Onafhankelijk nieuwsmagazine voor de hightechindustrie 13e jaargang. Hello future

|

Onafhankelijk nieuwsmagazine voor de hightechindustrie 13e jaargang

Hello future.

|

4 |

|

|

Onafhankelijk nieuwsmagazine voor de hightechindustrie 13e jaargang 25 maart 2011 www.bits-chips.nl

Wim van der Leegte

aast op Apptech Nieuws

Europese hightech worstelt met 450 millimeter

Thema

71 FPGA’s leiden data door PCB-printer

Learn, create and make it work!

Join Our Team !!!

CIMSOLUTIONS Weekend in Londen 2010

Salaris tot € 100.000,- plus auto en onkostenvergoeding CIMSOLUTIONS B.V. levert sinds 1992 hoogwaardige diensten en oplossingen op het gebied van bestuurlijke, administratieve en technische automatisering. Dit doen wij vanuit twee divisies: Business en Industry. Wij richten ons op het in- en toepassen van state-of-the-art ICT-concepten en technieken met als doel een optimale oplossing voor onze klanten. Onze expertise dekt alle fasen van de ICT levenscyclus van behoeftebepaling, ontwerp, ontwikkeling, testen tot en met onderhoud. CIMSOLUTIONS is onafhankelijk zodat wij onze klanten optimaal kunnen adviseren en ondersteunen. Wij zijn ISO gecertificeerd en in 2010 voor de vierde keer uitgeroepen tot Top Employer ICT. CIMSOLUTIONS opereert vanuit vijf vestigingen in Nederland: Vianen, Best, Deventer, Rotterdam en Amsterdam. Begin 2011 openen wij vestigingen in Groningen en in Bangladesh. Wij zoeken, voor zowel technische als administratieve en business automatisering, ervaren én ambitieuze professionals met een voorliefde voor ICT, die klantgericht zijn, zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren, communicatief en sociaal vaardig zijn en uitblinken in kwaliteit en professionaliteit voor actuele functies als:

- Tester / Testcoördinator / Testmanager - Software Architect / Technisch Ontwerper - Functioneel / Applicatie / Systeem Beheerder - Projectleider / Projectmanager

-

C# / C++ / Java / Embedded Software Engineer Informatie Analist / Functioneel Ontwerper Database Administrator / Database Ontwerper Commercieel Manager

Voor meer actuele en uitdagende vacatures en vereiste kennis en ervaring, zie www.cimsolutions.nl. Ook gekwalificeerde ZZP’ers/zelfstandigen/freelancers mogen reageren. Wij hebben continu uitdagende projecten. Wij bieden: - de kans om mee te groeien in een dynamische en gezonde onderneming; - zelfontplooiing door gevarieerd werk en opleiding; - uitdagende en state-of-the-art en hightech projecten; - uitstekende arbeidsvoorwaarden, zoals een auto en onkostenvergoeding; - collegiale, informele en professionele werksfeer bij een Top Employer ICT. Interesse? Als je geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met cv naar CIMSOLUTIONS, Postbus 183, 4130 ED Vianen of mail naar [email protected]. Voor meer informatie kun je onze website bezoeken bij www.cimsolutions.nl en/of bellen met Jos Peek, telefoon 0347-368100 tot 21.00 uur. Vianen | Best | Deventer | Rotterdam | Amsterdam | Groningen | Dhaka CIMSOLUTIONS B.V. | Havenweg 24, 4131 NM Vianen | Postbus 183, 4130 ED Vianen | The Netherlands Phone: (+31) 347-368100 | Fax: (+31) 347-373777 | E-mail: [email protected] | Internet: www.cimsolutions.nl

REDACTIONEEL Colofon

Bits&Chips is een onafhankelijk nieuwsmagazine voor mensen die werken aan slimme producten en machines. Bits&Chips is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen.

Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533 [email protected] Techwatch bv– www.techwatch.nl Redactie Nieke Roos – hoofdredacteur Techwatch tel +31 24 3503534 – [email protected] Alexander Pil – chef redactie tel +31 24 3504580 – [email protected] René Raaijmakers – redacteur tel +31 24 3503065 – [email protected] Pieter Edelman – redacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Paul van Gerven – redacteur tel +31 24 3504580 – [email protected] Vormgeving Justin López – vormgever tel +31 24 3505028 – [email protected] Marketing en events Daniëlle Jacobs – marketingmanager tel +31 24 3505195 – [email protected] Kim Huijng – eventmanager tel +31 24 3505544 – [email protected] Marjolein Vissers – marketing- en eventmedewerker tel +31 24 3505544 – [email protected] Ellen Lely – coördinator trainingen tel +31 24 3505195 – [email protected] Adviseur Maarten Verboom Medewerkers Joris van Gurp, Bart van Mierlo, Jacqueline van Woerkom Columnisten en externe auteurs Anton van Rossum, Ronald Grootelaar, Sander Hulsenboom, Henk Medenblik, Jaap Mol, Marcel Pelgrom, Ramses Valvekens, Koen Vervloesem Uitgever René Raaijmakers tel +31 24 3503065 – [email protected] ISSN 1879-6443 Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat 1 2370 Arendonk, België Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem bv

Snelliusstraat 6 | 6533 NV Nijmegen | www.techwatch.nl

Abonneren Abonnement op privéadres: 81 euro Bedrijfsabonnement: 140 euro Internationaal abonnement: 210 euro Studentenabonnement: gratis Prijzen op jaarbasis en inclusief btw. Abonnementen lopen van januari tot en met december. Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch managers) kunnen Bits&Chips gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op www.bits-chips.nl. Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland. Losse nummers op aanvraag: 10 euro. Klachten over bezorging Heeft u Bits&Chips niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar [email protected]. Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op onze website (www.bits-chips.nl). Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales, tel +31 24 3505544 – [email protected]. Verschijningsdata 25 maart, 22 april, 6 mei, 3 juni, 17 juni, 8 juli, 9 september, 23 september, 21 oktober, 4 november, 2 december, 23 december Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2011 Techwatch bv. Niets uit deze uitgave mag worden ­verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of ­openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij ­elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Bits&Chips, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&Chips. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de ­verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te ­plaatsen of te bewerken. Fotografie Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van ­Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld.

G

Bezigheidstherapie?

roepjes onderzoekers, ontwikkelaars en technisch managers die keuvelen onder het genot van een hapje, een drankje en een muziekje. Het was een gezellige boel eind februari bij Agentschap NL in Den Haag. In het blitse Atrium van de uitvoeringsinstantie woonden ruim tweehonderd deelnemers aan de kenniswerkersregeling (KWR) de afsluitende bijeenkomst bij. Vijf van hen mochten in een panel op het podium hun positieve ervaringen komen delen met de zaal. En voor en na hen spraken vertegenwoordigers van de overheid lovende woorden over de crisismaatregel. Maar wat viel er nu werkelijk te vieren? De KWR liep afgelopen 31 december af. De regeling had als doel in een moeilijke economische perio­de onderzoekers met hoogwaardige kennis te behouden voor Nederlandse bedrijven. Deze konden hun R&D’ers maximaal anderhalf jaar stallen bij een kennisinstelling, waar ze gingen werken aan thema’s van maatschappelijk Nieke Roos is belang. Tevens was er ruimte om hoofdredacteur van jonge onderzoekers aan te stellen Bits&Chips. ter ondersteuning. De overheid nam het grootste deel van de loonkosten voor haar rekening. In totaal was hier in 2009 en 2010 honderdtachtig miljoen euro voor beschikbaar. De open en symmetrische samenwerking tussen publieke en private partijen heeft indrukwekkende tastbare maatschappelijke resultaten opgeleverd, zei directeur-generaal Ondernemen en Innoveren van ELI Renée Bergkamp in haar openingstoespraak op de afsluitende KWR-bijeenkomst. Onder de regeling zijn 171 projecten uitgevoerd, waarbij achttienhonderd kenniswerkers en tweehonderd jonge onderzoekers voor 2500 mensjaren aan kennis hebben ontwikkeld. Volgens Bergkamp is het dan ook zeker de moeite waard om de aanpak in te zetten in het toekomstige innovatiebeleid. Dat klinkt allemaal heel mooi, maar hoeveel van de ontwikkelde kennis is écht bruikbaar na de KWR? Er zijn zeker projecten die blijvende waarde hebben gegenereerd voor de deelnemers, maar er zijn er ook waar de resultaten op 1 januari linea recta de prullenbak in zijn gekieperd. Op de afsluitende bijeenkomst waren slechts 74 posters te bewonderen. Wat is er gebeurd met de overige honderd projecten? Pasten die niet in het Haagse atrium, waren de betrokkenen te druk of hadden ze gewoon niets te melden? En hoeveel van de bruikbare kennis was zonder de regeling ook wel ontwikkeld? De KWR-deelnemers zelf zijn niet meer dan gematigd positief over de specifieke effecten van de regeling, zo blijkt uit een enquête die ruim negenhonderd van hen afgelopen juni hebben ingevuld en die beschikbaar is op www.agentschapnl.nl. Vrijwel alle stellingen scoren gemiddeld tussen de 3 en 4 op een schaal van 1 (‘helemaal mee oneens’) tot 6 (‘helemaal mee eens’). De ondervraagde kenniswerkers uit het bedrijfsleven zeggen zeker waardevolle nieuwe ideeën te hebben opgedaan, alleen niet per se door het contact met de jonge onderzoekers. Hun beeld van kennisinstellingen is wel iets beter geworden, maar niet veel. Ruim een derde geeft zelfs aan dat ze niets wijzer zijn geworden over de werkwijze van deze instellingen. De KWR heeft haar doel bereikt: achttienhonderd kenniswerkers zijn behouden voor Nederlandse bedrijven. Andere verdiensten zijn twijfelachtig. Hier en daar heeft de publiek-private kruisbestuiving sporen achtergelaten die er anders niet waren geweest, bijvoorbeeld in de vorm van een blijvende colocatie of een bestendige relatie tussen R&D-groep en hoogleraar, maar over het algemeen lijken de KWR-specifieke effecten gering. Voor het toekomstige innovatiebeleid maakt het allemaal niet veel uit. Want hoewel directeur-generaal Bergkamp de aanpak zeker de moeite waard vond, liet ze in haar toespraak ook doorschemeren dat er door de bezuinigingen simpelweg geen geld is om de KWR in welke vorm dan ook een vervolg te geven.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 3

TOPIC Embedded Systems: embedded in your future?

Passie voor techniek? Wij dagen je uit! In je carrière wil je groeien. Het beste uit jezelf halen en je ambities verwezenlijken. Dat begrijpen wij bij TOPIC maar al te goed. Als high-tech systeemhuis, gespecialiseerd in embedded systeemontwikkeling, dagen wij je uit. Iedere dag opnieuw. Sterker nog: uitdaging is bij ons een arbeidsvoorwaarde! Bij ons werk je aan afwisselende en uitdagende projecten in technische software-ontwikkeling, test-, integratie- & configuratiemanagement en digital hardware design voor embedded systemen. Bij gerenommeerde klanten in consumenten-

electronica, medische- en professionele systemen. Werk dat past bij jouw ambities. Ook biedt TOPIC je gedegen en persoonlijke coaching, het Personal Improvement Program en uitdagende secundaire arbeidsvoorwaarden. Ben jij die Embedded Software Engineer of Digital Hardware Designer op zoek naar een nieuwe uitdaging? Mail dan snel je motivatie met CV naar [email protected] of bel eerst met Frank de Roo, Business Manager, (0499) 336 979.

Voor meer informatie:

WWW.TOPIC.NL

INHOUD NIEUWS

INTERVIEW

THEMA

14

18

‘Apptech wil ik morgen nog overnemen’

26

Europese IC-fabrikanten en -machinebouwers botsen op 450 mm

FPGA’s bij Mutracx, Thales en TNO

INTERVIEW MET WIM VAN DER LEEGTE

EN VERDER

VERDER IN DIT NUMMER NIEUWS

6 De gouden troon van het bedrijfsleven 9 Duizend keer energie-efficiënter internet tegen 2020 12 Opvolger Micro- en Nanoned heeft toepassing hoog in het vaandel 13 Sioux versterkt zich met toegepaste-wiskundegroep TUE 14 Europese IC-fabrikanten en -machinebouwers botsen op 450 mm

OPINIE

3 Bezigheidstherapie? – Nieke Roos 11 Kiezen voor succes – Marcel Pelgrom 15 Vraag het de headhunter – Anton van Rossum 25 De spiegel van de FPGA-architectuur – Sander Hulsenboom 29 Embedded World – Ramses Valvekens

Binnenkort in

18 ‘Apptech wil ik morgen nog overnemen’

TECHNIEUWS

32 Cursusagenda 32 Eventagenda 32 Advertentie-index 33 Wegwijzer

24 EUV-project móet slagen

THEMA FPGA’S

26 71 FPGA’s drijvende kracht achter realtime datapad PCB-printer 28 FPGA-reflecties op de radar 30 Amber-radar gebruikt FPGA voor dataverwerking én -opslag

Nr. 5 Thema Modelgebaseerde ontwikkeling

Nr. 6 Thema Verkeer en vervoer

Recensent gezocht

Een interessante bijdrage? [email protected] Adverteren in deze nummers? [email protected]

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 5

ANALYSE

De gouden troon van het bedrijfsleven De discussie onder experts over het bedrijvenbeleid dat minister Verhagen onlangs heeft onthuld, samengevat op de pagina hiernaast, verloopt grotendeels langs ideologische lijnen. Het punt is echter dat er nooit op innovatie bezuinigd had mogen worden. Verhagen zet het bedrijfsleven op een voetstuk, maar de klap voor de Nederlandse kenniseconomie maakt hij er niet mee goed. Paul van Gerven

D

e ambitie van het kabinet-RutteVerhagen om het versnipperde Nederlandse innovatielandschap eens aan te harken, valt te prijzen, maar daar is dan ook alles mee gezegd. Zeker, het werd tijd dat er iemand met de botte bijl door het oerwoud van subsidieregelingen ging. Jammer genoeg lijkt het kabinet pas tevreden als de laatste subsidie met wortel en tak is uitgeroeid en elke cent innovatiestimulering via de belastingdienst wordt geïnd. Onder de huidige omstandigheden en zonder additionele maatregelen is er geen enkele garantie dat deze aanpak de Nederlandse kenniseconomie ten goede komt. Subsidie mag in sommige ideologische kringen een vies woord zijn, zij heeft ontegenzeggelijk in ieder geval één groot voordeel: het geld wordt gegarandeerd ingezet voor kennisontwikkeling in eigen land. Of dat ook het geval zal zijn met de verruiming van de WBSO en verlaging van de winstbelasting, is nog maar de vraag. Investeren doet een bedrijf daar waar het kansen ziet, dus of de extra cash die de belastingmaatregelen ople-

veren, wordt ingezet om nieuwe Nederlandse R&D te genereren, is geen uitgemaakte zaak. Het ingezette beleid is daarom alleen effectief als Nederland een aantrekkelijk kennisontwikkelland is. Generieke R&Dondersteuning vormt daarvan slechts één element. Er zijn verder excellente universiteiten voor nodig, die excellente arbeidskrachten afleveren – maar onderwijs wordt behandeld als een kostenpost. We willen ook een toonaangevende kennisinfrastructuur, die de toepassingen van morgen voedt met de ontdekkingen van vandaag, maar het kabinet doet niets aan de kaalslag die op bètafaculteiten reeds heeft plaatsgehad. Integendeel, het Fes verdwijnt voortaan in de schatkist en een bedrag van 1,2 miljard euro wordt verkocht als investering, maar aan dat geld is niets nieuws – of het moet zijn dat kennisinstellingen er alleen aanspraak op kunnen maken als ze iets doen dat het bedrijfsleven behaagt. Op zich is het gewenst dat publiek onderzoek voor een deel aan economische middellangetermijnbelangen is verbonden, maar deze prioriteit

Cursus Toegepaste RF-techniek Theorie en praktijk van hoogfrequent-systemen

Datum: 16 - 18 mei 2011 Locatie: Dwingeloo Meer informatie op www.astrotec.nl of direct aanmelden: [email protected] Tel +31 (0) 521 59 65 75 Deze Nederlandstalige 3-daagse cursus inclusief hands-on training wordt gegeven door ASTRON Netherlands Institute for Radio Astronomy. ASTRON ontwikkelt en exploiteert 's werelds meest geavanceerde radiotelescopen zoals de Westerbork Synthese Telescoop en LOFAR.

6 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

van het kabinet doet een beetje vreemd aan: twee Nederlandse TU’s staan al in de mondiale top tien van meest aan de industrie dienstbare universiteiten. En ten slotte legt het kabinet het lot van de laag tussen kennisinstellingen en industrie – bijna elke serieuze kenniseconomie heeft haar TNO’s, Holst Centres en Point-Ones – eveneens in handen van het bedrijfsleven, dat de brugfunctie alleen zal kunnen behouden als het er iets anders voor laat schieten. Het lijkt erop dat minister Verhagen louter uit bezuinigingsdrift heeft zitten schuiven in zijn spreadsheets, want tot een overtuigende visie is hij niet gekomen. Het bedrijfsleven verdient een centrale rol in elk innovatiebeleid, maar om het op een gouden troon te laten plaatsnemen die de rest van onderzoekend Nederland mag betalen, dat miskent de rol die andere organisaties en mechanismen in een kenniseconomie vervullen. Het wekt dan ook verbazing dat iemand als Amandus Lundqvist zich als boegbeeld van de hightechcommissie leent om deze kaalslag te legitimeren.

Veel technici waaronder test- en verificatie engineers werken met hoogfrequentsystemen. Het begrijpen van de samenhang van systeemcomponenten is uiterst belangrijk om effecten, oorzaken en gevolgen te kunnen overzien. Omdat bij het ontwerpen van embedded electronica in toenemende mate hoogfrequent aspecten een rol spelen, kan een cursus als deze ook uitstekend dienen als een introductie voor Digital/Analog-designengineers die zijn of worden betrokken bij de ontwikkeling van RF-systemen.

Pro

Maatregel

Contra

• E inde aan oerwoud van subsidies en bijhorende bureaucratische rompslomp en overhead.

•S  topzetten specifieke subsidies ter waarde van ongeveer vijfhonderd miljoen euro.

• E r zijn met specifieke subsidies wel degelijk belangrijke successen geboekt, zeggen onder meer FME en Point-One.

•O  ud subsidiebeleid heeft weinig extra private investeringen uitgelokt.

• T echnologische topinstituten en publiekprivate samenwerkingsverbanden kunnen niet overleven zonder subsidie.

•S  ubsidies worden ingeruild voor generieke R&D-ondersteuning (WBSO) en lagere winstbelasting.

•N  ederland zet pas sinds 2005 een deel van het Fes in voor innovatie; het kabinet keert dus feitelijk terug naar de oude situatie. • J e kunt onderzoek en innovatie ook uit de reguliere begroting financieren.

•N  ederland geeft in Europese context eerder te weinig dan te veel subsidie.

•H  et Fonds Economische Structuurversterking (Fes) wordt opgeheven. In 2010 ging er ruim 650 miljoen euro uit het Fes naar onderzoek en innovatie.

• Indien voor de tientallen onderzoeksprogramma’s die uit het Fes werden gefinancierd geen budget wordt vrijgemaakt op de reguliere begroting, betekent dat een forse aderlating voor de Nederlandse R&Dinfrastructuur.

• Instellen  van een innovatiefonds. Bij succes moeten leningen worden terugbetaald. Minister Verhagen hoopt op ‘honderden miljoenen’ euro’s, bijvoorbeeld van institutionele beleggers.

•W  erkt alleen voor innovaties die dicht bij de markt staan.

• Innovatiebeleid wordt toegespitst op negen topsectoren: agro/food, chemie, creatieve industrie, energie, hightech, life sciences, logistiek, tuinbouw, water

•W  aarom zou je juist de gevestigde orde moeten ondersteunen? Het geld is beter besteed aan starters en snelle groeiers in onderontwikkelde sectoren.

• Verschillende partijen rouwen niet om de opheffing: het Fes wordt nogal eens gezien als een ondoorzichtig speeltje van ambtenaren en lobbyisten.

• E en vergelijkbare regeling, het Technisch Ontwikkelingskrediet, werkte uitstekend in het verleden. • Waarom zou een publiek (co)gefinancierd succes niet moeten worden terugbetaald om nieuwe initiatieven weer mee te bekostigen? • Aan de behoeftes van starters en snelle groeiers wordt ook gedacht, zegt ELI: in elke commissie van wijzen die advies aan de minister gaat uitbrengen, komt ook een mkb’er te zitten. •G  evestigde orde krijgt ook ‘kinderen’ (ASML, Liquavista, Tomtom).

•H  et ruikt naar industriebeleid oude stijl, waar de overheid op de stoel van de markt gaat zitten.

• Deze  sectoren verdienen veel geld voor Nederland. Steun van de overheid is waarschijnlijk een goed renderende investering.

•H  et kabinet kiest niet écht: noem eens een bedrijf van enig belang dat niet onder een van de sectoren valt? •H  et past niet in het generieke beleid dat het kabinet voorstaat.

•D  e afstand tussen overheid en bedrijfsleven werd te groot, zegt VNO-NCW.

•R  evitalisatie van het ministerie van Economische Zaken.

• Alleen een sterke regisseur kan een samenhangend beleid tot stand brengen. Het kabinet straalt die ambitie uit.

•D  e praktijk wijst uit dat samenwerking tussen bedrijfsleven en universiteiten de wetenschappelijke kwaliteit helemaal niet in de weg staat.

• ‘Investering’ van 1,5 miljard euro om academische kennis te verbinden met de behoeftes van het bedrijfsleven.

•N  ederland slaat hiermee een gevaarlijke weg in: economisch rendement dreigt de belangrijkste overweging te worden om onderzoek al dan niet te financieren. • ‘Investering’ is misleidend, want de 1,5 miljard is bij elkaar geveegd uit bestaande budgetten. •N  WO en TNO werken al veel samen met het bedrijfsleven, zeggen ze.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 7

Standhouders Adeas Altera/EBV Elektronik AnSem Barco Silex Bruco Integrated Circuits CB Distribution Easics HDL Works JTAG Technologies MathWorks MEN Mikro Elektronik Neways Electronics International Rohde & Schwarz Sogeti

BITS&CHIPS

HARDWARE

CONFERENCE 9 JUNI 2011

Netwerk

Op de Bits&Chips Hardware Conference 2011 praat u op één dag bij met vakgenoten, experts en leveranciers van componenten, tooling, kennis en diensten.

Stands

Partner

4e editie

Er zijn nog standplaatsen beschikbaar. Als standhouder of sponsor kunt u gebruikmaken van de gunstige advertentieen promotietarieven in Bits&Chips. Voor meer informatie: [email protected] of +31 24 3505544.

Workshops

Workshops op de Bits&Chips Hardware Conference zijn een unieke gelegenheid om uw technologie, tooling of producten middels een intensieve workshop onder de aandacht te brengen bij ontwikkelaars en engineers in de elektronica. Bij de workshop is uitgebreide promotie via Bits&Chips en onze nieuwsbrieven inbegrepen. Lees op de website over de mogelijkheden of bel met René Raaijmakers, +31 24 3503065.

Noteer in uw agenda:

 its&Chips Hardware Conference | 9 juni 2011 B 1931 Congrescentrum Brabanthallen | ’s-Hertogenbosch

www.hardwareconference.nl

Meld u nu aan op

www.hightechtraining.nl

Aankomende elektronicatrainingen Cooling of electronics - workshop (CoE) 6 - 8 april Electromagnetic compatibility - design techniques (EMC-DT) 11 - 15 april Electronics for non-electronic engineers (Ene BSc) start 10 mei Meer informatie:

+31 24 3505195 [email protected] www.hightechtraining.nl

Signal integrity - workshop (SI-WS) start 17 mei Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.

www.hightechtraining.nl

NIEUWS

Duizend keer energie-efficiënter internet tegen 2020 Het internationale consortium Green Touch wil onze internetinfrastructuur duizend keer energie-efficiënter maken om de ecologische ‘footprint’ van internet niet te laten ontsporen. De grote slokoppen zijn vooral draadloze netwerken. Koen Vervloesem

V

andaag de dag is onze internetinfrastructuur wereldwijd naar schatting al goed voor tien procent van het opgewekte vermogen en is de CO2-uitstoot equivalent met die van ons wereldwijde wagenpark. Ondertussen willen politici in de hele wereld dat iedereen toegang heeft tot breedbandinternet en die ontwikkeling kunnen we niet meer ombuigen. Het totale internetverkeer op onze planeet verdubbelt zowat elke twee jaar. Als we deze exponentiële groei doortrekken, betekent dit een factor dertig over tien jaar en zelfs een factor duizend over twintig jaar. Zonder technologische verbeteringen groeit het totale elektriciteitsverbruik dan evenredig mee. Als we verder doen zoals nu, volstaan de huidige elektriciteitscentrales in de hele wereld niet meer om aan de energiebehoefte van internet te voldoen en zal de vervuiling ruimschoots die van ons huidige wagenpark overschrijden. Met dit horrorscenario opende Rudy Lauwereins van Imec een seminarie van Leuveninc over het reduceren van de ecologische ‘footprint’ van internet. De bijeenkomst stond in het teken van het consortium Green Touch, het vorig jaar gestarte initiatief van de Bell Labs-onderzoeksafdeling van Alcatel-Lucent met het ambitieuze doel om internettechnologie duizend keer energie-efficiënter te maken. ‘In het verleden hielp de wet van Moore ons met een exponentiële afname van het energieverbruik, maar in de laatste tien jaar is dit afgevlakt tot een lineaire afname’, legt Lauwereins uit. En dat is niet het enige: Michael Peeters van Bell Labs Antwerpen somde nog een aantal technologieën op waarvan de energie-efficiëntie in de laatste jaren trager evolueerde. ‘De capaciteit van single-rack IP-routers verdubbelde vroeger elke achttien maanden, maar dat is nu verzadigd door de grenzen van de thermische dichtheid. En ook de capaciteit van glasvezeltransmissies is verzadigd.’ Die factor duizend die we nodig hebben, behalen we daardoor niet meer met incrementele optimalisaties van de huidige technieken, en dus moet de hele internet-

infrastructuur opnieuw worden geëvalueerd en hebben we fundamenteel nieuwe technologie nodig op allerlei vlakken. Vandaar zitten er in Green Touch niet alleen telecom­ operatoren, maar ook leveranciers van telecomapparatuur, halfgeleiderproducenten en onderzoeksorganisaties, onderverdeeld in werkgroepen die zich elk buigen over een deelprobleem. Tot de leden behoren vier Belgische organisaties (de Katholieke Universiteit Leuven, Bell Labs Antwerpen, het IBBT en Imec) en één Nederlandse (TNO). ‘Enkel met zo’n breed consortium kun je out-of-the-box denken en de energie-efficiëntie van elke component in de internetinfrastructuur aanpakken’, aldus Peeters.

Laaghangend fruit

De grote slokop in het energieverbruik zijn volgens Peeters de draadloze netwerken, en hierin zijn de basisstations goed voor tachtig procent van het energieverbruik. ‘De antenne van een basisstation zendt over een hoek van 120 graden uit om een heel gebied te dekken, en dat in het slechtste geval om maar één gebruiker in de buurt toegang te geven, die slechts een klein deel van de netwerkcapaciteit nodig heeft.’ In februari demonstreerde Green Touch een eerste proofof-concept van een antennerij waarvan elke antenne zijn straling gefocust naar één gebruiker stuurt. Een verdere uitwerking zou de energie-efficiëntie in hetzelfde scenario met een factor honderd kunnen verhogen. Liesbet Van der Perre werkt in het Green Radio-project van Imec eveneens aan de energie-efficiëntie van gsm-basisstations. Zij benadrukte op het Leuveninc-seminarie dat zij vooral heil ziet in het gebruik van femtocellen: ‘Het vermogenverbruik is in de praktijk evenredig met de derde macht van de af-

stand van de gsm tot het basisstation, en in grote cellen wordt meer dan zestig procent van de energie louter gebruikt voor de versterking van het radiosignaal. Een hiërarchische celstructuur met naast de grote cellen ook femtocellen op de juiste plaatsen kan de energie-efficiëntie én de snelheid drastisch verbeteren.’ Om optimaal gebruik te maken van nu eens lange- en dan weer korteafstandscommunicatie moeten de mobieltjes dan wel flexibel kunnen overschakelen, iets waar Imec aan werkt met zijn onderzoek naar cognitieve herconfigureerbare radio’s. Verder kan het energieverbruik van een basisstation volgens Van der Perre nog met

Onlangs introduceerde Alcatel-Lucent zijn Lightradio-oplossing voor mobiele zendmasten. De telecomgigant denkt hiermee zowel het energieverbruik als de kosten met de helft terug te kunnen brengen, terwijl de antennemasten een stuk minder opvallend kunnen worden. Foto: AP Photo/Alcatel-Lucent

een factor tien worden verminderd door een slaapmodus te introduceren, net zoals we al kennen van bij gsm’s. ‘In mobieltjes zijn die slaapmodi geïntroduceerd omdat we lang op een batterijlading willen kunnen meegaan. In basisstations was die stimulans er nooit zo omdat daar het probleem van batterijlevensduur niet speelt. De nadruk lag daar altijd meer op performance dan op energieefficiëntie. Hier vinden we dus nog heel wat laaghangend fruit.’ Als elke deelnemer van Green Touch zijn steentje op deze manier bijdraagt, behaalt het consortium volgens Peeters tegen 2015 zijn doelstelling in laboratoriumomstandigheden en tegen 2020 in de vorm van commercieel beschikbare apparatuur. Later dit jaar wordt een referentiearchitectuur vastgelegd en beslissen de leden over een onderzoeksroadmap.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 9

Trainingen voor de hightechindustrie Techwatch Hightech Training organiseert cursussen, trainingen en opleidingen, speciaal gericht op hoogopgeleide professionals in de hightechindustrie. Techwatch werkt daarvoor samen met partners en docenten die specialist zijn op hun gebied. Onze trainingen zijn sterk praktijkgericht. Doel is mensen en bedrijven succesvol te maken op de markt. Behalve aan diepgang besteden de meeste trainingen aandacht aan intermenselijke aspecten. Topexperts met praktische ervaring in de hightechindustrie verzorgen de trainingen. Trainingen zijn ook op maat te verzorgen. Contact [email protected] +31 24 3505195

Overzicht trainingen Elektronica

Cooling of electronics - workshop (CoE) 6 - 8 april 2011 Electromagnetic compatibility - design techniques (EMC-DT) 11 - 15 april 2011 Electronics for non-electronic engineers (Ene BSc) start 10 mei 2011, 43 sessies (13 middagen en 30 avonden) Signal integrity - workshop (SI-WS) start 17 mei 2011, 3 lessen van elk 5 uur Nanometer CMos ICs - basics (CMos-basic) 7 - 9 juni 2011 Bits on chips - an introduction (BoC) 14 juni 2011 Discrete-time signal processing (DTSP) start 5 september 2011, 17 sessies (avond)

Mechatronica

Mechatronics system design (Metron1) 18 - 22 april 2011 Motion control tuning (MCT) 10 - 12 en 17 - 19 mei 2011 Design principles basics (DPB) start 25 mei 2011 Mechatronics system design (Metron2) 6 - 10 juni 2011 Experimental techniques in mechatronics (ETM) 20 - 24 juni 2011

Optica Applied optics (Ap-opt) start 6 september 2011, 15 sessies (ochtend) Software

Requirements engineering (RE) 12 en 13 april 2011 Software architecture (SA) 24 en 25 mei 2011

Systeem System architect(ing) (Sysarch) 20 - 24 juni 2011 Tools

Labview: introduction in language and programming 1 (Labview) 22 - 24 juni 2011 Labprog: programming in Labview 2 (Labprog) najaar 2011

Skills

Lateral thinking (LATH) najaar 2011 Six thinking hats (6-Hats) najaar 2011

Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.

www.hightechtraining.nl

OPINIE

Kiezen voor succes

K

iezen zit niet in onze landsaard ingebakken. We willen eenieder te vriend houden, want morgen is hij onze klant. Polderen, compromissen, voortschrijdend inzicht: we hebben een rijke collectie termen om vooral toch geen keuze te maken, laat staan de consequenties te aanvaarden. Maar wie op dit moment wat wil doen aan de puinhoop die weemoedig ‘de onderwijssector’ wordt genoemd, zal onherroepelijk keuzes moeten maken. Gebrek aan keuze is evident in het jarenlange dogma op het ministerie van Puinhoop: hoger onderwijs voor iedereen. Logische consequentie is een financiering afhankelijk van het aantal verleende diploma’s, bullen en titels. Zo’n regeling leidt tot een neerwaartse kwaliteitsspiraal. Als één instelling zijn opleidingsniveau verlaagt, dan moet iedereen volgen, want de studenten kiezen het gemakkelijkste traject. Elke hype wordt tot academische opleiding gebombardeerd om meer studenten te trekken. Als iemand iets leuks verzint, is het binnen een jaar bij minstens drie collega’s ook te koop. Over het wetenschappelijk gehalte van alle verschillende marketing-, communicatie- en manageMarcel Pelgrom mentopleidingen wordt gezwegen. Zijn al die vijfhonderd academische studies nodig en leiden ze op voor een passende functie? Ook de tien informaticaopleidingen die de laatste jaren zijn gestart, zouden zich mogen bezinnen. Horen informaticaopleidingen die zich hoofdzakelijk richten op softwaretoepassingen niet thuis op het hbo? Kiezen betekent focus aanbrengen en ook dingen niet doen. Kiezen is pijn lijden. Dat is het laatste dat de patatgeneratie haar studerende kroost wil aandoen. Voor deze mayonaisegeneratie moet het allemaal smeuïg zijn en zonder harde stukjes. Ouders willen een degelijke school maar wel een die past bij hun drukke agenda’s, de drie vakanties per jaar en de buitenschoolse activiteiten. Op de basisschool staan ongecijferde lieverds voor een klas. Het tempo wordt bepaald door kinderen die speciaal onderwijs nodig hebben of gewoon meer orde. Kinderen uitdagen, discipline bijbrengen of rijtjes drillen is er niet bij. Op de middelbare school helpt de mammoet de zware vakken uit de weg te gaan. Daar wil de minister wel kiezen: alfa of bèta. Zij die het kunnen, krijgen voortaan een kans tegenover de concurrentie van de betere middelbare scholen overal ter wereld. Helaas heeft de huidige mayonaisegeneratie daar niets meer aan. Ze mogen nu een jaar gesubsidieerd uitlopen in de bachelor en nog een jaar met uw belastinggeld de master rekken. Terwijl België in vijfeneenhalf jaar betere ingenieurs opleidt. Maar de halve baan, het sociale leven, de avontuurlijke vakanties en de sportvereniging laten voor de mayonaisegeneratie minder dan dertig studie-uren per week over. Universitair studeren kenmerkt zich ook door een neerwaartse spiraal. Een moeilijk vak wordt uitgekleed als er te weinig voldoendes worden gehaald. De docent moet immers het opleidingsrendement halen. Zo zijn we in de loop der jaren tot een opleidingsniveau gedaald waarbij een ingenieur uit de vorige eeuw een buitenlandse gast zijn titel uitlegt: ergens halverwege een moderne master en doctor. Want hij moest als hts’er nominaal nog vier jaar studeren voor ingenieur, waar dat nu in twee jaar kan. De betere buitenlandse studenten verbazen zich over ons lage academische niveau en crossen in krap twee jaar door het gedevalueerde masterpakket. Daarna pakken zij in de internationale competitie de betere banen. De keuze voor een kleiner aantal goede opleidingen met selectie aan de poort en stevige tussentijdse voortgangstoetsing is beter dan hogere collegegelden en andere financiële selectiecriteria. Want daarmee verkwisten we broodnodig talent. Bovendien kan een harde selectie onze kinderen en hun ouders misschien wakker schudden: succes kost moeite.

KORT VAN INTERNET Innovatie

‘Negen projecten krijgen laatste deltapieken Zuidoost’

De provincie Noord-Brabant en de ­Rijksoverheid verdelen het laatste geld in het Pieken in de Delta-potje voor ­Zuidoost-Nederland over negen projecten in de hightech, de voedingsmiddelen­ industrie en de zorg. Dat meldt de zakelijke nieuwssite Klikbedrijvig.nl. De gelukkige aanvragers zijn Assembléon, Brainport Development, CCM, Focal Meditech, Macawi, Marel Meat Processing, Philips Electronics, Philips Healthcare en Rimas. Een woordvoerder van de overheid kan deze lijst nog niet bevestigen.

Lithografie

Nikon gokt op uitstel EUV

Nikon zet voorlopig zijn kaarten nog volledig op optische lithografie. Hoewel de Japanse concurrent van ASML ook een EUV-machine ontwikkelt, is het veel minder ambitieus dan de Veldhovenaren met de introductie ervan. ASML denkt nog altijd dat het mogelijk is om 22-nanometerchips te produceren met EUV-fotonen, maar Nikon gaat ervan uit dat het bij het 16- of 11-nanometerknooppunt pas zo ver is. ‘Wij verwachten vertraging voor het gereedkomen van het EUV-ecosysteem’, aldus Yuichi Shibasaki van Nikon.

Halfgeleidermachines

Arthur del Prado schaart zich achter Levitech

Machinebouwer Levitech heeft vijf miljoen euro opgehaald bij twee geldschieters. Het investeringsvehikel van Arthur del Prado, ADP Investments, neemt het voortouw bij de injectie, terwijl ook moederbedrijf en bestaand aandeelhouder ASMI met een nieuwe bijdrage over de brug komt. Tevens heeft Levitech een Innovatiekrediet van 2,4 miljoen euro geregeld bij het ministerie van ELI.

Verkeer en vervoer

Chinese autofabrikant start R&D-centrum in Helmond

De Chinese autofabrikant Landwind heeft sinds 1 maart een zeskoppig R&D-centrum op de High Tech Automotive Campus in Helmond. Via importeur Landwind Motors Corporation (LWMC) Europe strijkt het merk daarmee definitief neer in Europa. De Helmondse R&D-activiteiten omvatten onderzoek- en testprogramma’s op het gebied van elektrisch rijden, emissie en veiligheid. LWMC Europe vestigt ook zijn marketing en sales op de campus.

Lithografie

Imec installeert ASML’s EUV-preproductietool

Imec is begonnen de NXE:3100-scanner van ASML aan te sluiten in zijn cleanroom. Dat maakte het Leuvense onderzoekscentrum onlangs bekend. In ieder geval Samsung ging Imec al voor; in totaal heeft ASML acht bestellingen gekregen voor de tool, de eerste waarmee ook IC-fabrikanten zelf gaan spelen. Imec had al een van de twee bètatools staan.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 11

NIEUWS

Opvolger Micro- en Nanoned heeft toepassing hoog in het vaandel Paul van Gerven

H

et Nederlands micro- en nanotech- tijen vervolgens bij de overheid indienden, nologisch onderzoek heeft zich ver- konden niet alle onderzoekslijnen worden zekerd van opnieuw voortgezet. ‘Het is een sevijf jaar financiering. Het lectieve continuering van ­Microned en Nanoned’, ministerie van Economische zegt NanonextNL-voorzitZaken, Landbouw & Innovatie ter Dave Blank, tevens weheeft de eerder beloofde 125 tenschappelijk directeur miljoen euro toegekend aan van Mesa+. ‘We moesten het NanonextNL-consortium, allebei keuzes maken. Dat bestaande uit tachtig bedrijven was moeilijk, vooral omdat en 35 kennisinstituten, univerhet niet lag aan de kwalisiteiten en universitaire meteit van het onderzoek.’ dische centra. De deelnemers Van Microned wordt passen eenzelfde bedrag bij. vooral het onderzoek naar In een vorige financieringssensoren en hightech sys­ ronde hadden de micro- en Mesa+-directeur Dave temen voortgezet, de rest nanotechnologische gemeenBlank gaat de gezamenlijvalt af. Nanoned verliest schappen ieder nog hun ke reïncarnatie van Micro­eigen onderzoeksprogramma: zijn meer fundamenteel en Nanoned voorzitten. Microned en Nanoned. De georiënteerde research, die overheid gaf echter opdracht via andere kanalen voor fide beide programma’s te integreren. In nanciering zal moeten zorgen – via het prohet gezamenlijke voorstel dat de twee par- gramma NWO-Nano bijvoorbeeld. Ook de

gezamenlijke onderzoeksinfrastructuur NanolabNL staat buiten NanonextNL. De overheid wilde zich er verder van verzekeren dat het nieuwe programma aansluiting zou vinden bij het bedrijfsleven. Met zeker twintig deelnemers uit de private sector had Microned over commerciële belangstelling geen klagen, maar aan Nanoned had alleen Philips zijn naam verbonden. Na twee generaties nano-onderzoeksprogramma’s – NanoImpuls ging Nanoned nog voor – is de tijd echter rijp voor toepassingsgericht nano-onderzoek, observeert Blank. ‘We zien een natuurlijke evolutie naar applicaties. Bedrijven denken echt hun voordeel te kunnen doen met het onderzoek.’ NanonextNL werkt dan ook niet met de traditionele calls for proposals, maar met reeds vastgelegde en getoetste afspraken. Inbreng van het bedrijfsleven was verplicht, minimaal 25 procent van het project plus matching van iedere publieke euro. Het onderzoek is georganiseerd rondom de thema’s bionanotechnologie, beyond Moore, energie, nanofabricatie, nanomaterialen, nanomedicine, schoon water, sensoren en voedsel. Daarnaast zal vijftien procent van het budget dat bestemd is voor nanotechnologie worden besteed aan de risicoanalyse en impact van nanotechnologie.

WANTED

Cowboys he c s i n h c e met t sporen

innovators in agriculture

Software Ingenieurs M/V

est lan d is één van de me In het We ste n van het We gen s gro ei . igd est gev en rijv inn ova tiev e bed ken wij cre atie ve en van de org ani sat ie zoe den die inn ova tiev e khe nlij soo per ged rev en ing spr odu cte n of inn lkw ger obo tise erd e me ont wik kel en. or) (do voe rsy ste me n wil len ero nde Hb o opl eid ing Bes chi k je ove r een afg te orm atic a me t rele van rich tin g tec hni sch e inf voe ten me t de uit d goe je n Ku we rke rva rin g? sta nd n C en C++ , heb je ver de pro gra mm eer tale ast rna daa je re en kun van tec hni sch e sof twa n? in tea mv erb and we rke goe d zel fsta ndi g en s ‘in een om uit te har van Da n nod ige n wij jou kijk en. het We ste n’ te kom en

ormatie en Kijk voor verdere inf w.lelyjobs.nl andere vacatures op ww

Advertentie Bits & Chips_184x130_FC_Q07042_01-03-11.indd 1

12 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

3/15/2011 11:38:00 AM

Sioux versterkt zich met toegepaste-wiskundegroep TUE Nieke Roos

H

et Laboratory for Industrial Mathematics Eindhoven (Lime) opereert sinds 1 januari als zelfstandig bedrijf onder de paraplu van Sioux. Het onderzoeksinstituut van de TUE-faculteit Wiskunde & Informatica is overgegaan in een nieuw opgerichte bv met dezelfde naam, die onderdeel is van het Eindhovense systeemhuis. ‘Hiermee is het eerste in de industrie gespecialiseerde wiskundehuis van Nederland een feit’, aldus Sioux-CEO Hans Duisters. TUE-hoogleraar Bob Mattheij blijft directeur van Lime, dat na de verzelfstandiging twaalf medewerkers telt. De gespecialiseerde wiskundigen van Lime helpen bedrijven bij het oplossen van allerlei technische problemen, met name

financieel, juridisch en mensenmanagement’, zegt Duisters. ‘Nadat Lime zo’n optimalisering heeft bedacht, kunnen wij met ons uitgebreide netwerk een grote rol spelen bij de vermarkting ervan.’

Tachtig mensen

Lime ontstond eind 2006 uit de consultancyactiviteiten die de groep van Mattheij uitvoerde voor industriële partners om structureel vorm te geven aan kennisvalorisatie. Al sinds de oprichting heeft het instituut gestreefd naar een hoge mate van zelfvoorziening, waardoor het hoogwaardig onderzoek voor de industrie altijd al koppelde aan een bedrijfsmatige aanpak. Door de groei

Met hun handtekening maken Bob Mattheij van Lime, Hans Duisters van Sioux en Arno Peels en Harry Roumen van de TUE het eerste industriële wiskundehuis van Nederland tot een feit. door numerieke simulaties of statistisch onderzoek uit te voeren. ‘We vervullen een brugfunctie tussen universiteit en indus­ trie’, aldus ­Mattheij. ‘We modelleren en simuleren industriële processen om zowel deze processen als het ontwerp van nieuwe producten te optimaliseren.’ Lime zegt met name meerwaarde te kunnen bieden waar ‘standaard’ oplossingen niet te geven zijn of de gebruikelijke softwarepakketten geen uitkomst bieden. Dit kan in aanvulling op of ter vervanging van experimentele resultaten. Zo zijn projecten aan te pakken die anders onoverkomelijke problemen zouden opleveren of bijvoorbeeld veel rekentijd zouden kosten. ‘Voor een groot magazijn heeft Lime laatst een oplossing bedacht die bepaalt hoe artikelen moeten worden ingepakt om de doosruimte optimaal te benutten’, vertelt Duisters. ‘Daarmee bespaart het bedrijf een ton per jaar aan karton en porto.’ De ontwikkelaars van Sioux verwerken de mathematische modellen in software en eventueel in elektronica. Ook kan Lime profiteren van de managementvaardigheden van het systeemhuis om zo een vliegende start te maken. ‘De mensen van Lime zijn heel competent op het gebied van wiskunde; Sioux heeft langere ervaring in commercieel,

was verzelfstandiging een logische stap, en Sioux was een logische partner. Duisters: ‘Er lopen al heel wat lijntjes tussen Lime en Sioux. Zo werken we samen in projecten bij onder meer ASML, Fei en Océ. Daarnaast ben ik als adviseur verbonden aan de TUE en aan de groep van Mattheij.’ Voor Duisters is het binnenhalen van de Lime-activiteiten de volgende stap naar de realisatie van Sioux 2.0. ‘Bij Sioux Embedded Systems werken momenteel meer dan 220 software-ingenieurs. Met NBG hebben we daar begin vorig jaar elektronica-expertise aan toegevoegd en kort daarop hebben we Sioux Automation Technology geopend in Utrecht om Midden- en Noord-Nederland te bedienen. Nu breiden we ons portfolio uit met diepgravende kennis van wiskunde. Net als de twee eerdere toevoegingen is Lime een autonome cel binnen de groep.’ Begin april verhuizen de wiskundigen van de TUE naar het Sioux-pand op het Eindhovense bedrijventerrein Esp. Duisters denkt dat Lime nog flink kan groeien. ‘In Duitsland hebben collega’s van Mattheij een soortgelijk industrieel wiskundehuis met zo’n vierhonderd medewerkers. Nederland is vijf keer zo klein, dus tachtig mensen moet mogelijk zijn.’

Apple en Microsoft hebben weer eens bonje, dit keer om de term ‘app store’. Volgens Apple is hij uniek voor Apple, volgens Microsoft generiek genoeg voor iedereen – of in ieder geval ook voor Microsoft. De Apple-advocaten wezen er uiteraard snel op dat ­Microsoft jarenlang ‘Windows’ probeerde vast te leggen. Over Apple gesproken: topman Steve Jobs had zich bijna ‘Sir’ mogen noemen. Een Britse parlementariër zou Jobs in 2009 hebben voorgedragen, maar toenmalig premier Gordon Brown stak er een stokje voor omdat de Appletopman weigerde op een Labour-conferentie te spreken. Captain Zilog is terug! De microcontrollerfabrikant bedacht de stripsuperheld eind jaren zeventig om zijn producten aan de man te brengen en acht de tijd rijp om hem uit zijn winterslaap te halen. In zijn eerste – gratis te downloaden – avontuur ‘Menace of motor control maggots’ gebruikt de captain de kracht van de Z8 Encore-MCU om de verspillingsmonsters in een autofabriek te lijf te gaan. Wetenschap bedrijven is niet leuk, zo veel wordt duidelijk uit de game ‘Power of research’. De EU liet het spel ontwikkelen om jongeren te enthousiasmeren voor een carrière in de wetenschap, maar het benadrukt vooral aspecten als het indienen van onderzoeksvoorstellen, het aankopen van apparatuur en het bijhouden van een agenda. Website MIC Gadget moet de verkoop stoppen van Mark Zuckerbergs action figure. Misschien dat Facebook zeventig dollar te veel vond voor de pop van zijn CEO, gekleed in zijn karakteristieke outfit van bruin vest, spijkerbroek en slippers. Eerder verbood Apple al een Steve Jobs-pop. Bezorgd over uw hoestje, maar niet zeker of u ervoor naar de dokter moet? Het Fraunhofer-instituut helpt een handje. De onderzoeksorganisatie testte eind vorig jaar een systeem dat hoest analyseert aan de hand van geluidskenmerken. Het werkt ook over de telefoon. Even in de hoorn hoesten dus en u krijgt prompt advies of u wel of niet naar de dokter moet. Paul van Gerven / Pieter Edelman

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 13

ANALYSE Kroes: ‘Europese IC-industrie melkt verleden’

Europese IC-fabrikanten en -machinebouwers botsen op 450 mm Een proefproductielijn met 450-millimeterwafers lijkt wel het laatste wat Europa nodig heeft, maar toch overweegt de Europese Commissie er zijn steun aan te verlenen. IC-fabrikanten sputteren tegen, maar hun toeleveranciers staan te juichen. Paul van Gerven

J

arenlang heeft internationale branche­ vereniging Semi ervoor gelobbyd, maar de boodschap lijkt eindelijk tot de ­Europese Commissie doorgedrongen: ICproductie is in Europa aanbeland bij een point of no return. Als er niet snel nieuwe investeringen in productiefaciliteiten komen, verdwijnt geavanceerde halfgeleiderfabricage op den duur uit Europa. En aangezien in deze tak van sport R&D en productie sterk met elkaar zijn verweven, is het zeer de vraag of ook de R&D uiteindelijk de oostwaartse trek van het economisch zwaartepunt zal kunnen weerstaan. In de ogen van de EC zou hiermee een pijler onder de Europese welvaart worden weggeslagen. Volgens analist Malcolm Penn van Future Horizons hebben ook de ineenstorting van de financiële sector en het snelle herstel van de Duitse maakeconomie een handje geholpen bij het besef dat diensten alleen geen solide economische basis vormen. Het faillissement van Qimonda zal ook wel hebben meegespeeld, zelfs al timmert Globalfoundries in Dresden serieus aan de weg. Aldus begint de EC voorzichtig afstand te nemen van het idee dat precompetitieve ondersteuning van R&D wel voldoende is. ‘Als maatschappij, als Europa moeten we onze onderzoek en ontwikkeling behouden en versterken en onze positie in vooruitstrevende fabricage heropbouwen’, tekende zakenmagazine Trends op uit de mond van Eurocommissaris Digitale Agenda Neelie Kroes. ‘Daarvoor hebben we investeringen nodig en firma’s die werken om de toekomst te bouwen in plaats van het verleden te melken’, voegde zij de grote Europese chipbakkers fijntjes toe. Gezien de recente fablite-koers van inheemse halfgeleiderfabrikanten is het inderdaad opvallend dat de EC begin dit jaar opdracht gaf de effecten van een 450-millimeterproefproductielijn op Europese bodem te onderzoeken. Als er één groep bedrijven niet zit te wachten op 450-millimeterplakken, dan zijn het de Europese chipfabrikanten wel

14 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

– uitgezonderd Intel in Ierland. Toch stellen zij zich niet afzijdig op. Tijdens een recent symposium van Semi zei een woordvoerder van NXP dat het niet in het belang van de Europese belastingbetaler is om een klein aantal

Equipment & Materials Initiative (Eemi 450), een overleggroep van Europese IC-toeleveranciers, waaraan onder meer ASMI en ASML deelnemen. Van Nooten, in het dagelijks leven coördinator van ASMI’s Europese programma’s, erkent dat de halfgeleidermachinemakers in het verleden hebben geprofiteerd van hun deelname. ‘Wij willen echter benadrukken dat apparaten- en materiaalleveranciers een belangrijke zelfstandige industrie vormen, die veel werkgelegenheid oplevert en die aangewezen is op een internationale markt. En dus moet het vizier op 450 millimeter.’ Over de transitie van 200- naar 300-millimeterplakken gaat het verhaal dat de toeleveranciers het kind van de rekening waren, maar volgens Van Nooten valt dat mee. ‘Er is en wordt in het algemeen wel aan verdiend. Wij denken in ieder geval dat 450 millimeter gaat gebeuren en willen daarop inspelen.’ Steun van Europa is daarbij vanzelfsprekend gewenst, zeker omdat de concurrentie in de Verenigde Staten niet stil heeft gezeten. De 450-millimeterpilotlijn van het International

Intel bouwt in Oregon een researchfab voorbereid op 450-millimetermachines en zou overwegen een productiefab in Ierland neer te zetten. niet-Europese chipbedrijven (Intel, Samsung, Toshiba, TSMC) te helpen hun dromen waar te maken. In het achterhoofd speelt waarschijnlijk meer mee dat Europese steun voor IC-productie ten koste zou kunnen gaan van fondsen voor IC-onderzoek.

Aan de bak Niet alleen gaan ze daarmee voorbij aan het feit dat de more-than-Moore-niche niet zo is vastgeklonken aan Europa als zij misschien denken, maar ook aan de belangen van de in Europa gevestigde toeleveranciers aan de chipindustrie. Die hebben veel te winnen als 450-millimetertechnologie in hun achtertuin wordt ontwikkeld. ‘De Europese programma’s worden van oudsher gedomineerd door de drie grote halfgeleiderfabrikanten. Machinebouwers en andere toeleveranciers mochten meedoen’, zegt Bas van Nooten, woordvoerder van het European 450 mm

Sematech Manufacturing Initiative (Ismi) in de staat New York krijgt naar verwachting in de tweede helft van dit jaar zijn machines. Opmerkelijk is dat het initiatief niet alleen wordt gefinancierd door de staat New York, maar ook door Intel, Samsung en TSMC. Wie een prototype wil ontwikkelen, kan bij hen aankloppen. In Europa loopt er behalve genoemde studie slechts een verkennend 450-millimeterproject op het gebied van equipment en materialen, gefinancierd met geld uit de Europese Eniac-pot. ‘Financiering van toekomstige projecten is onzeker. Deels komt dat door andere prioriteiten van lidstaten en deels door geldgebrek als gevolg van de crisis. Toch verwacht ik nog wel meer 450-millimeterprojecten’, zegt Van Nooten. Enige haast is geboden, want TSMC heeft te kennen gegeven in 2015 aan de slag te willen met 450 millimeter.

Vraag het de headhunter L.M. vraagt: Een paar jaar geleden ben ik vanuit een engineeringrol overgestapt naar een functie als project- en teamleider. Het bevalt me erg goed om leiding te geven en het gaat me ook redelijk goed af, al zeg ik het zelf. Zo af en toe loop ik echter tegen een minpuntje op dat me langzamerhand behoorlijk de keel uithangt. Wat is het probleem? Zoals waarschijnlijk in elke organisatie gebeurt het wel eens dat er in het team wrijvingen ontstaan tussen twee personen. Als dat om inhoudelijke punten gaat, ga ik natuurlijk op zoek naar de beste oplossing. Maar af en toe gaat het echt over – naar mijn mening – futiliteiten. Ik geef er dan de voorkeur aan afstand Anton van Rossum te houden; je moet mensen zo veel anton.van.rossum@ mogelijk de ruimte geven zelf hun ir-search.nl problemen op te lossen. Soms lukt dat, maar af en toe loopt het volledig uit de hand, waardoor ik hard moet ingrijpen. Hebt u tips hoe ik zulke conflicten kan indammen?

De headhunter antwoordt: In elke groep medewerkers krijg je vroeg of laat te maken met conflicten. Voor een leidinggevende kan bemiddeling in zo’n conflict bepaald lastig zijn, maar dit hoort nu eenmaal bij de functie. Er zijn enkele vuistregels waar je acht op moet slaan. Bij de eerste – en zeker niet onbelangrijkste – ga jij meteen de fout in. Een conflict moet je namelijk op tijd signaleren. Ga er bij onderlinge spanningen niet vanuit dat ze vanzelf wel weer verdwijnen. Een onopgelost conflict leidt er meestal toe dat de bom een keer barst. Realiseer je dat een conflict zijn weerslag kan hebben op de hele groep. Iedereen in de groep kan last hebben van de stress die het oplevert. Grijp daarom in voordat er twee kampen ontstaan die de afdeling of misschien zelfs organisatie in tweeën splijten. Wat nu te doen bij een conflict? Als eerste: neem de kemphanen apart en spreek met ze achter gesloten deuren. Bega niet de fout het probleem midden op de werkvloer te willen uitpraten. Dat heeft geen enkele zin. Maak meteen duidelijk dat het gesprek alleen gericht is op het oplossen van het conflict. Stel partijen in staat hun visie op de zaak te geven, zonder daarbij te worden geïnterrumpeerd. Maak duidelijk dat het probleem alleen maar kan worden opgelost door te praten. Zorg als bemiddelaar dat je objectief blijft. Luister goed en maak duidelijk dat je geen partij kiest. Draai echter niet om de hete brij heen. Stel de juiste vragen om achter de reden van het conflict te komen. Benoem de problemen en maak partijen duidelijk wat de gevolgen van het conflict zijn voor de individuele prestaties, de groepssfeer en eventueel bijvoorbeeld klantrelaties of dienstverlening. Zorg dat er consensus bestaat over de aard van het probleem voordat je naar een oplossing gaat zoeken. Alleen al het rustig en open analyseren van een conflict kan heel verhelderend zijn. In sommige gevallen kan het duidelijk worden dat het probleem niet zijn oorzaak vindt in het werk maar in conflicterende persoonlijkheden. Je moet aan partijen duidelijk maken dat dit onprofessioneel is en dat je dit niet tolereert. Voor jou als leidinggevende zijn dit de moeilijkste gevallen omdat je persoonlijkheden niet kunt veranderen. Probeer te voorkomen dat een van de partijen als winnaar te voorschijn komt. Dit kan tot ontevredenheid leiden bij de verliezende partij en daarmee de voedingsbodem zijn van een volgend conflict.

KORT VAN INTERNET Microscopie

Gerrit van der Beek opvolger Rob Fastenau bij Fei

Per 1 februari heeft Fei Company Gerrit van der Beek benoemd als vicepresident Corporate Technology en sitemanager van de Eindhovense vestiging. Daarmee is hij de opvolger van Rob Fastenau, die zijn toppositie bij de microscopenbouwer begin dit jaar verruilde voor de functie van decaan aan de TU Delft. Van der Beek komt van Philips ­Healthcare, waar hij de inkoopverantwoordelijke was voor alle beeldverwerkingssystemen. Daarvoor werkte hij bij Philips Mobile Display Systems en de voortzetting daarvan in het Taiwanese TPO. Van der Beek studeerde fysische chemie in Utrecht en promoveerde hierop in Wageningen.

Innovatie

Boegbeelden topteams bekend

Het ministerie van ELI heeft de boegbeelden bekendgemaakt van de negen commissies die advies gaan uitbrengen over de verdeling van onderzoeksgeld in de topsectoren. Amandus Lundqvist voert het topteam voor de hightech aan. Ingewijden melden voorts dat NTS-directeur Marc Hendrikse, Mesa+baas Dave Blank en kersverse NWO-voorzitter Hans de Groene aan zijn zijde zullen plaatsnemen. Zij worden ondersteund door een secretariaat bestaande uit Eelco van Eijk (ELI), Eric van Kooij (Agentschap NL), Eppo Bruins (STW) en Fred van Roosmalen (NXP en Point-One).

Elektronica

Winstgevend Neways tekent lange ontwikkeldeal met ASMI

Neways gaat elektronische besturingssys­ temen ontwikkelen, produceren en testen voor de machines van ASMI. Daartoe hebben beide bedrijven een langlopende overeenkomst ondertekend, zo meldde de Sonse EMS-specialist bij de bekendmaking van zijn goede jaarrapport over 2010. De deal heeft een potentiële omzetwaarde van tien miljoen euro per jaar.

Chipverpakkingen

Nederlandse tak Elmos zelfstandig verder

Begin dit jaar zijn de Nederlandse activiteiten van het Duitse Elmos Semiconductor via een managementbuy-out op eigen benen komen te staan. Sencio heet het nieuwe bedrijf, dat zich voorlopig vestigt in het oude pand van Elmos Advanced Packaging in Nijmegen. De ‘starter’ levert verpakkingsoplossingen, vooral voor (Mems-)sensoren en actuatoren voor de a­ utomotive-industrie.

Onderwijs

UT krimpt van twintig naar elf bachelors

Technische geneeskunde (TG) is de enige bacheloropleiding van de Universiteit Twente die na 2013 in zijn huidige vorm blijft bestaan. De rest van de opleidingen wordt omgegooid vanwege bezuinigingen. Het aantal bachelors krimpt daarbij van twintig naar elf. Het gaat, naast TG, om negen normale bachelors en een university college voor excellente studenten.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 15

One-day seminar on model-driven development The increasing role of software in high-tech systems leads to more complexity. To keep in control, more and more researchers and developers look to model-based methods for the different stages in the product creation process. Techwatch jumps on this trend by organizing a practice-based day about model-driven development on 29 April. Technical management can learn all about the state of the art in a series of lectures, while engineers can play with the latest tooling in hands-on sessions.

Talks > Software development Lodewijk Bergmans, Stex Close encounters in MDD: when models meet code Machiel van der Bijl, Axini Model-based testing of train traffic communication at Prorail Franc Buve, Logica Comparing hand coding and code generation in practice Arjen Klomp, NSpyre The importance of interface modeling for software development Martin Ritt, Mathworks Proving the value of model-based design and the quality of its output Eric Verhulst, Altreonic Beyond modeling: let the system meet the specifications Verum Doing MDD the right way: with formal verification – customer experiences with ASD

> System development William Baars, National Instruments Understanding the ROI drivers of model-based design and development Adriaan van den Brand, Sogeti Saving energy with physical modeling Bill Chown, Mentor Graphics From concept to X – ten steps to model-driven development Willem Dijkstra, Mecal Overlay caused by ‘wafer heating’ in wafer scanners Christian Kleijn, Controllab Why model-based design works Nils-Hendric Schall, Manroland Applications of model-based design at Manroland: requirements, challenges, solutions, result Hans Spitshuis, CCM Ultrafast development of an Ultra Fast Scanner – a case for MDD

Pullman Eindhoven Cocagne

Keynote

Jos Baeten, professor Systems Engineering, TUE

Supervisory control synthesis – the focus in model-based systems engineering

> Learn more about the trends in model-driven software and system development > Listen to MDD experiences > Get to know the top experts and suppliers of model-based tooling > Get in touch with colleagues who practice MDD or are considering to > Test drive the leading MDD tooling in practical workshops

At the MDDay you will learn everything about MDD

(formerly Sofitel Cocagne Eindhoven)

Workshops Model-based design with 20-Sim

Creating executable and translatable UML models

The software 20-Sim radically accelerates the design of control systems. In this workshop we will explain this by giving you ‘hands-on’ experience. With your own laptop, you will learn how to build models of machines and how to generate the controller code for these machines. We have a large number of test machines available, so you can test this code in practice. Through measurements, you will verify if the machine performs as expected.

System models are essential in model-driven development. There are a number of tools available that aim to improve the model-development process by having the developer use UML. The level of support provided to take the model and turn it into the target implementation varies considerably from no support, all the way to full translation of the model and its contents.

There are two different setups for testing: 1. T  he torsion bar setup is specially designed to display the dynamics of modern machines at a low bandwidth. 2. T  he linear drive is designed to give you experience with industrial applications. This machine is equipped with a controller and a Bachmann M1 Parker Compax3 drive and has a higher bandwidth. It is our goal to give you hands-on experience in everything that is involved in model-based design: > modeling physical systems; > designing machine controllers; > generating C code for real-time applications (automatically); > choosing hardware (PC/104, Arm9, PC, Bachmann M1, own hardware); > using real-time operating systems (real-time Linux, VXWorks, own OS); > testing and verifying the controller code; > identifying machines (time domain, frequency domain, FFT). During this workshop you will receive a free trial version of all the required 20-Sim software. So, bring your own laptop to the workshop. Minimal requirements: > Windows XP or later; > 100 Mbyte disk space; > administrator rights; > Ethernet connection (wired).

This workshop will provide an overview of the creation of models, show the use of model execution in both debug and demonstration of design behaviour and will demonstrate a fully translatable model using a highly optimized rules-based code generator that can support numerous target l­anguages.

How to apply NI model-based design software and real-time hardware throughout the complete development cycle Attend this session and learn how you can apply graphical modelbased design (MBD) software from National Instruments in combination with modular real-time hardware. You will see how NI Labview graphical system design and NI Veristand software can be used for modeling, simulation, testing and integration with real-time hardware to connect to sensors and actuators. These tools can be used during the entire development cycle (V diagram) that is manifested in the following steps: plant modeling, controller development, deployment, hardware-in-the-loop testing and finally system test. After attending this workshop you will understand how National Instruments hardware and software can help you in the entire development cycle.

Smarter development for smarter systems Leverage Rational Client Value Accelerators for Systems to help your customers decide, develop and deploy the superior products they need to gain market share and improve profits.

Verification and validation in model-based design In this workshop you will learn with practical examples how to: > save time on automatic report generation; > increase quality by enforcing and maintaining modeling standards; > increase productivity by ensuring traceability from textual requirements to models; > build confidence in models with formal verification methods at the model level; > avoid costly errors with automatic test creation; > find errors earlier in your development process. At the end of the workshop you will know how Mathworks helps you: > link requirements to Simulink models; > automatically generate reports from Simulink, including system design specification, model coverage and test results; > build test cases manually and automatically; > formally prove properties; > customize and enforce workflow and model checks; > compare Simulink models. Who should attend: > developers; > engineers; > project managers; > quality engineers; > test engineers.

Get hands-on experience in model-driven design with ASD:Suite During this workshop you will get ­acquainted with Verum’s ASD:Suite. The software design automation tool that eliminates all ­behavioural design errors, like deadlocks, livelocks, etc. This workshop gives you a unique chance to learn about ASD:Suite and get hands-on experience yourself. This will give you a clear idea what ASD is, what the benefits are for your development and where it differentiates from more conventional software design tools like UML. In short: a jumpstart to learn the benefits and ease of use of the ASD:Suite. ASD:Suite gives you the possibility to mathematically verify your software designs on completeness and correctness, after which the ASD:Suite code generators allow you to generate defect-free code. This increases your productivity and lowers the development costs, next to that it makes your life a lot easier. Unlike other tools based on formal methods ASD is easy to ease, scalable and in use by both small and large software development teams. During this workshop you learn the basic principles behind the ASD:Suite, where you can apply ASD:Suite and how to start. The workshop includes a small practical exercise so you can directly start experiencing the benefits and ease of use of the ASD:Suite. Furthermore you will get a one month trial license to use ASD in your own environment.

> Meld u nu aan op

www.bits-chips.nl/events/mdday

INTERVIEW MET WIM VAN DER LEEGTE

ove

Wim van der Leegte staat al vanaf zijn negentiende aan het hoofd van familiebedrijf VDL. Via talloze overnames heeft hij de noodlijdende Hapertse constructiewerkplaats van zijn vader uitgebouwd tot een conglomeraat van tachtig bedrijven met ruim 7100 medewerkers en een omzet van 1,3 miljard euro. En ondanks zijn 63 jaar weet de geboren ondernemer en raschauvinist nog altijd van geen ophouden. Nieke Roos

18 |

| nr.4 | 25 maart 2011

‘Apptech wil ik morgen nog ernemen’

T

egen een van de kasten in het kantoor van Wim van der Leegte staat iets dat veel weg heeft van een donkergrijze tl-buis. Het blijkt de innovatieve zonnecollector van het Amerikaanse Solyndra. ‘Die buis vangt het zonlicht op en zet het om in stroom, met een opbrengst per vierkante meter die wel tachtig procent hoger is dan bij normale zonnepanelen. Bovendien heb

je geen flinke constructie nodig om de boel windbestendig te maken: die buizen komen in frames op het dak en de wind waait er gewoon doorheen.’ De machines om de zonne-tl’s te maken, zegt de VDL-topman met gepaste trots, komen van zijn bedrijf, van onderdeel ETG om precies te zijn. De bakbeesten van wel vijfendertig bij vijftien meter schuiven de buizen in elkaar, trekken ze vacuüm en maken er koperen eindjes aan. De overname van Philips’ Enabling Technologies Group in 2006 heeft voor Van der Leegte een heel nieuwe wereld geopend. ‘Met ETG is VDL meer hightech geworden. Voor ASML maken we bijvoorbeeld de handler die de wafers aanbiedt en de kop die voor het licht zorgt in de machine. Aan Veeco leveren we momenteel vier systemen per week om chips te produceren voor ledlampen. En voor ’s werelds grootste telescoop, die ze nu in Chili aan het opbouwen zijn, zijn we het prototype aan het testen van het ondersteunende frame dat we hebben ontwikkeld om de ongeveer duizend spiegels heel nauwkeurig in de goede stand te zetten. Hadden we het bij VDL vroeger over tienden van millimeters, sinds de overname van ETG praten we over nanometers.’ Bij ETG is Van der Leegte niet over één nacht ijs gegaan. ‘Ik liep er al tien jaar omheen, maar er was altijd wel iets waarom het niet tot een deal kwam. Heel lang was ETG even groot, dus te groot voor ons. En toen die verhouding beter was geworden omdat wij waren gegroeid, vroegen ze te veel goodwill. Als we een paar jaar winst aan goodwill moeten betalen, dan werken we die jaren ­eigenlijk voor niks. Dat doe ik dus niet. Vervolgens zat ETG weer zwaar in de verliezen en zou het een molensteen om onze nek kunnen zijn. In 2006 was alles echter ineens positief: wij hadden 5500 man en zij 1600, wij draaiden heel goed en konden financieel het een en ander aan en Philips verkocht tegen een voor beide partijen acceptabele prijs. Na een week praten was het rond.’

Van der Leegte volgt de ontwikkelingen bij Philips nog altijd op de voet, azend op meer smakelijks dat van de kar afvalt. ‘Naar Assembléon heb ik wel even gekeken en ik was ook best geïnteresseerd. Met ETG in China maken wij al complete systemen voor hen, die zij daar verkopen. Uiteindelijk vond ik het risico toch te groot. Ik had iets te weinig affiniteit met het product en het ging op dat moment ook gewoon slecht met Assembléon. Alles van Apptech dat aansluit op mijn wereld wil ik daarentegen morgen nog overnemen. Ik heb Philips ook gewoon gevraagd of ik die club niet kon kopen, maar dat kon niet. Ik heb het er met Gerard Kleisterlee over gehad, Harry Hendriks erover aangesproken, het antwoord bleef nee. Maar Apptech past gewoon een-op-een bij ons, we werken al heel veel samen, dus als ze er ooit vanaf willen, sta ik vooraan.’

Als een trein Met de inlijving van ETG is de cirkel rond: Van der Leegtes vader Pieter begon ooit als gereedschapmaker bij de Philips Machinefabrieken, de verre voorouder van de Enabling Technologies Group. In 1953 richtte senior de ‘Metaalindustrie en Constructiewerkplaats P. van der Leegte’ op in Hapert, waar hij voor honderd gulden per week een hal plus huis kon huren. De eerste klanten waren zijn voormalige werkgever en Daf Trucks en de eerste vijf personeelsleden hielden zich bezig met frezen, draaien en boren en met stampen, solderen en lassen in series. Zoon Wim kwam in 1966 als negentienjarige hts-stagiair bij het bedrijf en nam het roer over toen pa vanwege zijn gezondheid een stap opzij moest doen. Hoewel hij het verhaal al talloze keren heeft verteld – zijn spreekbeurten beginnen er steevast mee – is Van der Leegte niet te beroerd om het opmerkelijke begin van zijn carrière nogmaals uit te doeken te doen: ‘Mijn vader was overspannen en de zaak draaide slecht. Dat was voor de hts aanleiding om mij toestemming te geven er stage te lopen, want

‘Hadden we het vroeger over tienden van millimeters, sinds de overname van ETG praten we over nanometers’

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 19

INTERVIEW MET WIM VAN DER LEEGTE

eigenlijk mocht dat niet. Omdat van zinkende schepen de meeste mensen afspringen, had ik na drie maanden zelfs de leiding. En na negen maanden afwezigheid zeiden ze op school: kom maar een keer terug als je zin hebt. Dat is er toen niet meer van gekomen.’ In plaats daarvan stelde Van der Leegte orde op zaken in het familiebedrijf, dat op dat moment een negatief eigen vermogen had en verlies leed. ‘Als je weinig geld hebt, draai je elke cent twee keer om. Ik ben toen dus ontzettend op de kosten gaan letten. In november van 1966, ik werkte er net twee weken, kwam de accountant pas met het resultaat van 1965: 110 duizend gulden in de min. Bijna een jaar later! Onbegrijpelijk. Op 1 januari 1967 heb ik daarom eigenhandig een nacalculatiesysteem ingevoerd, zodat iedereen wist waar we aan toe waren. Tien jaar later heb ik zelfs besloten om de boeken helemaal open te gooien. Ik heb een open overlegstructuur ingevoerd en iedereen inzicht gegeven in de cijfers. Ook zijn we de verliesorders gaan bespreken. Met resultaat: alleen maar door die open communicatie verdienden we in het laatste kwartaal van 1977 250 duizend gulden, in 1978 een miljoen en in 1979 anderhalf miljoen.’ En dan kom je op een goede dag op kantoor en merk je dat niemand jou meer nodig heeft, want het bedrijf draait als een trein. Wat moet je dan als directeur? Van der Leegte had natuurlijk op zijn lauweren kunnen gaan rusten en van zijn geld kunnen gaan genieten, maar als een echte ondernemer koos hij ervoor om nieuwe zakelijke uitdagingen aan te gaan: overnames.

Opmars in machinebouw Het begon eind 1979 met Tim, het metaalbewerkingsbedrijf dat zijn jongste broer Piet was gestart in Hapert. ‘Dat was eigenlijk heel toevallig. Een week nadat ik me had bezonnen op mijn toekomst stond ineens de bank

20 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

op de stoep: we gaan Tim sluiten, tenzij jij je schouders eronder zet. Daar hoefde ik geen nacht over te slapen. Ik ben gelijk in de auto gestapt, naar het bedrijf toe gereden, heb alle mensen bij elkaar geroepen en gezegd: we gaan de boel omgooien en ik verwacht van jullie dat jullie mij ondersteunen. Ik heb toen de compagnon van mijn broer uitgekocht en een jaar later hadden we het helemaal omgedraaid. Piet en ik hebben het bedrijf samen geleid tot hij in 1984 plotseling de dood vond bij een auto-ongeluk. Op dat moment is Tim onderdeel geworden van mijn groep, en dat is het nog steeds.’ Ook tegen de volgende acquisities liep Van der Leegte min of meer bij toeval aan. ‘VDS Technische Industrie had niks te doen toen ik het in 1981 inlijfde. Het koerste recht op het faillissement af. Om voor werk te zorgen, zijn we daarmee in de drink- en voedersystemen voor kippen gedoken. Binnen een jaar stond het weer op de rails. Laktechniek heb ik in 1983 gekocht na het overlijden van de eigenaar. VDL Belgium is er in 1986 gekomen omdat Volvo Trucks zijn failliete pijpenbuiger in Aalst wilde continueren. Met werk- en winstgarantie uit Zweden heb ik dat bedrijf overgenomen. En in 1989 kon ik een concurrerende maker van kippenvoedersystemen in Boxtel kopen. Onze agrobusiness hebben we toen gecombineerd in VDL Agrotech, later aangevuld met de activiteiten van Laco uit Uden. Het Boxtelse bedrijf is een toeleverend onderdeel geworden: VDL Technics.’ In de jaren negentig stapte Van der Leegte in de bussen. ‘Dat begon met de faillissementen van Daf en het consortium United Bus in 1993. Als toeleverancier kregen wij

ineens te maken met een boel klanten die niet meer functioneerden. We hebben toen besloten om ons in die wereld te mengen: we zijn aandeelhouder geworden van het nieuwe Daf Trucks en United Bus-dochter Bova en hebben zelfs een meerderheidsbelang genomen in de verzelfstandigde Dafchassisfabriek, aanvankelijk 51 procent en later 81 procent. In 1998 hebben we vervolgens de Berkhof Jonckheere Groep ingelijfd, een andere bussenklant van ons. Dat bedrijf was gaan wankelen nadat drie jaar eerder de eigenaar was komen te overlijden. In 2003 hebben we Bova ten slotte helemaal in handen gekregen, omdat de aandeelhouders ervanaf wilden na een paar heel slechte jaren. Toen hadden we dus alle busproductie in Nederland.’ Tegelijk met de verovering van de vaderlandse bussector begon VDL ook aan een opmars in de machinebouw. In 1991 ontfermde het zich over NSA Apparatenbouw in Eersel (mechatronische systemen en modules) en in 1995 over Steelweld in Breda (productieautomatiseringssystemen). In 2003 volgden PMB (sigarenmachines) en UVA (verpakkingsmachines). Een jaar later kocht Van der Leegte de divisie Industrial Modules van Stork en weer een jaar later nam hij cd- en dvd-machinebouwer ODME (nu VDL ODMS) over van OTB en voegde hij het Swalmense familiebedrijf Konings (medische apparatuur en modules, machines en installaties voor de maakindustrie) toe aan zijn stal. En in 2006 verwierf hij dus ETG.

‘Ik heb nog geen bedrijf gehad waar het aantal werknemers door robotisering is gedaald’

Cultuuromslag Gevraagd naar de mooiste aankopen gaan Van der Leegtes gedachten terug naar de tijd dat hij alles nog van nabij meemaakte. ‘Die eerste overnames deed ik helemaal zelf: ik zat vier dagen in de week bij Tim en later vier dagen bij VDS.’ Tegenwoordig heeft de grote baas daar natuurlijk zijn mensen voor. ‘In 1984 ben ik mijn directie gaan uitbreiden, want ik dacht: wat mijn broer is gebeurd, kan mij ook overkomen. Die directieleden zijn de overnames gaan doen.’ Om het af te leren, begeleidde hij nog wel persoonlijk de inlijving van de Sevenumse kunststofverwerker Parree in 1993. ‘Dat bedrijf had veel te veel indirecte kosten. Om het uit de verliezen te halen, moest ik de helft van de veertig indirecte banen schrappen. ‘Dat gaat onze problemen niet oplossen’, meenden zij. ‘Zo doe ik het overal’, zei ik. Vervolgens ben ik er een maand of drie elke avond naartoe gegaan en heb ik mijn gelijk bewezen.’

Puhutko MATLABia? SuperCOSMOS Image: WFAU, Univ. Edinburgh/STFC/AAO. Hubble Image: NASA ©2011 The MathWorks, Inc.

Over one million people around the world speak MATLAB. Engineers and scientists in every field from aerospace and semiconductors to biotech, financial services, and earth and ocean sciences use it to express their ideas. Do you speak MATLAB?

Image of the Antenna Galaxies processed in MATLAB with the ADRIC galaxy matching program. Provided by Dr. Marianne Doyle, Univ. of Queensland. Programs available at www.mathworks.nl/ltc

®

The language of technical computing

INTERVIEW MET WIM VAN DER LEEGTE Van de latere aanwinsten is Van der Leegte vooral heel trots op de overname van Dafs chassisfabriek, die direct achter het VDLhoofdkwartier aan de Eindhovense randweg ligt. ‘Op een goede novemberdag in 1993 loop je daar rond en denk je: wat een eer zou het zijn als zo’n fabriek van mij was. En een paar weken later is ze van jou. Het mooiste is de geweldige binding die je krijgt met die mensen die na een paar maanden te hebben thuisgezeten weer aan de slag kunnen. Die zien jou toch als degene die het leven terugbrengt in het bedrijf.’ Warme herinneringen bewaart Van der Leegte ook aan de oprichting van VDL Containersystemen. ‘Die geschiedenis gaat terug tot 1972. Met Sjors Burg ben ik toen het bedrijf Leebur begonnen in containersystemen. Twee jaar later kocht hij mij uit, om de zaak in 1990 over te doen aan een Finse maatschappij. In 1999 besloten die Finnen om de productie uit Bladel over te hevelen naar hun eigen land. Stonden er ineens veertig man voor mijn deur die samen met mij iets wilden beginnen in containersystemen. We hebben toen een paar ontwikkelaars aan het werk gezet om een totaal nieuw product te maken en al snel ook productiemensen in dienst genomen. Na enkele maanden

VDL koerst af op records van voor crisis De VDL Groep bestaat inmiddels uit tachtig bedrijven, verdeeld over drie divisies: toeleveringen, bussen en eindproducten. Het afgelopen jaar boekten zij een geconsolideerde omzet van 1,3 miljard euro, 23 procent meer dan in 2009. De nettowinst kwam ruim drie keer hoger uit op bijna 77 miljoen. Hiermee is het afgelopen jaar het tweede beste uit de geschiedenis van de Eindhovense technologiegroep. Het aantal medewerkers nam met duizend toe tot 7126 ultimo 2010. VDL verwacht dat omzet en winst dit jaar verder zullen toenemen, tot respectievelijk 1,5 miljard en 85 miljoen euro – het recordniveau van 2007. De goede resultaten van 2010 komen vooral voor rekening van de divisie toeleveringen, die de omzet met 73 procent zag groeien naar 737 miljoen euro. Deze stijging is grotendeels te danken aan de aantrekkende halfgeleidermarkt, met ASML voorop – de Veldhovense lithogigant maakt ongeveer vijftien procent van de groepsomzet uit. Daarnaast waren automotive, ledverlichting en solar belangrijke aanjagers van de groei. De busdivisie zit nog midden in de crisis. De inkomsten daalden het afgelopen jaar met tien procent naar 427 miljoen euro. De omzet in de divisie eindproducten steeg met twaalf procent naar 294 miljoen euro, maar is nog niet op het niveau van voor de crisis. Onder meer de markten voor agrarische systemen en luchtveringen trekken weer aan.

draaide het bedrijf op volle toeren – met een ziektepercentage van dicht tegen de nul, zo gemotiveerd was iedereen.’ De grootste overname was die van ETG in 2006. Een van de personele uitdagingen daar was de transitie van de bureaucratische Philips-cultuur naar de open VDL-organisatie, waar beslissingen veel sneller worden genomen. ‘Aanvankelijk ging dat heel lang-

zaam. In 2007 draaiden zij nog heel goed, zodat er voor hen geen reden was om iets te veranderen. Maar toen de crisis toesloeg en ze de rode cijfers in doken in 2008 en 2009, ging die cultuur steeds meer meespelen en zagen steeds meer mensen de noodzaak in tot een omslag. Inmiddels zit ETG toch wel voor negentig tot vijfennegentig procent op onze cultuur.’

- Embedded Software Ingenieurs (C/C++) - Software Designers - Projectleiders

“Jij bent belangrijker dan onze groei.” De bedrijfsfilosofie van HighTech Solutions is gebaseerd op het welzijn van elke individuele werknemer. Dat vinden we bijvoorbeeld belangrijker dan onze eigen groei. Werknemers die gemotiveerd zijn, komen sneller tot technische topprestaties. En dat maakt dat er een steeds grotere vraag is naar onze dienstverlening. Zo leveren we elke dag opnieuw het bewijs dat wie zich goed voelt, tot veel betere resultaten komt. Wie dat persoonlijk wil ervaren, is van harte welkom. Henk Dijkstra, Directeur

HighTech Solutions BV, Linie 506 - 7325 DZ Apeldoorn tel.: (055) 360 61 35 e-mail: [email protected] web.: www.hightech.nl

www.hightech.nl 22 |

| nr.4 | 25 maart 2011

Gelijk speelveld Het zware weer bij ETG en enkele andere onderdelen was voor Van der Leegte gelijk ook een kans om zijn ideeën over arbeidsflexibiliteit in de praktijk te brengen. ‘De groep heeft geweldig veel baat gehad bij het in- en uitlenen van personeel toen we in 2008 vierhonderd miljoen aan omzet verloren. Mensen van ETG zijn bijvoorbeeld bussen gaan bouwen bij Berkhof en Bova. Daarnaast zijn duizend medewerkers in de deeltijd-WW gegaan die ik anders had moeten ontslaan. Wel heb ik duizend uitzendkrachten naar huis moeten sturen, maar de vakmensen heb ik weten te behouden. Dat is de reden dat we zo snel hebben kunnen herstellen.’ Deze en andere ideeën en aanbevelingen aan de overheid heeft Van der Leegte opgeschreven in de scriptie waarmee hij in 2004 zijn school alsnog heeft afgemaakt. Brainportvoorloper Horizon had hem gevraagd als boegbeeld van het project Competentieontwikkelingspunt, dat als doel had om mensen uit het bedrijfsleven door studie op een hoger niveau te brengen. ‘En wat is een mooier boegbeeld dan iemand die al 38 jaar stage loopt? Voor de opleiding technische bedrijfskunde van de Fontys Hogescholen in Eindhoven heb ik toen een onderzoek gedaan naar arbeidsflexibiliteit. Dat heb ik op eigen initiatief uitgebreid met een visie op het industriebeleid. Toen ik eraan begon, dacht ik niet dat ik er een A4’tje over vol zou kunnen schrijven, maar uiteindelijk is het een heel verhaal geworden.’ In dat verhaal toont Van der Leegte zich een ware chauvinist. Hij gaat er prat op dat alle lampen en televisies in zijn bedrijven van Philips komen en dat hij alleen WestEuropese bedrijfsauto’s heeft rondrijden. Van hem mogen we allemaal net zo enthousiast zijn over onze industrie als over onze sportteams. Hij pleit er zelfs voor dat de overheid meer moet waken over de Nederlandse zeggenschap in onze bedrijven, bijvoorbeeld door er een belang in te bezitten en vaker met ze te overleggen, en zich niet meer zo passief moet opstellen bij verkoop aan buitenlandse ondernemingen. ‘Philips is ook niet chauvinistisch genoeg. Veertig jaar geleden had het honderdtwintigduizend man in Nederland, nu nog maar veertienduizend. De overheid zou tien procent van de aandelen moeten hebben en tegen Philips moeten zeggen: daar moeten we toch eventjes over praten. Frankrijk is grootaandeelhouder van Renault en zit gewoon mee aan tafel bij belangrijke gesprekken over werkgelegenheid.’ Er moet op zijn minst een gelijk speelveld komen in West-Europa, vindt Van der Leegte. ‘Duitsland koopt bij voorkeur Duitse open-

baarvervoerbussen. Als enige Nederlandse bussenbouwer zijn wij daar hier niet zeker van. Nederland moet zich zo nodig weer neutraal opstellen. En neem die deeltijd-WW: de landen om ons heen hebben dat gewoon standaard geregeld. Maar als ik nu een order heb van een Duits bedrijf dat daar in de Kurzarbeit gaat, kan ik niks meer leveren. Veertig

aftersales van de busdivisie. Dochter Jennifer is lid van de raad van commissarissen en werkt momenteel op de financiële afdeling. Vóór zijn pensionering wil Van der Leegte in ieder geval nog een ideaal busbedrijf neerzetten. ‘We zijn nu aan het centraliseren, zodat we één lijn van ov-bussen hebben en één lijn van touringcars in plaats van een Berk-

procent van de Nederlandse export gaat naar België, Duitsland en Engeland. Dan zou het fijn zijn als wij de dingen op dezelfde manier zouden regelen als zij.’

hof-lijn, een Bova-lijn en een Jonckheerelijn. Sinds vorig jaar hebben we één VDL-bus, met één logo. Bovendien wil ik iets doen aan het vele handwerk daar. In tegenstelling tot onze toeleveringstak is de busproductie nauwelijks gerobotiseerd. Het volume van het product maakt dat ook wel lastig: het is een hele uitdaging om een bus van achttien meter lang in elkaar te zetten met robots. Maar het moet gebeuren, willen we kunnen blijven concurreren met Azië en Oost-Europa.’ Evenzo ziet Van der Leegte robotisering als hét wapen tegen lage lonen in de machinebouw. ‘Met de overnames van ETG en Steelweld hebben we er ook fabrieken bij gekregen in China en Roemenië en dat werkt wel, want er zijn toch heel wat klanten die daarom vragen. Maar ik ga dat niet uitbreiden; het is ver weg. Ik ben ervan overtuigd dat we hier in de regio concurrerend kunnen zijn door te automatiseren en te robotiseren. Daarin hebben we een goede naam en een hoop ervaring.’ Maken die robots niet een heleboel mensen overbodig? ‘Ik heb nog geen bedrijf gehad waar het aantal werknemers door robotisering is gedaald. Robots moeten worden geprogrammeerd, de spullen moeten worden aanen afgevoerd en er is nog steeds veel spe­ cialistisch werk dat met hand moet worden gedaan. Als je automatiseert en robotiseert, word je juist meer concurrerend en zul je het nog drukker gaan krijgen.’

Robotisering Van der Leegte vertelt het allemaal met veel geestdrift. Voorlopig is hij ook niet van plan om te stoppen, ondanks zijn 63 jaar. ‘Ik zit nu bijna 45 jaar in het bedrijf. Een halve eeuw lijkt me een mooi streven, dus ik wil ­zeker nog een jaar of vijf, zes aanblijven. De komende jaren zal ik een keer mijn positie als voorzitter afstaan, maar daar houdt het dan ook mee op. Zolang mijn gezondheid het toelaat, wil ik me ermee blijven bemoeien.’ Mocht de fervent paardenliefhebber er toch genoeg van krijgen: de volgende generatie staat klaar om de teugels over te nemen. Oudste zoon Pieter is sinds begin 2008 adjunct-directeur van de VDL Groep. In deze functie coördineert hij de gezamenlijke inkoopactiviteiten en biedt hij ondersteuning bij de commerciële zaken. Jongste zoon Willem heeft de touwtjes in handen bij VDL Bus & Coach Nederland en België, de onderdelen die verantwoordelijk zijn voor de verkoop en

‘Zolang mijn gezondheid het toelaat, wil ik me ermee blijven bemoeien’

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 23

TECHNIEUWS

EUV-project móet slagen De kans dat EUV-lithografie nog wat vertraging oploopt, is niet ondenkbeeldig, maar je moet het niet overdrijven. Paul van Gerven

‘I

ntel: EUV laat voor 10-nanometerknooppunt.’ Zomaar een kop die vanaf SPIE Advanced Lithography, dit jaar gehouden van 27 februari tot en met 3 maart in San Jose, de wereld in werd geslingerd. Met een programma van vijf dagen, meer dan 550 presentaties en Imec-topman Luc Van den hove en TSMC-technologiebaas Shang-Yi Chiang als keynotesprekers was de conferentie toonaangevend als altijd, maar ook dit jaar slaagde zij er niet in alle twijfels over de gedoodverfde opvolger van immersielithografie weg te nemen. Er blijven gelovers en sceptici, die elk hun eigen draai geven aan dezelfde ‘feiten’. De mededeling van Intel is zo’n feit. Inderdaad vertelde Intel-fellow Sam Sivakumar op een inleidende bijeenkomst dat EUV voor zijn bedrijf zich niet snel genoeg lijkt te ontwikkelen om een optie te zijn voor 14-nanometerproductie en zelfs voor 10-nanometerchips aan de late kant komt. Zoiets is koren op de molen van de sceptici, die niet zullen nalaten te wijzen op hoeveel knooppunten EUV inmiddels wel niet is uitgesteld: vanaf 65 nanometer. Dreigend wordt het helemaal als wordt gesteld dat onder de 10 nanometer CMos-schaling misschien wel aan haar einde komt. Gaat zo’n peperdure EUV-scanner dan maar één generatie mee? Voor dergelijke scenario’s is het nog veel te vroeg. Om te beginnen: als Intel het over 10 nanometer heeft, dan doelt het op chips met een half-pitch van 20 nanometer, precies de node waarop ASML EUV wil introduceren. Bovendien komt niet Intel maar de geheugensector waarschijnlijk het eerst toe aan

24 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

tonen volstaan. Volgens Imec-lithodirecteur chips met een dergelijke periodiciteit, maar Kurt Ronse voldoen de lakken inmiddels die hoor je er niet over. bijna aan de eisen. Een andere mogelijkheid Waarom niet? Omdat ze er niet zo’n strakis de reflectie van de EUV-spiegels te verbeteke planning op nahouden als Intel. De obsesren, zodat er minder fotonen verloren gaan sie van de chipgigant iedere twee jaar nieuwe op weg naar de wafer. Ook daaraan wordt getechnologie te introduceren, is zo groot dat het er niet voor terugschrikt zijn leveranciers af en toe met een beetje drama op scherp Na Samsung was te zetten. Wat bleek namelijk Imec de tweede werkelijk het geval? ASML’s organisatie die productiewaardige EUV-tools ASML’s preprokomen misschien te laat om ductietool mocht nog iets aan de ontwerpreinstalleren. Tegen gels voor 10-nanometerchips de zomer is hij te veranderen. Die regels zijn operationeel. lithoafhankelijk en moeten zelfs ruim voor proefproductie zijn vastgelegd. Intel blijkt echter dusdanig flexibele ontwerpregels te gebruiken dat een overstap van immersielitho naar EUV alsnog mogelijk is indien de beschikbaarheid van tools dat toelaat. Op aanwerkt, maar op welke termijn dit onderzoek dringen van kuitenbijter Ed Korczynksi sprak zijn vruchten afwerpt, is onduidelijk. Sivakumar bovendien alsnog Intels voorkeur De lichtbron vormt het grootste obstakel. voor én vertrouwen in EUV-productie uit, op Drie bedrijven – Cymer, Gigaphoton en Ushio proef op 14 nanometer en in hoog volume op – proberen als eerste met een EUV-schijnwer10 nanometer. per op de proppen te komen, maar voorlopig Ondenkbeeldig moeten IC-makers het doen met een gloeiDat wil niet zeggen dat EUV geen problelampje van een watt of tien. ASML en trouwe men kent. Het blijft bijzonder moeilijk om bondgenoot Imec benadrukken dat dat op voldoende fotonen naar de wafer te dirigezich al een productiviteitsverbetering van een ren, zodanig dat het maskerpatroon zich factor twintig is ten opzichte van de alfatools netjes in de fotolak afzet. ASML’s eerste die de Veldhovenaren een paar jaar geleden EUV-preproductietool, eind vorig geïnstalhebben opgeleverd. Voor de beloofde zestig leerd bij Samsung, moet de plakken daarom wafers per uur moet er echter nog een factor zo lang belichten dat hij maar vijf wafers tien worden gevonden, en om de EUV-roadper uur doorvoert. De specificatie is zestig map niet in de war te sturen, moet dat voor plakken per uur. voor het einde van het jaar. Alle drie de bronDit probleem is vanuit meerdere invalshoeontwikkelaars zeggen dat te kunnen realiseren, maar dan ligt er voor hen nog een factor ken te benaderen. De fotolak kan bijvoorbeeld twee te wachten om tegen het einde van 2012 gevoeliger worden gemaakt, zodat minder foeen doorvoer van honderd tot honderdvijftig plakken per uur te garanderen. Bij deze doorvoer is EUV gegarandeerd economisch rendabel ten opzichte van andere lithografische technieken, in het bijzonder immersielitho met multiple patterning-technieken. Alles bij elkaar is de kans op nog meer EUV-vertraging niet ondenkbeeldig, maar het is veelzeggend dat er op de Advanced Lithography-conferentie een recordaantal EUV-papers werd gepresenteerd, terwijl alle niet-optische alternatieven hun sessies moesten delen. Dat het EUV-project móet slagen als alle kaarten erop worden gezet, neemt de industrie kennelijk voor lief.

Waterlelies De spiegel van de FPGA-architectuur

K

lussen is hot. Zet de tv maar aan en de programma’s schieten voorbij over het klussen aan of zelfs bouwen van huizen. Architect of niet, wel of geen makelaar, rode of zwarte dakpannen, zelf klussen of uitbesteden. Sommige mensen hebben een helder plan en voeren dat strak uit. Anderen werken aan alles tegelijk, hebben hun badkamer rechtstreeks in verbinding staan met de meterkast, blijven wijzigen en klaren de klus nooit. De vergelijking is makkelijk door te trekken naar mijn werksituatie. Iemand verbaasde zich laatst over het gebrek aan een architect voor FPGA-ontwikkelingen en het beperkte aantal wijzigingen op onze FPGA-architectuur. Waar embedded software of systeemprocessen vaak als vanzelfsprekend een architect definiëren, kennen we bij FPGA-ontwikkelingen eerder een senior designer. Terwijl juist de FPGA-architectuur erg belangrijk is om tot een goed embedded-ontwerp te komen. Het zegt veel over je bandbreedte, kostprijs en schaalbaarheid voor de toekomst en je moet dan ook goed nadenken over structuur, flexibiliteit, interfaces, bussen, gedrag en bandbreedte. Zelf kom ik van oorsprong uit de softwarehoek. Embedded software is een dynamische wereld met een brede toepassing. Het is knap lastig om daar goed mee om te gaan. Buiten Océ zie ik soms groepen en wijzigingscommissies die Sander Hulsenboom is druk bezig zijn met architectuuraanpasteamleider/coach bij singen op embedded-control-gebied. VerOcé R&D andering lijkt daar de enige constante. Nu geldt dat in techniek altijd, maar je moet je ook afvragen of je blij wordt van continue architectuurverandering. Het is niet alleen technisch een enorme uitdaging, het kost ook veel tijd en moeite. Bij Océ hebben we gekozen voor een platformgedachte met grote stabiliteit in de embedded-control-architectuur, waarbij we van tevoren goed nadenken over die architectuur. Dat vereist toekomstvisie, durf en de gelegenheid, maar in onze groep is de FPGA-architectuur daardoor vrijwel constant – kleine wijzigingen daargelaten. Met de huidige architectuur en componentenbibliotheek kunnen we voldoen aan negentig procent van de projectvragen. Iedereen werkt volgens de architectuur binnen de vooraf bepaalde randvoorwaarden die de paden aangeven. De structuur van componenten, bussen en interfaces ligt vast. Hier is initieel allemaal goed over nagedacht, net als over het toepassingsgebied en de benodigde flexibiliteit. Daaruit zijn de voorwaarden gekomen die de FPGA-architectuur vormgeven. Natuurlijk schaaf je wel eens aan de voorwaarden. De wereld staat niet stil. We willen ons echter niet continu druk maken over de FPGA-architectuur. Het is immers geen doel op zich maar een middel, een draagvlak dat helpt bij het realiseren van een ontwerp dat waarde bijdraagt aan je product of organisatie. Je kiest een bussysteem zoals Amba of Wishbone, je ontwikkelt een slimme architectuur voor je componenten en je gaat aan de slag met een flexibel, schaalbaar en stabiel systeem voor de toekomst, waarmee je lean en mean kunt ontwikkelen. Daarmee wil ik geen oordeel vellen over de verschillen tussen de software- en FPGA-wereld, maar het is wel een spiegel die we ons kunnen voorhouden. Als de basisarchitectuur continu verandert, kun je jezelf best eens vragen gaan stellen. Waarom verandert er zoveel? Past de architectuur wel bij je toepassingsgebied? Is dat toepassingsgebied niet te breed? Zijn de interfaces goed gedefinieerd? Hebben we goed genoeg nagedacht over architectuur? Of ben je als groep juist niet flexibel genoeg en houd je te krampachtig vast aan een gedefinieerde opzet? Terug naar het tv-programma met de badkamer die in verbinding stond met de meterkast. Een scheiding werd voorkomen en de klus netjes afgemaakt. Maar als de klusser vooraf beter had nagedacht over zijn aanpak, was het hele proces hem wellicht bespaard gebleven. Je kunt stellen dat er niets mis is met deze klusser, maar dat hij een spiegel nodig had om te zien waarmee hij bezig was en wat dat betekende voor zijn omgeving. Kijk ook eens kritisch naar je architectuur en stel jezelf de vraag wie jou een spiegel kan voorhouden.

KORT VAN INTERNET Zonnecellen

Nederlandse technologie in Duitse recordzonnecellen

Q-Cells heeft met nieuwe celtechnologie met een Nederlands tintje een nieuw wereldrecord neergezet op moduleniveau. Onder meer door de achterzijde te passiveren met een ‘functionele nanolaag’ bereiken de Duitse cellen een rendement van 18,45 procent. Een module van zestig stuks levert een rendement van 17,84 procent op. Insiders melden dat de nanolaag van aluminiumoxide is gemaakt. Dat ligt in de lijn der verwachting, aangezien Q-Cells samenwerkt met Erwin Kessels, de Eindhovense bedenker van het concept.

Beeldverwerking

Fraunhofer-cameraatje goedkoop genoeg voor wegwerpendoscoop

Met een nieuwe productiemethode van het Fraunhofer-instituut worden hogekwaliteitscamera’s zo klein en goedkoop dat

endoscopen die ermee uitgerust zijn na gebruik weggegooid kunnen worden. Endoscopen spelen een steeds belangrijkere rol in de operatiekamer omdat chirurgen steeds vaker opteren voor sleutelgatingrepen, waarbij ze afgaan op camerabeelden. Het instrumentarium daarvoor is op dit moment echter niet bepaald goedkoop.

Zonnecellen

Productiesnelheid amorf silicium zonnecel factor tien sneller

Promotieonderzoek aan de TU Delft heeft een techniek opgeleverd voor de productie van amorf silicium zonnecellen die tien keer sneller is dan de huidige methodes. Onder begeleiding van Dimes-hoogleraar Miro Zeman en met hulp van de Eindhovense plasmafysicagroep van Richard van de Sanden onderzocht Michael Wank een alternatieve siliciumdepositietechniek op basis van plasmatechnologie. Met expanderend thermisch plasma CVD (ETP-CVD) bleek de depositiesnelheid te kunnen worden verhoogd naar een nanometer per seconde, zonder het rendement van circa zeven procent negatief te beïnvloeden.

Chipontwerp

46-kernige systeemchip herstelt zichzelf

Het Crisp-consortium van NXP, Recore Systems, Thales, de UT, Atmel en de technische universiteit van Tampere hebben op de Date-conferentie een zelftestende en -herstellende systeemchip gepresenteerd voor streaming toepassingen. De chip bestaat uit vijf tegels met elk negen van Recores Xentium-DSP-cores voor de streamprocessing, plus een generieke Arm-kern om het geheel aan te sturen.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 25

THEMA FPGA’S

71 FPGA’s drijvende kracht achter In 2009 demonstreerde Mutracx zijn Lunaris-inkjettechnologie voor het printen van de binnenlagen op een PCB. Sindsdien heeft de Océ-spin-off hard gewerkt om de technologie marktrijp te maken en een eerste product te bouwen. Voor deze machine heeft 3T een realtime datapad ontwikkeld waarin 71 FPGA’s de aansturing van de printkoppen verzorgen. Ronald Grootelaar

D

e Lunaris is een 100 procent vervanger van conventionele lithosystemen om binnenlagen van PCB’s te printen. In tegenstelling tot de traditionele productiemethode spuit de machine van Mutracx de ets-resist rechtstreeks op het koperen substraat. In een goede minuut komen er twee miljard druppeltjes uit, die één kant van de printplaat bedekken. Het blote metaal wordt vervolgens weggeëtst en de beschermende laag gestript van de achterblijvende sporen. De voordelen van deze aanpak: het koper hoeft geen fotogevoelige coating te krijgen, er is geen apart masker nodig, geen belichting en de resist hoeft niet te ontwikkelen. Traditioneel kost het dertien processtappen om het patroon op het koper te krijgen, waarbij elke stap een ander apparaat vereist. De Lunaris-aanpak doet dit in één keer, met één systeem dat naadloos aansluit op de bestaande ets- en stripbaden. Om de druppels op het koperen substraat te krijgen, gebruikt de Mutracx-machine printkoppen met 256 spuitmondjes per head, synchroon gevoed met 256 bit beeldlijnen. Deze nozzles worden in vier groepen van 64 aangestuurd door een kwartet Asics, die de druppelvorming regelen door met een piëzo-element drukgolven op te wekken in een spuitmondje. De piëzo is ook in de luisterstand te zetten, waarmee hij van een actuator verandert in een sensor die de status van de nozzle meet. Dit maakt het mogelijk om falende spuitmondjes te detecteren en dynamisch te compenseren met redundante koppen. Hiervoor gebruikt het systeem het realtime Predict-algoritme, dat zijn wortels heeft bij Océ. Omdat de piëzo niet tegelijk actuator en sensor kan zijn, heeft Mutracx ervoor gekozen de heads in te delen in groepjes van drie: terwijl er een print, worden de andere twee doorgemeten. Deze drie koppen zijn fysiek achter elkaar geplaatst. In opdracht van Mutracx heeft 3T het realtime datapad ontwikkeld dat de PCB-afbeelding transporteert van de machine-pc naar de zestig koppen en ervoor zorgt dat alle druppels op de juiste positie terechtkomen. Centraal in dit pad staat een Virtex-6-FPGA van Xilinx, de busmaster. Deze is via PCI Express gekoppeld aan de pc en beschikt over

26 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

DDR2-geheugen om de bitmap in te cachen. Van daaruit worden de beelddata gedistribueerd over tien Predict-routers, die allemaal een Virtex-5-FPGA bevatten met het dynamische compensatiealgoritme. Elke router stuurt weer zes printkopcontrollers aan, die

daarom een extern printsynchronisatiesignaal (Y-sync) voor het vuren van druppels op maximaal 100 kHz. Dit levert een continue stroom van ongeveer 4 Gbit per seconde. De jitter die het afschieten vertoont ten opzichte van het Y-sync-signaal mag maximaal 250 ns bedragen. De latency van het datapad wordt in software weggeregeld door de bitmap van de printplaat vooraf aan te passen. En om de PCB-specificaties te kunnen halen, is het noodzakelijk dat we de nozzlestatus meten voor de compensatiealgoritmes. Dit geeft een datastroom van 5 Gbit per seconde van de printkoppen terug naar de pc. De PCI Express-interface tussen pc en busmaster biedt geen garanties op de 4 Gbit/s die nodig is voor het bitmaptransport. Dit

Voor het eerste Lunaris-product van Mutracx ontwikkelde 3T het realtime datapad op basis van één Virtex-6FPGA, tien Virtex-5-FPGA’s en zestig Spartan-6-FPGA’s.

met een Spartan-6 als brein ten slotte de heads in goede banen leiden. In totaal telt het datapad dus 71 FPGA’s, die allemaal op afstand zijn te programmeren. Voor dit systeem hebben we eerst samen met de Mutracx-architect de architectuur en de specificaties opgesteld. Vervolgens hebben we alle firmware ontwikkeld, evenals de elektronica voor de routers en de printkopcontrollers. Van de verschillende hardwaremodules hebben we vooraf de signaalintegriteit geanalyseerd. Ook hebben we ze onderworpen aan design for test- en design for manufacturability-analyses. Om het datapad aan te sturen, hebben we daarnaast een gedeelde bibliotheek en een testapplicatie geschreven voor Linux.

Falende spuitmondjes Realtime aansturing is van cruciaal belang om te kunnen garanderen dat elke druppel inkt op het juiste moment wordt afgeschoten. Eén misser kan immers al leiden tot afkeur van het PCB. Het datapad krijgt

komt mede doordat de pc het volgende PCBbeeld al voorbereidt tijdens het printen en de verschillende softwareprocessen daar de geheugenbandbreedte delen. Daarom hebben we ervoor gekozen om de busmaster te voorzien van 16 Gbyte DDR2-geheugen (vier Sodimms van 4 Gbyte). Hierin kan het sys­ teem de complete bitmap cachen voordat het daadwerkelijke printen begint. De realtime functionaliteit is zo volledig geïmplementeerd in hardware. In de toekomst willen we kijken naar de mogelijkheid om slechts een deel van de bitmap vooraf te cachen. Tijdens de printjob streamt het systeem dan de resterende data naar de busmaster en kan de software het volgende beeld voorbereiden en opslaan in het pc-geheugen. Dan zouden we het DDR2-Ram kunnen terugbrengen tot 8 of zelfs 4 Gbyte. Voor het aansturen van de vier Sodimmmodules zijn evenzoveel Xilinx-DDR2-IPcores nodig. Een Virtex-6-device ondersteunt echter geen multicore-DDR2-IP. Daarom hebben we de enkelkerns-DDR2-architectuur

realtime datapad PCB-printer handmatig moeten aanpassen. Voor de PCI Express-implementatie hebben we de hardgecodeerde Endpoint in de Virtex-6 gebruikt in combinatie met IP voor DMA-support van leverancier PLDA. Deze DMA-engine biedt acht kanalen om de PCB-bitmap te transporteren naar de koppen en de meetdata terug te brengen naar de pc. Tussen busmaster en routers lopen tien high-speed seriële links, die elk een RocketIO GTX-transceiver van de Virtex-6 verbinden met een RocketIO MGTzendontvanger van een Virtex-5. De vereiste bandbreedte per kanaal is 1 Gbit/s. Synchroon met het Y-sync-signaal stuurt de busmaster printdataframes naar de routers. Als low-level communicatieprotocol hebben we hierbij gekozen voor Aurora van Xilinx. Het bijbehorende IP kan grote hoeveelheden data oversturen met minimale overhead. Het protocol gebruikt speciale klokcompensatiecommando’s om de referentieklokken van zender en ontvanger op elkaar af te stemmen en te compenseren voor drift. Deze hebben voorrang op de normale dataframes. Daardoor is er relatief veel jitter bij het transport van deze frames en uiteindelijk bij het printen. Het AuroraIP biedt echter mogelijkheden om het versturen van klokcompensatiecommando’s te controleren. Die hebben we gebruikt om klokcompensatie te voorkomen tijdens de verzending van printdataframes. De routers geven de frames door aan de printkopcontrollers via een dedicated protocol dat we hebben ontwikkeld op basis van LVDS. Deze interface vereist een bandbreedte van 200 Mbit/s. Het voordeel van LVDS is dat er geen high-speed zendontvangers nodig zijn. Dit maakt het mogelijk om de goedkopere Spartan-6 LX te gebruiken in de print-

kopcontroller. Aangezien er hiervan zestig in de machine zitten, levert dit een flinke kostenbesparing op. De printkopcontroller vertaalt de binnenkomende printdataframes ten slotte naar instructies voor aansturing van de nozzles. Deze geeft hij via aparte SPI-interfaces door aan de vier Asics. Ook de commando’s om de statusmetingen te initiëren en om het inktniveau en de temperatuur van inkt, head en Asic uit te lezen, lopen over deze verbindingen. De printkopcontroller stuurt twee stappenmotoren aan voor de mechanische afstelling van de head in x- en zrichting. Afwijkingen in de y-richting worden softwarematig gecompenseerd door de PCB-bitmap aan te passen. Alle interfaces van pc tot en met printkopcontroller hebben we full-duplex uitgevoerd om tijdens het printen nozzlestatusinformatie te kunnen retourneren. Het Predictalgoritme in de router-FPGA compenseert hiermee dynamisch voor falende spuitmondjes middels redundante heads. Vervolgens gaan de data terug naar de pc voor eventueel verdere offline analyse. Behalve Predict is er Paint, dat eveneens zijn oorsprong vindt bij Océ. Dit in software geïmplementeerde algoritme gebruikt de statusinformatie om de PCB-bitmap statisch te compenseren voorafgaand aan het printen.

-interrupts ondersteunen. Hiermee hebben we de aansturing vanuit software onder de loep genomen. Ook van de DDR2-modules zijn simulatiemodellen beschikbaar. Deze hebben we gebruikt om de complete data­ flow van de pc via de DDR2-geheugens naar de routers te testen. Van de router hebben we een functioneel model gemaakt dat het printen simuleert en Paint- en Predict-data kan genereren. In de simulaties hebben we de PCB-bitmaps overigens beperkt tot enkele beeldlijnen. Ter verificatie van de geprinte bitmap en het Predict-algoritme hebben we speciale testfunctionaliteit toegevoegd aan het datapad. Deze maakt het mogelijk om één printgroep in testmodus te zetten, waarbij alle geprinte beeldlijnen van de groep worden gelogd, voorzien van een tijdstempel en gestreamd naar de pc. Met de beelddata en tijdinformatie kunnen we de betreffende bitmap softwarematig reconstrueren en vergelijken met het origineel. Voor de drie printkopcontrollers die in testmodus staan, is het daarnaast mogelijk om nozzlestatuspatronen in te geven. In plaats van de spuitmondjes te meten, gebruikt het systeem dan die instellingen om de Paint- en Predict-algoritmes te verifiëren. Gecombineerd met de beelddatalog is het datapad zo bijna volledig te kwalificeren, zonder dat er fysieke printkoppen zijn aangesloten. De echte marktconfrontatie volgt deze zomer. Dan gaat Mutracx bij verschillende klanten bètatests uitvoeren.

Testmodus Met Modelsim hebben we het complete datapad functioneel getest in een simulatieomgeving op een pc. De leverancier van het PCI Express-IP biedt uitgebreide simulatiebiblio­ theken voor PCI Express-hosts, die onder meer memory-mapped I/O-registers kunnen lezen en schrijven en DMA-transfers en

Ronald Grootelaar is consulting engineer bij ontwerpbureau 3T uit Enschede. Redactie Nieke Roos

28 & 29 September 2011 ASML Veldhoven NL

Call for speakers With its emphasis on providing actionable advice, High-Tech Product Lines 2011 is the ideal opportunity for software practitioners to understand how to benefit from emerging approaches, technologies and tools in the field of software product lines.

Submission deadline: Friday 20th May 2011 We are seeking high-quality speaking proposals covering any topic in software product line engineering (including software factories and system families).

PRODUCT LINES

Case studies and interactive sessions based on these and related approaches are particularly encouraged although more theoretical sessions are also welcome.

HIGH-TECH PRODUCT LINES High-Tech Product Lines 2011 is organized by

Sponsors and supporting partners

Media partners

Mechatronica Magazine Mechatronica Nieuws

www.bits-chips.nl/events/hpl 25 maart 2011 |

| nr. 4 | 27

THEMA FPGA’S

FPGA-reflecties op de radar Door de grote productievolumes kunnen FPGA-makers het zich permitteren in de voorhoede van de wet van Moore mee te marcheren. Daarmee krijgen de OEM’s die de FPGA’s gebruiken ook snel beschikking over de voordelen van de laatste productgeneratie. Tegelijkertijd brengt die kracht ook de nodige problemen met zich mee. Met name bedrijven die niet (voldoende) met FPGAtechnologie bekend zijn, zullen hierdoor aarzelen of zelfs afhaken. Jaap Mol van Thales zet een aantal trends en valkuilen op een rijtje. Jaap Mol

F

PGA’s krijgen steeds grotere rol in systeem Traditioneel FPGA-ontwerp zal nog verder migreren naar het design van systems on programmable chips (SOPC’s) zoals we dat vandaag de dag al doen. Daarbij worden verschillende traditioneel losse componenten geconsolideerd in een enkele FPGA. De mogelijkheden die moderne FPGA-technologie biedt, zowel qua logische dichtheid (aantal gates), interne/externe snelheden (in MHz of Gbit/s) als kosten (in euro’s), geven voor veel OEM’s de doorslag wanneer het gaat om technische haalbaarheid en economische rendabiliteit. Hardware-software-interface wordt lastiger Grotere systemen zullen in de regel ook verhoudingsgewijs meerdere hardware-softwareinterfaces hebben, waardoor het debuggen ervan eigenlijk niet meer goed gaat met de in de markt verkrijgbare tools. De behoefte aan volwassen(er) debug- en probingmogelijkheden zal alleen maar toenemen. Ook de behoeftes aan korte iteratietijden, incrementeel en modulair ontwerp en partieel (dynamisch) herconfigureren zullen meer van de tooling vragen. In de toekomst zullen ontwikkelaars deze hardware-software-interfaces steeds meer vanuit hetzelfde model willen genereren voor beide disciplines. Een UML-, XML- of OpenCL-model moet dan voor de FPGA VHDL-code en voor de software-engineer C genereren. Daarmee is altijd volledige consistentie gewaarborgd en verloopt het incrementeel toevoegen/wijzigen van functionaliteit efficiënter. Bussen en interfaces worden sneller Synchrone memory-mapped interne bussen zoals Amba/ AHB, Avalon en Wishbone

28 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

zullen langzaam worden aangevuld met onchip netwerktopologiën die werken op basis van pakketschakeling zoals Axi of Merlin. Deze netwerk-op-chip-architecturen halen een hogere doorvoer. Ook externe interfaces op basis van seriële transceivers migreren dit jaar nog richting bitrates rond de 30 Gbit/s, en datacoderingsmechanismes migreren van 8/10, via 64/66 naar 128/130 bit om de overhead op de fysieke laag nog verder te minimaliseren.

DSP-functionaliteit Ook qua DSP-functionaliteit lijkt geen einde te komen aan de toename van de hoeveelheid beschikbare rekenkracht. Als het gaat om massieve parallelle hard ­realtime signaalverwerking voor Fir-, FFT-, en vergelijkbare functies, hebben FPGA’s een decennium geleden al het multicoregebied betreden en is manycore ook al jaren een realiteit. Zeker gezien de nu aangekondigde componenten die richting de vierduizend geavanceerde DSP-blokken aan boord hebben. Integratie met PCB wordt lastiger De benodigde inspanning voor integratie van FPGA-ontwerpen in een bord/PCB-omgeving neemt steeds verder toe. Denk hierbij aan pin-out- en elektrische randvoorwaarden, de vele benodigde voedingsspanningen met – zeker in absolute zin – steeds lagere ruismarges, de benodigde inschakelvolgordes en -hellingen, het ontwerpen voor spanning/ stroomdistributie, de vele power- en signaalintegriteitsaspecten (PI/SI), de verschillende klokdomeinen, het geschatte en werkelijke vermogensverbruik, thermische aspecten, en ga zo maar door. Bij bitrates richting 30 Gbit/s zullen conventionele (FR4) PCB-ma-

Tooling houdt wet van Moore niet bij Iedere twee à drie jaar worden er nieuwe chipproductiegeneraties en daarop gebaseerde FPGA-(sub)families geïntroduceerd. Families die initieel als high-end in de markt worden gepositioneerd, krijgen steeds sneller low-cost afgeleiden die voor andere domeinen beter toepasbaar zijn. Die toename in logische dichtheid is echter in de praktijk niet evenredig aan een efficiëntietoename van de ontwerptooling. Als je bij een FPGA-generatie voor dezelfde Sinds eind jaren tachtig componentkosten maakt Thales steeds meer dan twee keer meer gebruik van herzoveel gates krijgt, configureerbare logica. wil dat zeker niet zeggen dat je ook terialen en -stack-ups en simulatie- en meetde helft minder ontwerpuren nodig hebt. methodes niet meer toereikend zijn. Bovendien neemt bij vrijwel alle OEM’s de time-to-market af. OEM’s moeten meer Oplossingen om het abstractieniveau te hergebruiken verhogen – zoals de generatie van VHDLVoor succesvol FPGA-ontwerp code vanuit een algoritme- of systeemmodel is hergebruik (re-use) het – werken niet per definitie voor ieder type sleutelwoord. Thales voortoepassing optimaal. Hoewel dergelijke tools ziet voor zijn toepassingen een nog verdere wel degelijk de efficiëntie verbeteren, loopt toename van het gebruik van IP-cores. Die die groei niet in de pas met de toename van blokken kunnen komen van de (grotere) de logische dichtheid.

FPGA-leveranciers zelf, in de vorm van harde IP-cores die zitten vastgebakken (diffused) in het silicium, of ze worden geleverd door gecertificeerde derde partijen die soft- of firm-IP leveren, respectievelijk volledig technologieonafhankelijk en vendor/(sub)familieafhankelijk IP. Recente voorbeelden van ‘hard’ IP zijn de aangekondigde (dual­core) Arm-processorkernels en reeds beschikbare PCI Express-endpoints, Ethernet-Macs en DDR2/3-controllers. Aan de andere kant moeten ook OEM’s rekening houden met hergebruik bij hun eigen ontwerpen, met name voor hun domeinspecifieke functies en interfaces. Deze modules moeten worden ontworpen aan de hand van een gedefinieerde set van FPGA/ VHDL-designregels en als miniproductjes worden behandeld en onderhouden. Er zijn opensource ontwerpen beschikbaar, onder meer via internet. Deze kunnen hiervoor de basis vormen, maar zijn in hun oorspronkelijke vorm niet per definitie zaligmakend. Opgedeelde ontwikkelteams In de Asic-wereld zijn kosten voor ontwikkeling, tooling en ondersteuning van ondergeschikt belang. Het draait er om componentkosten en time-to-market. In deze tak van sport is het daarom al jaren vanzelfsprekend om met een team aan één design te werken, vaak zelfs verdeeld over meerdere internationale vestigingen. Voor FPGA-design staat dit nog in de kinderschoenen. Natuurlijk, de teamaanpak biedt ook daar veel mogelijkheden. Het brengt echter ook heel wat problemen met zich mee, bijvoorbeeld op het gebied van methodiek, tooling en verificatie. Hiervoor moeten oplossingen worden bedacht en gemaakt. Nu wordt van de OEM verwacht dat hij hier zelf werkbare oplossingen voor implementeert. Scheiden ontwerp- en verificatierollen Van de toekomstige FPGA-ontwerper wordt verwacht dat hij een heel brede kennis heeft, en nog meer dan nu op het raakvlak van (embedded) software, hardware en systeemarchitectuur zal gaan opereren. Ook is te verwachten dat er, net als bij Asic-design al jaren common practice is, ontwerpers komen die zich enkel en alleen op de verificatie/validatie van ontwerpen gaan richten. Met noodzakelijk gebruik van andere (objectgeörienteerde) verificatietalen, methodieken en tools. Dat alles onder het motto ‘de slager zou niet zijn eigen vlees mogen keuren’. Jaap Mol is technisch autoriteit elektronicaontwerp bij Thales in Hengelo. Redactie Pieter Edelman

B

Embedded World

ijna de helft van de embedded systemen bevatten een of meer FPGA’s, blijkt uit een onderzoek van EE Times. Dat was begin maart goed te merken op Europa’s grootste beurs in zijn soort, Embedded World in Neurenberg, waar ik traditiegetrouw heen trok. Dit jaar kreeg ik gezelschap van achthonderd andere standhouders en negentienduizend reguliere bezoekers. Gelukkig was ik in de gelegenheid om onze eigen beursstand af en toe even te verlaten om een praatje aan te knopen met de aanwezige FPGA-verkopers, die in Neurenberg flink uitpakten. Het valt op hoe Arm hierbij fors in de kijker komt, nog afgezien van de schare IP-partners die allerhande embedded softcores aanprijzen. In het kielzog van Arm volgt een compleet Arm-ecosysteem met een heleboel verkopers van softwareontwikkeltools. Xilinx kondigde op de beurs zijn langverwachte Zynq-platform aan. FPGA-Socs uit deze 28-nanometerfamilie bevatten een hardcore dual Arm Cortex-A9 MPCore die draait op 800 MHz. Ze bevatten bovendien een uitgebreid hardcore subsysteem met floating-point units, caches en peripherals zoals dual Gigabit Ethernet-, USB 2.0 OTG-, SPI-, I2C-, Can-, Uart-, DDRX- en flashinterfaces en AD-converters. Processor en FPGA-logica zijn Ramses Valvekens is CEO nauw gekoppeld via een fijnmazige van Easics. Arm Axi-interconnect. De hoogperformante dualcore processor vormt nadrukkelijk de hoofdmoot van deze chips. Hij start autonoom op, zonder de minste hulp van de embedded FPGAfunctionaliteit. Tijdens de werking kan de processor dus, naargelang de noden, andere functionaliteit in de FPGA-hardware laden. Al blijft het nog een jaartje wachten op de eerste samples. Bij rivaal Altera zit een soortgelijke dual Arm Cortex-A9-gebaseerde FPGA-Soc op 28 nm in de pijplijn. Altera pakt er nog niet echt mee uit, en het is dus uitkijken naar verdere details. Het bedrijf beklemtoont dat het behalve met Arm ook processorpartnerschappen heeft afgesloten met Intel en Mips. Keuze te over dus, zonder de eigen Nios te vergeten. De nieuwe Altera-ontwerpsoftware ondersteunt de Arm Axi-bus naast de eigen Avalon-bus. Intel vermarkt een system-in-package (Sip) van Atom-processor en Altera-FPGA. Processor en FPGA zijn verbonden via PCI Express, evenwel zonder verregaande integratie. Embedded en industriële pc’s vormen de primaire doelgroep voor deze Atom E6X5C Stellarton-serie. Microsemi (Actel) en Cypress leveren vandaag reeds FPGA-microcontrollers met een geïntegreerde hardcore Arm Cortex-M3, microcontrollersubsysteem, embedded flashgeheugen en AD- en DA-converters. Enkel Lattice houdt de hardcore-processorboot af. Neofieten Achronix, Siliconblue en Tabula waren niet van de partij. De FPGA-Socs met hun hoogperformante geïntegreerde processoren zullen de architectuur van menig embedded systeem vereenvoudigen. Evident kunnen processorchips worden geschrapt. Daarnaast brengen deze jongens ook de businesscase van menig Asic aan het wankelen. Klantspecifieke Asics worden immers om kostredenen vaak in mature en dus minder performante technologieën gepland – pakweg 180, 130 of 90 nanometer. Probeer dan maar eens op te boksen tegen een out-of-the-box 800 MHz dual Cortex-A9 op 28 nanometer. Die processorslag is bij voorbaat verloren. Analoog maatwerk, custom hard-wired digitale slimmigheid (eerder dan knip-en-plakwerk van bestaande standaard IP-cores) en een lager vermogenverbruik worden de drijvende krachten bij uitstek voor een solide Asic-businesscase in volwassen technologie. Intussen zorgt doorgedreven schaling voor steeds lastigere diep-submicroneffecten. Deze ondergraven het ontwerpproces van digitale chips met hun onregelmatige structuren. Wie weet hoe nabij de toekomst is waarin (in de kleinste technologie) enkel kleine repetitieve structuren nog binnen redelijk tijdsbestek gerealiseerd kunnen worden. Structuren zoals DRam- en flashgeheugens ... en FPGA’s.

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 29

THEMA FPGA’S

Amber-radar gebruikt FPGA vo In de eerste Bits&Chips van dit jaar introduceerde TNO zijn Affordable Multiple Beam Radar (Amber). Het systeem dankt zijn flexibiliteit aan de inzet van een FPGA als hardwarehart. Deze herprogrammeerbare chip zorgt niet alleen voor de verwerking van de grote hoeveelheden radardata maar ook voor de opslag hiervan op de acht SSD’s aan boord. Henk Medenblik

B

ij TNO in Den Haag ontwikkelen we gelijk zijn om alle datastromen fysiek aan te een breed scala aan radars, van comsluiten op de radarprocessor. plexe tot goedkope commerciële systeHaperingen men. De data die zij produceren, zijn essenIn het verleden waren de benodigde data-actieel voor het radaronderzoek dat we doen en quisitiesystemen duur en niet erg licht in genoodzakelijk voor de realisatie van volgende wicht en stroomverbruik. Bovendien was de generaties. Daarnaast kunnen we zo comhoeveelheid gegevens die we ermee konden plexe algoritmes testen en verfijnen. Laatste vergaren relatief ontwikkeling is de beperkt. Moderne Affordable Multiple FPGA’s kunnen Beam Radar (Amber), echter een enorme een goedkope digitale hoeveelheid DSPradar die meerdere functionaliteit lebundels kan vormen veren en dat com(Bits&Chips 1, 2011). bineren met een Het systeem gebruikt grote variëteit aan momenteel 24 gedigihogesnelheidsintaliseerde ontvangstterfaces. Zij maken kanalen. Deze geven niet alleen paralleleen continue stroom le processing movan 960 Mbyte per gelijk, maar bieden seconde. Het aantal ook de paden om kanalen is echter eenalle data naar de voudig op te schalen, chip toe te brengen waarmee de hoeveelen er eventueel ook heid geproduceerde weer vanaf te hadata snel toeneemt. len. De afgelopen De radaralgoritmes jaren hebben grote voor de gegevensverFPGA-fabrikanten werking vergen flink als Altera en Xiwat processingkracht, linx hun producniet alleen de detecHet FPGA-bord slaat de radardata op ten uitgebreid met tiealgoritmes maar op acht SSD’s, elk met een capaciteit high-speed seriële bijvoorbeeld ook de van 256 Gbyte. verbindingen voor bundelvorming, filverschillende applitering en multidicaties, waaronder LVDS, PCI Express en Sata. mensionale FFT’s. Om dit realtime te kunZo kunnen we een complex systeem realisenen doen, is parallelle processing nodig. De ren zonder dat we veel externe interfacechips ruwe datastromen moeten ook beschikbaar hoeven te gebruiken, wat het bordontwerp zijn voor offline verwerking. Daarom wilsterk vereenvoudigt. len we ze kunnen bewaren op een robuust Voor ons is met name belangrijk dat de medium. In het bijzonder willen we een zendontvanger-I/O-blokken in de FPGA’s half uur tot een uur onafgebroken kunnen van tegenwoordig direct kunnen commuopslaan, zodat we radaropnames kunnen niceren met harde schijven via high-speed maken vanuit een klein vliegtuig of een verbindingen als Sata, Sata2 of zelfs Sata3. lichtgewicht onbemand toestel (unmanned Met moderne solid-state drives (SSD’s) kunaerial vehicle, UAV). Het systeem zal daarnen we zo een robuust lichtgewicht dataopvoor dus klein, lichtgewicht en robuust slagsysteem realiseren op een en hetzelfde moeten zijn. En voordat er enige vorm van signaalverwerkingsplatform. De SSD-markt dataverwerking mogelijk is, moet het mo-

30 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

is volop in beweging en er komen steeds snellere en goedkopere drives beschikbaar met een steeds grotere opslagcapaciteit. De eerste Sata3-SSD’s, met snelheden tot 6 Gbit/s, zijn bijvoorbeeld al verkrijgbaar. Hier bewijst de herconfigureerbaarheid van FPGA’s weer haar nut: een simpele aanpassing van de firmware voldoet om ook deze nieuwe drives aan te kunnen sturen. In Amber passen we de Stratix IV GX-technologie toe van Altera. Een enkel FPGA-bord geeft ons de mogelijkheid om alle analoog-digitaalconverterkanalen die in de verschillende ontvangerfront-ends zitten, aan te sluiten op één grote Stratix IV. Deze ADC-interfaces laten we lopen over snelle LVDS-verbindingen, wat de koppeling vereenvoudigt tussen onze radarmicrogolffront-ends en het FPGAsignaalverwerkingsbord. Daarnaast gebruiken we de high-speed zendontvangerlinks in de Stratix IV GX om te interfacen met acht SSD’s. Deze verbindingen configureren we om volgens het Sata2-protocol te communiceren, dus met 3Gbit/s. Dat de I/O-interfaces op de FPGA het Sata-protocol ondersteunen, betekent nog niet dat ze zonder meer kunnen praten met de drives. Hiervoor moeten we eerst de Satacontrollers in de herconfigureerbare chip implementeren. Deze realiseren de transport-, link- en fysieke laag van Sata. Een Nios II-softcore met extern DDR3-buffergeheugen regelt de uiteindelijke dataflow vanuit de ADC-acquisitiemodules naar de SSD’s. De uitdaging hier is om de gegevens met een constante snelheid aan te bieden aan de drives, zodat die ze zonder haperingen kunnen opslaan. Snellere schijven kunnen voor een deel uitkomst bieden, maar ook de moderne SSD’s laten grote verschillen zien in constante doorvoer- en pieksnelheid door de combinatie van het gebruikte type flash en de controllers die het geheugen wissen en (her)schrijven. In de praktijk kunnen drives dus kortstondig haperen voordat ze het volgende blok wegschrijven. In Amber zetten wij daarom het externe DDR3-geheugen in als tijdelijke buffer, met een multimasteringtoegangsmechanisme. De Stratix IV kan dit geheugen aansturen op 800 MHz en met de externe aansluitbreedte van 64 bits levert dat een bandbreedte op van ruim 51 Gbit/s. Hiermee is het mogelijk om alle data van de ADC’s eerst naar circulaire buffers in het DDR3-geheugen te verplaatsen. Vervolgens schuiven we de gegevens in bursts door naar de verschillende schijven, gebruikmakend van de verschillende geheugenmastermodules. Zo creëren we een constante datastroom, waarmee we de haperingen in het wegschrijven naar disk kunnen opvangen.

or dataverwerking én -opslag

Vanaf het TNO-dak brengt Amber de omgeving in beeld.

Verbindingsloos Een mogelijke toepassing van Amber is als synthetische-apertuurradar op basis van het FMCW-principe (frequency-modulated continuous wave). Hangend onder een vliegtuig scant het systeem hierbij met een smalle an-

tennebundel het aardoppervlak. De nodige processing resulteert uiteindelijk in een totaalplaatje. Om hierbij te kunnen compenseren voor de bewegingen en de gevolgde weg van een vliegtuig heeft Amber ook een inertial ­measurement unit (IMU) en een GPS-ontvanger aan boord. Beide worden aangestuurd door de FPGA, die de meetwaarden als zogeheten metadata toevoegt aan de radargegevens. Ten slotte beschikt Amber over een voorziening om de radar extern te kunnen bedienen en de opgeslagen data eruit te kunnen halen. Tot nu toe rustten we onze eenvoudigere systemen hiervoor meestal uit met USB-interfaces. Vanwege de beperkte snelheid van USB 2.0 hebben we bij Amber echter gekozen voor Gigabit

Ethernet, dat effectief een stuk sneller is. Fysisch is hiermee maximaal 125 Mbyte/s over de lijn te sturen. Door protocoloverhead is het alleen niet triviaal om deze topsnelheid te halen. Met een TCP-implementatie zijn we te veel bandbreedte kwijt aan administratie. Zeker als de stack softwarematig wordt afgehandeld in bijvoorbeeld de Nios II blijft er weinig doorvoersnelheid over. In plaats daarvan hebben we in Amber het ‘lichtere’ UDP gebruikt. Daarbij hebben we een aanzienlijke performanceverbetering weten te bereiken door de protocolengine in FPGA-hardware te implementeren. Nadeel van UDP is dat het verbindingsloos is en daardoor geen garantie biedt op correcte dataoverdracht. Door er een simpel foutafhandelingsprotocol bovenop te implementeren, is het ons toch gelukt om de maximale lijnsnelheid te benaderen. Henk Medenblik ([email protected]) is RF- en DSP-engineer bij TNO. Redactie Nieke Roos

Uitdagende banen in engineering vind je op Hightech Banen De vacaturesite voor hoger opgeleide technici

Software engineer Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Sr. Software engineer / (sr.) software designer Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Junior account manager Nederland 3PM Associates Contactpersoon: Walter Michels E-mail: [email protected] Tel: +31 6 55184808

Junior techniekjournalisten en -redacteuren Techwatch Contactpersoon: Nieke Roos E-mail: [email protected] Tel: +31 24 3503534

www.hightechbanen.nl

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 31

CURSUSSEN

EVENTS

MODEL-DRIVEN DEVELOPMENT DAY 29 APRIL 2011

Benelux CES for Expedition PCB (V2007) 28 en 29 maart, Almelo VHDL introduction 30 maart - 1 april, Almelo DXDesigner for PADS 4 - 6 april, Almelo Expedition PCB introduction (V2007) 18 - 21 april, Almelo I/O Designer 26 en 27 april, Almelo Hyperlynx Analog 28 en 29 april, Almelo Hyperlynx advanced high-speed PCB analysis 9 - 11 mei, Almelo Expedition PCB advanced (V2007) 16 - 19 mei, Almelo

NI Multisim basics 4 - 6 april, Eindhoven NI Ultiboard basics 6 april, Eindhoven Labview Real-Time 1 18 en 19 april, Woerden Labview Real-Time 2 20 en 21 april, Woerden Labview FPGA Module 26 en 27 april, Woerden Labview core 1 9 - 11 mei, Woerden Labview core 2 12 en 13 mei, Woerden

www.ni.com/netherlands

MODEL-DRIVEN DEVELOPMENT DAY 29 APRIL 2011

www.imec-academy.be

Model-Driven Development Day BITS&CHIPS 29 april, Eindhoven Info: [email protected]

HARDWARE

CONFERENCE

www.bits-chips.nl/events/mdday

Test & Measurement Road Show 2011 29 maart, Zaventem 6 april, Hengelo 7 april, Woerden 12 april, Eindhoven 13 april, Delft 14 april, Nijmegen

www.transfer.nl

www.mathworks.nl

www.dizain-sync.com

CONFERENCE

HARDWARE

CONFERENCE

www.railtech-europe.com

Design, implement and verify control systems in the aerospace and defense industry 31 maart, Noordwijkerhout Implementing Matlab and Simulink algorithms on FPGA’s 26 april, Eindhoven 28 april, Leuven Convert Matlab to efficient C code 17 mei, Leuven 19 mei, Veldhoven

www.maintenancenext.nl

www.hightechtraining.nl

HARDWARE

BITS&CHIPS www.hardwareconference.nl

Rail-Tech Europe 2011 29 - 31 maart, Amersfoort

www.mathworks.nl

Electronics for non-electronic engineers start 10 mei, Eindhoven Signal integrity start 17 mei, Eindhoven Software architecture 24 en 25 mei, Eindhoven Nanometer CMos IC’s basics 7 - 9 juni, Eindhoven Bits on chips – an introduction 14 juni, Eindhoven Labprog: programming in Labview 2 22 - 24 juni, Eindhoven

BITS&CHIPS

Bits&Chips Hardware Conference 9 juni, ’s-Hertogenbosch Info: [email protected]

Maintenance next 12 - 14 april, Rotterdam

Introduction to Tcl TK 29 en 30 maart, Borne Introduction to Verilog 4 - 6 april, Borne Systemverilog for verification 27 - 29 april, Borne Introduction to SystemC for modeling 9 - 11 mei, Borne Assertion verification with PSL 12 en 13 mei, Borne Introduction to Perl 9 en 10 juni, Borne Professional VHDL 22 - 24 juni, Borne

www.eabeurs.nl

9 JUNI 2011

www.fotonica-evenement.nl

Advanced VHDL 7 en 8 april, Markelo Altium Designer 11 - 13 april, Markelo 9 - 11 mei, Markelo Altium Nanoboard 14 april, Markelo 12 mei, Markelo Altium Designer advanced 19 april, Markelo

9 JUNI 2011

Electronics & Automation 2011 25 - 27 mei, Utrecht

www.ni.com/netherlands

Fotonica-evenement 29 en 30 maart, Nieuwegein

www.innofour.com

Signal processing with Matlab 29 en 30 maart, Eindhoven Matlab and Simulink for control design acceleration 31 maart en 1 april, Eindhoven Matlab fundamentals 5 - 7 april, Eindhoven Simulink for system and algorithm modeling 12 en 13 april, Eindhoven Parallel computing with Matlab 19 en 20 mei, Eindhoven Stateflow for logic-driven system modeling 27 mei, Eindhoven

Fabless IC implementation 28 maart, Leuven

Easyfairs Mocon 2011 20 en 21 april, ’s-Hertogenbosch

www.easyfairs.com

ICT Spin-off Day 27 april, Heverlee

www.kuleuven.be/lict

Indumation 18 - 20 mei, Kortrijk

www.indumation.be

Vision & Robotics 25 en 26 mei, Veldhoven

www.vision-robotics.nl

9 JUNI 2011

HIGH-TECH PRODUCT LINES High-Tech Product Lines 27 en 28 september, Veldhoven Info: [email protected]

www.bits-chips.nl/events/hpl

Advertentie-index Advertentie Pagina Agilent Flap www.agilent.nl Astron 6 www.astrotec.nl Bits&Chips Hardware Conference 2011 8 www.hardwareconference.nl CIMSOLUTIONS 2 www.cimsolutions.nl Hightech Banen 31 www.hightechbanen.nl High-Tech Product Lines 27 www.bits-chips.nl/events/hpl Hightech Solutions 22 www.hightech.nl Hightech Training 8, 10, 32 www.hightechtraining.nl Lely 12 www.lelyjobs.nl MathWorks 21 www.mathworks.nl Model-Driven Development Day 16 www.bits-chips.nl/events/mdday Sioux 34 www.sioux.eu TOPIC Embedded Systems 4 www.topic.nl

Meld u nu aan op

www.hightechtraining.nl

Aankomende softwaretrainingen Requirements engineering (RE) 12 en 13 april Meer informatie:

+31 24 3505195 [email protected] www.hightechtraining.nl

Software architecture (SA) 24 en 25 mei Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.

www.hightechtraining.nl 32 |

| nr. 4 | 25 maart 2011

WEGWIJZER C H I PO N T W E R P

Barco Silex Rue du Bosquet 7 1348 Louvain-la-Neuve Tel +32 10 454904 [email protected] www.barcodesignservices.com

P R O J ECT B U R EA U

SoC and FPGA Design Crypto and Security IP Video IP DO-254 IP

HIGH TECH SOLUTIONS Linie 506 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3606135 [email protected] www.hightech.nl

Sioux Embedded Systems B.V. Esp 405 5633 AJ Eindhoven Tel +31 40 2677100 Fax +31 40 2677101 [email protected] www.sioux.eu

D I EN ST V ER LE NI NG Alten PTS Linie 544 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3601880 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel +31 10 4637700 Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven Tel +31 40 2563080 [email protected] www.altenpts.nl

HUMIQ B.V. Science Park Eindhoven 5006 5692 EA Son Postbus 6420 5600 HK Eindhoven Tel +31 40 2669100 Fax +31 40 2669101 [email protected] www.humiq.nl

Technolution B.V. Zuidelijk Halfrond 1 P.O. Box 2013 2800 BD Gouda Tel +31 182 594000 [email protected] www.technolution.eu

Profit Consulting Apeldoorn Profit Software Improvement Tweelingenlaan 4, Apeldoorn Tel +31 55 5762822

TOOLS

Profit Consulting Eindhoven High Tech Campus 69, Eindhoven Tel +31 40 8009955 VIANEN BEST DEVENTER ROTTERDAM AMSTERDAM GRONINGEN DHAKA

CIMSOLUTIONS B.V. Havenweg 24 4131 NM Vianen Tel +31 347 368100 Fax +31 347 373777 [email protected] www.cimsolutions.nl

Profit Consulting Amsterdam Science Park Amsterdam 400, Amsterdam Tel +31 20 8884128 [email protected]

Regio Midden Herculesplein 24, Utrecht Tel +31 88 8275000

MathWorks BV Dr. Holtroplaan 5b 5652 XR Eindhoven Tel +31 40 2156700 Fax +31 40 2156710 [email protected] www.mathworks.nl

Regio Zuid Dillenburgstraat 25-3, Eindhoven Tel +31 88 8275100 Regio West Poortweg 10, Delft Tel +31 88 8275200 ENTER Mbedded BV Science Park 5001 5692 EB SON Tel +31 40 2141020 [email protected] www.enter-mbedded.nl

ESPRIT ICT Group Bastion 1-5 5491 AN Sint-Oedenrode Tel +31 413 271412 [email protected] www.esprit-it.nl

Fourtress BV Meerenakkerplein 20 5652 BJ Eindhoven Tel +31 40 2661080 Fax +31 40 2661081 [email protected] www.fourtress.nl

Regio Noord Zuiderzeelaan 21, Zwolle Kapteynlaan 17, Leek Tel +31 88 8275300

TASS B.V. Larixplein 6 5616 VB Eindhoven Tel +31 40 2503200 Fax +31 40 2503201 [email protected] www.tass.nl

NSPYRE Postbus 85066 3508 AB Utrecht Tel +31 88 8275000 Fax +31 88 8275099 [email protected] www.nspyre.nl

TASS Belgium N.V. Gaston Geenslaan 9 3001 Leuven Tel +32 16 241680 Fax +32 16 241689 [email protected] www.tass.be

National Instruments Pompmolenlaan 10 3447 GK Woerden Tel +31 348 433466 Fax +31 348 430673 [email protected] www.ni.com/netherlands

Ook in de wegwijzer? De wegwijzer geeft informatie over bedrijven die actief zijn in de markt voor hightech systemen. Vermelding is op jaarbasis. Voor meer informatie en reserveringen, neem contact op met de afdeling sales, [email protected].

TOPIC Embedded Systems Eindhovenseweg 32c 5683 KH Best Tel +31 499 336979 Fax +31 499 336970 [email protected] www.topic.nl

25 maart 2011 |

| nr. 4 | 33

F L E Z KOM VEN E O R P RIL AP 2 1 P O

Heb jij trek in een nieuwe uitdaging? Sioux biedt een loopbaan, waarbij software en elektronica de hoofdingrediënten zijn. Voeg hieraan een flinke dosis bezieling, ontwikkeling en fun toe…en je hebt een aardig idee hoe Sioux smaakt. Sioux biedt software- en elektronicaspecialisten een uitgebreide menukaart, waarbij jouw voorkeur meeweegt in wat en hoeveel er op je bordje terechtkomt. De keuze is gevarieerd: van techniek tot projectmanagement en met ontwikkelingsmogelijkheden in zowel de breedte als in de diepte. Wij nodigen je van harte uit om een vrijblijvend kijkje in onze keuken te nemen tijdens de open dag. Praat met andere talenten die al voor Sioux hebben gekozen en proef de sfeer.

• Op 12 April 2011 organiseert Sioux de ‘Smaakmaker’ open dag. • Sioux opent haar deuren in Eindhoven, Nederweert, Utrecht en Herentals (BE). • Kijk op www.sioux.eu/smaakmaker voor meer informatie en inschrijven. www.sioux.eu