected]

ONBEPERKT GRATIS BELLEN Met een Colorbike koop je twee fietsen voor de prijs van één. Er gaat immers ook een fiets naar een kind in een van onze projecten. Bestel je nu een Colorbike, dan ontvang je een gratis een echte orginele Ding-Dongbel ter waarde van € 15.Kijk op www.colorbike.nl voor meer info. ,99 1 •

een warmtebron in harmonie met mens en milieu Ecostove speksteenkachels, Generaal Dempsystraat 8 5866 BN Swolgen tel. 0478-692716, www.ecostove.nl

De Postcode Loterij helpt! Milieudefensie is al sinds 1996 partner van de Nationale Postcode Loterij, de grootste goede doelen loterij van Nederland. Met steun van de Foto: zilveren maan, Lars Soerink/FN

Postcode Loterij zet Milieudefensie zich in voor het landschap, een gezonde landbouw en een goed klimaat. Voor € 9,00 per lot speelt u al mee. Meld u aan via 0909-0033 (15 cpm) of ga naar www.postcodeloterij.nl Alvast hartelijk dank voor uw deelname.

Klimaatvluchtelingen

Een van de thema’s die in publicaties en debatten over klimaatverandering blijven terugkomen is dat van de miljoenen klimaatvluchtelingen. Tik het woord klimaatvluchtelingen in op een zoekmachine en huiver. Een kleine oogst. De gerenommeerde Britse hoogleraar Norman Myers opende halverwege de jaren negentig het bal en dacht dat er in 2010 50 miljoen milieuvluchtelingen zouden zijn, en in 2050 200 miljoen. Het Rode Kruis nam dat cijfer over. De ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties (UNDP) verwacht wereldwijd in de komende eeuw 332 miljoen klimaatvluchtelingen. Het VN-klimaatbureau UNFCmilieudefensie magazine 12 – 2008

Michiel Wijnbergh.

preventie. Water is een mooi voorbeeld, zegt hij. De verdeling van schaars water heeft vaak geleid tot spanningen tussen landen, maar nog vaker tot samenwerking. Een recent voorbeeld is de samenwerking tussen Pakistan en India. De twee aartsrivalen hebben in 2004 een commissie in het leven geroepen die zich uitsluitend toelegt op gezamenlijk waterbeheer. In twee Oegandese regio’s die zwaar zijn getroffen door de burgeroorlog werken ngo’s, waterbedrijven en lokale gemeenschappen samen aan waterbeheer voor het hele gebied. De dialoog heeft geleid tot een afname van spanningen en tot meer betrokkenheid, democratie en de capaciteit om conflicten te kunnen beheersen. In steeds meer stroomgebieden van grote rivieren, zoals de Nijl en de Volta, werken landen samen om het water zo goed mogelijk te verdelen. Het Nile Basin Initiative, opgericht in 1999, is een forum van de negen Nijl-landen om door middel van overleg en samenwerking tot een rechtvaardige verdeling van het Nijl-water te komen. De vorig jaar opgerichte Volta Basin Authority beoogt hetzelfde met de zes landen waar de Volta door stroomt. Elders worden andere adaptatiestrategieën ontwikkeld. In het door extreme droogte geteisterde noordoosten van Brazilië werkt het Braziliaanse meteorologische instituut sinds een jaar of zes met seizoensvoorspellingen, een waarschuwingssysteem voor de komende zes maanden. De voorspellingen zijn zo goed, dat de Braziliaanse regering er haar beleid op afstemt. Bijvoorbeeld door extra graan te importeren bij een te verwachten extreme droogte.

Sekem-initiatief in Egypte. Een desolate woestijn is veranderd in een vruchtbaar biologisch-dynamisch landbouw bedrijf. CC verwacht er per 2020 50 miljoen. De hulporganisatie Christian Aid spant de kroon met een miljard klimaatvluchtelingen in 2050. Ofwel: één op de zes (huidige) mensen op aarde. Wie heeft gelijk? Dat weet geen mens, maar de International Organization for Migration (IOM) nuanceerde dit jaar de alarmistische cijfers in het rapport Migration and Climate Change. Migratiestromen ten gevolge van klimaatveranderingen zijn van alle tijden, zegt de IOM, maar “er spelen zoveel andere sociale, economische en milieufactoren, dat het leggen van een lineaire causale relatie tussen antropogene klimaatverandering en migratie tot op heden moeilijk is.” Ook stelt het rapport dat de mensen die het kwetsbaarst zijn voor klimaatveranderingen vaak niet degenen zullen zijn die migreren. Wie dat wel doet, zal waarschijnlijk niet naar de EU trekken, maar ter plekke opgevangen worden. Klimaatverandering, en zeker extreem weer als een verwoestende orkaan, kan mensen dwingen hun streek te verlaten. Maar wat de alarmisten vergeten, zo schrijft de IOM, is dat er ook streken zijn, zelfs woestijnen, die door klimaatverandering juist geschikter worden voor bewoning en landbouw. dat dan wel mits de temperatuurstijging tot 3 graden Celsius beperkt blijft. NRC Handelsblad van 23 juni 2007 probeert de herkomst van de cijfers te ontrafelen en laat Richard Black, hoogleraar

menselijke geografie aan de universiteit van Sussex, aan het woord. Die noemt de hoge cijfers ronduit waanzin. “Weet u hoe die cijfers tot stand komen? Je neemt een wereldkaart. Je kleurt de gebieden in die onder water kunnen lopen, waar ontbost wordt, enzovoort. Vervolgens tel je hoeveel mensen daar wonen, en je hebt je cijfers. Whoeaa!” Regeringen kunnen adequaat anticiperen op bedreigingen, en, zo toont het artikel, doen dat gelukkig ook. Niet alleen in rijke landen, ook in straatarme landen als Bangladesh. Daar is de regering na de verwoestende cycloon van 1991 begonnen met het evacueren van mensen uit kwetsbare zones. Ook is fijnmazig een early warning systeem opgezet, dat tot op dorpsniveau met regelmaat wordt geoefend. Dus zelfs Bangladesh is geen willoos slachtoffer. Het verband tussen klimaatverandering, conflicten en vluchtelingen ligt op het eerste gezicht voor de hand. Maar het dwingende karakter ervan miskent dat mensen eigen, onverwachte keuzes maken. Het lijkt dan ook verstandig om het hoofd koel te houden en stug te blijven inzetten op het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen. En, minstens zo belangrijk, juist mensen in kwetsbare landen in staat te stellen zich te voegen naar de veranderingen. Niet alleen door fysieke maatregelen (‘dijken bouwen’), ook door beter onderwijs, beter bestuur, meer participatie. n 17

De Nollen Wie op weg naar Texel een station eerder uitstapt bij Den Helder Zuid, stapt regelrecht in de wondere wereld van kunstenaar Rudi van de Wint. Een totaalkunstwerk van landschap, beelden, bouwsels, bunkers en schilderijen in de mooiste duinen van Nederland. J o a n n e A lt i n g

Kleursluiers

Kunstenaar Rudi van de Wint was in de jaren zeventig internationaal geliefd. Zijn serie regenboogschilderijen met subtiele overgangen in kleur vonden een plek in

toonaangevende musea. Maar Van de Wint hield het kunstenaarswereldje al gauw voor gezien. Eigenlijk vond hij een museum maar een anonieme plek zonder context voor zijn schilderijen. In zijn geboorteplaats Den Helder kocht hij een verwaarloosd bunkergebied om daar een ‘wereld van verbeelding’ voor zijn kunstwerken te scheppen: de Nollen. Wie nu door het gebied wandelt wordt keer op keer verrast. Tussen de nollen - de duinen - duiken bunkers en op bunkers geïnspireerde bouwsels op: ruimtes die schilderijen en andere geheimen van Van de Wint in zich verbergen, en roestbruine blikvangers van cortenstaal die tot in de blauwe hemel groeien. Vijfentwintig jaar lang, tot zijn plotselinge

dood in 2006, heeft Van de Wint gewerkt aan een rijk landschap op schrale duingrond. Steeds was zijn kunstenaarsoog aanwezig in het ontwikkelen van donkere en lichte partijen, zoals kleursluiers van bruinrode zuring afgewisseld met goudgeel riet.

Klein wintergroen

Adjunct-directeur van het project Hendriktje Ruiter geeft naast kunstrondleidingen ook geregeld natuurexcursies in het gebied, in samenwerking met Stichting Landschap NoordHolland. Rondstruinend in regenlaarzen wijst ze de deelnemers op een buizerd die boven hun hoofden cirkelt. “Die hebben deze plek ook gevonden.” En ook lepelaars verschijnen zich hier zomers in de zoet-

18

j a

j a

F OTO AC H T E RG RON D : ST IC H T I NG DE NOL L E N / H E N DR I K T J E RU I T E R

Eind 100 was de noordwestpunt van Nederland nog een moerassig gebied. Het was Napoleon die in 181 besloot gebruik te maken van de strategische ligging en er een

oorlogshaven aan te leggen. Ook de Duitsers wisten Den Helder te vinden. Zij betrokken de kazematten van fort Kijkduin en bouwden de Stelling van Den Helder: ruim driehonderd bunkers, onder andere in het aangrenzende duingebied. Na de ervaringen in de Tweede Wereldoorlog, met vooral dreiging vanuit de lucht, werd de Stelling opgeheven. De bunkers in het duingebied raakten in verval. Er was een kunstenaar voor nodig om hier nieuwe mogelijkheden te zien.


St ic h t i ng de nol l e n / h e n dr i k t j e ru i t e r

waterpoelen. Ze raapt een braakbal van een roofvogel op en plukt er de kaak van een wolmuis uit. “Dat kun je zien aan de doorgroeiende kiezen” demonstratief trekt ze een lange kies uit het kaakje, “kinderen vinden dit ook altijd erg leuk”. Parasolzwammen, duivelseieren, rietorchis, het zeldzame klein wintergroen, moeras aardbeiklaver, het kan niet op. Hendriktjes enthousiasme is aanstekelijk. “Als je eenmaal op je knieën gaat dan kom je niet meer overeind.”

j a

Tot  december de tentoonstelling ‘Gebroken licht’. Van  april tot  december donderdag t/m zondag driemaal daags een rondleiding met gids, zie www.projectdenollen.nl


1

de consument

Groentetas jubileert

Klimaatstraatfeest Beurtelings de buitenverlichting uitlaten, de huizen beter isoleren, de deurbel uitzetten of spaarlampen indraaien: in honderden Nederlandse straten slaan buren de handen ineen en gaan samen aan de slag om het klimaat te sparen. Het is allemaal het gevolg van het Klimaatstraatfeest, een initiatief van HIER. Door gezamenlijk of individueel energiebesparende maatregelen te nemen kunnen bewoners punten verzamelen. De vijfhonderd straten met de meeste punten winnen ieder een straatfeest dat zal worden gehouden op 16 mei 2009. In iedere winnende straat komt een BNer een liedje zingen. Enkele gemeenten steunen inmiddels deelnemende straten. Het enthousiasme is groot en dat heeft vast te maken met de aandacht die het kreeg in het TV-programma van Piet Paulusma, de weerman van SBS6, dat gemiddeld 900 duizend kijkers trekt. Een van de deelnemers riep in zijn programma dat ze van de woningbouwvereniging graag zonnepanelen wil. Optimisme alom. Iedereen kan besparende tips geven en vinden op www.klimaatstraatfeest.nl. Op de Klimaatstraatfeest-site staat ook een top 20 met de straten met de meeste punten. Volgens TNS-NIPO wil bijna driekwart van de Nederlanders meer doen aan energiebesparing.

20

Odin, de bedenker van de biologische groentetas, bestaat 25 jaar. Biologisch en fair trade zijn in die periode steeds gangbaarder geworden. Toch is er nog een wereld te winnen. Bewust consumeren à la Odin gaat namelijk veel verder. Al een kwart eeuw is Odin de schakel tussen boer en consument. Een duurzame, betrokken relatie tussen die twee is voor het even principiële als praktische bedrijf enorm belangrijk. Het sinds 1994 verspreide groente-abonnement is hiervoor een prachtig middel. Het idee kwam voort uit het gebruik om de eigen medewerkers wekelijks een tas vol eigen producten mee te geven. Nu zijn er zo’n 15 duizend abonnees en werken diverse andere initiatieven met een soortgelijk concept.

Aanwas

De laatste twee jaar zit er weer groei in de abonnementen, vertelt Koos Bakker, directeur en medeoprichter tevreden. Met het verdwijnen van veel kleine groenteboeren verloor Odin enkele jaren geleden ook veel distributiepunten. Nu zijn daar kinderboerderijen, korenmolens en andere plekken voor in de plaats gekomen. “Sinds we ook een webwinkel hebben is het gemakkelijker om afhaalpunten te vinden.” Daarnaast kent de Odin-organisatie de biologische Estafette-winkels, waarvan onlangs de twaalfde haar deuren opende. “Verrassend is de belangstelling van jongeren rond de twintig”, zegt Bakker. De link dierenwelzijn, milieu, fair trade en voeding zit bij hen al zo tussen de oren. Hun motto is: wat ik denk, draag ik ook uit.”

Odin heeft altijd hetzelfde uitgangspunt gehad. Consumenten realiseren zich steeds meer wat de gevolgen van hun koopgedrag zijn. Ze weten wie de producenten zijn en hoe producten en de prijzen daarvan tot stand komen. Met een groente- en fruitabonnement garandt Odin boeren en telers een bepaalde afzet en draagt daarmee bij aan een duurzame landbouw. De consument is daarin een onmisbare schakel en middels nieuwsbrieven stimuleert Odin de betrokkenheid en het bewustzijn.

Verrijking

Het gedachtegoed van antroposoof Rudolf Steiner speelt een belangrijke rol in de bedrijfsfilosofie van Odin. Veel van de producten zijn dan ook biologisch-dynamisch. Duurzame verrijking van de aarde, letterlijk en figuurlijk, is hierin een kerngedachte. Lang niet alle biologische producten in de supermarkten worden volgens ditzelfde principe gemaakt. “Of Odin nog 25 jaar bestaat is wellicht de vraag, maar hoe dan ook, onze opgave is ook dan nog niet vervuld”, stelt Koos Bakker. “Het gaat ons allemaal om continuïteit en stabiliteit. Dat geldt voor de voeding, de aarde en de economie. Het laatste zie je terug in de organisatie van ons bedrijf. We hebben geen aandeelhouders en alle winst wordt teruggestopt in het bedrijf en de keten waarvan we onderdeel uitmaken. Dat is een van de redenen waarom we na 25 jaar nog steeds kunnen doen wat we willen doen!” Wendy Koops


de consument Zonnig huisnummer

Recessie met aardperen

Hoeveel mensen zouden na het zien van Het land van zonnestroom en windenergie, de eind oktober uitgezonden vierde aflevering in de Tegenlicht-serie over energie, op zoek zijn gegaan naar een deurbel op zonne-energie? In het programma kwam ter sprake dat een elektrische bel 50 kilowattuur per jaar verbruikt, volkomen onnodig. De logische oplossing die Tegenlicht biedt: een bel op zonne-energie. Ook handig, zeker als je geen buitenverlichting hebt, is met zonnestroom verlichte huisnummers. Al zijn dit natuurlijk gadgets. Verschillende modellen zijn te koop op www.energiebespaarshop.nl. En wat die deurbel betreft: waarom niet gewoon een mechanische gekocht? Met een mooie, echte gong. Doet het ook als de stroom uitvalt.

Vegetarisch winkelen In de webwinkel VEGA-LIFE kon al vegetarisch verantwoord worden geshopt, maar sinds november kan dit ook fysiek op de Amsterdamse Blauwburgwal nummer 13. Partij voor de Dieren-kamerlid Esther Ouwerhand opende de vegetarische lifestylewinkel die behalve voedingsupplementen, wijnen en vegetarisch honden- en kattenvoer (ook verkrijgbaar in probeerverpakking) geen consumeerbare producten verkoopt. Het assortiment bestaat uit spullen die in andere winkels vaak van leer zijn gemaakt (tassen, riemen, portemonnees en natuurlijk schoenen), kleding, boeken en allerlei verzorgingsproducten. Ook voor buttons tegen dierenleed, waaronder een met een varkentje met de tekst ‘Don’t eat me’, en veganistische condooms is dit het juiste adres. Het aanbod is groter dan dat op de webwinkel en gericht op een wat bredere doelgroep. Alle producten zijn naast diervriendelijk ook zo veel mogelijk biologisch en fair trade. Op maandag gesloten. milieudefensie magazine 12 – 2008

Godzijdank zitten we binnenkort in een economische recessie. Ik ben alleen bang dat we het met een procentje krimp al weer gehad zullen hebben en dat het dan snel weer de verkeerde kant opgaat: “Economie klimt uit dal”, “Beurzen in juichstemming” en daar gaan we weer hups, hups met het in steeds hoger tempo opmaken van de natuurlijke hulpbronnen. “Als iedereen zou leven als de gemiddelde Nederlander, is een tweede aardbol nodig”, was een reëel bestaande krantenkop van een paar weken geleden, ergens weggestopt in een hoekje tussen de economische malheurberichten. En echt niemand van alle redacteuren die dan vervolgens de link legt en zegt: “Goh, dus die economische teruggang is eigenlijk zo gek nog niet.” Als archeologen over een jaar of duizend terugkijken op onze beschaving, zullen ze zich verwonderd afvragen: hoe kan het dat die mensen toen zó slim waren – ze konden op duizenden kilometers afstand een menselijk hart opereren – en tegelijkertijd zó dom? Die mensen dachten namelijk dat ze per se en tot in het oneindige steeds meer móesten produceren en consumeren. Terwijl ze er niet gelukkiger van werden en tegelijkertijd geweten moeten hebben dat dat eigenlijk helemaal niet kon, gelet op de beperkte draagkracht van de aarde. En echt alle mensen waren geobsedeerde aanhangers van

die economische groei, zelfs een kleine minderheid van mensen die zichzelf “groen” en “links” noemden, zoals een mevrouw die F. Halsema heette en beweerde: “Economische groei is prima”. Heel af en toe was er een zeldzame profeet die er iets van zei, zoals ene M. Bussink uit Lettele. Hij waarschuwde de wereld verschillende keren voor het laatst en tevergeefs. Maar hij at er geen aardpeer minder om. Dit gewas, familielid van de zonnebloem, werd ’s zomers wel drie meter hoog en vermenigvuldigde zichzelf maar door, ook bij een stevige recessie. ’s Winters wezen de lange afgestorven stelen de plek aan waar de knollen van de aardpeer in de grond zaten. In december 2008 groef Bussink een kilo aardperen op, schilde die, sneed ze in schijfjes en verwarmde zijn oven op 220 graden. Hij mengde de aardperen met 2,5 deciliter room, sap van 1 citroen, 3 gehakte teentjes knoflook, gedroogde tijm, 2 handen vol geraspte oude Hollandse kaas, peper en zout en deed dat in een ovenschaal. Hij deed er wat oude broodkruimels, geraspte oude kaas en olijfolie over, zette de schotel een half uur in de oven en sprak, toen hij zich met zijn gezin aan de dis zette, de woorden: “Aan de aardpeer zal het niet liggen.” Michiel Bussink www.michielbussink.nl

21

de consument E-Solex Nederland kent maar liefst 66 Solexclubs. Ze hebben namen als Vroem, De rokende uitlaat, De reutel en ’t Plofke. Waarschijnlijk zullen de leden aan de nieuwe, door de Italiaanse designer Pininfarina ontworpen e-Solex weinig plezier beleven: geluid is zo goed als afwezig en een uitlaat is niet nodig want dit apparaat, vanaf 6 december voor 1595 euro te koop bij Halfords, is elektrisch. Zelfs de zo kenmerkende motor zit niet meer boven het voorwiel (daar zit nu een opbergvak in een soortgelijke vorm) maar is verwerkt in de naaf van het achterwiel. Er kan circa anderhalf uur worden gesnord (25 km/uur) of gebromd (35 km/uur) voordat de e-Solex weer prik nodig heeft. Na acht uur is de batterij weer volledig

Rekenhulp zonneboiler opgeladen. De volgende stap is scooters met een zonnepaneel, nu al aangeboden door eco-movement voor 3.499 euro. www.eco-movement.com

Sinds september dit jaar geeft de overheid huiseigenaren die een zonneboiler aanschaffen gemiddeld zo’n 700 euro subsidie, bijna twintig procent van de totale aanschafkosten van 3700 euro. De zonneboiler heeft wel de nodige ruimte nodig want hij bestaat uit een grote bak op het dak en een voorraadvat die eventueel in het huis zelf kan worden geplaatst. Wie benieuwd is of zijn huis überhaupt geschikt is voor een zonneboiler kan terecht op www.milieucentraal. nl. Door het invullen van specifieke gegevens over onder andere het dak en de ligging van het huis is in een paar minuten duidelijk of de zonneboiler een reële optie is. Ook welke jaarlijkse besparing in kosten en CO2-uitstoot dit apparaat kan opleveren. Het Advies op Maat is niet bepaald gemakkelijk te vinden. De snelste weg is via het intikken van het woord zonneboiler in de zoekfunctie. Dan bent u er nog niet: doorklikken op zonneboiler kiezen en dan onderaan de pagina op Advies op Maat. Overigens is de boiler gekoppeld aan een cv-ketel of een andere naverwarmer zodat er altijd heet water is.

Misvormde groenten Van de Europese Unie mogen aubergines, wortelen, komkommers en 23 andere groente- en fruitsoorten er gewoon weer op los groeien. Eerder waren marges voor vorm en grootte vastgesteld, maar vanaf juli 2009 gelden die niet meer, zo is onlangs besloten. Supermarkten zijn hier minder blij mee: de uniforme producten passen net zo lekker in de

22

schappen en ook voor het vervoer is het wel zo gemakkelijk als er geen rare bobbels of krommingen aan zitten. “Het slaat nergens op om producten waarmee niks mis is weg te gooien omdat ze niet de goeie vorm hebben”, vindt de Deense EU-landbouwcommissaris Mariann Fischer Boel, zeker gezien deze tijden van hoge voedselprijzen. “We hoeven dit soort zaken gewoon niet op EUniveau te regelen.” Voor tien (veel verkochte) soorten groente en fruit, waaronder tomaten en appels, blijven vormregels bestaan. Afwijkende exemplaren mogen straks wel weer in winkels worden verkocht, alleen vallen ze dan in een andere categorie.


Nu te koop in de Milieudefensie winkel

Time’s up, thumbs up!

Laat zien dat het nú tijd is voor een Klimaatwet! - man S/M/L - vrouw classic S/M/L - vrouw mouwloos S/M/L (strak, 5% elasthaan) Natuurlijk gemaakt van EKO-katoen.

` 13,50

vrouw mouwloos S/M/L

man S/M/L

vrouw S/M/L

Loesje t-shirt “Ik pik het niet langer” ` 10,00 Natuurlijk gemaakt van 100% EKO-katoen.

Tegeltje(s) E5,50

Nep tattoo’s E1,00

T-shirt E15,00

Proud to be a Non Flying Dutchman Verzend- en administratiekosten ` 2,00

Rapporten (gratis te bestellen)

• • • • • •

Jaarverslag 2007 - juni 08 Zit het wel goed (deel 4) - mei 08 Factsheets The people of Nigeria vs. Shell - mei 08 Het mysterie van de verdwenen vrachtauto’s - mei 08 Tijd voor een krachtige klimaatwet - februari 08 Luchtvaart en het klimaat. Problemen en oplossingen nader bekeken - september 2007

•

Luchtvaart in een energiezuinige EU: Hoe het emissiehandelssysteem voor de luchtvaart verbeterd moet worden - september 2007

• •

Boeren met toekomst - maart 2007 Use your profit to clean up your mess. Report on how Shell should fund local solutions for environmental and social destruction caused by its projects - februari 2007

Tussen hoop en wanhoop “Ook nu we vanavond feest vieren, weten we dat de uitdaging van morgen de grootste is van onze tijd. Dit zullen zijn; twee oorlogen, de planeet in nood en de grootste financiële crisis van deze eeuw. Daarom moeten we nieuwe energie mobiliseren, nieuwe scholen bouwen en bedreigingen het hoofd bieden, bondgenoten herstellen.” Aan het woord is de nieuwe en eerste ‘zwarte’ president van de Verenigde Staten van Amerika: Barack Obama. Eerder hoorde ik een relatief jonge presidentskandidaat zo bevlogen spreken over de werkelijk waarden van het leven… Eerder zag ik hoe Amerika wakker werd en vol overgave en met een nieuw elan achter een charismatisch leider ging staan. Ook in Europa veerde ieder rechtschapen mens op en kreeg weer hoop. Tot in een stomme keuken van een hotel enkele kogels een einde maakten aan de droom. Robert Kennedy was dood. De derde in een rij van moorden. Zijn broer en Martin Luther

jaap dirkmaat King waren hem voor gegaan. Ik zie nog de directe uitzending op TV van de trein die statig langzaam het stoffelijk overschot, bedekt met een Amerikaanse vlag, dwars door de VS naar Washington vervoerde. Overal in de steden en op het platteland stonden drommen Amerikanen hun gesmoorde droom eer te betonen. De veiligheidsdienst bewaakt de straat, het huis, de vrouw en de kinderen van de toekomstig president en spreken hun zorgen openlijk uit. Pas als hij in februari het Witte Huis betrekt met zijn gezin is de bewaking iets eenvoudiger geworden. “Onze zorg is hem en zijn gezin heel te houden tot dan.” De geschiedenis van grootmachten is dat charismatische leiders, die werkelijk deugen en radicale veranderingen voorstaan, het meestal niet redden. Zelfs als ze maar half deugen… Ze worden met schandalen te gronde gericht of brengen het er niet levend af… Eigenlijk is het een wetmatigheid, dat wanneer ze blijven leven en hun macht uitoefenen, ze achteraf veel minder deugden of zijn gaan deugen als iedereen had gehoopt. Je moet blijven hopen dat de geschiedenis ophoudt haar kwade kanten te herhalen. De Amerikanen, de wereld en de planeet hebben het meer dan nodig. Ik balanceer tussen hoop en wanhoop en zou willen dat ik naïef was. Jaap Dirkmaat Directeur Vereniging Nederlands Cultuurlandschap.

Wilt u één of meerdere producten of rapporten op deze pagina bestellen, belt u dan met de Milieudefensie Servicelijn 020 6262 620 of mail naar [email protected] en vermeld duidelijk uw naam, adres, bestelling en eventuele maat. Meer informatie, producten en de downloads van de rapporten vindt u op onze site, www.milieudefensie.nl


23

Gorilla’s in de vuurlinie

Stroperij, illegale houtskoolhandel en militaire conflicten bedreigen het Virunga National Park in Congo. Zeldzame berggorilla’s zijn schaakstukken. Annemarie Opmeer

P

arkopzichters van het Virunga National Park in de Democratische Republiek Congo vonden op 22 juli de doodgeschoten Senkwekwe, de patriarch van de familie Ruguendo. Dat was een harde klap, slechts een dag daarvoor vonden ze ook al drie geëxecuteerde vrouwelijke familieleden en een verdwaasde baby die de schietpartij overleefd had. Binnen een maand werden in totaal zeven lichamen gevonden. In dit gebied vonden al talloze mensen de dood. De Ruguendo’s waren echter geen mensen, maar zeldzame berggorilla’s. Dorpelingen 24

waren woedend en zwaar aangeslagen en droegen de lichamen diep bedroefd ten grave. Foto’s van National Geographic, die journalisten in het gebied had, wekten verontwaardiging over de hele wereld. Stroperij leek uitgesloten, stropers nemen baby’s mee en hakken de handen af. Maar aan andere verdachten was geen gebrek. National Geographic kopte: wie vermoordde de Virunga gorilla’s? De Ruguendo’s vormden wellicht de beroemdste gorillafamilie ter wereld, geliefd door parkbezoekers en fotografen. Bovendien waren ze kostbare exemplaren

van de grootste en meest bedreigde mensapensoort ter wereld. Op de hele wereld zijn er nog zo’n 720, alleen in het wild. In dierentuinen wonen enkel laaglandgorilla’s. Ooit, op een dieptepunt in de jaren ‘70, waren er nog maar 275. Sindsdien is de populatie langzaam gegroeid, dankzij de inspanningen van natuurbeschermers en parkopzichters. Maar de reuzen leven niet in veiligste gebied ter wereld. Hun relaas illustreert welke invloed oorlog kan hebben op de biodiversiteit.

Primaten

De laatste berggorilla’s ter wereld leven in twee ongeveer even grote groepen in twee gebieden in Oost Afrika: in het Ondoordringbare Woud van Bwindi in Uganda en in Virunga National Park. De bergachtige, vulkanisch actieve Virungaregio ligt op de grens van Democratische Republiek Congo, Uganda en Rwanda. Virunga is een intrigerend en wereldbemilieudefensie magazine 12 – 2008

Parkopzichters van het Virunga National Park dragen het dode lichaam van een berggorilla

tieve toeristentrekker konden worden. Ook werd haar niet in dank afgenomen dat ze een fonds had ingesteld om antistroperijpatrouilles te financieren. Tijdens haar leven werd ze bovendien zelfs tegengewerkt door de Britse tak van haar eigen fonds, die de toerismesector wel zag zitten. Dian Fossey zou niet de enige zijn die haar leven liet voor de gorilla’s. Want ook al was Virunga het eerste beschermde natuurgebied in Afrika en werd het Werelderfgoed, het park zucht onveranderd onder stroperij, illegale houtskoolhandel, grote groepen vluchtelingen en militaire activiteit. De berggorilla’s fungeren als levende schaakstukken, soms als prijs, soms als last.

HH B r u c e D av i d s o n

Mobiele telefoons

roemd gebied met een grote diversiteit aan landschappen en bijzondere natuurverschijnselen, zoals het grootste vloeibare lavameer ter wereld. Het heeft de hoogste biodiversiteit van heel Afrika en herbergt talloze bedreigde diersoorten, met name primaten. Het is het enige overgebleven leefgebied van bonobo’s, men ontdekte er onlangs een nieuwe, gorilla-achtige chimpanseesoort en het herbergt de laatste vier wilde noordelijke witte neushoorns op aarde. Het gebied oefent dan ook een grote aantrekkingskracht uit op wetenschappers en natuurbeschermers, maar hun werk kan erg gevaarlijk zijn. Onderzoekster Dian Fossey, wiens verhaal bekend werd door het boek en de film Gorilla’s in de mist, werkte er achttien jaar lang, tot ze vermoord werd. Vermoedelijk omdat haar niet aflatende inspanningen voor de bescherming van de gorilla’s verhinderde dat de dieren een grote, lucramilieudefensie magazine 12 – 2008

De gorilla’s in Virunga National Park hebben de pech dat zij, dankzij de ligging van het park, ongewild betrokken zijn geraakt bij het meest heftige, langslepende en ingewikkelde conflict op het Afrikaanse continent. Congo is al sinds de onafhankelijkheid van België een plek van gewapend conflict, met twee oorlogen in ‘96-’97 en ‘98-’03, de laatste ook wel de Afrikaanse Wereldoorlog genoemd. Al minstens vijf miljoen mensen kwamen om. Het politieke krachtenveld is moeilijk te ontrafelen. Zo streed tijdens de Koude Oorlog de door het Westen gesteunde Mobutu, die het land Zaïre noemde, tegen de door de Sovjets gesteunde marxist Kabila. Daarnaast is er de langslepende bloedige etnische rivaliteit tussen Hutu’s en Tutsi’s. Met name het overbevolkte buurland Rwanda wordt hierdoor geteisterd. In 1994 leidde dit tot genocide en een acute vluchtelingencrisis. Vanuit Rwanda vluchtten honderdduizenden binnen zo korte tijd naar omringende landen, dat de VN het de grootste en snelste exodus in de moderne tijd noemde. Ook nu nog duurt het gewapend conflict voort. Een wapenstilstand uit januari wordt niet nageleefd en drie partijen bezetten de regio. Het Congolese leger, de FDLR (een Rwandees bevrijdingsleger van Huturebellen) en de CNDC (troepen

rond de rebellerende Congolese Tutsigeneraal Laurent Nkunda). De telkens oplaaiende gevechten zorgen bovendien voor nieuwe vluchtelingenstromen. Geen van de partijen wil het gebied verlaten zolang de ander er nog verblijft. En dat heeft alles te maken met geld, of, beter gezegd, grondstoffen. Congo, en met name de regio waar de strijdende partijen zich ophouden, is namelijk uitzonderlijk rijk aan een aantal belangrijke delfstoffen die de strijd helpt financieren. Het is de grootste producent van kobalt en topleverancier van koper, goud en casseriet (tinerts). Uit Congo komen ook de zogenaamde ‘bloeddiamanten’ of ‘conflictdiamanten’, die geld opleveren voor wapens. Berucht is verder de Congolese productie van coltan, een delfstof waaruit condensatoren gemaakt worden voor laptops en mobiele telefoons. Mensenrechtenorganisaties wijzen sinds kort op het verborgen leed achter elektronica met de oproep oude mobieltjes op de juiste wijze in te leveren. Coltan is namelijk gemakkelijk te winnen, maar ook gemakkelijk te recyclen.

Oventjes

De langslepende strijd in Congo heeft veel gevolgen voor de natuur. Niet alleen wordt er onzorgvuldig met het gebied en de winning van grondstoffen omgesprongen, ook zijn er simpelweg teveel mensen in het gebied, niet alleen militairen, ook vluchtelingen. Het toppunt was de massale exodus in 1994, die Virunga overspoelde. Acuut werd duidelijk hoezeer vluchtelingenproblematiek en ecologische schade verweven zijn. De vluchtelingenorganisatie van de VN, UNHCR, constateerde in 1997 dat ze geheel niet voorbereid was. Door de behoefte aan brandhout en eten werd een derde van het park ontbost en liep de hoeveelheid wild dramatisch terug. Waren er in 1990 nog zo’n tienduizend nijlpaarden, zeven jaar later waren het er minder dan duizend. In een poging de schade te beperken, ging een kwart van het hulpbudget op aan zuinige oventjes en vrachtenwagenladingen alternatief brandhout. Maar volgens Matthew Owen, adviseur bij UNHCR, was dat “niet alleen duur, maar het had ook nog eens nauwelijks impact op het terugdringen van de schade.” Volgens hem was deze crisis een snelle leerervaring. Hoofdzaak noemt hij beslissingen over grootte, dichtheid en locatie van 25

Voorzitter

De vluchtelingen hadden weinig boodschap aan de gorilla’s, maar voor sommige rebellen die in de jungle schuilen ligt dat anders. Door de chaos in het gebied is het bijna onmogelijk om stroperij en houtkap tegen te gaan. Burgers en vluchtelingen leven door de oorlog al jaren in extreme omstandigheden en lijden onder groot tekort aan brandhout, eten en handelswaar. Rebellen schromen niet om inkomsten te verwerven uit hun schuilplek om hun strijd te bekostigen. Zowel burgers als rebellen kappen daarom brandhout en lucratieve houtsoorten, maken houtskool en verkopen gestroopt wild als ‘bushmeat’ op de lokale markten. De rebellen hebben het, mede daarom, meestal niet zo op de aanwezigheid van pottenkijkers als de parkbeheerders. Nkunda’s militairen hadden de gorilla’s gemakkelijk uit de weg kunnen ruimen om gemakkelijker te kunnen werken. Maar tegen journalisten van National Geographic verklaarden zij iets heel anders. Telkens stelden ze dat militairen geen belang hadden bij het vermoorden van de Ruguendo’s. Rebellenleider Laurent Nkunda heeft zijn soldaten zelfs gedreigd met executie als ze de gorilla’s iets aandoen en ook het kappen van bomen is hen verboden, ten minste, in de regio waar de gorilla’s wonen. Schijnbaar een opvallende maatregel in deze gruwelijke strijd, maar bij nader inzien niet verwonderlijk. Nkunda blijkt een zakelijk denkende man, die zichzelf ‘voorzit26

Democratische Republiek Congo

Virunga National Park

Uganda

Rwanda

r u Pa r o

kampen in relatie tot elkaar en de omgeving voordat vluchtelingen in een gebied arriveren. Sinds een aantal jaar heeft de UNHCR een aantal handboeken over ecologie en vluchtelingenproblematiek. Daaruit blijkt wel dat met zoveel vluchtelingen in een gebied men niet aan ecologische schade ontkomt, hoe goed er ook is nagedacht over de grootte of locatie van de kampen. Zeker op langere termijn blijft management van brandhout en voedsel cruciaal, al was het maar, zo stelt een handboek, door merktekens te plaatsen op bomen in het gebied die wel gekapt mogen worden. Dus toen vorig jaar de gevechten weer oplaaiden en tienduizenden vluchtelingen het gebied opnieuw bedreigden, investeerden het Wereld Natuur Fonds en de UNHCR toch opnieuw in betere oventjes en ladingen brandhout.

ter’ laat noemen en soms in smetteloos pak met wandelstok verschijnt. Hij veroverde het park begin dit jaar en verdreef de parkwachten. Daarna kwamen er berichten dat zijn rebellen, die eigenlijk niets van natuurbescherming weten, toch toeristen tegen betaling naar de gorilla’s brachten. Volgens Kana, een onderofficier van Nkunda, beschermen zij hen beter dan de natuurbeschermingsorganisatie van het park, het ICCN, dat ooit heeft gekund. “Het ICCN is corrupt,” stelt hij. “De hele top hoort in de gevangenis.”

Houtskool

De verhalen over hoezeer de rebellen werkelijk bij het welzijn van het park betrokken zijn, lopen sterk uiteen, maar Kana raakt een gevoelig punt. Het park moet in zijn eigen inkomsten voorzien en die lopen sterk terug. Sommige parkbeheerders hebben al jaren geen salaris gehad – ecotoerisme, dat jaarlijks drie miljoen dollar kan genereren, is door de oorlog immers nauwelijks mogelijk. Onpartijdigheid blijkt dan lastig. De ongewapende parkbeheerders worden gedwongen tot samenwerking met rebellen of escortes van de VN voor hun patrouilles. Sinds 1992 zijn al 120 parkbeheerders omgekomen. Maar ook blijkt de armoede te kunnen verleiden tot onduurzaam beheer. En dat kan een stuk verder gaan dan een enkele parkbeheerder die nu en dan wat wild stroopt. Het parkbestuur kende de afgelopen jaren een geheel eigen interne strijd bovenop de oorlog die in het gebied woedt. Hoofdrolspelers zijn parkopzichter Paulin Ngo-

bobo en directeur Honore Mashagiro. Ngobobo, verantwoordelijk voor de berggorilla’s die in zijn gebied leven, ontdekte grootschalige fraude. Van laag tot hoog - tot in het parkbestuur en daarbuiten – bleken medewerkers, parkbestuurders en lokale politici betrokken bij illegale houtskoolproductie. Deze destructieve praktijk levert jaarlijks driehonderdduizend dollar op, meer dan toerisme ooit zou kunnen. Ngobobo nam flinke maatregelen en rapporteerde het aan zijn superieur. Vreemd genoeg kreeg hij vervolgens zweepslagen. Ngobobo kon niet anders concluderen dan dat zelfs zijn baas, directeur Mashagiro, erbij betrokken was. Hij vermoedde uiteindelijk dat Mashsagiro de spil in de houtskoolmaffia was. Niet lang na deze ontdekkingen werden de gorilla’s vermoord – de gorilla’s, waarvoor Ngobobo verantwoordelijk was. Uiteraard werd hij gearresteerd. Het bleef echter niet onopgemerkt dat dit Mashagiro erg goed uitkwam. Onder internationale druk startte de ICCN een onderzoek. De ingehuurde advocaat, Matthieu Cingoro, verhaalt hoe Ngobobo tegen vijftig jaar corruptie streed. “Natuurlijk werd ‘ie direct gearresteerd. Het is gevaarlijk om een man met principes te zijn in Congo.” Dit voorjaar werd de moord opgelost: Mashagiro werd gearresteerd en Ngobobo vrijgelaten. Een klein succes in een conflict waar de echte oplossing ver te zoeken is. Ironisch genoeg bleken de Ruguendo’s het minst veilig in handen van degenen die hen hoorden te beschermen. n


Brieven De redactie houdt zich het recht voor brieven te selecteren en in te korten. Het magazine verschijnt ook op internet. Reageren kan via e-mail: [email protected], of per post: postbus 19199, 1000 GD, Amsterdam.

Apocalyptische tijden

De milieubeweging hanteert vaak een apocalyptische toon om milieuproblemen aan de orde te stellen: wanneer we de maatschappij niet grondig veranderen, dreigt een totale ondergang. Waarschijnlijk wordt deze stijl gekozen om gehoord te worden. Maar is ze ook terecht? Gezien vanuit een langere tijdsperiode zitten we momenteel al midden in een fase van onvoorstelbaar snelle ecologische kaalslag. Gek genoeg willen milieugroepen dit niet onder ogen zien, want de beeldspraak “snel ingrijpen, nu kan het nog’’, wordt hardnekkig voortgezet. Er is bij milieugroepen een grote angst voor fatalisme, wanneer de negatieve ecologische ontwikkelingen die gaande zijn, al te expliciet erkend zouden worden. Dit is verkeerd. Als milieugroep zul je moeten zoeken naar een boodschap

die enerzijds de mondiale ecologische neergang niet ontkent, maar anderzijds uit blijft gaan van positieve veerkracht en inspiratie om zich te blijven inzetten voor groene en duurzame belangen. Dat kan best. Het beeld van een plotselinge ineenstorting klopt niet. Bij kap van een regenwoud is enorm veel biodiversiteit weg, maar er blijft wel natuur. Weliswaar minder waardevol, maar dat zijn waarden die wij er als mens opplakken. Binnen het ‘restant’ natuur blijft een groot onderscheid in meer en minder waardevolle varianten. Er blijft dus altijd wat over om voor te knokken. Bovendien blijft inzet voor duurzaamheid en natuurbehoud belangrijk vanuit het oogpunt van welzijn en gezondheid. Genoeg redenen dus, om door te gaan met de milieulobby. Alco van Klinken, Haren

Friedman

Ik heb met verbazing en irritatie de recensie gelezen van De toekomst is groen (MM # 11). Friedman schetst in zijn boek op een volgens mij realistische wijze de afschuwelijke toekomst die ons te wachten staat als we doorgaan met ons huidige energiegebruik. Om te denken dat we hieraan kunnen ontkomen moet je wel een optimist zijn en dat is Friedman dan ook. Maar hij geeft ook op realistische wijze wegen aan hoe we de zaken kunnen verbeteren. Dat hij daarbij stelt dat we het arme deel van de wereld niet de illusie mogen ontnemen dat ze ooit onze levensstijl zullen kunnen bereiken en dat wij rijke landen hen daarvoor ook de middelen - o.a. technieken voor het opwekken van schone energie - moeten geven, vind ik alleen maar te prijzen. Waar recensent Kallenberg het geloof van Friedman in economische groei vandaan haalt, is mij een raadsel. Ik lees het boek als een groot gevecht om de aarde en onze beschaving te redden. Groei voor de armen ja, maar dat vind ik niet meer dan logisch. Hoe wil je hen anders solidair met ons deze

Rectificatie

Op de berichtenpagina van het novembernummer stond een stukje over de onterechte rekeningen van Nuon. Lezers werden opgeroepen om oude rekeningen naar Nuon te sturen. Er staat helaas bij de oproep een verkeerd postbusnummer. De juiste gegevens zijn : WISEAmsterdam, Postbus 59636, 1040 LC Amsterdam zware strijd laten voeren! Politiek geeft hij wel degelijk wegen aan hoe een en ander in beweging gezet moet worden. Had je een of ander manifest voor een revolutie verwacht? Dan de anti-Amerikaanse zinsneden aan het eind. Er zijn buiten Bush en zijn trawanten gelukkig nog vele andere Amerikanen: zie de enthousiaste keuze voor Obama. Ik ben zelf een enthousiast Europeaan maar ik geloof niet dat wij tot zo’n eensgezind enthousiasme in staat zijn. Zal Balkenende of Bos ons redden, of Berlusconi? In Merkel geloof ik nog wel maar die zou onmiddellijk in de wielen gereden worden door dat soort mannen. Alstublieft, laat u door deze recensie niet weerhouden het boek van Friedman te lezen. Het is een “must” voor ieder die het goed met de aarde voor heeft. Jan Drijver

Elektrische auto’s

In de consumentenrubriek van het vorige magazine wordt de suggestie gewekt dat elektrische auto’s goed zijn voor het milieu. Steeds vaker worden deze auto’s genoemd als een bijdrage aan het terugdringen van de uitstoot van CO2. Niets is minder waar. De accu’s van genoemde auto’s worden opgeladen met veelal door fossiele brandstoffen opgewekte elektriciteit. Deze nuancering lijkt me, zeker in dit blad, op zijn plaats! Henk Wiegant, Zwammerdam milieudefensie magazine 12 – 2008

27

opinie

Van klimaatverandering naar atoomstaat Kernenergie inzetten om klimaatverandering tegen te gaan is niet alleen bijna onmogelijk, het maakt de wereld ook onveiliger, aldus: Peer de Rijk

I

n een optimistische bui kun je concluderen dat het voldoende tot iedereen aan het doordringen is dat de klimaatcrisis hier en nu aangepakt moet worden. Klimaatverandering is erkend als een groot economisch en veiligheidsvraagstuk met grotere implicaties dan alleen zielige beestjes en het almaar verder degraderende milieu. En die erkenning leidt tot een vloedgolf aan initiatieven, plannen en scenario’s. Het probleem van klimaatverandering is enorm en lastig, zo veel is duidelijk. Anderzijds, als we er vijf jaar lang een paar honderd miljard euro per jaar in pompen is het ook opgelost. Het probleem is eigenlijk alleen nog politiek van aard; wie neemt en krijgt de leiding, en, vooral, wie bepaald hoe we het precies op gaan lossen. Een van de mogelijkheden is kernenergie. Immers, een eenheid elektriciteit uit een kerncentrale stoot minder CO2 uit dan een eenheid kolengestookt vermogen. En, hoe we het ook wenden of keren, een groot aantal landen zal in de komende decennia grote centrales blijven bouwen. Maar of dat een goed idee is, valt te bezien. Het is de vraag of kernenergie echt een alternatief kan zijn. Bovendien, als we ons klimaatprobleem proberen op te lossen met kernenergie, creëren we een uiterst onveilige wereld.

Tachtig centrales

Stel dat we vrijwel alle bezwaren tegen kernenergie opzij zetten. Dat er vanaf morgen in heel veel landen voldoende 28

draagvlak is, inclusief een voldoende stabiele overheid die kernvermogen steunt en dat blijft doen. Dat de milieubeweging niet dwars ligt, dat de nucleaire industrie weer opleeft en locaties zich vrijwillig aanmelden. Kunnen we dan zelfs maar het absolute aandeel van kernenergie in de huidige mix over tien en twintig jaar op hetzelfde niveau handhaven? Om het aandeel atoomstroom in de stroommix alleen nog maar op het huidige niveau te handhaven zouden er in de komende tien jaar tachtig kerncentrales besteld en opgestart moeten worden. Dat betekent een gemiddelde van één nieuwe kerncentrale per zes weken. En dat is dan nog alleen zo als we uitgaan van een te verwachten gemiddelde levensduur van de huidige centrales van veertig jaar. Kerncentrales worden tot nu toe gemiddeld tweeëntwintig jaar. Een kerncentrale bouwen kost minstens tien jaar. Zelfs in de hoogtijdagen van de kernenergie, met een florerende industrie en een bijkans hysterisch geloof in de zegeningen van het atoom, werd het bouwen van tachtig centrales, tegelijk, in tien jaar tijd niet voor mogelijk gehouden. Maar goed, we gaan voor een oorlogseconomie. De klimaatcrisis vraagt hier om. Een situatie waarin de nucleaire industrie zwaar wordt ondersteund, gestimuleerd en vrijgesteld van allerlei beslommeringen die met milieubeleid of democratie gepaard gaan. We gaan gewoon heel snel heel veel kerncentrales bouwen, eerst om de oude te vervangen en dan nog veel meer om kolenvermo-

gen te vervangen en alle auto’s – die dan elektrisch zijn – in de nacht van stroom te voorzien.

Vrienden van Amerika

Wat zou er gebeuren? Het wordt nog moeilijker om landen waarvan het regime ons niet aan staat te verbieden ook kernenergie toe te passen. Het meten met twee maten zal tot nog meer onrust leiden. Wat Iran al jaren doet, mag gewoon van de huidige internationale verdragen. En toch wordt ze nu al bijna aangevallen. Israël, dat “kernenergie alleen vreedzaam toepast en geen militaire nucleaire industrie heeft” bezit zestig kernwapens. Amerika probeert momenteel, gesteund door onder andere onze minister van Buitenlandse Zaken Verhagen, de wereldgemeenschap te bewegen tot een verdrag waarin het slechts een beperkt aantal landen toegestaan wordt uranium te verrijken. Officieel omdat het de veiligheid zou vergroten, doordat dan maar een paar landen toegang hebben tot de technologie en het materiaal voor kernwapens. Alle landen die wel kernenergie willen moeten dan in de rij staan om verrijkt uranium te kopen van een select gezelschap vrienden van Amerika. Een plan dat vergaande hypocrisie op een vreemde manier vermengt met hopeloze naïviteit. Een direct gevolg is dan natuurlijk dat tal van landen die nu al dan niet tijdelijk geen vriend zijn van Amerika (of ‘het westen’), verbeten zelf een nucleaire industrie gaan ontwikkelen. Daarna zal de wereldgemeenschap opnieuw teleurgesteld constateren dat de wereld weer een stukje onveiliger is geworden.

Mengoxide

Met een keuze voor grootschalige inzet van kernenergie neemt het aantal landen met kennis van zaken, kernmateriaal en benodigde infrastructuur enorm toe en daarmee ook de kans op ongelukken en milieudefensie magazine 12 – 2008

s y lv i a w e v e

conflicten. Zo zal het aantal kerntransporten en het aantal verrijkingfabrieken, splijtstofstaven- en afvalopslagplaatsen explosief toenemen. Bovendien is uranium een eindige grondstof, die op het huidige gebruiksniveau over enkele decennia uitgeput is. Om uraniumvoorraden zal worden gevochten. De grondstof is nu reeds voer voor conflicten, bijvoorbeeld in Niger. Als het bruikbare uranium opraakt of te duur wordt kiest men eerder voor mengoxide (MOX), een mengeling van uranium en plutonium. Omdat er voor plutonium, uiterst giftig bijproduct van kernstroom, nu eigenlijk geen andere toepassing is dan kerwapenproductie, wordt inzet van MOX vooral gepropageerd met de stelling dat het helpt om hier vanaf te komen. Dit wordt eufemistisch ‘hergebruik’ genoemd, maar het milieudefensie magazine 12 – 2008

gaat eigenlijk om een deels nieuwe cyclus met een heel eigen set aan gevaren. Niet alleen is MOX een brandstof die radioactiever afval oplevert, centrales die met MOX werken zijn ook minder stabiel. Een ander alternatief is de plutoniumcyclus waarvoor kweekreactoren nodig zijn. Je hebt dan geen vers uranium meer nodig maar introduceert de plutoniumeconomie. In theorie een perpetuummobile omdat er steeds nieuw plutonium wordt gekweekt die weer als brandstof kan dienen. Deze route is in het verleden eigenlijk al afgeschreven; te veel afval, gevaar, kosten en onzekerheden. Bovendien proliferatiegevoelig. Niet voor niets varen nu al oorlogsschepen mee met plutoniumtransporten. Toch zijn vier van de zes nieuwe typen reactoren waarover gepraat wordt (de ‘generatie 4’) zogenaamde kweekreactoren.

meuze boek ‘De Atoomstaat’: een politiestaat die moet voorkomen dat uranium en plutonium in verkeerde handen komen, maar die ook de milieubeweging in het gareel moet houden en de democratische controle op de totale energievoorziening overneemt. Onze klimaatvoorganger Al Gore zegt het zo: “In de acht jaar dat ik in het Witte Huis werkte, was elk probleem dat we hadden rond proliferatie direct gekoppeld aan een zogenaamd civiel nucleair programma”. Wie echt een duurzame en veilige energievoorziening wil kiest vandaag nog voor kleinschalige, decentrale en schone oplossingen. Geen kern of kolen, neem een molen. n Peer de Rijk is directeur van WISE, een wereldwijd netwerk van burgers en milieuorganisaties tegen kernenergie

Atoomstaat

Dan gaan we weer op weg naar wat de Oostenrijkse Filosoof Robert Jungk ruim dertig jaar geleden beschreef in zijn fa-

Op 3 februari 2009 viert WISE haar dertigjarig bestaan. Vier het mee en kom ook! Zie voor meer informatie de aankondiging in de agenda. 29

media Internet Transition towns Groot-Brittannië kent ruim vijftig Transition Towns en langzaam begint er in Nederland ook steeds meer interesse voor te komen. Een Transition Town is een lokale gemeenschap die zich inzet om zo milieuvriendelijk mogelijk te leven. Bedenker is de Britse permacultuuractivist Rob Hopkins. Zijn Transition Handbook is verdeeld in drie delen: het Hoofd, het Hart en de Handen. Ook beschrijft hij een Twaalf Stappenplan om tot een echte duurzame gemeenschap te komen. Ja, dat riekt naar de AA en niet voor niks. Voor dit keer heeft Bush gelijk: “We’re addicted to oil.” Eerst

afkicken van het tomeloze energiegebruik dus, en dan op weg naar verbetering. Via de nieuwe Nederlandstalige website zijn recente ontwikkelingen op de voet

te volgen en is alle informatie beschikbaar om zelf of met anderen veranderingen in te zetten. http://transitiontowns.nl

e-omroep Nederland P Maatschappelijk betrokken kleine omroepen kunnen vanaf 1 december terecht bij “de publiekste omroep”: Nederland P. Het online radio- en tv-platform van de NCRV biedt zendtijd aan lokale omroepen, maar ook aan allerlei andere initiatieven met een missie. Voorbeelden zijn KlimaatTV, ReceptenTV en het anarchistische Antoinette.tv. Met interview- en cameratrai-

ningen worden de aangesloten omroepen geholpen op een hoger plan te komen. De A-status wordt verleend bij driehonderd leden, deelnemers dingen mee naar de Nederland P Award en een heus (nog onbekend) programmabudget.

Dvd Monsanto Met het vooruitzicht van een Amerikaanse president die biologisch eet (critici noemden Obama hierom elitair) is het interessant de dit jaar uitgebrachte Franse documentaire Le monde selon Monsanto te bekijken. Hierin wordt de nietsontziende expansiedrift van biotechnologie- en chemiemultinational Monsanto, berucht om zijn transgene gewassen, nog eens uiteengezet. Hun op volle toeren draaiende lobbymachine richtte zich ook op het Witte Huis. Een advocaat van het bedrijf stapte over naar de Food and Drug Administration (FDA), de instantie die over voedselveiligheid gaat. Onmiddellijk werden allerlei belangrijke beslissingen genomen om transgene voedingsmiddelen en planten toe te laten. Nadat dit keurig geregeld was ging de jurist terug naar zijn voormalige werkgever. Inmiddels bezit Monsanto 90 procent van de transgene zaden wereldwijd, waar het bedrijf al even rücksichtlos opereert. Hopelijk komt Obama er aan toe de macht van dit monsterbedrijf in te dammen. Le monde selon Monsanto (in Frans, Duits en Engels) is

Nederland P, een initiatief van de NCRV, is te

voor €14,99 te bestellen via www.arteboutique.com.

vinden op www.nederlandp.nl.

Te l e v i s i e Consuminderman Omroep Llink heeft een eigen, onregelmatig uitgezonden consumentenprogramma gericht op milieu(on)vriendelijk gedrag: de Consuminderman. Sebastiaan Labrie probeert oplossingen te vinden voor ‘groene knelpunten’. In de derde aflevering, net voor de kerstdagen uitgezonden, gaat hij op zoek naar alternatief

30

voor foie gras, de op brute wijze geproduceerde eenden- en ganzenleverpaté. In Nederland is de productie van foie gras verboden, maar bij sommige restaurants staat het nog wel als delicatesse op het menu. Labrie gaat op zoek naar een alternatief en hoopt restaurants ertoe te bewegen hier op over te schakelen. Andere vaste onderdelen

zijn de Eco-ergernis (ook neer te tikken op de Llink-site) en de Eco-Aso. In de derde aflevering hakt Labrie een kerstboom om - spreken mensen hem aan op zijn ontoelaatbare gedrag? De Consuminderman, 18 december om 21:15 uur op Nederland 3 bij Llink en in 2009 op nog onbekende plaats en tijd.


recensie

Volkert de onaantastbare Iemand omleggen, dat doe je niet zomaar. Maar volgens Johan Faber draaide de destijds 32-jarige Volkert van der Graaf zijn hand er niet voor om, door op 6 mei 2002 in koelen bloede de populaire en verguisde politicus Pim Fortuyn met vijf kogels dood te schieten. Zo blijkt uit zijn onlangs verschenen boek Wat bezielde Volkert van der G.? Uit de nauwkeurig beschreven actiecarrière en het persoonlijke leven van Van der Graaf blijkt dat we hier te maken hebben met een eenzame, ietwat wereldvreemde, koele gifkikker die overtuigd is van zijn eigen gelijk, ook als hij ongelijk heeft. Van der Graaf zou zich begin jaren ‘90 hebben toegelegd op ondergronds verzet tegen pelsdierhouderijen. Vervolgens specialiseerde hij zich met Vereniging Milieu-Offensief in het juridisch bestrijden van biotechbedrijven, die plannen hebben voor uitbreiding. Jarenlang boekt MilieuOffensief grote successen op dit terrein, hetgeen soms leidt tot represaillemaatregelen, zoals een omver gegooide auto van Van der Graaf. Volgens Faber hebben dit soort intimidatiepraktijken Van der Graaf ertoe aangezet een pistool aan te schaffen op de zwarte markt. September 1999 neemt onze juridisch expert, ongetwijfeld moe van het doodsaaie papierwerk, weer eens deel aan een openbare actie tegen een bijeenkomst van pelsdierhouders. Op het verzamelpunt krijgen de circa veertien dierenactivisten vreselijk klop van een knokploeg bestaande uit bontfokkers. Van der Graaf blijft ongedeerd. milieudefensie magazine 12 – 2008

Het antwoord op de vraag of deze gebeurtenis een rol heeft gespeeld in het motief om Fortuyn te vermoorden, die in een interview aangaf tegen een nertsenverbod te zijn, laat Faber open. De wijze waarop Faber beschrijft hoe Van der Graaf de moord op Fortuyn voorbereidt, bezorgt de lezer koude rillingen. Hij is zo overtuigd van zijn eigen superioriteit, dat hij zich kennelijk niet voor kan stellen dat hij daarbij opgepakt zou kunnen worden. Zelfs aan een adequate vluchtroute wordt niet gedacht. Hij, Volkert de onaantastbare, zou het klusje wel even in z’n eentje klaren. ‘Wat bezielde Volkert van der G.?’ leest als een thriller. Ook al kennen we de plot, het blijft spannende lectuur, die komend jaar dan ook wordt verfilmd. Met name de periode dat Volkert gedurende de jaren ‘80 op de studentenbarak Vrijstaat Droevendaal in Wageningen verbleef, een soort hippie-enclave van linkse studenten, is uiterst onderhoudend beschreven. Wie wil weten met wie Volkert daar samenwoonde, en met wie hij het deed, komt volop aan zijn trekken. Al blijft het fictie, aangezien de direct betrokkenen zwijgen als het graf en niet duidelijk wordt op welke bronnen Faber zich baseert. Alex van Veen Johan Faber. Wat bezielde Volkert van der G. Nijgh & Van Ditmar, 008. Paperback 88 pagina’s. Prijs:  1,0. ISBN: 98 90 88 90 

Hip, hipper, hipst Voor wie het nog niet weet: groen zijn is niet langer saai, duf of ouderwets maar juist hartstikke hip. Steeds meer bekende en onbekende Nederlanders aﬃcheren zich daarom als milieubewuste consument en burger. In Hip Groen komt een aantal van hen aan het woord en staan tips voor hoe ook jij groen kunt eten, winkelen, wonen, werken en ondernemen. “Geen belerend naslagwerk”, benadrukt schrijfster Machteld Stilting, “maar een lifestyleboek vol inspirerende verhalen.” Hip Groen. Machteld Stilting. Bruna Uitgevers, 2008. Paperback, 224 pag. ISBN 978-90-229-9475-7. Prijs: €19,95

publicaties Warm, warmer, warmst Wat gebeurt er eigenlijk als de aarde opwarmt? In Zes Graden schets de activist en journalist Mark Lynes graad-voor-graad de gevolgen van de opwarming. Wat blijkt? Al bij één graad teisteren extreme droogtes graanschuur Amerika. Bij twee graden wordt de opwarming onomkeerbaar en bij zes graden betreden we de hel. Daarom moeten we voorkomen dat de opwarming boven de twee graden uitkomt. Drastische acties, die veel verder gaan dan het huidige beleid, zijn vereist. Zes Graden - onze toekomst op een warmere planeet. Mark Lynes. Uitgeverij Jan van Arkel, 2008. Paperback 360 pag. ISBN 978-90-6224-476-8. Prijs: €5,-

Ecologische wurggreep In de eco-thriller De Verschroeide Aarde is niet Barack Obama, maar Phil Case die nieuwe daadkrachtige president van de Verenigde Staten die de dreigende klimaatcrisis moet afwenden. Terwijl een ecologisch rampscenario loert, dreigt Peking al zijn koolstof in één keer te verbranden en zo de complete biosfeer op te blazen, als er geen verruiming komt van de Chinese emissierechten. Amerikaanse kernonderzeeërs wachten in diverse Chinese havens de onderhandelingen af. Kim Stanley Robinson, auteur van Het Broeikaseffect en De Nieuwe IJstijd, combineert klimaatwetenschappelijke discussies met een opwindend spionageplot. De Verschroeide Aarde. Kim Stanley Robinson. Bruna uitgevers, 2008. Paperback 464 pagina’s. ISBN 978-90229-9273-9. Prijs: €19,95

1

Oorlog verkoopt Was vrede vroeger een voorwaarde voor economische bloei, tegenwoordig zijn dat volgens Naomi Klein oorlog en crisis. T j i t s k e Yp m a

B

etekent de huidige kredietcrisis het einde van het kapitalisme waarin het bedrijfsleven regeert? Volgens de Canadese journaliste en activiste Naomi Klein niet. De 1500 miljard dollar die de Amerikaanse overheid inmiddels aan banken 32

heeft uitgekeerd, wijzen er volgens haar eerder op dat de grote banken en financiële bedrijven de staat hebben overgenomen. “De staat is een verzekeraar geworden voor Wall Street. Een vangnet voor mensen die het het minst nodig hebben, gesubsidieerd door mensen die het het

meest nodig hebben”, schrijft ze in het tijdschrift Rolling Stone. In de Verenigde Staten zijn de miljarden binnen twee dagen uitgekeerd zonder garanties dat het geld wordt ingezet waar het voor bedoeld is: ter ondersteuning van de hypotheken van particulieren en de leningen aan kleine bedrijfjes. Het is ook niet de staat die het geld verdeelt: private advocatenkantoren, zoals die van voormalig burgemeester van New York Giuliani, hebben de klus voor veel geld overgenomen. De banken hebben volgens Klein een blanco cheque gekregen, waarmee ze naar believen bedrijmilieudefensie magazine 12 – 2008

Naomi Klein bij de presentatie van de Poolse vertaling van De Shockdoctrine.

ven kunnen overnemen, beleggen of, zoals reeds gebeurd is, hun eigen bonussen kunnen betalen. Het belastinggeld dat nu over de balk wordt gesmeten, kan Barack Obama straks niet meer gebruiken om belangrijke beleidsdoelstellingen te verwezenlijken, zoals een ziektekostenverzekering voor iedereen en vergroening van de economie.

AN P / Paw e K u l a

Friedman

Niets wijst er dus op dat het ‘rampenkapitalisme’, dat Klein in haar vorig jaar verschenen boek De Shockdoctrine beschreven heeft, geschiedenis is. Dit kapitalisme vindt haar oorsprong in de fameuze Chicago school of Economics waar Nobelprijswinnaar Milton Friedman in de jaren zestig een eigen programma startte. De staat werd tot vijand verklaard en de belangen van het bedrijfsleven, als motor van economische groei, werden de norm. Studenten van de Chicago School waaiderden over de hele wereld uit om deze marktideologie te verspreiden. Buitenlandse studenten werden opgeleid met subsidieprogramma’s uit de VS en verkregen hoge posities op ministeries en in het IMF en de Wereldbank. Onder druk van deze instellingen transformeerden sociale markteconomieën zich in vrije markteconomieën op basis van het neo-liberalisme zoals Friedman voorstond. Latijns-Amerika diende als proeftuin, het voormalige Oostblok, Irak en talloze andere landen, waaronder de VS, volgden. Landhervormingsplannen moesten worden opgeschort, democratisering en openbare voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg afgebouwd. Tegelijkertijd kregen multinationals onbeperkt toegang tot de bronnen van een land: staatsbedrijven, mijnen, grondstoffen, alles ging in de uitverkoop.

Shockdoctrine

Zulke maatregelen, die tegen de wens van de bevolking ingaan, kunnen volgens Klein alleen worden doorgevoerd als mensen in shock zijn. Bij oorlogen, crisissen en natuurrampen zijn mensen gedesoriënteerd en kunnen rampenkapitalisten hun slag slaan. Zo werd de chaos in New Orleans na Katrina aangegremilieudefensie magazine 12 – 2008

pen om sociale huurwoningen te slopen en dure huizen te bouwen, het openbaar onderwijs af te schaffen en ziekenhuizen te privatiseren. Het regime van Pinochet in het Chili van de jaren ‘70 was een eerste afschrikwekkend voorbeeld van deze shocktherapie. Mensen verdwenen of werden gemarteld, om de uitverkoop van de Chileense economie mogelijk te maken. En Klein noemt meer voorbeelden. In Rusland ging men akkoord met de verkoop van staatsbedrijven in ruil voor financiële hulp, zoals in Polen gebeurd was, maar die hulp kwam uiteindelijk helemaal niet. Met de val van het communisme was de enige dreiging van een alternatief weg. Het land scheurde uiteen in enkele honderden miljardairs en miljoenen armen. Armen die uit bittere noodzaak in prostitutie of slavenarbeid vervallen. Ook in Irak vindt een bedrijfsoffensief plaats. Westerse ondernemingen sluiten lucratieve oliewinningscontracten en slepen op het gebied van veiligheid vele belastingmiljarden binnen. Die veiligheid bestaat echter maar voor een hele kleine groep: de expats en de nieuwe rijken, de rest van het land is tot een soort Wild West verklaard. Vanuit dit Wilde Westen groeit de opstand, waardoor de oorlog voortduurt. Niet erg als je veel geld hebt, wel als je arm en vogelvrij bent. De Israëlische overheid weet dat technologieën op het gebied van veiligheid goed verkopen en dat deze sector baat heeft bij chaos en ellende. Zodra er geen aanslagen meer zijnzegt Klein, valt de gratis reclame voor bescherming zoals muren of afluisterapparatuur weg. Zaken waarmee Israël aldus Klein in 2006 4,4 miljard dollar verdiende, door export van haar producten naar de Verenigde Staten en Engeland. Veel bedrijven hebben dus economische belangen bij oorlog en dit is een extra factor geworden in de ‘oorlog tegen het terorrisme’. Vrede is niet langer het doel, maar veiligheid, te koop bij het bedrijfsleven.

Tsunami

Niet alleen de bevolking van een land wordt door het neo-liberalisme uitgebuit, ook de natuurlijke hulpbronnen. Milieu is geen thema voor rampenkapitalisten: zij gaan voor snelle winsten op basis van het winnen van delfstoffen en het uitbuiten van de bevolking, als ze die al inzetten. Vaak worden alleen werknemers uit bijvoorbeeld China ingezet, zodat de lo-

kale bevolking aan de zijlijn moet toekijken hoe hun land wordt geplunderd. Volgens Klein zorgt het ongebreidelde kapitalisme dat alle milieuregulering tegenwerkt, voor een automatische stroom van crisissen: militair, ecologisch of financieel. “We hebben het klimatologische en politieke kookpunt bereikt”, waarschuwt ze. Orkanen en tsunami’s zullen alleen maar toenemen, met een nog groter crisis- en dus winstgebied tot gevolg. Alleen de rijken in zo’n gebied zullen zich verzekeren voor een ‘way out’. De rampenanaliste heeft de hoop op verbetering echter nog niet opgegeven. Met het boek en haar tournee door Amerika en Europa denkt Klein mensen de ogen

“Als mensen weten wat er kan gebeuren, kunnen ze zich voorbereiden” te openen, zodat ze weerbaar worden in crisissituaties. Ze gelooft in de kracht van het volk. Zo roept ze Obama-aanhangers op te protesteren als Obama onder druk van het bedrijfsleven zijn beloften niet nakomt. Ze put hoop uit een voorbeeld van zelfredzaamheid na de tsunami van 2004: terwijl de kust van Sri Lanka na de vloedgolf bijna volledig aan bedrijven is overgedaan ten koste van de lokale vissers, hebben inwoners van Thailand na de tsunami snel hun land en huizen gemarkeerd en zijn meteen op eigen houtje met de wederopbouw begonnen. Die mensen wisten dat er al jaren op hun land geaasd werd, en zij namen direct voorzorgsmaatregelen. “Als mensen weten wat er kan gebeuren, kunnen ze zich voorbereiden”, zei Klein onlangs in een televisie-interview. “Dan leggen ze hun eigen plan klaar, voor als er een crisis komt.” Klein pleit kortom voor een sterke overheid die het kapitalistische bedrijfsleven in goede banen leidt. Het is aan de bevolking om daarvoor te vechten. n De Schockdoctrine is in Nederland uitgegeven door uitgeverij De Geus. www.naomiklein.org 33

,PVFOWPDIU JOIVJT JTPTDIFMQ FFOCMJKWFOEFPQMPTTJOHWPPSFFO CFIBBHMJKLFOHF[POEMFFGLMJNBBU

oproepen & agenda Andere economie

vr 19 dec 19.45 - 22.00 uur Amsterdam. Samen sterk in een andere economie. Inspiratie-avond o.l.v. Jan Saal, ex-Triodosbank, ex-Odin. Hoe kunt u de huidige economische crisis begrijpen? Hoe kan het anders en wat kunt u zelf doen? Info: 0575-572527, info@ estafetteacademie.nl

Lezingenserie Duurzame Energiesystemen

do 29 jan 13.00 uur Groningen. Hoe kan ik de CO2 reductie realiseren? Kennismaken met een zestal concepten. Warmtepomp, balansventilatie, energiebesparen met de douche, locale ventilatie, woning met een epc, energie uit het dak. Info: Informatiepunt Duurzaam Bouwen 050 5290910, http://ipdubo.nl

Aanloopdag Transition Towns

za 31 jan 14.00 - 17.00 uur Eindhoven. Introductie van het Transition Towns-concept door Paul Hendriksen. Info: Omslag Werkplaats voor Duurzame Ontwikkeling 040-2910295, www. transitiontowns.nl.

WISE dertig jaar! rEFOBUVVSMJKLFWMPFSJTPMBUJF rNFUEFIPPHTUCMJKWFOEFJTPMBUJFXBBSEF rOPPJUNFFSTUBOL POHFEJFSUF [XBNPG TDIJNNFMT rJTPMFSFOEFCPEFNBGTMVJUFS HFFGUWPDIU HFFOLBOT rMJDIUPQWVMNJEEFMCJKWFS[BLLJOHFO rFFSTUFNJMJFVWPPSLFVS rPOCFQFSLUFXFSLJOHFOMFWFOTEVVS

1PTUCVT "$#VSHVN 5FMFGPPO XXXJTPTDIFMQOM JOGP!JTPTDIFMQOM

OBUVVSMJKLHPFE

34

3 februari 2009 Het wereldwijde anti-kernenergie netwerk WISE bestaat dertig

jaar en viert feest. Kom ook! Maurits Groen is ceremoniemeester en Hermann Scheer komt ons toespreken. Behalve Duits parlementslid (SPD) is hij ook voorzitter van Eurosolar, voorzitter van de World Council for Renewable Energy en beroemd en berucht antikernenergie-activist. Meer informatie en aanmelden via www.tegenstroom.nl en www. groenestroomjagraag.nl

Maak een film! Wat is jouw groene, eerlijke wereld?

Maak een film van maximaal 60 seconden over jouw groene én eerlijke wereld. Maak kans op vertoning bij VARA’s Vroege Vogels TV en op het Movies that Matter Festival. Stuur je film in vóór 22 februari! Info op 60SEC. milieudefensie.nl

Help mee!

Meehelpen bij activiteiten van Milieudefensie? In je eigen woonplaats of in het land, samen met anderen? Meld je nu aan voor de emailnieuwsbrief “Afdelingsinfo”! Het meest actuele en complete overzicht van alle activiteiten van Milieudefensie automatisch in je mailbox. Interesse? Mail naar: auke@milieu defensie.nl

Zelf actief worden voor Milieudefensie? Kijk op: www.milieudefensie.nl/doemee/vrijwilligerswerk Meer informatie over het oprichten van een lokale vrijwilligersgroep van Milieudefensie? Bel 020 62 62 620 of mail: lokale. [email protected]

Regeladvertenties Ook een regeladvertentie plaatsen? € 5,50 per regel. Uitsluitend aanleveren via de website van Milieudefensie: www.milieudefensie.nl/publicaties/magazine/ regeladvertenties OBILOT NATUURTEXTIEL Sinds 1982 in Zutphen, winkel voor mode en basics van biokatoen, Demeterwol, hennep, linnen etc. Biologische babyuitzet, goed advies. Groenmarkt 1, 0575-517091 www.obilot.nl Gezocht: MEDEOPRICHTER van een afdeling Milieudefensie in gemeente Drimmelen. 076-5810197.


Verkleed protest E

lise houdt haar eenpersoonsprotest met regelmaat op het Binnenhof, bij de Tweede Kamer. “Ik ben daar op een plek die er toe doet. Ik kan beter daar van mij laten horen dan te kankeren tijdens verjaardagsfeestjes.” Het is een uitlaatklep. “Voor mij de perfecte manier om onderwerpen aan de orde te stellen. Als ik het niet doe, zou ik ten onder gaan aan de zorgen over maatschappelijke problemen.” Samenwerkingsverbanden liggen haar niet. “Dat is vaak veel vergaderen en geouwehoer. De energie die daarin wordt gestopt staat in geen verhouding tot wat het oplevert. Je hebt ook geen massa nodig om een duidelijk statement te maken.” Maar in haar eentje bezig zijn is ook praktisch: een ‘eenmansprotest’ aanmelden hoeft niet. Door haar flexibele werktijden kan ze ook ad hoc besluiten iets te gaan doen. Zo dook ze op als dhr. K. Pitalist, zakenman-havenbaron, bij de feestelijke opening van de Betuwelijn. En bij de officiële afsluiting van festivi-

Ze stond in tientallen kranten over de hele wereld. De ene keer als stralingsslachtoffer of vluchteling, als oud-president Chirac of George W. Bush, dan weer als Mr. Pi Nocchio of gewoon als haarzelf. Voor Elise Leijten (46) zijn haar eenpersoonsacties een uitlaatklep. B e r t va n Wa k e r e n teiten rond de vierhonderste geboortedag van zeeheld Michiel de Ruyter, als zijn weduwe. Haar leukste creatie. “En roepen: ‘Lang leve de VOC-mentaliteit. We kunnen het nog!’” Een pamflet in Oudnederlands uitdelend, met de strekking: we zijn een land gebouwd op roof en piraterij.

Tjernobyl

AP

Haar theatrale protest begon voor de Tweede Kamerverkiezingen in mei 1986, een maand na de kernramp in Tsjernobyl. Elise zat op de kunstacademie in Maastricht en wilde een tegengeluid laten horen. Toevallig had ze een angstwekkend masker gemaakt. Voor de verkie-

hart en ziel

zingen, met kernenergie als heet hangijzer, maakte ze er in de winkelstraten van Maastricht veel mee los. “Ik droeg het masker met een bord met de tekst: ‘Hirosjima, Nagasaki, Harrisburg, Tsjernobyl: wat staat ons nog te wachten als Lubbers zijn karwei afmaakt’. Dat had een grote impact, het choqueerde. Moeders moesten kinderen wel uitleggen wat ik uitbeeldde.”

Gorleben

Tijdens de Klimaattop in 2000 in Den Haag werd de creatie K. Pitalist geboren. De Niet-Winkeldag viel tijdens die periode en ze had een driedelig pak gekocht om premier Kok te kunnen spelen. Gewapend met een

grote sigaar en een kussen onder het pak, riep ze congresgangers op tot meer consumeren. Vol humor en satire. “Het is zo leuk om de boel om te keren, om verwarring te stichten. Het heeft een ontwapend effect, en dat prikkelt mensen tot nadenken.” Het werkt als een spiegel, ook als demonstranten hun hoofd dreigen te verliezen. “Ik laat ze weer even nadenken: ‘Waarom zijn we ook al weer hier?’” Inmiddels heeft ze haar speelgebied vergroot tot in het buitenland, en is ze net terug van de protesten tegen kernafvaltransporten in het Duitse Gorleben. “Het is een creatieve manier om zaken aan de orde te stellen. Bovendien wordt deze actiemethode nog niet zoveel gebruikt, terwijl ze toch zeer effectief is”. Zozeer zelfs dat “overheden dit soort eenpersoonsacties stelselmatig proberen om zeep te helpen. Blijkbaar doet het er toe en worden ze bang voor hun imago. Maar mij krijgen ze niet weg!” n

FILMCOMPETITIE MILIEUDEFENSIE

Wat is jouw groene, eerlijke wereld? Je film op tv of in de bioscoop!

Maak een film van maximaal 60 seconden over jouw groene én eerlijke wereld. Sluitingsdatum 22 februari 2009. Mede gefinancierd door de Europese Unie

Kijk op 60SEC.milieudefensie.nl

onafhankelijk opinieblad over het milieu uitgave van vereniging milieudefensie jaargang 37 nr 12 dec 2008 prijs 3,60 Wi n t e r s p e c i a l

Recommend Documents