Omarm die veelkleurigheid! Ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied

Omarm die veelkleurigheid! Ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied

Regionaal Landschapsontwikkelingsplan voor de gemeenten Groesbeek, Millingen a/d Rijn, Ubbergen

Omarm die veelkleurigheid! Ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied

Regionaal Landschapsontwikkelingsplan voor de gemeenten Groesbeek, Millingen a/d Rijn en Ubbergen

Colofon

Omarm de veelkleurigheid; ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied Landschapsontwikkelingsplan voor de Gemeenten Groesbeek, Millingen a/d Rijn en Ubbergen o in opdracht van Gemeente Groesbeek, Millingen a/d Rijn en Ubbergen o in nauwe samenwerking met Proeftuin Ooijpolder-Groesbeek, later opgevolgd door het project Verkenning Groene Diensten

o

uitgevoerd door: H.J.J.C.M. van Blerck

De Watertoren 5 3912 AK Rhenen e [email protected] t 0317 614735 f 0317 616214

en

H.W . van Ziel

Randwijkse Rijndijk 22 6668 LM Randwijk e [email protected] t 0488 420204 f 0488 420562

Inhoudsopgave Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii Samenvatting

“Omarm de veelkleurigheid” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Motto 1

of inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Het gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 De natuurlijke basis, de onderste laag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1 Het ontstaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2 Het water . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Het gebruik van het landschap in het verleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 De levende laag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1 Geschiedenis van de natuurlijke rijkdom in relatie tot menselijk gebruik van het landschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2 Een indruk van de levende natuur in de natuurgebieden . . . . . . 1.3.3 Natuur in het agrarisch cultuurlandschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4 Ecologische verbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24 26 29 30

2

Het landschap van nu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Het landschap van mensen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Het landschap van de mensen in de Ooijpolder . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Het landsc hap van d e mensen in d e Duffelt . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Het landschap van de mensen op de hellingen van het Nederrijk het voorm alige Lage W ald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.4 Het landschap van de mensen in het Bekken van Groesbeek . . . 2.2 Ontwikkelingen en waardering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 33 33 38 en 42 45 49

3

Wat 3.1 3.2 3.3

51 51 53 53

4

Omar m de vee lkleurighe id . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 4.1 Het landschap van de mensen in de Ooijpolder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 4.1.1 De uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling (4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 4.1.2 De vernieuwingszone: Ooijsingels geven houvast! (1) . . . . . . . . 60 4.1.3 De oude rivierdijkzone: Versterk historisch karakter met ooijhagen en knotstoelen (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.1.4 De kom van de Ooij: Weidsheid en wandeldijkjes, weide en water (3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.2 Visie op d e ontwikkeling van het lands chap van de mense n in de Du ffelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 4.2.1 Vernieuwingszone achter de Duffeltdijk: ooijsingels en zoomgaarden geven houvast en allure (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 4.2.2 Productielandschap van ‘t Zeeland: een fijne dooradering van het

willen we? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat willen overheden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat willen de mensen in de streek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat willen we met dit plan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 11 11 13 16 24

productielandschappen met doorn-en-roossingels (6) . . . . . . . . 62 Uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling (7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 4.2.4 Kom bij Leuth: helder en open (8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Visie op de ontwikkeling van het landschap van de heuvels van Beek, Ubbergen en Wyler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4.3.1 Ontwikkel een Beekse en Nijmeegse Meent onderlangs (9) . . . 64 4.3.2 Versterk de groene balkons van de dorpen in de beboste hellingen (10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4.3.3 Graften en vista romana’s op de weidse hellingen (11) . . . . . . . 65 Visie op de ontwikkeling van het landschap van de mensen in het Bekken van Groesbeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.4.1 De hoge hellingen: groe shagen en o ude pad en bieden openheid voor wandelaars! (14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.4.2 Bewoonde lintenkring: stimuleer een meent en fleurige linten! (13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.4.3 Het lage midden: laat het door groeswallen en renpaadjes doorkruisen (12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4.2.3

4.3

4.4

5

Kostenraming uitvoeringsprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.1 Toelichting kostenraming Landschapsontwikkelingsplan 2004-2014 . . 68 5.2 Kostenra ming uitvoer ingsprogra mma land schapson twikkelingsplan (eerste 10 jaar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Bijlage 1 Beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Europe es beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Nationaa l beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Regionaal niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Stroomgebiedsvisie (Provincie Gelderland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Integraal waterbeheersplan Gelders Rivierengebied 2002-2006 . . . . . 78 Gebiedsplan natuur en landschap Rivierengebied (Provincie Gelderland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Kulturlandschaftsprogramm Kreis Kleve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Lokaal niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Ontwerpbestemmingsplan Buitengebied Gemeente Ubbergen 2003 (SAB, 2003) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Landschapsbeleidsplan Ubbergen (1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Herinrichting Ooijpolder (Landinrichtingsplan, 1996) . . . . . . . . . . . . . . 80 Bestemmingsplan B uitengebied Groe sbeek (Poud eroijen Comp agnons, 2000) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Landschapsbeleidsplan Groesbeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Ruilverkaveling Groesbeek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Gebiedsplan Strategisch actiegebied Groesbeek 2002-2005 . . . . . . . . . 83 Groenbeleid Nijmegen, o.m. Groen in en om de stad . . . . . . . . . . . . . . . 84 Bijlage 2 Ontwikkelingsscenario’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Specialisatie en schaalvergroting: "De poet verdeeld" . . . . . . . . . . . . . . . . . . Restauratie en behoud: "Hakken in het zand" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innovatie en verbredin g: "Wie niet waagt, wie nie t wint" . . . . . . . . . . . . . . . . Opgaven in de 3 schetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mogelijke landschapselementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 3

86 88 89 92 93 94

Samens telling bestu urlijke beg eleidingsc ommissie klankbordgroep en projectgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Samenstelling Bestuurlijke begeleidingscommissie: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Samenstelling Klankbordgroep: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Samenstelling Projectgroep: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 In apart katern: Uitvoeringsprogramma met bijlagen

Samenvatting

“Omarm de veelkleurigheid” “Als deel van het landschap van de mensen in een moderne, verstedelijkte samenleving ontwikkelt zich, aan de voet van de oude stad Nijmegen, omarmd door riviernatuur en bossen op de stuwwal, het afwisselende agrarisch cultuurlandschap van de mensen in de gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen.” Voor u ligt het eerste landschapsontwikkelingsplan, waarin ontwikkeling centraal staat. Daarin wordt bovenstaande visie op het landschap van de mensen in en om Groesbeek, Millingen en Ubbergen uitgewerkt. Zo wordt aangesloten op de hedend aagse bele ving en het geb ruik van het land schap do or mensen en de natuu r. Het motto van dit plan is: “Omarm de veelkleurigheid” om meerdere redenen: o Voor een levend landschap met een vitale economie liggen in dit gebied kansen als ingespeeld wordt op de vele verschillende mensen die in dit landschap willen verblijven en op de nieuwe markten die de samenleving tegenwoordig biedt o Voor de ontwikkeling van de natuur in dit gebied is een grootschalige natuurontwikkeling langs de rivier en op de stuwwal even belangrijk als de ontwikkeling v an een structu ur van natuur lijke landscha pselemen ten als onderdeel van het cultuurlandschap daartussen o Het voortbouwen op de veelkleurigheid en de verschillen in de delen van het landschap zal de identiteit van het landschap versterken en de beleving van een band met het landschap door de verschillende groepen mensen verstevigen. Dit plan richt zich op de ontwikkeling van het landschap in brede zin; niet alleen het aanzicht van gebieden wordt erin behandeld, maar ook de ecologie, cultuurhistorie, sociaal-economische ontwikkelingskansen en waterhuishouding komen aan de orde. Deze onderdelen zijn geïnventariseerd in hoofdstuk 1. Het plan vervangt de bestaande landschapsbeleidsplannen van de Gemeenten Groesbeek en Ubbergen en is het eerste plan wat zich bezighoudt met het landschap van de Gemeente Millingen aan de Rijn.

Innovatie en verbreding

Aan de hand van een gebiedsanalyse (hoofdstuk 2) worden binnen die gemeenten enkele deelgebieden onderscheiden (Ooijpolder, Duffelt, Groesbeek, deels nog weer onderve rdeeld in “he llingengebied ” en “bekke n”), die wee r worden opgede eld in “landschappen”. Daarbij is het uiterlijk belangrijk, maar ook welke krachten er spelen die het landschap veranderen. Dat is in de uiterwaarden heel anders dan in de ontwikkelingszone achter de dijk of op de hoge hellingen ten zuiden van Groesbeek. Op basis van bestaand beleid, maar vooral ook van wat mensen uit het gebied hebben laten horen, is een keus gemaakt uit verschillende ontwikkelingsstrategieën. Er is gekoz en voor ee n vervlechting sstrategie “Inno vatie en verb reding”, wa arbij zoveel mogelijk verschillende functies gecombineerd worden in het landschap, maar ook met z org word t omgegaa n met ons cu ltureel erfgoed (hoofdstuk 3). In hoofdstuk 4 is dit voor het gebied als geheel uitgewerkt in een visie op de ontwikkeling: “Omarm de veelkleurigheid”: ontwikkel het gebied en maak creatief gebruik van de krachten die werkzaam zijn in het gebied. Voor ieder landschapstype

Omarm de veelkleurigheid, herstel de verbanden

1

is dit vervolgens uitgewerkt in een aantal uitgangspunten en aanbevelingen. In hoofdstuk 5 is dit via zeven “sporen” uitgewerkt in een groot aantal projecten. Eén van de belangrijkste sporen is de “groen-blauwe dooradering”. Mede onder invloed van en voortbouwend op de Proeftuin Ooijpolder - Groesbee k en de Verkenning Groene Diensten wordt hier op basis van het concept groene diensten een samenhangend netwerk van nieuwe landschapselementen ontwikkeld. Het landschapsfonds (in oprichting) zal zorg dragen voor een duurzame financiering van het beheer middels contracten die daarvoor met particulieren worden afgesloten. Gestreefd wordt naar een agrarisch cultuurlandschap waarin op kavelranden landschapsfuncties worden gerealiseerd, zoals recreatie (wandelen, fietsen, paardrijden), opvang en berging van water, ecologische functies (foerageergebied, trekgebied , leefgebied) v oor plante n en dieren e n landschap pelijke functies . Die functies kunnen worden gerealiseerd door opgaande landschapselementen (heggen, sing els en bom enrijen), ma ar ze kunne n ook gere aliseerd wo rden in bijvoorbeeld wandel- of ruigtestroken, verbrede slootoevers of graften. Ieder landschapstype heeft een eigen set van karakteristieke landschapselementen gekregen, die in overleg met de particulier kunnen worden aangelegd. Ze zijn opgesomd in bijlage 4 Folder van de “Landschapsmarkt”. Het tweede spoor richt zich op de “juwelen van het Rijk”, verwijzend naar het Rijk van Nijmegen. Het gaat hier om de bijzonderheden in het landschap, juwelen in de natuur (zoals de blauwgraslanden in de Bruuk, bronnen en erosiedalen in de stuwwal, de rivierduinen en oude rivierlopen), maar zeker ook om cultuurhistorische elementen, zoals oude dijken en sluisjes, plaatsen waar de Romeinen klei wonnen en water lieten stromen, pollen en oude kasteelplaatsen, waterputten en kapellen. Ze moeten zichtbaar en beleefbaar gemaakt worden. Soms betekent dat herstel, maar het kan ook bijvoorbeeld met een fiets- of wandelroute die er langs voert en zo bewoners en bezoekers attendeert op de bijzonderheden van de streek. Het landschapsontwikkelingsplan haakt ook aan bij de mogelijkheden van “rood voor groen”: het ontwikkelen van landschap (en functies voor de locale bevolking) door publiek-private samenwerking. Deze “nieuwe landgoederen” worden hier “nieuwe meenten” genoemd, om te benadrukken dat ze in de eerste plaats ten goede moeten komen aan de gemeenschap. In analogie daarmee zijn aanbevelingen gedaan over functieverandering van vrijkomende agrarische bebouwing: de “nieuw erven”. Ook hier is het uitgangspunt dat functieverandering een positief effect moet hebben op de omgeving, in de eerste plaats het landschap. Het spoor “land in zicht” richt zich op het landschap in engere zin: het beeld: zichtlijnen, landmarks, gebieden die open moeten b lijven en weg beplanting en. Het spoor “das op het spoor” richt zich op de ecologische verbindingen in het landschap en op een aantal stimuleringsmaatregelen voor bedreigde soorten, met name van het cultuurlandschap, zodat dit ook weer aansluit op de groen-blauwe dooradering. Comm unicatie is tenslotte o nmisbaar. N iet alleen om h et project g oed te implementeren, maar minstens evenzeer om aan de weg te timmeren ten behoeve van het landschapsfonds. Dit dient uitgebreid te gebeuren: van bezoekers en burgers tot bestuurders en politiek, desnoods de landelijke of Europese. Het gaat tenslotte om een bijzonder initiatief, dat voorlopig uniek is in Nederland.

2

Regionaal landschapsontwikkelingsplan voor de gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen

Landschap in breed perspectief

Alle projecten zijn begroot en geprioriteerd. Met name voor de groen-blauwe dooradering is veel geld nodig. In de eerste twee jaar bijna 4 miljoen euro, in de acht jaar daarn a nog eens 1 1,5 miljoe n. Het geld v oor de e erste twee jaa r is voor de helft toegezegd door het Ministerie van LNV, maar alleen als er uit andere bronnen minstens evenveel geput kan worden. Voor de andere projecten gaat het in de eerste twee jaar om ca. 0,5 miljoen euro en daarna tot en met 2013 om ruim 1,8 miljoen. Voor het geld dat nodig is zijn vele bronnen aangegeven, deels in de vorm van bestaande middelen of subsidieregelingen, deels nog te werven bij allerlei belanghebbenden en betrokkenen. Ook in dit opzicht is er dus een grote uitdaging neergelegd voor het vormgeven van dit gebied tot een toplocatie voor bezoekers en bewone rs, ecologisch , econom isch, recreatief e n qua woo ngenot.


3

Voorwoord Wij zijn als gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen trots op ons regionale landschapsontwikkelingsplan. Dit plan biedt ons de mogelijkheid de landschap pelijke eenh eid en kwaliteit in o nze geme enten te verster ken en toch ruimte te bieden a an nieuwe o ntwikkelingen in de toeko mst. Wij h ebben d ankbaar g ebruik gemaakt van het gewijzigde Besluit Ontwikkeling van Landschappen (november 2001), door het Ministerie van LNV aangepast om uitvoering te geven aan een ontwikkelings gerichte land schapsstrate gie. Voor de gemeenten Groesbeek en Ubbergen vervallen met de vaststelling van het Landschapsontwikkelingsplan de bestaande landschapsbeleidsplannen. Voor beide gemeenten geldt dat zorgvuldig is aangesloten bij de voornemens in de bestaande beleidsplannen. De projecten in de landschapsbeleidsplannen zijn voor zover nog actueel overgenomen of opnieuw geformuleerd binnen de bredere doelstellingen van het Landschapsontwikkelingsplan. De inhoudelijke reacties die wij in de inspraakperiode ontvangen hebben zijn voor het grootste deel in het eindrapport verwerkt. Voor zover dit niet mogelijk of gewenst is, zijn de insprekers hierover geïnformeerd met opgaaf van redenen. Het landschapsontwikkelingsplan is een beleidsnota van de gemeenten waarin het landschapsbeleid is vastgelegd. De uitvoering van projecten uit het Landschapsontwikkelingsplan zal altijd getoetst moeten worden aan het bestaande bestemmingsplan. Wanneer een gewenste ontwikkeling in strijd is met het bestemmingsplan is een wijzigingsprocedure noodzakelijk mits dit past binnen het juridisch en planologisch kader van de Wet op de Ruimtelijke Ordening. Een ieder die bezwaar heeft tegen een wijziging van de bestemming kan via de gebruikelijke procedures bezwaar aantekenen.

Actieve verenigingen timmeren aan de weg en herstellen het landschap

4

Met de oprichting van het landschapsfonds Via Natura, en de financiële bijdragen aan het fonds, willen de gemeenten het experiment Verkenning Groene Diensten daadkrachtig ondersteunen. Wij beschouwen deze ontwikkeling als een nieuwe impuls voor het behoud en de ontwikkeling van ons agrarisch cultuurlandschap en voor het economische perspectief in onze streek. Wij hopen hiermee tevens dat het landschapsbeheer in onze gemeenten op professionele wijze verder tot ontwikkeling komt en dat de Vereniging voor landschapsbeheer De Ploegdriever hierin het voortouw kan nemen. Wij bedanken de vele organisaties en personen die meegewerkt hebben aan de totstandkoming van dit Landschapsontwikkelingsplan. Wij willen hen ook in de toekomst blijven betrekken bij de Verkenning Groene Diensten en de uitvoering van de projecten uit het Landschapsontwikkelingsplan. De uitvoering wordt ondersteund door ee n reeks van c ommunic atie-, participatie- e n sponso ringactiviteiten va nuit Via Natura. Wij willen nadrukkelijk Buro Hemmen en Buro Schokland bedanken voor de grote inzet, het enthousiasme, de flexibiliteit en de geboden deskundigheid. Als gemeenten zijn wij verantwoordelijk voor het meerjarig uitvoeringsprogramma van het Lan dschapso ntwikkelingsp lan. In het lands chapsfond s Via Na tura willen wij partners betrekken die een deel van de financiële verantwoordelijkheid op zich willen nemen. Immers velen heb ben belang bij een aa ntrekkelijk landschap dat rust en ruimte biedt. Het experiment zoekt naar acceptabele manieren om hiervoor een financiële bijdrage van de gebruikers te vragen. Dat kan rechtsreeks door donaties en sponsoring of indirect via bijvoorbeeld toeristen- en baatbelasting. Het moet nog blijken wat we rkt.


Voor de toekomst zien wij tot slot grote kansen voor de samenwerking met de aangrenzende Duitse regio. Samen moeten wij het landschap en de recreatie gericht op landschapsbeleving zodanig tot ontwikkeling brengen dat het de economische vitaliteit van de regio als geheel ten goede komt. Dat zal de beste waarborg zijn voor de toekomst van dit bijzondere landschap. Gemeente Groesbeek


Gemeente M illingen aan de Rijn

Gemeente Ubbergen

5

Motto

of inleiding Landschapsontwikkelingsplan Voor u ligt een landschapsontwikkelingsplan. Het is é én van de e erste in zijn soo rt. Tot voor kort werden er landschapsbeleid splannen ge maakt, maa r deze wer den als te statisch ervaren. Een landschap is immers voortdurend in beweging, een beweging die richting moet krijgen, zodat het landschap zich ontwikkelt, vooruit, en niet achteruit. Dat is dan ook de opgave die de makers zich gesteld hebben: hoe ontwikkelen we dat landschap.

Herstel de verbanden “Meneer, vindt u het hier zo mooi dat u loopt te fotograferen?” De vrouw met haar dartele hond dacht er duidelijk anders over. Het gebied was helemaal verloederd in haar ogen. Vroeger waren de sloten breed en de pad en niet overwoekerd. De boeren hoefden geen grond af te staan voor “de natuur”. Als kind kwam ze thuis met armen vol orchideeën, maar haar moeder wilde die “kikkerbloemen” niet in huis hebben. Ze schaatste vanaf de Lage Horst helemaal over de sloot. Als je goed vaart had, kon je bukkend door de duiker schaatsen.

Het gesprekje toont de verloren verbanden in het landelijk gebied. Kennelijk kun je niet meer schaatsen vanaf de Lage Horst. De Bruuk is niet meer van de boeren, natuur en boerenland zijn gescheiden door een ringsloot. Maar nog belangrijker is dat het verband tussen het landschap en de bewoners verloren is gegaan. Door tijdgebrek, door intensievere bedrijfsvoering, maar ook omdat natuur en landschap door “buitenstaanders” worden beheerd. Het Landschapsontwikkelingsplan probeert die verbanden weer te leggen in het landschap; verbanden met het verleden en verbanden voor de toekomst, verbindingen tussen de “natuur” en het boerenland, voor de das en de salamander, maar ook voor de mensen die er schaatsen, wandelen, fietsen. Verbanden voor water en verbanden tussen toekomst en verleden. Maar vooral verbindingen tussen de bewoners en hun landschap. 6

De titel is veelzeggend: “Omarm die veelkleurigheid!” Het is een bevlogen oproep aan de bewoners en bestuurders in het gebied om open te staan voor de ontwikkelinge n die op d e streek afkom en en zich al a ftekenen. Zwartgalligen zien overal de verloedering toeslaan, zelfs in het relatief ongeschonden gebied van Ooijpolder, Duffelt en Groesbeek. Men ontwaart “meer paarden in de wei dan koeien”, “witte schimmel”, “ver-Vinexing van de dorpen”, “puisten”, “bulten” en “open wonden” in het landschap, coniferen in plaats van traditionele landschapselementen en verrommeling van agrarische bebouwing door stedelingen en nieuwe bed rijvigheid. Daarnaast willen overhe den ook nog v an alles: van noodoverloopgebieden tot productiebossen, van oernatuur tot industrieterreinen. De conclusie is dan ook gerechtvaardigd dat een breed palet van ontwikkelingen het landschap bedreigen. De oplossing die hier wordt aangedragen is ontwikkelingsgericht. Niet die uit het scenario “hakken in het zand”, ook geen “verdeel en heers” in een steeds verder afbrokkelend koninkrijkje. Maar omarm de veelkleurigheid en benut haar. Kader de sterke functies (z oals wonen en bedrijv igheid) in in land schapsstruc turen die die functies versterken en waardevoller maken, benut ze voor de financiering en uitvoering va n landschap pelijke functies , zoals waterb eheer, natuu r en identiteit. Realiseer mogelijkheden voor blijvende verdiensten uit het landschap, juist nu het slechter gaat in de landbouw, omarm de toeristen en dagjesmensen, geef ze wat ze zo graag willen, tegen een faire prijs, en voedt daarmee de spreek woorde lijke kip-metde-gouden-eieren. Buig dus al die bedreigingen om tot ze passen binnen het kader van de landschappelijke identiteit en schilder er zoveel mogelijk kleuren in, uit het palet van maatschappelijke behoeften. De ondertitel van dit plan is: “ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied”. Dat geeft aan dat er vooruit gekeken wordt, maar ook achterom, naar het verleden. Kennelijk is er wat te herstellen; iets dat er vroeger was, maar dat kapot is gegaan. Dat iets is het “verband”. Het verband in het landschap, de verbindingen tussen de verschillende delen, en tussen de verschillende functies, die maken dat het een eenheid is, en door de bewone rs en bezo ekers als een e enheid wo rdt ervaren . Het is ook: het verband tussen de mensen en het land schap. Door v eel plattelanders, vooral de genen die e r al hun leven lan g wonen, wo rdt het landsc hap ervar en als iets dat vroeger van hen was, maar dat hun op één of andere manier is afgenomen. Ze hebben er niets meer over te vertellen, het is verloren aan ambtenaren en professionals.


Proeftuin en Verkenning Groene Diensten

In gesprek over het landschap; Voorbeeldproject in het kader van de Verkenning Groene Diensten

Vooral het project Proeftuin Ooijpolder - Groesbeek, dat in het kader van de Groenb lauwe doo radering d oor het M inisterie van LN V was op gezet om m anieren te zoeken o m water en gr oen ook in het agrarisch cultuurlandsc hap te herste llen, heeft zich sterk inges pannen o m juist de bo eren en and ere grond eigenaren te betrekken bij “het landschap”. Dat kan alleen als dat landschap weer wat oplevert: niet alleen maar mooiigheid, maar ook klinkende munt en niet alleen maar voor een jaartje, maar gegarandeerd, jarenlang. Dan kan “landschap” ook concurreren met “landbouw” en hoeft het niet te wijken voor gras of maïs. Dan kan de fondsbeheerder ook serieus gaan “winkelen” bij verschillende grondeigenaren om te zien wie het meeste en het beste “landschap” levert voor z’n geld. Dat is de filosofie geweest achter de opzet van een landschapsfonds, waar voldoende in moet zitten om grondeigenaren langjarige contracten te kunnen aanbieden voor opzet en b eheer van p aden en o pgaand e landscha pselemen ten. Het vullen va n zo’n fonds is echter niet zo simpel. Da t vereist in de ee rste plaats enthousiasme bij geldschieters, of dat nu particulieren, bedrijven en instellingen of overheden zijn. Bovendien eisen geldschieters een toetsingskader: hoe weten we dat er niet de verkeerde dingen ontstaan? Om dat toetsingskader te maken, en ook om te laten zien hoe het zou kunnen worden, is dit landschapsontwikkelingsplan ontstaan. Het schetst vanuit verleden en heden een toekomstbeeld van het landschap en het koppelt daar nieuwe, aansprekende landschapselementen aan. Elk landschapstype krijgt zijn eigen karakteristieke landschapselement: wandeldijkjes, zoomgaarden, doorn- en roossingels, vista roma na’s, kriekpaden, wandelgra ften, enzovoorts. Ook schetst het hoe de ontwikkelingsrichting is in verschillende delen van het landschap: waar kunnen nieuwe ontwikkelingen plaatsvinde n, waar dient juist gestreefd te worden naar openheid en waar kan het gebruik van het landschap breder worden voor recreatie, waterbeheer en natuur.

Instrumenten: de gereedschapskist van het Landschapsontwikkelingsplan Behalve het landschapsfonds voor de Groene Diensten zijn er natuurlijk nog meer “instrumenten” om het landschap mee vorm te geven. Nieuwe landgoederen kunnen een belangrijke nieuwe impuls geven aan het landschap, maar dan moeten ze wel aan een aantal eisen voldoen en niet alleen bedoeld zijn voor snel gewin van gemakzuchtige projectontwikkelaars of een woning-van-stand voor oude of nieuwe rijken. Ze moeten ook ten goede komen aan het landschap en de gemeenschap daaromheen. Iets soortgelijks geldt voor nieuwe functies van oude agrarische bebouwing. Het landschap moet ook “leesbaarder” worden. Er is een sterk groeiende belangstelling voor het “verhaal” achter landschapselementen, vooral bijzondere landschapselementen, zoals het motte-kasteel op de Duivelsberg of het watervoorzieningssysteem van het Romeinse legioen in Noviomagus (Nijmegen). Op zoek dus naar de herkomst van de heuvels van de Zevenheuvelenweg, op zoek naar de bronnen van de Groesbeek, de historie van de Leigraaf, de oeverwallen, oude hoven, burchten en bochtafsnijdingen, kolken en dijkdoorbraken. De “Juwelen van het Rijk” van Nijmegen liggen nog deels als een verborgen schat voor het oprapen voor wie hem tegenkomt. De schatkaart moet er komen.

Leesbaarheid van het landschap; liefst zonder al te veel borden


En er moet verband komen tussen de verschillende onderdelen in het landschap: struin-, wandelen fietsroutes, die niet alleen over het boerenland gaan, maar ook 7

landschappen aan elkaar koppelen. Dat moet soms heel letterlijk: touw over het water en een pontje naar je toe halen. Zoek naar de plaatsen waar dat moet en kan, zodat de stedeling en de dorpsbewoner het landschap niet alleen maar kunnen voorbijrijden, maar er ook “in” kunnen. Een wellicht erg voor de hand liggend “instrument” voor de vormgeving van het landschap is het wegenbe plantingsplan voor het o pgaand e publieke groen. Oo k dit kan een belangrijke impuls geven aan de identiteit van het gebied, zeker ook waar de Landinrichting nog veel gaat doen. Een belangrijk aandachtspunt in alle projecten is water: in allerlei vormen is het voorhanden in het geb ied, van bron tot rivier, van padd enpoel tot zandwinp las. Water is er soms teveel en soms te weinig. Hoe zorgen we dat de natuurlijke capaciteit van het landschap tot buffering en filtering weer tot uiting komt, liefst met nog wat andere functies erbij: recreatie, ecologie, cultuurhistorie. Dit houdt niet op bij de grens met Duitsland. En ook daar is veel belangstelling voor het beheer van beken en water, in combinatie met natuur.

Wat kunnen we met dit plan Benutten van natuurlijke zuivering en buffering

Dit plan wil in de eerste plaats mogelijkheden laten zien. Het zegt niet wat niet mag, het zegt wat er allemaal kan. Toch betekent dat ook dat er dingen minder wenselijk zijn. Voor allerlei initiatieven zijn vergunningen of toestemmingen nodig, niet omdat dat in dit plan staat, maar bijvoorb eeld vanwe ge het bestem mingsplan v an de gem eente. Die g emeente h eeft met dit plan een toetsingsinstrument, waarin staat hoe het landschap zich zou kunnen ontwikkelen. Ze kan op grond daarvan toetsen. Beter nog is natuurlijk meesturen: “Als het plan n ou zus of zo wordt, kom t het ook ten goede aan het landschap”. Maar het belangrijkste is de stimulans die dit plan moet bieden aan het vormgeven van een landschap waarin mensen zich thuis voelen, in alle veelkleurigheid van de moderne samenleving.

Opbouw van dit plan Dit plan wil vo oral een aan sprekend plan zijn. D aarom zijn de meer a bstracte hoofdstukken over beleid, scenario’s en doelstellingen kort samengevat en verder naar de bijlagen verbannen. In het hoofdrapport zijn zo vooral de hoofdstukken opgenomen die over het landschap zelf gaan: hoe zit het in elkaar, wat maakt het bijzonder, hoe kunnen we het ontwikke len en wat gaa n we conc reet doen .

8



9

1

Het gebied Beschrijving van belangrijke onderdelen van het landschap

1.1

De natuurlijke basis, de onderste laag

1.1.1 Het ontstaan

IJslobben en stuwwallen in het Nederlands-Duitse Rivierengebied

De oerrivieren, de gletsjers en toen opnieuw de rivieren vormden de basis voor het landschap in het Rijk van Nijmegen. De verre voorlop ers van Rijn e n Maas v oerden z and, grind e n soms oo k klei-achtig materiaal aan in praktisch heel Nederland. Toen kwam de Riss- of Saale-IJstijd en schoven gletsjers vanuit Scandinavië naar het zuiden tot in Nederland. Als een bulldozer schoof een gletsjer door het oerdal van de IJssel en verder zuidwaarts het dal van de Rijn in. Gro te hoeveelh eden van de oude re rivierafzettinge n werden o pzij en vooruit gestuwd. Zo ontstonden de stuwwallen, die bij hun ontstaan honderden meters hoo g geweest mo eten zijn. De hoo fdlob van d e gletsjer lag in d ie tijd tot in Duitsla nd, globa al op de lijn Z wolle - Doetinchem - Duisburg. Tussen Rheden en Montferland ontstond een zijlob naar het zuidweste n. Deze d rukte de zijm orene ged eeltelijk weg en maakte zo de weg vrij voor de huidige loop van W aal en Ned errijn. Ong eveer op de lijn Kra nenburg - O oij - Doorwerth stopte de gletsjer. Bij Groesbeek zat nog een extra lobje naar het zuiden, da t het huidige be kken van G roesbee k vormd e. Na het smelten van de ijskap, stroomde de Rijn door het huidige IJsseldal. Veel later verzandde die bedding en kon de rivieren niet anders dan haar loop naar het westen verleggen. De stuwwal tussen Doorwerth en Ooij brak door en het huidige rivierengebied vormde zich. De stuwwallen erodeerden door smeltwater, rivieren en regenval. Vooral waar de rivier de rand van de stuwwal aanvrat ontstonden plaatselijk steile hellingen en abrupte landschapsovergangen. Zo ontstond de overgang tussen de stuwwal en de Ooijpolder bij Beek en Ubbergen doordat de rivier (nu He t Meertje) de stuwwalvo et wegspo elde.

De voorloper van Het Meertje erodeerde de stuwwal: abrupte overgang

Toen het in de Würm-IJstijd opnieuw koud werd, kwam het ijs niet in Nederland. Wel heerste hier een toendraklimaat. Vegetatie was schaars en het zand in de rivierbedd ingen verstoo f gemakkelijk . Er ontstond en rivierduine n, meestal in oo stwest-richting. De rug van Persingen is daar het duidelijkste voorbeeld van, maar ook bij het Wijlerbergmeer ligt zo’n rug, die doorloopt in Duitsland naar Zyfflich. Daarnaast zijn ook in de omgeving van Groesbeek dergelijke stuifzandruggen afgezet. De Cranenburgsestraat en de Hoge Horst naar De Horst liggen op zulke ruggen. Op de fla nken van d e stuwwal, maa r ook bo ven op d e plateau’s we rd löss afgez et. In dit barre klimaat, waarin ‘s zomers de bovengrond ontdooide, maar de o ndergrond bevroren bleef, waren de hellingen gevoelig voor erosie. Op tal van plaatsen zijn daardoor dalen ontstaan in de stuwwallen: het dal van de Oorsprong, en het Filosofendal naar het noo rdoosten, het Kerstend al en het dal van de M eerwijkse

De stuifzandrug bij Zyfflich


11

Laan naar het zuidwesten en westen, diverse dalen in het Nederrijk, het dal van de spoorlijn (zowel naar het westen als naar het oosten), de Drulse Beek en de Colonjes naar het oosten, en tenslotte nog diverse dalen bij Grafwegen (naar het noordoosten). Ook de Zevenheuvelenweg ontleent aan deze dalen zijn op en neer gaande verloop en daarmee zijn zeven heuvelen. Waar door erosie leemlagen in de stuwwal werden aangesneden, ontstonden bronnen en beken. In Ubbergen en Beek zijn hier prachtige voorbeelden van te zien. Maar ook zuidelijker, waar het water van de stuwwallen zich verzamelt in het Bekken van Groesbeek komt geleidelijk het water aan de dag: Het Kerstendal, diverse sprengen en bronnen in het Nederrijk, de Siep, de Groesbeek, de Hulschbeek, de Drulse Beek en de Leigraaf bij Bredeweg zijn daar voorbeelden van. Op natte plaatsen ontstond veen, plaatselijk in de Polder van Beek in dikke lagen, veelal afgedekt met een vrij dunne kleilaag, afgezet door latere overstromingen.

De Groesbeek

Toen het klimaat milder werd, werden ook de rivieren rustiger. Ze gingen meanderen en zetten stroo mruggen va n zandig m ateriaal af en ve rder van d e rivieren klei. D it werden de kommen. Het Circul van Ooij en de Duffelt (grotendeels in Duitsland) zijn de kom men in dit geb ied.

De Bosse Wässerung is een oude loop van de “Rijn”

De Ooijse Graaf: nu moeras in de vorm van een lange slinger tussen Ooij en Leuth; tot eind 15e eeuw de rivier

Verschillende keren verlegde de Rijn haar loop. Dit is in het landschap te zien aan oude meanders (rivierslingers) als de Ooijse Graaf en de Bosse Wässerung in de Duffelt tussen K ranenburg en Zyfflich. In het begin v an onze ja artelling, tussen 25 0 en 600 jaar na Ch r., ontstond d e Waa l. De Waal werd de grootste en meest dynamische tak van de Rijndelta. Hij zette brede stroomruggen af over de oudere afzettingen van de Rijn. Vooral in het gebied tussen Millingen en Leuth komt dit duidelijk naar voren door de vrij grootschalige verkaveling. Ook het grondgebruik van fruitteelt rondom Leuth en verder veel akkerbouw zijn mogelijk dankzij de relatief lichte (wat zandige) stroomruggronden. In de Millingerwaard, maar ook in de Gendtse Waard, is te zien dat de vorming van (deels verstu ivende) oe verwallen no g steeds do orgaat. Sinds de bedijkingen, die vanaf de 13e eeuw plaatsvonden, is de Waal in een veel smaller gebied teruggedrongen. Niettemin zijn er ook binnen dat gebied nog duidelijke veranderingen geweest. De meest opvallende is de bochtafsnijding van de Ooijse Graaf aan het eind van de 15e eeuw, waarbij Erlecom op de zuidoever van de Waal k wam te liggen. O ok de stran gen van de Oude W aal en de d e strang bij Kekerd om zijn ver oorzaak t door ver anderinge n in het bed v an de W aal. Kaart uit 1649 van de bochtafsnijding bij Ooij

12


1.1.2 Het water

Kwelgebied De Bruuk

De Groesbeckerbach bij Kranenburg

Vistrap bij het Hollandsch-Duitsch gemaal


Het watersysteem begint ook weer op de stuwwallen. Hier liggen de belangrijkste inzijggebieden, waar het regenwater opgevan gen word t en via de reusachtige filters van zand- en leemlagen in de diepere bodem wordt opgeslagen en langzaam sijpelend zijn weg zoekt naar lagergelegen sloten, beken en rivieren. Het duurt veelal eeuwen voor het weer aan de dag treedt. Waar dat is wordt bepaald door Kwelgebied Kranenburger Bruch het reliëf, maar ook door de al genoem de slecht do orlatende lagen in de stuwwallen. In sommige dalen raakt het grondwaterpeil het maaiveld en is er sprake van een bron, of - als het water meer verspreid “naar boven” komt - een kwelgebied. De bronnen langs de stuwwallen zijn al genoemd. Kwelgebieden liggen op enkele plaatsen aan de voet van de stuwwallen: de Polder van Beek, De Bruuk en het Kranenburger Bruch. Ook aan de zuidkant van de stuwwallen ligt een kwelgebied: bij Plasmolen en Ottersum, waar De Diepen weer ontwikkeld worden tot natte natuur. Een groo t deel van het w ater blijft ook in kwelgebied en onder gronds. D e grootste grondwaterstromen vinden in diepe aardlagen hun weg, vaak zelfs onder de rivieren door. Soms echter wordt dit water opgepompt voor drinkwater of voor industrie of landbouw. Zo komt een flink deel van het drinkwater van Nijmegen uit het gebied achter de stuwwal in het Heumensoord. Deze waterwinningen beïnvloeden ook de stroming van het andere g rondwate r en kunnen zo verdro ging veroo rzaken in bronnen en kwelgebieden. Soms treedt water aan de dag dat een eindje verder weer verdwijnt. Dit is het geval met het water uit het Kerstendal, dat bij Water Meerwijk weer wegzijgt in de bodem. Het meeste water verzamelt zich echter in sloten en beken die verder worden gevoed met regenwater uit de omgeving. Ze zoeken hun weg verder naar beneden, waar ze zich verenigen. Dit is het geval met diverse slootjes bij Breedeweg en Grafwegen, die straalsgewijs bij elkaar komen bij de Bruuk. Samen met kwelwater dat daar uittreedt vormen ze de Leigraaf. Deze wordt wat verder noordelijk versterkt met de Drulse Beek en voorbij De Horst met het water van de Hulschbeek en de Gro esbeek. Daar passeert hij de grens en stroomt verder naar Kranenburg als de Groesbecker Bach. Bij Kranenburg vormt hij een deel van de stadsgracht en vloeit samen met de Steinwässerung, die zijn water krijgt uit het kwelgebied van het Kranenburger Bruch en enkele beekjes van de hellingen van het Reichswald. Vanaf Kranenburg gaat het terug naar Nederland door het komgebied van de Düffel. Hier heet hij de Gro sse Wässerung, die bij Wyler verder gaat als het Wyle rmeer en ve rvolgens als Het Meertje verder stroomt naar de Waal. De regeling van het peil wordt Het Wylermeer

13

verzorgd door het Hollandsch-Duitsch-gemaal, dat voorzien is van een vistrap om het voor vissen mogelijk te maken om te trekken tussen de Waal en Het Meertje en daarmee naar het hele gebied. Hiermee hebben w e de hoo fdader va n het watersystee m te pakke n.

Excursie langs de nieuwe Beekse Beek

De bed ijkte gebied en van de L euthse Po lder en de D uffelt wateren af op weteringen, die weer bij Het Meertje uitkomen. Gaan we vanaf Kranenburg naar het noorden dan komen we er diverse tegen: de Bosse Wässerung, de Zeelandsche Wässerung of Otterlei (goeddeels op de grens), niet te verwarren met de Zeelandse Wetering ten noorden van de Zeelandsestraat. Tenslotte is er de Smalle Wielsche Wetering tussen de Botsestraat en de dijk naar Kekerdom. Ook in d e Ooijp older lope n enkele wete ringen, maa r die hebben meer een noord-zuid-verloop. Ze doorsnijden het Zeelandsche Wässerung komgebied van het Circul van Ooij. bij de Zeelandsche Hof Daarna ast zijn er nog v erbindinge n van de b eken bij Ubbergen en Beek naar het Meertje, de meeste via de bermsloten van weg N325. Recent zijn nieuwe lopen gegraven die het beekwater langer schoon en op peil houden en beter toegankelijk maken voor waterleven. De Erlecomse Polder is pas in de 19e eeuw ingepolderd door aanleg van de Erlecomsedam. Voor die tijd was dit gebied, met de oude Waalbocht de O oijse Graaf, nog buitendijks gebied. Het gebied is nu via de Ooijse Graaf en een duiker door de Kapitteldijk bij de Querdamm aangesloten op het poldersysteem van de Ooijpolder. Tot voo r kort had d e Ooijse G raaf nog ee n directe verbinding met de Waal via een duiker-met-spindel door de dijk en een strang langs de Bisonba ai. Het oude sluisje van de

De Bisonbaai, buitendijks water, gaat op en neer met de rivier ook zonder open verbinding

Waterval en bloemrijk grasland bij de Drulse Beek


Alleen de uiterwaarden staan direct onder invloed van de Ooijse Graaf rivier. Het oppervlaktewater staat hier vaak in open verbinding met de rivier, of er is uitwisseling via de bodem. Ook dan is er meestal een snelle reactie op veranderingen in de stand van de rivier. Dit komt overigens ook binnendijks voor. Vooral op plaatsen waar zandlagen aan de oppervlakte komen of worden aangesneden door ingravingen is er vaak een duidelijke relatie met de waterstand in de Rijn en de Waal. Meestal geeft dit geen problemen, omdat dit wordt opgevangen door het waterbeheer in de polder.

De “verbetering” van het afwateringsstelsel in de tweede helft van de twintigste eeuw heeft wel gevolgen gehad voor de grondwaterstromingen en met name voor de kwelgebieden. Doordat de afwatering van landbouwgronden werd verbeterd, werd de grondwaterstand lager en namen de kw elgebieden in omva ng en kwaliteit af. Juist hier waren (en zijn) grote natuurwaarden aanwezig. Zo is de invloed van kwel in de Polder van Beek enorm verminderd door de diepe ontwatering langs de Nieuwe Ubbe rgseweg (d e N325 ) en door peilverlaging in Het M eertje. M ogelijk spe elt daarbij ook het graven van de zandgaten in de Ooijpolder een rol, waarbij moeilijk doorlatende lagen in de ondergrond werden doorsneden en diepe grondwaterstromen nu direct wo rden beïnv loed do or het peil van de W aal.

15

Ook de omgeving van De Bruuk is heden ten dage veel beter ontwaterd dan zo’n 50 jaar geleden. Dit heeft een sterke stijging van de landbouwproductie mogelijk gemaakt (v roeger was dit het armste ge bied in de v erre omtre k), maar de keerzijde is dat de natuurwaarden in De Bruuk onder druk kwamen te staan. Er is nog steeds een flinke kweldruk aanwezig en door de omlegging van de Leigraaf en opstuwing van het oude stu k is de verdro ging vermind erd, echter n og niet onge daan gem aakt. De Drulse Beek is in de bebouwde kom schitterend hersteld.

De Leigraaf wordt bij de Bruuk opgestuwd

Retentiebekken bij de Leigraaf (De Horst)

Andere p robleme n met het water systeem wor den vero orzaakt d oor de he llingen in het gebied. Vooral bij zware buien kan het water vaak niet snel genoeg in de bodem zakken en stroomt het af langs het oppervlak van velden, wegen en paden. Hier veroorzaakt het soms diepe geulen op de hellingen en dikke lagen modder en zand aan de vo et ervan. W aar waterstro men het rioo lsysteem bere iken, verzan dt dit veelal. Ook treedt uiteraard schade op aan wegen en paden en aan gewassen. In oude, kleinschaliger landschapssystemen werd dit vaak voorkomen door kleinere percelen, gescheiden door graften en door kleinschalige opvangbekkens langs wegen en paden of op andere plaatsen waar water zich verzamelt. Onderhoud van deze elementen werd in het huidige landbouwsysteem steeds meer een probleem. Daarnaast geeft het stootsgewijs vrijkomende water ook problemen in het meer benede nstrooms ge legen deel v an het stroom gebied. Het probleem speelde zowel in de gemeente Ubbergen als in Groesbeek. In Ubbergen was het aanleiding voor het project WaterWerkt!, waarmee niet alleen de erosieproblematiek werd aangepakt, maar ook de verdroging en de vermenging van beekwater met rioolwater. Bovendien werden er ecologische zones aangelegd en stromen de beken weer als vanouds door de straten van Beek en Ubbergen. In Groesbeek speelt het erosieprobleem in een groter gebied. Het waterschap heeft er aanvankelijk gekozen voor technische maatregelen om wateroverlast in Kranenburg te bestrijden. Zo ligt er een groot retentiebekken bij de samenvloeiing van de Groesbeek en de Leigraaf. Ook elders liggen retentiebekkens en andere opvangvoorzieningen. Er ligt ook een studie waarin een meer integrale benadering van de problemen in het landelijk gebied is uitgewerkt (Bosma en Smits, 2002).

1.2

Het gebruik van het landschap in het verleden

Hoewel er steeds meer aanwijzingen komen dat er al v r de vorming van de stuwwallen (tusse n 100.00 0 en 200 .000 jaa r geleden) m ensen heb ben geleefd in Nederland, zijn daarvan in dit gebied voor zover bekend geen vondsten gedaan. Wel zijn er uit de overgangstijd tussen de Oude Steentijd en de Jonge Steentijd, het Mesolithicum (tussen globaal 9.000 en 6.000 voor Chr.) vondsten bekend van de heuvels bij Klein Amerika bij Breedeweg. Op tal van plaatsen zijn daar ook latere vondsten gedaan. Dat is geen wonder als we bedenken dat het daar hoog en droog en vruchtbaar is. De Jonge Steentijd is namelijk de periode van de eerste boeren. Een bloeitijd lijkt er te zijn in de IJzertijd. Op allerlei plaatsen in het hellingengebied zijn vondsten gedaan van volgens de archeologen soms “grote hoeveelheden” IJzertijd-aa rdewerk, d ie duiden o p bewon ing. Ook ten noorde n van Gro esbeek, b ij het landgo ed Den Heuvel, bij de Siep en de Denn enkamp is aardewer k uit die periode gevonden en bij de Siep ook een deel van een vuurstenen bijl uit de Jonge Steentijd. Bijzonder zijn de resten van een “cultus-plaats” uit de late IJzertijd of de vroeg Romein se tijd op de terreinen bij d e Colonj es (Klein A merika).

16


Cultuurhistorische waarden volgens Provincie Gelderland (1996) Deze kaart wordt nog geactualiseerd met recente gegevens


17

Het motte-kasteel Mergelpe uit ca. 1012

In Leuth (omgeving rotonde), Kekerdom (Botsestraat) en Millingen (Groot-Zeeland, Eversberg) zijn op diverse plaatsen eveneens sporen van bewoning uit de IJzertijd gevonden. In Ooij, Persingen, Leuth, Kekerdom en Millingen zijn bewoningsresten uit de Romeinse tijd geconstateerd, die vaak plaatselijk samenvielen met die uit de IJzertijd. In Millingen vond men o.a. een grafsteen met tekst en rijke graven van Romein en."

Water bedekt met kroos in de leemkuil bij Holdeurn waaruit de Romeinen hun grondstof voor bakstenen haalden

18

Op de stuwwal bij Berg en Dal, bij Ons Erf/Holdeurn, zijn restanten gevonden van Romein se steenove ns, dakpan nenoven s en pottenb akkerswerk . In het Eversbos, bij de b ronnen van de Filoso fenbeek, zijn resten van Ro meinse baksteen en dakpannen gevonden, bij Holdeurn liggen de fundamenten van de steenoven en ertegenover, aan de noordkant van de weg, ligt een grote leem- of kleiput waar de grondstof vandaan kwam. Uiteraard zijn het niet de e nige resten va n de uitgebr eide Rom einse aanwe zigheid bij Nijmege n. De bela ngrijkste op gravingen ligg en net buiten d e plangeb ieden in


Monumenten volgens de database cultuurhistorie van Provincie Gelderland, 2004

Nijmegen. Ook bij Plasmolen, juist buiten de grens van Groesbeek, moet een Romein se villa gestaan he bben. Vermoed elijk heeft de streek rond Berg en Dal niet alleen gediend als winge west voor baksteen (en hout), maar ook voor water. Het Kerstendal zou zijn uitgediept (spreng) om water te leveren voor de legioenslegerplaats bij Nijmegen. Ook het Louisedal was vroeger zo’n spreng. Vanaf Water Meerwijk zou een waterleidingsysteem hebben gelopen via uitgravingen en ophogingen (o.a. de Broerd ijk(!)) naar het ka zernegeb ied op he t Kops P lateau en de Hunerb erg. Na de R omeinen v erviel de cultu ur, bossen k eerden teru g, maar de omgeving bleef in trek. Karel de Grote stichtte zijn palts in Nijmegen en zo’n tweehonderd jaar later ontstond ook op de Duivelsberg een fortificatie: het zogenaamde motte-kasteel Mergelpe van Graaf Balderik, die zo’n duizend jaar geleden leefde. Waarschijnlijk werd de burcht gesticht in 1012. We weten dat vrij nauwkeurig, omdat een nazaat van hem (die kloosterling was) de familiegeschiedenis heeft opgetekend in het latijn. Graaf Balderik en zijn vrouw Adela waren geen lieverdjes. De geschiedenis rept van list en bedro g. Bijzond er is de aanw ezigheid va n twee versterk te heuvels, de ene als woonburcht, de andere waarschijnlijk als uitkijkpost (zie ook de voorplaat). Zo’n mottekasteel, maar dan in het water, is ook bekend van Water Meerwijk aan de Meerwijkselaan bij Berg en Dal. Het is aangemerkt als terrein van zeer hoge archeologische waarde. Het heeft vermoedelijk tot in de tweede helft van de 14e eeuw gediend als vestigingsplaats van de Heren van Groesbeek (B. Thissen in Bosch en Schmiermann (red.), 1991)

Het Ketelwald anno 2003

Te zelfder tijd moet ook in Groesbeek zelf al sprake zijn geweest van een (rijke) boerderij. Er is sprake van een tufstenen gebouw (Thissen en Strijbosch, 2001). Het is een tijd van relatieve voorspoed, waarin ontginningen plaatsvinden. De hoeve werd door koning (later keizer) Hendrik III in 1040 geschonken aan de toenmalige bosbeheerder Sindicho, wiens nazaten geleidelijk aan in status groeiden en de Heren van Gro esbeek we rden. He t bosbehe er bleef hun ta ak, getuige hun titel “waldgraaf” . Andere bewoning uit die tijd is een “hof” met kapel bij Grafwegen. Er vindt akkerbouw plaats (granen) op de G roesbeekse heuve ls. Het woud werd behalve voor hout en jacht ook benut als veeweide. Het (oer)woud tussen Nijmegen en Kleef heette toen Ketelwald. De naam Ketelwald wordt in verband gebracht met het Keltische woord ketila, dat vee betekent (vergelijk het Engelse cattle). Ook pollenanalyses uit Groesbeek ondersteunen dit. Het woud was dan eens in handen van de Hertogen van Gelre, dan weer in die van Kleef, totdat het verdeeld werd in een Oberreichswald (nu Duits) en een Ned errijkswald (n u Nede rlands) (B ouwer, 20 01). Be ide namen leven in iets geknotte vo rm nog vo ort. Vanaf de 12e eeuw neemt ook de bevolking in het rivierengebied toe. Van periodieke bewoning ontstaat de behoefte aan permanente nederzettingen. Daarmee wordt ook de behoefte aan beveiliging tegen hoog water toe. De eerste dijken worden aangelegd en de komgebieden ontgonnen. Waarschijnlijk speelden kloosterorden daarbij een rol, getuige namen als Kapitteldijk (langs de Ooijse Graaf) en Kapittelshof bij Millingen. In de Ooijpolder ontstaat een dijkring zonder contact met de hogere gronden door de aanleg van een dijk langs de noordkant van het Meertje via Persingen. Het gebied daarbinnen werd het Circul van Ooij, een term die nu vooral gebruikt wordt voor het lage en open middengedeelte.

20


Kasteelse Hof te Ooij, de voorburcht van het oude kasteel

Ten zuidoosten van het kerkje van Persingen liggen nog resten van het Middeleeuwse kasteel

Gezicht op de Meersluis bij maanlicht, 1846 Pieter Franciscus Peters jr., Museum Het Valkhof


Ook komen dan hier de eerste “huizen”, dat wil zeggen: stenen bebouwing, meestal van de plaatselijke landadel. Het Huis Ooij (de huidige Kasteelse Hof is de voorbu rcht) is daarva n een goed voorbe eld. Dit is ontstaa n op een m otte-kasteel uit de 11 e eeuw. Ook het huis Spaldrop stamde waarschijnlijk uit de Middeleeuwen. Spaldrop wordt beschouwd als een zeer oude inpoldering in de vorm van een zogenaamd WardInsel: vanuit een hoge oev erwal werd een lager ge legen stuk gro nd bekaa d, waarbij de oeverwal een zijde van de omwalling vormde. De Kekerdomse Schutdam en het verloop van de Zeelandse Wetering worden hiermee in verband gebracht. Van het kasteel Spa ldrop zijn g een resten m eer zichtba ar. De grac hten zijn in de tweede helft van de twintigste eeuw dichtgegooid. Ze lagen achter de huidige boerderij Spaldrop aan de Botse straat. Millingen wordt al genoemd in een akte uit omstreeks 700; er was toen een herenhof met kerk en toebehor ende ged ienstige boe ren. Keke rdom d uikt op in gesc hriften uit de 9 e eeuw. Het is vermoedelijk een Frankische hof (grote boerderij) geweest. Vanaf ongevee r 1300 h eeft het zogen aamde “H uis te Millingen ” bestaan, ee n versterkt huis van de diverse elkaar opvolgende Heren; het is verschillende keren geplunderd en rond 1800 door de rivier verwoest. Het lag waarschijnlijk ongeveer waar nu de loswal is. Verder was er een kasteel in Persingen. Hiervan zijn nog resten terug te vinden ten zuiden van het dorp. Tenslotte zijn er ook in Ubbergen en Beek kastelen geweest. Het kasteel in Beek bevond zich op de plaats waar nu bejaardentehuis ‘t Höfke staat. De beek die de grachten voedde is recent weer gereconstrueerd. In Ubbergen was tot in de 19 e eeuw een kasteel aanwezig aan de Kasteelselaan, beneden de tuin van het klooster van Notre Dame des Anges (De Refter). In Groesbeek vindt vooral in de 14e eeuw een flinke uitbreiding van de cultuurgronden plaats. De graaf (later de hertog) van Gelre speelde daarbij een belangrijke rol, doord at hij de gron d daarvo or ter besch ikking stelde. E r komen d rie gebieden voor met o ntginningen: b ij Groesb eek, richting de Horst en D rul, bij Grafwegen, waar het naar het noorden toe steeds natter werd en daarom de Leigraaf werd aangelegd door het Ketelbroek en bij de Plak (Ketelbroek). Vanaf omstreeks 1400 tot ver in de 17 e eeuw was aan de huidige Hoflaan het kasteel van de heren van Groesbeek aanwezig. Rond 1350 komen de ontginningen tot stilstand, door de ineenstorting van de econom ie en de uitdun ning van de bevolking a ls gevolg van de pestep idemieën u it die tijd. Diverse ontginningen gaan weer verloren, met name die in het Rijkswoud (de stuwwalbossen). Het zal tot in de 17 e eeuw (zo’n 3 eeuwen) duren voordat het cultuurland weer zijn oude omvang krijgt. Het oorlogsgeweld (waaronder de beruchte S lag op de M ookerhe i) is daarvan m ede oor zaak. In het rivierengebied lukte het niet om het water echt buiten te houden. Talrijke dijkdoorbraken veroorzaakten het karakteristieke kronkelen van de dijken, omdat steeds de nieuwe dijk om de doorbraakkolk heen gelegd moest worden. De Kerkd ijk bij Wercheren is daarvan een klassiek voorbeeld. Van de nood m aakte men o ok een de ugd. Eeu wenlang is hier d e bodem vruchtbaarheid op peil gehouden door de afzet van fijn slib door de rivier. Tot ca. 1860 werd dus alle permanente bebouwing op natuurlijke of kunstmatige hoogten gedaan. Langs de o ude dijken , maar ook verspreid in de Duffelt ligge n terpen of “p ollen” in het landscha p van de O oijpolde r en de D uffelt. De mee ste hebben een status als archeologische vindplaats uit de late Middeleeuwen, terwijl vaak juist daar ook de

21

Groesbeek in 1755, kaart van het grondgebruik en toponiemen aan de hand van verpondingskaarten van de heerlijkeheid Groesbeek en het Nederrijkswald van J. van Aarden door B. Thissen en Chr. Peeters, bijlage in Bosch en Schmiermann (red.), 1991.

22


Het bos was grotendeels gedegeneerd tot heide Andreas Schelfhout, ca. 1840: Vergezicht vanaf de heuvels te Beek. Amsterdams Historische Museum

eerder genoemde vondsten uit de IJzer- en Romeinse tijd te voorschijn zijn gekomen. Een opvallend voorbeeld is boerderij De Plak langs de Kouwed ijk, bij de kruising met de Le uthsestraat. Tot in de twintigste eeuw heeft men rekening gehouden met overstromingen, getuige de beroemde transformatorhuisjes in een toren. De mee st recente ove rstroming is ge weest in 192 6. Rond 1650 g aat het weer g oed in Nederland: de Vrede van Munster maakte een eind aan de Tachtigjarige Oorlog en de Gouden Eeuw bracht voorspoed, in Holland, maar ook in de Gelderse landen. Er werden ook in het Nederrijkswald gronden in erfpacht uitgegeven ter ontginning en er ontstond en boerd erijen en land goedere n. Ook toe n al was de stre ek in trek bij (rijke) stedelingen. Al in 1709 stond er op het landgoed Den He uvel een aanzienlijk huis en later in de 18 e eeuw waren er in het Lage W ald en de Me erwijk diverse buitenplaa tsen. Er ware n dan oo k landgoe dachtige struc turen uit de Fo rmele stijlperiode, zoals sterrenbossen, aanwezig in de omgeving van Water Meerwijk dat dateert van omstreeks 1730. (zie de kaart Groesbeek in 1755). Van het K etelwoud w as toen al niet zo veel meer o ver, zoals o ok blijkt uit de kaart. Alleen de gronden met een behoorlijk löss-dek zijn bebost in die tijd. De gronden op de stuwwal ten oosten van Groesb eek en die in het lage midd en zijn aang egeven als heide. Dit werd uiteraard veroorzaakt door het heidepotstalsysteem, waarin door beweiding het bos overging in heide en die vervolgens in stand werd gehouden. Talrijke conflicten daarover zijn beschreven, waarbij de bosopzichters vaak een intermediaire positie innamen tussen de bevolking en de landheren. Tussen 1 725 en 1 750 pro beert men de bosse n tot ontwikke ling te brenge n. De rech te wegen naar Mook, Mo lenhoek, Malden en Nijmegen, maar ook de K napheideweg, de Biesseltsebaan en de Wylerbaan, stammen uit die tijd. De percelen werden rationeel verkaveld en omwald en er zijn pogingen gedaan tot herbebossing, maar de resultaten waren matig. Beweiding met schapen en koeien was voor de bevolking van groot belang en leidde dan ook vaak tot conflicten. Daarna werden delen wel gebruikt voor de teelt van eikenhakhout, een in die tijd winstgevend gewas voor de eekwinning v oor leerloo ierijen in ond er meer B eek. Ook in Ubbergen en Beek komen in die tijd uitgestrekte landgoederen tot ontwikkeling van onder meer Dommer van Poldersveld en de Familie van Randwijck. De elite maakte in die tijd uitstapjes naar deze buitenhuizen en ook toen al zijn er lyrische beschrijvingen gemaakt van het bijzondere landschap. Met name in Beek en Ubbergen zijn ook laat in de 19e en vroeg in de 20e eeuw nog veel villa’s gebouwd. Een bijzonder voorbeeld is de villa Wylerberg, die in de vorm van een achthoek in expressionistische stijl is gebouwd in 1921. Naast de Kekerdomse molen is recent (2 e helft 20 e eeuw) nog een landgoedje ontstaan: het Jachthuis, het voorlopig enige in de polder. In het rivierengebied is vooral de 15 e eeuw een bloeitijd. De technische mogelijkheden nemen toe. De bochtafsnijding van de Ooijse Graaf is daarvan een voorbeeld. Ook de dorpen nemen in omvang toe. In de 16e eeuw verslechtert het klimaat en komen er veel meer dijkdoorbraken voor. In de 18e eeuw wordt de rivier verder gereguleerd met de aanleg van het Pannerdens Kanaal e n het Bijland kanaal.

Akkerbouw op Klein Amerika, de laatste ontginning


Onder Koning Willem I (eerste helft van de 19e eeuw) werd het Gro esbeekse Nederrijk verkocht aan particulieren. Ook in deze periode zijn er landgoederen gesticht. Vo oral na de a fname van h et belang va n de boss en en heide n als graasgronden vanaf het eind van de 19e eeuw lukte het de herbebossing van de stuwwallen effectief te ondernemen.

23

Er zou no g eenmaal e en aanzien lijke ontginning plaatsvinde n: het gebied van Klein Amerika en de St.Jansberg is pas in het begin van de twintigste eeuw ontgonnen, waarbij vrijwel alle begroeiing is verwijderd. De toepassing van kunstmest speelde daarbij ee n belangrijke rol. In het rivierengebied nam in de 19e eeuw de steenfabricage een hoge vlucht. Er was een groeiende en koopkrachtige vraag naar stenen vanuit de steden. Vooral in de uiterwaarden ontstonden op diverse plaatsen (grote) steenovens: Vlietberg, Groenlanden, Ooij, Erlecom en Kekerdom. Niet alleen uit de uiterwaarden, maar ook binnendijks werd klei gegraven. De Groenlanden zijn zo ontstaan. De steenfabrieken bij Erleco m en Kek erdom z ijn tot vanda ag in bedrij f. Bij de steenfabrieken zijn in de 19e eeuw rijtjes arbeidershuisjes gebouwd, onder meer langs de Hezelstraat in Tiengeboden. Langs de Ooijse Bandijk is verder nog de ruïne van een 19e eeuwse veld oven aan wezig en ee n ringoven, d ie benut wo rdt als winterverblijf voor vleermuizen. Verder zijn in de uiterwaarden (en in de binnendijkse tichelgebieden) op tal van plaatsen nog dijkjes te zien die gebruikt zijn voor de afvoer van klei per smalspoor. Bij de Spruitenkamp (het oude dorp Ooij) is er zelfs een coupure voor gemaakt in de oude bandijk. In de Duffelt zijn zowel in Millingen als in Leuth oude melkfabriekjes bewaard gebleven. In Leuth gaat het om het stoomzuivelfabriekje “De Duffelt” met zijn karakteristieke , relatief kleine, gem etselde scho orsteen. Verder op, bij K ekerdom , staat de windk orenmo len “De D uffelt” uit 1870 . Ook in G roesbee k is - binnen de b ebouwd e kom - nog een molen - de Zuidm olen uit 1857 - in het dorpsbeeld aanwezig. De molen is een “landmark” vanaf de omringende heuv els. De echte watermolens in Beek zijn verdwenen. Tegenover het gemeentehuis is wel een rad gereconstrueerd en ook de beken hebben grotendeels hun loop door de straten van Beek en Ubbergen weer herkregen. Verder zijn een tweetal spoelputten gereconstrueerd, waar vroeger de was gedaan werd.

Beltmolen De Duffelt uit 1870

In het landschap van Groesbeek zien we op veel plaatsen de bebouwing van na de Tweede Wereldoorlog. Grote delen van het Groesbeekse grondgebied hebben zwaar te lijden gehad van oorlogsgeweld. De boerderijen van de wederopbouw in de stijl van de D elftse school zijn daarom karakteristiek. In de laatste tijd zien we vooral de uitbreiding van bebouwing, zowel door woonwijk en als voor ind ustrie. Industriële b ebouwing doet zich o ok voor b ij Ooij, bij M illingen a/d Rijn , bij Leuth en bij Kekerdom.

1.3

De levende laag

Met “de levende laag” bedoelen we de begroeiing en het dierenleven, inclusief de landbouwgewassen.

1.3.1 Geschiedenis van de natuurlijke rijkdom in relatie tot menselijk gebruik van het landschap De natuurlijke begroeiing is het resultaat van vooral de topografie, de bodemsamenstelling en de waterhuishouding. In een natuurlijk landschap zijn deze in grote variatie aanwezig, zeker in een reliëfrijk landschap als het Rijk van 24


Nijmegen. In dat landsc hap zijn du s tal van grote e n subtiele versc hillen aanwez ig in ecologisch e omstand igheden. Ze ker wannee r er weinig vera nderingen in zo’n landschap optraden, ontstaan er specialisaties: planten- en diersoorten zoeken de voor hen meest gunstige standplaatse n op en o ntwikkelen d aar pop ulaties, vaak in nauwe verwevenheid met andere soorten. Ook het gebruik dat de mens maakt van het landschap is een sterk bepalende factor. Bij een stabiel gebruik kan een grote soortenrijkdom ontstaan, zeker als de oorspronkelijke natuurlijke vegetatie niet wordt uitgeroeid. Dan ontstaat juist extra variatie. Door benutting van bossen ontstaan bijvoorbeeld graslanden en heide. Die variatie wordt weer versterkt doordat het gebruik van het landschap stabiel, maar overal anders is, gebaseerd op de variatie in bodem en waterhuishouding. Op deze wijze werd het landschap en ook de biologische variatie eeuwenlang versterkt, juist door het menselijk gebruik van de natuur. Men veronderstelt daarom dat de grootste soortenrijkdom in Nederland aanwezig was in het begin van de 20e eeuw.

Schraalgrasland in de Bruuk

Productiegrasland

Vanaf die tijd is een nivellering op gang gekomen in het landschap en de biologische rijkdom. Dit vond zijn oorsprong vooral in een grootschaliger wordende landbouw, waarin mes t (bodem vruchtbaa rheid) geen beperke nde factor m eer was. D it betekende dat een kleine ecologische groep van plantensoorten (die waren gespecialiseerd in de van nature zeldzame voedselrijke omstandigheden) zich sterk konden gaan uitbreiden. Daarbij werd ook de waterhuishouding zo gemanipuleerd dat juist deze voor de mens productieve soorten zich optimaal konden ontwikkelen. Omdat dit met name in de tweede helft van de 20e eeuw op grote schaal gebeurde, werden vooral soorten van voedselarme situaties snel schaars. Dit werd nog versterkt doordat ook via de lucht relatief grote hoeveelheden meststoffen overal diezelfde groep plantensoorten bevoordeelde. Verder werd ook in het landschap alles ingericht op een zo hoog mogelijke agrarische productie. Andere functies, zoals bijvoorbeeld waterbeheer, werd met technolog ische oplos singen zove el mogelijk w eggedruk t.


25

Dit alles is bijzonder succesvol geweest voor de agrarische productie, die tot ongekende hoogte is gestegen in Nederland en decennia lang heeft bijgedragen aan de welvaa rt. Inmiddels is het economisch tij veranderd. De Nederlandse (grondgebonden) landbouw is relatief kleinschalig en grond en arbeid zijn duur. Productie voor de wereldmarkt is daardo or alleen mogelijk met steun van de nationale of Europ ese overheid. De samenleving is echter steeds minder bereid daarvoor te betalen, zeker waar de landbouwmethoden schadelijk zijn voor andere functies: recreatieve mogelijkhe den, landsc hap, ecolo gische functies, m ilieu en grond water. Dit is in grote lijnen de motor achter een omslag in de agrarische productie die we momenteel zien gebeuren. Waar agrarische productie voor de wereldmarkt niet mogelijk is, moeten producten geleverd worden waar wel vraag naar is in de samenleving: recreatiemogelijkheden, landschap en natuur, scho on water d at geen hind er of overlas t geeft. Al wat langer worden pogingen ondernomen om ook de teloorgang van de biologische rijkdom in natuur- en cultuurlandschappen te stoppen en om te buigen. Dit lukte tot nu toe maar matig. Wat vrij goed lukte is het terugkrijgen van min of meer natuurlijk lijkende landschappen. Waar deze, zoals in de Gelderse Poort, van nature een dynamisch karakter hebben, zien we ook een soms spectaculair herstel van soorte nrijkdom . Waar d e soortenrij kdom vo oral is gebas eerd op stabiele ontwikkeling (zoals in brongemeenschappen, bosgemeenschappen, etc.) lukt dit veel minder, omdat de ecologische omstandigheden hier alleen met kunst en vliegwerk hersteld kunnen worden. Versnippering, verdroging en bovenmatige verrijking met mineralen z ijn zo groo tschalig en wijd verbreid w erkend aa nwezig da t de stabiele natuur het nog altijd moeilijk heeft in Nederland. Gelukkig zijn we ook voor deze factoren de dieptepunten voorbij. Versnippering wordt aangepakt in de Ecologische Hoofdstructuur met vergroting van natuurgebieden en ecologische verbindingszones. Verdroging wordt bestreden door watersysteme n te herstellen en w ater zovee l mogelijk o p te vangen waar het valt. Vermesting of eutrofiëring wordt bestreden door de uitstoot van industrie, verkeer en landbou w naar de luc ht, het grondw ater en het op pervlaktew ater zovee l mogelijk te beperken. Hier zijn inmiddels vorderingen gemaakt, maar de doelstellingen van het milieubeleid worden veelal nog niet gehaald.

1.3.2 Een indruk van de levende natuur in de natuurgebieden De natuur kan in dit gevarieerde gebied als bijzonder rijk worden gekarakteriseerd. Dat blijkt uit de aanwezigheid en status van natuurgebieden als de Gelderse Poort en De Bruuk, maar ook uit kleinschalige natuur op de stuwwallen in de vorm van bronn en en b eken. De natuur heeft nogal verschillende verschijningsvormen: enerzijds de zeer dynamische natuur van bijvoorbeeld de rivierduinen bij Millingen, die na ieder hoogwa ter of winterstorm weer veran derd kun nen zijn; and erzijds de zeer stabiele levensgemeenschappen van oude loofbossen op de stuwwallen met eeuwenoude bronsystemen.

Dynamische natuur in de Millingerwaard

26

Vooral die dynamische natuur heeft zich de afgelopen jaren bijzonder goed hersteld. Tal van bijzondere plantensoorten, waaronder soorten die vrijwel uitgestorven waren in Neder land, kome n daar nu w eer voor. S oorten als rie mpjes, esd oorngan zenvoet, stinkende ballote en klein glaskruid zijn pioniers van het stuivende zand. Op de zandige rivierstranden wordt sinds kort ook weer nu en dan de rivierrombout Regionaal landschapsontwikkelingsplan voor de gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen

gevonden, een grote libel die uitgestorven was in Nederland. In wat meer stabiele, maar vooral ook wat vochtigere en voedselrijkere vegetaties komen we stroomdalsoorten tegen, zoals ijzerhard en veldsalie, kattendoorn en wilde marjolein. Het zijn populaire plaatsen voor de Koniks, de halfwilde paarden die het gebied begrazen. Toch komen er ook in de Millingerwaard bijzondere vegetaties voor die een veel langere ontwikkeling hebben doorgemaakt. Het gaat daarbij om hardhoutooibos, een bijzonder bostype van hoge oeverwallen, dat zeer zeldzaam is geworden. Het kan zich ontwikkelen tot een fraaie wildernis, met lianen als de bosrank, bomen als iep en es, maar o ok zome reik en meid oorn en kr uiden als het m uskuskruid, he t maarts viooltje en gewone vogelmelk. Verder van de rivier af zijn het veelal meer grazige vegetaties die de boventoon voeren, of zijn er moerassen in oude strangen (rivierlopen) of tichelgaten van de steenbakkerijen. In de meer stabiele moerassen is vaak een fraaie zonering te zien, waarbij de waterdiepte bepaalt welke planten kunnen groeien. Het diepst groeien ondergedoken waterplanten, zoals de brede waterpest en diverse fonteinkruiden. Het water moet dan wel helder zijn en niet hard stromen. In dergelijke wateren leeft ook de kamsalamander en van de vissen zichtjagers, zoals de snoek en de kolblei. De meer zeldzame soorten van stromende wateren moeten vooral in de Waal gezocht worden. Lage, grazige vegetatie met o.a. zilverschoon, naaldwaterbies en duizendguldenkruid

De mattenbies is in moerassen de diepst groeiende helofyt, opgevolgd door riet en een keur van hoog opschietende kruiden, als waterkruiskruid en zwanenbloem. Waar wilgen de kans krijgen om te kiemen, kan op dergelijke plaatsen ook gemakke lijk zachthou tooibos o ntstaan. Dit is het d omein van de bever s. Ook die dieren war en uitgestorve n in Nede rland, maa r ze zijn gehe rintroduce erd en nu lee ft er een groe iende en zich verspreide nde pop ulatie in de G elderse P oort. Dergelijke gebieden zijn er ook in de meer westelijke uiterwaarden: de Oude Waal en binnendijks de G roenlanden. Do ordat het vaak gebied en zijn waar gegraven is, zijn het vaak m aar smalle stro okjes wilgen bos, rond om water. D at zien we oo k in binnendijkse plassen, zoals de Zeelt langs de Botsestraat. De moerassen zijn ook het domein van vele soorten steltlopers, waaronder bijzondere verschijningen als de lepelaar en de grote zilverreiger. Andere bijzondere reigerachtigen als de roerdomp, de kwak e n het wouda apje zijn ec hter (vrijwel) ve rdwenen in de Geld erse Poo rt, vermoedelijk als gevolg van verdroging en verruiging van natte rietlanden. Gaan we door het cultuurland heen naar de stuwwal, dan komen we in de bossen. De rijkste bossen vinden we onder aan de stuwwal, vooral waar leemlagen aan de oppervlakte komen, of zoals in Groesbeek, löss is afgezet. Hier zien we fraaie bossen met boskriek (wilde kers) en haagbeuk, plaatselijk een wilde appel en vaak tamme kastanje’s, met name rond Beek. Deze zouden hier door de Romeinen zijn geïntroduceerd. Ook de bosbodem kan hier rijk zijn aan bijzondere kruiden, zoals de slanke sleutelbloem en de bosanemoon. Het zijn de woonplaatsen van vogels van oude loo fbossen, zo als de boo mklever en de kleine bo nte specht. Bijzondere milieu’s zijn de bronnenbossen, zoals in het dal van de Filosofenbeek en

Bosanemoon langs de Filosofenbeek


27

Het voorkomen van dagvlinders in het gebied van de Proeftuin Ooijpolder-Groesbeek (Verbeek, e.a., 2002)

28


bij De Refter in Ubbergen. Vaak zijn het gewone elzen die hier groeien met een ondergro ei van paarb ladig en versp reidbladig goudveile n soms reuz enpaard enstaart, zoals langs de Kasteelselaan in Ubbergen. Ook de dotterbloem is hier van de partij. de alpenwatersalamander bereikt hier op de stuwwal de noordgrens van zijn verspreidingsgebied. Ook komen er zeer bijzondere macrofauna-soorten voor in de bronnen en beken. R ecent is er zelfs ee n geheel nieu we soort o ntdekt. Op armere bodems, meestal hoger op de hellingen, gaat het bos over in eikenbeukenbos, en op nog armere plaatsen in eiken-berkenbos. In deze typen zijn met name in de Boswachterij Groesbeek, maar ook in het Duitse Reichswald, zeer veel naaldhoutplantages aangelegd, van grove den op de meestal armste gronden en soorten als europese en japanse larix, douglasspar en reuzenzilverden op de wat rijkere bosgronden. Geleidelijk aan verschuift het bosbeheer wat van monocultures naar meer gemengde opstanden, waarin met name de inlandse loofbomen ook meer kansen krijgen. Daarnaast wordt op veel plaatsen ook meer ruimte geboden aan spontane processen in het bos, zodat een veel kleinschaliger benadering ontstaat en de methode van vlaktegewijze kap en aanplant steeds meer verlaten wordt. Daardoor ontstaan veel meer gevarieerde bosbeelden, die recreatief interessanter zijn en ook een veel meer gevarieerde vogelbevolking huisvesten. Door hun uitgestrektheid zijn ze ook het leefgebied van vogels en andere dieren die een zeker oppervlak aan bos op prijs stellen, zoals de havik, de zwarte specht, maar ook reeën en dassen. In het Reichswald horen daar ook de soorten edelhert en wild zwijn bij. Een bedreiging van de reeën en dassen is de aanleg van hekken, die bestaande leefgebieden verder versnipperen. In de bossen komen ook relatief veel reptielen voor: gladde slang, hazelworm en zandhagedis zijn er thuis. De bermen van de oude spoorlijn naar Kranenburg zijn daarvoor een goed biotoop, zolang ze niet volledig dichtgroeien. Zakken we vervolgens de stuwwal weer af naar het diepste deel van het Bekken van Groesbeek, dan komen we in één van de landschappelijk fraaiste natuurterreinen van dit gebied: D e Bruuk. N iet alleen landsc happelijk is de natuur hie r op een ho og peil, ook botanisch zijn hier zeer bijzondere omstandigheden in de natte kwelgraslanden met soorte n als de gevlek te orchis en d e welriekend e nachtorc his, met watervio lier in de sloten en bosanemonen onder de bomen. Er komen populaties voor van levendbarende hagedis en van ringslang (de laatste soort is er uitgezet). van de amfibieën ko men hier gro ene kikker, b ruine kikker e n gewone pad voo r. Helaas is d it gebied er g kwetsbaar voor verd roging in de omgeving , zodat er o ndanks ingr epen in de hydrologie toch we l achteruitgang en verzuring te zien is.

1.3.3 Natuur in het agrarisch cultuurlandschap

Groene kikker op een stuwtje in de Bruuk

Vroeger was natuur veelal een bijproduct van de agrarische bedrijfsvoering. Wat we nu bijzondere natuurgebieden noemen, was toen vaak slecht hooiland, zoals in De Bruuk. Door de sterke intensivering van de agrarische productie, is de natuur in de agrarische c ultuurlandsch appen e chter sterk ach teruit gegaan. P lanten en dier en die bestand waren tegen bemesting, ontwatering en versnippering van leefgebieden, konden o verleven. W ij kennen ze nu als “algeme ne soorten ”. Toch is er nog veel verschil in de natuur binnen cultuurlandschappen. In het algemeen ondersch eidt de natuu r in de Oo ijpolder, d e Duffelt en G roesbee k zich in positieve zin van die in veel andere agrarische gebieden in Nederland. Het landschap kenmerkt zich op veel plaatsen door relatief veel natuurlijke elementen: wielen, poelen, tichelgaten, dijkjes, heggen en hagen, houtsingels en


29

graften, kleine b osjes, beke n en sloten m et riet en struwee l. Deze elementen zijn van groot belang voor planten en dieren die er leven. Amfibieën, zoals groene en bruine kikkers, gewone padden en kleine watersalamanders komen vrij algemeen voor in poelen. Kamsalamanders stellen hogere eisen aan waterkwaliteit, plantengroei en helderheid. Ze komen voor in de Ooijpolder (Groenlanden, Oude Waal) en in de Zeelt en de plas bij de Zandpol in de Duffelt. In Groesbeek wordt de soort gemeld van Het Zwaantje (Pouderoijen, 2000) en van de St. Jansberg (Verbeek e.a., 2002). Zandhag edissen wor den spec ifiek gemeld v an de talud s langs de ou de spoo rlijn in Groesb eek. Vlinders vliegen graag in de luwte van kruiden, struiken en randen van opgaande bomen (zie de kaart met het voorkomen van 10 soorten die veel (kunnen) voorkomen in het cultuurland. (Verbeek, e.a., 2002). Het gaat in het bovenstaande veelal om elementen “in de marge” van de agrarische percelen. Maar ook de agrarische percelen zelf kunnen natuurwaarden herbergen, mits het grondgebruik niet al te intensief is, of er een beetje rekening gehouden wordt met de natuurwaarden. Zo komen in het Circul van Ooij en in de graslanden van het Bekken van Groesbeek nog steeds vrij veel weidevogels voor. Ze staan echter onder druk door ontwatering, vroege bemesting met injectoren en vroeg maaien. Ook op akkers broeden vogels, zoals de gele kwikstaart. ook hier geldt dat bewerkingen vroeg in het jaar veel slachtoffers tot gevolg hebben. Daarnaast zijn veel cultuurgronden van belang als foerageergebied. Te denken is aan de ooievaar, de kokmeeuw (na het ploegen) en de blauwe reiger.

1.3.4 Ecologische verbanden Het Rijk van Nijmegen staat niet op zichzelf. Het gebied onderhoudt allerlei ecologische relaties met andere gebieden, dichtbij en veraf. Zo werden de palingen in Het M eertje gebo ren als glasaaltje s in het Caraïb isch gebied en broed en de mee ste overwinterende ganzen in de poolstreken. Als de rivierstanden in West-Afrika ongunstig zijn, heeft dat gevolgen voor de opkrabbelende ooievaarspopulatie in de Duffelt en omliggende gebieden. Dit zijn enkele voorbeelden van relaties op wereldschaal. Op Europese schaal zijn het er nog veel meer: de stroomdalflora bijvoorbeeld, die voorkomt in de Millingerwaard is deels gekiemd uit zaad dat hoger in het stroomgebied van de Rijn is gerijpt. En d an is er de rivier z elf, de waterstan den, het zan d dat er wo rdt afgezet: het wordt allemaal bepaald door verbanden met het hele stroomgebied. Het zijn ook voorbe elden van e cologische verband en die nog (of weer) red elijk intact zijn. Anders is het met de zalm, de forel en de steur. De eerste twee worden weer waargenomen in de Rijn, maar er is nog niet echt sprake van vitale populaties. De steur is en blijft wellicht uitgestorven. Ook op het land zijn ecologische verbanden van vroeger verbroken: het edelhert en het wild zwijn z itten achter raster s op de V eluwe en in he t Reichswald . Er zijn initiatieven om ook toegangen te maken van de Veluwe naar het rivierengebied (Gelderse Poort) via de Nederrijn en de IJssel. Tegelijkertijd wordt ook bezien of het Nationaal Park Maasduinen, dat reikt tot aan Gennep, kan worden benut door deze dieren. In dat licht bezien is het nog maar een kleine stap naar het verbinden van die gebieden via de stuwwallen rond Groesbeek. Daarbij kan 30


misschien een goede ec ologische verbinding tussen d e Duivelsberg en de Ooijse Graaf een rol spelen. Zo kan een gro ot leefgebied voor dez e dieren on tstaan, waarin uitwisseling kan plaatsvinden van de V eluwe (wellicht zelfs de Utrechtse Heuvelrug). Zover is het echter nog lang niet, want of Nederland wel zit te wachten op alle moeilijkheden die met de herintroductie van deze dieren gepaard gaat, is nog maar de vraag. Maar ook zonder dat is een ecologisch goede verbinding tussen belangrijke natuurterreinen van groot belang.

Ecologische hoofdstructuur van Prov. Gelderland (verticale arcering)

Bijvoorbeeld voor de bever. Die heeft sinds de herintroductie vaste voet aan de grond in de Gelderse Poort en breidt zich daar gestaag uit. Inmiddels rukken bevers uit Limburg o ok gestaag o p. Ze zijn al aa nwezig langs d e Niers bij O ttersum. He t is waarschijnlijk een kwestie van tijd voordat de twee populaties gaan uitwisselen, wellicht ook via Groesbeeks gebied. Dat is van groot belang voor onder meer uitwisseling van ge nen. De bev er volgt op z ijn tochten b ij voorkeu r min of mee r natuurlijke wa terlopen, als het even kan met beschu tting van begr oeiing. Zo’n zone is ook aangelegd langs een groot deel van Het Meertje, vanaf het Wylerm eer tot aan U bbergen . Het laatste stuk, la ngs de N 325 tot aa n de vistrap b ij het Hollandsch-Duitsch-gemaal, ontbreekt nog. Het is een belangrijk onderdeel van de ecologische verb inding tussen de stuwwal en de G eldersche Poo rt. Deze was eerst gedacht (uitwerking Ecologische Hoofdstructuur van de Provincie Gelderland) langs de Koudedijk, dwars door de kom van d e Ooijpolder. In de Landinrichting zal daar een strook van 10 m breed natuurvriendelijk worden ingericht, met een sloot met verbrede oevers, een riet-en-ruigtezone en misschien wat wilgenstruweel, zoals dat ook wel voorkomt in de Polder van Beek, tussen de N325 en Het M eertje. Vo or amfibieë n is zo’n zone geschikt. De eigenlijke ecologische verbinding is nu gepland in een wat forsere zone over land, die met veel meer struweel kan worden ingericht volgens model Das. Die zou langs de westzijde van de Ooijpolder moeten gaan lopen. Een andere ecologische verbinding die als zodanig is opgenomen in het Gebiedsplan natuur en landschap Rivierenland is een natte zone langs de Leigraaf, vanaf de Bruuk naar de Duitse grens. Hij zal worden ingericht als een natte grasland-oever van ca. 15 m breed volgens het model Kamsalamander. Daarnaast wordt er in de Landinrichting Groesbeek een langgerekte natuurstrook aangelegd tussen het Nederrijk en de Leigraaf. Het beheer van deze strook wordt waarschijnlijk een van de voorbe eldproje cten voor h et Landsch apsfonds . Evenzo is er een vrij korte strook tussen Grafwegen en de St. Jansberg.

Gebiedsplan natuur en landschap Rivierenland, detail kaart ecologische verbindingszones (groen) volgens model “das” (d) en model “kamsalamander” (k)


In de Landinrichting Ooijpolder zijn nog ecologische verbindingen opgenomen tussen het Wijlerbergmeer en de Ooijse Graaf en tussen de Ooijse Graaf en het gebied van de Groenlanden/Bisonbaai, langs de noordrand van het dorp Ooij. Hier gaat het - gezien de uitvoering ervan - vooral om amfibieën, maar ook de das zou ervan kunnen profiteren. Naast deze beschouwing van de regionale en locale ecologische verbindingen zijn ook de ecologische verbanden op perceelsniveau van groot belang. Het gaat dan om uitwisseling tussen percelen en landschapselementen. Juist die afwisseling tussen boerenland en stroken daartussen met andere begroeiingen zijn van cruciaal belang voor een enorme reeks aan soorten en een hele keten van ecologische processen. In wandelstroken kunnen bloemdragende planten voorkomen, bijvoorbeeld de pinksterbloem. Die worden bezocht door insecten, zoals vlinders, bijvoorbeeld het

31

oranjetipje. Deze dient weer als voedsel voor insectenetende vogels, zoals de algemeen voorkom ende heg gemus of d e zeer zeld zame grau we klauwier. T enslotte kan een sperwer of havik we er leven van gevangen vo gels. In ruigtestroken leven veel muizen, die weer gegeten worden door ooievaars, door steenuilen en kerkuilen. In ruigtestroken of speciaal ingezaaide akkerranden kunnen veldleeuweriken, patrijzen en kwartels hun kostje opscharrelen. Struwelen en opgaande bomen langs percelen worden vaak benut door roodborsttapu it of geelgors. Allemaal vogels van het agrarisch cultuurland die sterk zijn gedecimeerd door ontwikkelingen in de landbouw, maar die weer sterk kunnen toenemen als er voldoende voedselmogelijkheden, dekking en broedplaatsen zijn. De mee ste vleermuize n hebben lijnvormige la ndschap selementen nodig om zich te kunnen oriënteren met hun sonar. In kale vlaktes komen ze niet. De das beweegt zich langs heggen en ruigtes met wat dekking; in uitgestrekt kaal grasland komt hij niet voor. Vlinders hebben een beetje beschutting nodig tegen de wind: opgaande ruigte of struiken biedt dat meestal voldoende. Het zijn allemaal redenen om zuinig te zijn op de landschapselementen die er nog zijn, en meer nog, om nieuwe landschapselementen krachtig te stimuleren.

Kavelrand met essen en eiken in de Duffelt, geknot en uitgegroeid. Op de voorgrond berm met fluitekruid.

32


2

Het landschap van nu Karakteristiek van het landschap

2.1

Het landschap van mensen

De identiteit van het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de verschillen en de samenhang tussen vier verschillende landschappen met een eigen karakteristiek en daarbinnen steed s weer enkele typerende zo nes: o het landschap van de mensen in en om Ooij, Erlecom, Wercheren en Persingen o het landschap van de mensen in 't Zeeland en de omliggende dorpen Millingen, Leuth en Kekerdom o het landschap van de mensen verspreid over de glooiende hellingen van het Nederr ijk en het voo rmalige Lag e Wald o het landschap van de mensen in de kring van lintbebouwing in het bekken van Groesb eek: Bree deweg, G rafwegen, D e Plak en D e Horst. Tegelijke rtijd bezoe ken of doo rkruisen iede re dag vele mensen d it gebied, uit Nijmegen maar ook van verder weg. Ook zij hebben het gevoel dat het landschap van hen is, da t zij er in moge n verpoz en en ervan genieten. Om een ontwikkelingsg ericht plan te ku nnen make n, is het nodig o m inzicht te hebben in de te verwa chten ontwik kelingen in het g ebied en w aardoo r die ontwikkelingen aangestuurd of bepaald worden. In deze paragraaf wordt ieder van de vier deellandschappen beschreven aan de hand van hun verschijningsvorm en hun functionele ka rakteristiek. Da arnaast wor dt een indru k gegeven van de kra chten die de actuele en toekomstige ontwikkeling van dit landschap bepalen, de drijvende krachten. Dat kunnen groepen mensen zijn die het landschap op verschillende manieren gebruiken of willen gebruiken. Het kunnen ook opgaven zijn die de overheid in dit gebied m oet realiseren en het kunne n natuurlijke p rocessen z ijn zoals stijging van de hoeveelheid water dat door de rivieren moet worden afgevoerd.

2.1.1 Het landschap van de mensen in de Ooijpolder Het landschap van deze mensen bestaat uit vier zones met eigen uiterlijk, een eigen grondgebruik en eigen drijvende krachten. Als geheel is het tevens een landschap waar stedelingen uit de regio willen verpo zen. Het is een overweg end open oo st-west gericht rivierenlandschap met weides en weidevogels, dat mooi afsteekt tegen het besloten landschap op de stuwwal aan de zuidkant en de meer besloten zones achter de dijk en o p de oev erwal.

In de volgende b lokjes zoomen we in op de verschillende zo nes:

De zones in de Ooijpolder


33

Ooijse Zoom: vernieuwingszone met nieuwe natuur, wonen en werken in robuuste eenheden (1)

Ooijse Zoom: vernieuwingszone (1)

Drijvende krachten

Ooijse Zoom

Fabriekshof

Beeld : Het landschap van deze mensen bestaat uit vier zones met eigen uiterlijk, een eigen grondgebruik en eigen drijvende krachten. Als geheel is het tevens een landschap waar stedelingen uit de regio willen verpozen. Het is een overwegend open oost-west gericht rivierenlandschap, met weides en weidevogels, dat mooi afsteekt tegen het besloten landschap op de stuwwal aan de zuidkant en de meer besloten zo nes achter de dijk en op de oever wal. Functioneel: relatief grootschalige verdeling van functies wonen, industrie, akker- en weidebouw, zandwinning en natuur. In het zuidwesten zal hier ook de geplande ecologische verbindingszone vormgegeven kunnen worden vanaf de stuwwal naar de uiterwaarden. Drijvende krachten: o regionaal georiënteerde bewoners en bedrijven die gebaat zijn bij een snelle, veilige verbinding met Nijmegen o nieuwe economische dragers o wandelaars en fietsers uit de regio (m.n. Nijmegen) o de natuurontwikkeling (o.a. Ecologische verbinding Refter-Groenlanden)

34


Het oude rivierdijklandschap: mooi wonen en werken in beslotenheid en afwisseling van oeverwal, dijk, wielen, oude uiterwaarden en hoven (2)

Het oude rivierdijklandschap (2)

Vernieuwing langs de oude dijk

Mooi wonen en werken

Nostalgie in het oude Ooij

Beeld : kleinschalige oude oeverwallen en ingepolderde uiterwaarden langs de oude Waalbandijk (erfbeplantingen van dijkwoningen, wielen, ooibossen, tichelgaten). Functioneel: kleinschalige menging van wonen, natuur en allerlei vormen van agrarisch gebruik (ook innovatief en "verbredend naar (natuur-)recreatie"). Drijvende krachten: o regionaal georiënteerde bewoners en bedrijven in Ooij en Erlecom die gebaat zijn bij een snelle veilige verbinding met Nijmegen

o nieuwe economische dragers o o


wandelaa rs en fietsers uit de re gio de natuurontwikkeling in de natte delen van het gebied.

35

De kom: landbouw in de weidsheid (3 en 9)

De kom (3) met de rug van Persingen

Huisweitje

Rust en water

De eenzame vlakte

Beeld : open en onbebouwd op P ersingen en De Plak na (hagen, wegbeplantingen, erfbeplantingen en enkele knotwilgen). Contrast met stuwwal en verdichte delen van andere zones. Functioneel: landbouwbedrijven, wonen in Persingen. Drijvende krachten: o regionaal georiënteerde bewoners en bedrijven in Ooij en Erlecom die gebaat zijn bij een snelle, veilige verbinding met Nijmegen. o wandelaars en fietsers uit de regio (m.n. Nijmegen). Deze missen nu met name hier een eigen infrastructuur waar ze niet gehinderd worden door het verkeer van bedrijven en bewon ers van Oo ij o heroriënterende landbouwbedrijven o waterhuishouding (regionaal en nationaal?) Naar de stuwwalrand toe spelen d rijvende kr achten die e en apart on derscheid rechtvaardigen. Het gaat daarbij om dynamiek in de stads- en dorpsranden van Nijmegen, Ub bergen en Bee k in de vorm van recre atieve ontwikkeling (Ooijse Schependom, Het Me ertje), natuurontwikkeling (WaterWerkt!, particuliere natuur en ecologische verbinding) en tuinbouw (waterkerskwekerij). Mogelijk gaat ook het waterbeheer hier belangrijke veranderingen in het landschap opleveren. Dit is onder scheiden als d eelgebied 9 op de overzichtsk aart.

36


Uiterwaarden: natuurontwikkelingsgebied met recreatief medegebruik (4)

De uiterwaarden (4)

Beeld : grootschalige grotendeels op en zone met afwisseling van weidse rivierzichten, moerassen weiden en ooibossen Functioneel: Zelfreguleringsn atuur met rec reatie Drijvende krachten: o natuurontwikkeling o recreatie gekoppeld aan natuur o rivierbeheer

Natuur en recreatie aan de Bisonbaai


37

2.1.2 Het landschap van de mensen in de Duffelt Het landschap van deze mensen bestaat uit vier zones met eigen uiterlijk, eigen grondgebruik en eigen drijvende krachten, maar als geheel is het een landschap waar wandelende en fietsende stedelingen uit het hele land willen verpozen, zowel in het open landschap van de Duffelt als in de nieuwe natuur van de Millingerwaard. In de verte is ook hier altijd de stuwwal te zien.

De zones in de Duffelt

38


Duffeltse Zoom: vernieuwingszone met dorpen, bedrijvigheid, recreatie en nieuwe landgoederen in robuuste beslotenheid van de oeverwal (5)

Duffeltse Zoom: vernieuwingszone (5)

Oude en nieuwe dynamiek: landgoed?

Dynamiek achter de dijk

Beeld : Deze zone achter de dijk met dijkwoningen, veel boomgaarden (veelal laagstam) en elzenhagen, is gelegen tussen buitendijks natuurgebied en binnendijks, open agrarisch productielandschap van 't Zeeland. De dorpen zorgen hier voor beslotenheid, maar de buitenwijken liggen “koud” aan het open, agrarisch gebied. Dat geldt o ok voor d e nieuwe be drijvigheid te gen de do rpen aan. Tussen Leuth en Kekerdom bestaat de Duffeltse Zoom uit een zone met zandafgra vingen en bo saanplant. H ier zijn recrea tieve ontwikke lingen te verwa chten. Functioneel: Dichtbebouwde dorpen met en een groei van bedrijvigheid aan de rand van de dorpen. Er is enige dagrecreatie bij de Millingerwaard en op mooie dagen bij de zandafgravingen. Fruitteelt, veeteelt en boomteelt op de agrarische bedrijven. Twee van hen hebben plannen voor omvorming van hun bedrijf tot nieuw landgoed. Drijvende krachten: o regionaal ge oriënteerd e bewon ers en bed rijven in de d orpen d ie gebaat zijn bij snelle, veilige verbinding met Nijmegen en Kleef o bewoners van de dorpen die een ommetje willen kunnen maken door 't Zeeland o wandelaars, fietsers en automobilisten ook van ver buiten de regio die het gebied doorkruisen en één of twee etmalen in het gebied willen verblijven. Deze missen nu een eigen infrastructuur waa r ze niet gehind erd word en door het lokale gemotoriseerde verkeer

Regionale bedrijvigheid


39

't

Zeeland: grootschalige agrarische bedrijven in weidse blokken (6)

‘t Zeeland: agrarisch gebied hoofdzaak (6)

Kansen voor plattelandsverbreding

Weidse blokken langs de wetering

maar ook informele afwisseling

Beeld : Open weids Zeeland, met grote bedrijfskavels in samenhang met de op regelmatige afstand van elkaar liggende weteringen en de iets lagere zones daarlangs. Midden op die kavels liggen de “pollen”, terpachtige verhogingen met de oude hoven, alsmede enkele voormalige kaathuizen. Nieuwere bebouwing ligt veelal niet verhoogd op terpen. Hu izen liggen als eilan den in de o penheid. Het onderscheid tussen de hogere gronden en de lager gelegen zones langs de weteringen is moeilijk waarneembaar.

Functioneel Grootschalige, moderne agrarische bedrijven (veeteelt, akkerbouw, fruitteelt), enige recreatieve nevenactiviteiten op enkele bedrijven en gekoppeld aan ontgrondingen. Drijvende krachten o de agrarische bedrijven die overwegend agrarisch blijven met neveninkomsten uit de recrea tie o regionaal ge oriënteerd e bewon ers en bed rijven in de d orpen d ie gebaat zijn bij snelle en veilige verbinding met Nijmegen en Kleef o bewoners van de dorpen die een ommetje willen kunnen maken door 't Zeeland. o wandelaa rs, fietsers en autom obilisten oo k van ver bu iten de regio

Drijvende kracht

40


Uiterwaarden: natuurontwikkelingsgebied met recreatief medegebruik (7) Beeld : grootschalige, afwissend open en besloten zone met afwisseling van weidse rivierzichten, zandduinen, weides en ooibossen Uiterwaarden: riviernatuur (7)

Functioneel: Zelfreguleringsnatuur met wandelrecreatie en extensieve veehoud erij Drijvende krachten: o natuurontwikkeling o daaraan gekoppelde recreatiestroom via de dorpen o rivierbeheer

Natuur op de nieuwe oeverwal

De zuidrand van Leuth: weids uitzicht vanuit de beslotenheid (8) Beeld : enkele boerderijen op pollen aan de rand van Leuth verder open en onbebouwd met uitzicht op de Duffelt in Duitsland. Daar ligt het grootste deel van de kom. In de verte is de stuwwal te zien. Het deel van de kom tussen Leuth en de Hauptwässerung op de landsgrens heeft een hoogte va n gemidde ld 10,6 m boven N AP T en zuiden v an de gren s in de Duffelt loopt de hoogte weer iets op met de dorpen op de rivierduinen rond de 12,5 m. Pas in het Kranenburger Bruch wordt het weer lager dan 11 meter boven NAP. De rand van de Duffeltse kom (8)

Openheid ten zuiden van Leuth

Plezenburg op de pol

Functioneel: weidebouw en wonen op de pollen. Drijvende krachten: o enkele agrarische bedrijven die zoeken naar mogelijkheden voor verbreding van de bedrijfsvoering o waterhuishouding o wandelaars en fietsers uit de regio (m.n. Nijmegen, straks ook het KAN-gebied) o mooi wonen op de pollen Omarm de veelkleurigheid, herstel de verbanden

41

2.1.3 Het landschap van de mensen op de hellingen van het Nederrijk en het voormalige Lage Wald Het landsc hap bestaa t uit naar het weste n toe steiler wo rdende g looiende hellingen. In het westen ligt de bebouwing van Ubbergen, Beek, Nijmegen en Heilig Landstichting op de hellingen in het bos. In het oosten, tussen Groesbeek en Wyler, ligt een glooie nd, meer o pen landsc hap met we idse uitzichten. Het ooste lijk deel van d it gebied is vruc htbaar bo erenland, o ntsloten doo r oost-westweggetjes vanaf de Wylerbaan. Het wordt in het westen begrensd door het bos, in het oosten aan de lage kant, d oor natte kw elgebiede n in en om he t Schildbro ek. Daar is het overwegend sterk ontwaterd ten behoeve van agrarisch gebruik. Ook dit is een landschap waar stedelingen uit de regio willen verpozen en wandelen genietend van de unieke uitzichten zowel over het Bekken van Groesbeek als over de Duffelt. De to egankelijkhe id vanuit Gr oesbeek en vanuit de v erdere o mgeving is echter mo eilijk omda t noord-zu id-doorste ekjes veela l ontbreken . Jammer, want juist hier kunnen mensen fantaseren over het verleden, de IJzertijd, de Bataven, de Romeinen, Karel de Grote, de tijd dat het hier bos was. In alle tijden hebben hier mensen op de hellingen dicht bij het rivierengebied geleefd.

De zones van het landschap op de hellingen van het Nederrijk en het voormalige Lage Wald

42


Het landschap van de mensen die wonen in de nederzettingen op de beboste hellingen (10)

Sprookjesachtige behuizingen

Beekwater terug in de straten van Beek

Beeld : Dorpen met soms sprookjesachtige bebouwing, door hoogteverschillen en architectuur die rijk aan detaillering is. Bosrijke omgeving dringt door tot in de tuinen. Grote bomen. Beken in “WaterWerkt!” zichtbaar gemaakt in de bebouwde kom, maar ook in de overgang naar de Ooijpolder.

Nederzettingen op de beboste hellingen (groen)

Functionele karakteristiek: Menging van functies, gekoppeld aan het wonen en werken in kleinschalige bedrijvigheid en toerisme. Landgoederen. Drijvende krachten: o mooi wonen en het grondgebruik dat daar bij hoort (o.a. sportvelden) o toerisme en recreatie o regionale waterberging


43

Het landschap van de mensen op de glooiende hellingen langs de Wylerbaan (11)

De glooiende hellingen langs de Wylerbaan (11)

Glooiende hellingen met verre uitzichten

Landgoed Den Heuvel: verspreide bosjes

Beeld : Glooiende hellingen met verre uitzichten; over de hellingen verspreide erven en bosjes. In het westen zijn de hellingen steiler en daar zijn ook enkele graften aanwezig. Er ligt enige bebouwing, waaronder enkele grote gebouwen, langs de Wylerbaan. Vanaf de Wylerbaan liggen veel doodlopende (vaak weggeploegde) zandpa den in oo st-west richting. De oude spoorbaan is duidelijk zichtbaar als lijn in het landschap. Functionele karakteristiek: Enige niet-agrarische bedrijvigheid (manege en tuincentrum) langs de Wylerbaan, maar verd er door he le gebied g rootschalige akkerbo uw en veetee lt. Het toerisme is gekoppeld aan langeafstandswandelpaden en verblijfsrecreatie. Er ligt een camping en een bungalowpark midden in dit gebied. Drijvende krachten: o de agrarische bedrijven op de hellingen o wandelaars en fietsers uit de regio Groesbeek, maar ook van verder weg. Deze missen nu - op de drukke Wylerbaan - na een doorgaande recreatieve ontsluiting (bijvoorbeeld naar Millingen) van het gebied, met name in noord-zuid-richting o toerisme en recreatie o mooi wonen

Schildbroek e.o. (12, noordelijk deel) Beeld : Ondanks kwel en lage ligging, een grootschalig en open landschap; verspreide boerderijen met grote, vaak nieuwe schuren. Functioneel: Laag geb ied met enke le, relatief grootsc halige agrarisc he bedrijv en en enige n ietagrarische bedrijvigheid.

Grootschalig open gebied, met kleinschalige accenten

44

Drijvende krachten o natuurliefheb bers die hun invloed aa nwenden om de na tuurontwikke ling te stimuleren.


o o

de aanwezige agrarische bedrijven stedelingen (wandelaars, fietsers en automobilisten), ook van ver buiten de regio, die het gebied bezoeken

2.1.4 Het landschap van de mensen in het Bekken van Groesbeek Dit landsch ap bestaat u it drie zones m et een eigen u iterlijk, een eigen grondge bruik en eigen drij vende kra chten: o een natte kern die naar het noordoosten overloopt in het dal van de Groesbeek en het Schildb roek. Om de ze natte kern ligg en twee schillen : o een kring van lintdorpen waar het mooi wonen en werken is in kleurrijke beslotenhe id o daarom heen de he llingen, deels in re delijk groo tschalig agrarisc h gebruik, d eels bestaand uit bossen die overgaan in de bossen en plateaus van het Reichswald, St. Jansberg. Kiekberg, Papenberg, Wolfsberg, Muntberg, Langeberg en de But

Landschapszones in het Bekken van Groesbeek


Als geheel is het een gebied waar stedelingen uit de regio willen verpozen in het afwisselende landschap. Ze genieten van de uitzichten vanaf de hellingen over het bekken maar ook over het rivierengebied van de Duffelt. Daarnaast is er de beslotenhe id van het lage , natte midde ngebied e n de beek dalen. Ve rder is de aa n drie kanten zichtbare, beboste stuwwal zeer typerend voor dit gebied.

45

Nat en laag middengebied (12, zuidelijk deel)

Broekland met elzen, wilgenstruiken en slootjes, Nieuwe bedrijfsactiviteiten zijn niet altijd wei- en hooilanden landschappelijk ingepast

Het lage midden (paars)

Beeld : Dit middengebied heeft twee gezichten. In oosten is het grotendeels besloten door de moerasbossen, natte weides en hooilanden van De Bruuk. In het westen en noorden is het grootschalig en open. Het Schildbroek wordt landschappelijk afgescheiden door de bebouw ing van de H orst en de C ranenbur gsestraat. De bult van de stortplaats is niet in de bebossing van het lage middengebied opgenomen, maar ligt open en bloot afbreuk te doen aan de sfeer in het Bekken van Groesbeek. Dit natte, lage, besloten gebied is, tussen De Horst en Plak door, waterhuishoudkundig wel, maar ruimtelijk-visueel en ecologisch niet verbonden met de lage bossen van Kreuzfurth bij Kranenburg. Functioneel: In de oostelijke helft ligt natuurgebied en in het westen menging van enkele relatief grootschalige agrarische bedrijven en enkele regionale voorzieningen als de zuiveringsinstallatie en de stortplaats. Het Schildbroek is vooral agrarisch. Drijvende krachten o natuurliefhebbers die hun invloed aanwenden om de natuurontwikkeling in de Bruuk en langs de Leijg raaf te stimuleren . o de aanwezige agrarische bedrijven o stedelingen (wandelaars, ruiters, fietsers en automobilisten), ook van ver buiten de regio, d ie het gebied bezoek en. Een de el van die be zoekers w il langere tijd in het gebied verblijven. o regionaal waterbeheer

46


Kring van lintbebouwing (13)

Wonen in het oude agrarische landschap

Zicht op Breedeweg

De kring van lintbebouwing (13)

Beeld : Lintdorpen met kleinschalige afwisseling in tuinen, boomgaarden, weides, akkers en moestuinen. Dicht bij de rand van de bebouwde kom van Groesbeek ontbreekt de kleinschaligheid en is het door enkele grote bedrijven en onsamenhangende dorpsra nd-activiteiten ee n romme lig gezicht. Functioneel: Kleinschalige menging van een veelheid aan activiteiten. Hoofdfunctie in de lintdorpen is het wonen. Dicht bij Groesbeek ligt een grote pluimveehouderij en een waterbekken. Drijvende krachten: o de burger-bewoners in de linten die hun woonomgeving nog gerieflijker willen maken o bewoners van Groesbeek die een ommetje willen kunnen maken door hun omgeving o de rommelige, onsamenhangende dorpsrandactiviteiten o stedelingen (wandelaars, ruiters, fietsers en automobilisten) ook van ver buiten de regio die het gebied bezoeken. Een deel van die bezoekers wil langere tijd in het gebied ve rblijven.


47

Hellingzone op de stuwwal (14)

De hellingzone van Klein Amerika, Breedeweg en Grafwegen (14)

Erosiegevoelige hellingen op Klein Amerika

Wateropvang bij Grafwegen

Beeld : Open, grootschalig glooiend gebied met fantastische uitzichten over het Bekken. Het wordt aan de hoge kant begrensd door bossen, aan de lage kant door de lintdorpen. Op de hellingen liggen enkele verspreide houtwallen en bosjes met historische betekenis. Er zijn ook enkele oude paden, o.a. naar de Sint Jansberg. Functioneel: Grootschalige, moderne, agrarische bedrijven (veeteelt, akkerbouw) op de hellingen. Drijvende krachten: o agrarische bedrijven op de hellingen, soms strevend naar andere vormen van inkomsten

o natuurontwikkeling o o o

48

erosiebestrijding bewoners van Groesbeek en de linten van Breedeweg en Grafwegen die een ommetje willen kunnen maken door hun omgeving stedelingen (wandelaars, ruiters, fietsers en automobilisten) ook van ver buiten de regio die het gebied bezoeken. Een deel van die bezoekers wil langere tijd in het gebied ve rblijven.


2.2

Ontwikkelingen en waardering

Totaal-oordeel over de economische betekenis van het landschap: Hoewel de landbouw onder druk staat, heeft het landschap van het plangebied de potenties o m zich eco nomisch vita al te ontwikkele n. De kanse n liggen niet in concentratie van grondgebruik in grote eenheden, maar met name in een verweving van bedr ijvigheid, exten sieve recrea tie, kleinschalige v erblijfsrecrea tie, traditionele en vernieuw ende land bouw, nieu we landgo ederen en andere vo rmen van g espreid wonen. Deze functies, of combinaties daarvan, kunnen in het hele plangebied een plaats vinden, als steeds maar aangesloten wordt bij de specifieke landschappelijke kenmerke n van die ple k. Door een verspreiding en verweving van allerlei initiatieven zal het landschap recreatief nog aantrekkelijker worden. Zeker als het gebied voor de recreanten (met name vanuit Nijmegen, het verdere KAN-gebied, De Liemers en Duitsland) beter ontsloten wo rdt. Ook is he t dringend g ewenst dat w andel- en fietsro utes in het hele Rijk van Nijmegen beter op elkaar worden afgestemd en onderling kortgesloten. Het zou een grote meerwaarde betekenen als het gebied daardoor recreatief als een eenheid beleefd zou kunnen worden. De invulling van de overgangszone “onderlan gs” is cruciaal. De recreatieve routes kunnen heel goed bij een groen-blauwe dooradering aansluiten. Met name in het Bekken moet nog veel aan die groen-blauwe dooradering (gericht op watervertraging) gewerkt worden. Daarbij is in dat deelgebied watervertraging noodzakelijk. Er is een actief beleid nodig om het particulier initiatief tot innovatie en samenwerking te stimuleren. De vraag “Wat kunnen we aan elkaar hebben?” moet centraler komen te staan. Initiatieven van bestaande en nieuwe ondernemers op bestaande vestigingsplekken zullen daartoe kunnen worden gestimuleerd. Een landschapsfonds is noodzakelijk.

Totaal-oordeel over de esthetische betekenis Het is een aantrekkelijk gebied met veel variatie en een duidelijke ruimtelijke hoofdstructuur (stuwwal met bekken, Ooijpolder met hogere en lagere delen), maar de samenhang tussen de afwisselende onderdelen zou meer kunnen worden verduide lijkt. Verder zal de “ruis” op lokaal niveau weggenomen moeten worden en er zou veel zorgvuldiger en zuiniger met de vele specifieke aardkundige, cultuurhistorische, mythische en landschappelijke waarden in het gebied moeten worden omgesprongen. Op dat lokale niveau dienen juist die waarden “leesbaar” te worden. Niet alleen door het plaatsen van informatieborden, maar juist ook door een betere landschappelijke inpassing. Het plangebied is bijzonder - zo niet uniek! - vanwege de grote verschillen in (en veelzijdigheid aan) landschapstypen en de daaraan gekoppelde belevingswaarden. Met name de plaatselijke bevolking zou hiervan meer bewust moeten worden gemaakt. Dat kan door gerichte communicatie met bewoners van de streek en door hen te betrekken bij lokale projecten. Zo kunnen zij zich die plekken in het landschap toe-eigenen. Daardoor zullen zij eerder de zorg voor die plekken op zich nemen. Landschappen koppelen


Een taak van het landschapsontwikkelingsplan moet een verbetering van het patroon van fietsen wand elpaden z ijn, om het de recreanten mogelijk te m aken al het m oois dat het geb ied te biede n heeft te belev en.

49

Totaal-oordeel over de ecologische betekenis Het ecologisch potentieel van dit gebied is groot, met zijn uitersten en de gradiënten daartussen. Met name in de blauwe zone langs de Rijn en de Waal en de groene zone op de stuwwallen liggen kansen die ook al fors worden benut. Een verdere ontwikkeling van vooral de zone op de stuwwal is zeker mogelijk door ontwikkeling van meer natuurlijk bo s en de kop peling van lee fgebieden van bijvoo rbeeld ed elhert en wild zwijn met het Duitse deel van de stuwwal. Verder dient de verbinding naar de Gelderse Po ort (en aansluitend op het plange bied naar de Limb urgse natuurgebieden) robuust te worden ontwikkeld. De kans om ecologische potenties in het agrarisch cultuurland is eveneens volop aanwezig. M et name in het B ekken van Groesb eek is het gewe nst om een ste vig patroon van houtwallen met lage struiken aan te leggen ten behoeve van een aantal voor dit type landschap kenmerkende dieren en planten. In het landschapsontwikkelingsplan kan aangegeven worden hoe men, beter dan tot op heden gebeurde, kan inspelen op abiotische condities als kwel en afspoeling. Daarbij kan me n aansluiten bij reeds in gang gezette initiatieven. Het landsc hapsontwikkelingsplan kan daarbij een basis vormen. Zo kan de effectiviteit van die reeks aan plannen groter worden. Bijzondere ecologische betekenis

Totaal-oordeel identiteit en duurzaamheid Het landschapsontwikkelingsplan zal het historisch gegroeide architectonisch concept op regionale schaal als uitgangspunt moeten nemen. Op lokale schaal moeten de waardevolle details beter leesbaar en toe-eigenbaar gemaakt worden. Daarnaast moet veel “ruis” op dat lokale schaalniveau worden weggenomen, waardoo r de hoofd structuur van h et landschap en de plek van de waa rdevolle d etails daarin helder beleefbaar zijn. Het gebied heeft het in zich om zich binnen dit concept duurzaam en met een ster ke eigen ide ntiteit te ontwikkele n. Het succe s van het landsc hapsontw ikkelingsplan e n het daara an gekop pelde be leid is afhankelijk van: o een meeslepende visie en een goed uitvoeringsplan o de procedurele status van het landschapsontwikkelingsplan o een actieve sturing van ontwikkelingen o een actieve handhaving van de regelgeving o samenwerking tussen de gemeenten bij het realiseren van het landschapsontwikkelingsplan o het communicatietraject tijdens de planvorming en planuitvoering

o voldoende middelen voor de uitvoering. De communicatie moet op verschillende niveau's goed worden uitgewerkt om draagvlak voor het plan en de deelprojecten te stimuleren. Er mogen geen partijen overgeslagen worden.

Nieuwe markten

50

Nieuwe “markten” van stedelijk ingestelde streekgenoten en mensen van buiten dienen zich aan. Kansen zijn er genoeg, maar die moeten wel gegrepen worden. Wellicht dat enkele pioniers vanuit de streek zelf, of van daarbuiten, het gebied een impuls geve n die aansluit bij het landscha p van de m ensen in de e enentwintigste eeuw. Voor hen is de koppeling tussen de economische, ecologische en esthetische betekenis va n het landscha p van emin ent belang. Als er aansluiting wordt gezocht tussen een groen-blauwe dooradering en o.a. erosiebestrijding, recreatie, waterberging en alternatieve agrarische bedrijvigheid, kan zich in dit ge bied een b etekenisrijk en duurzaam landschap verder on twikkelen. Regionaal landschapsontwikkelingsplan voor de gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen

3

Wat willen we? In dit hoofdstuk worden de traditionele beschrijvingen van beleid en doelstellingen samengevat. Een uitgebreidere uitwerking is te vinden in Bijlage1 Beleid, Bijlage 2 Ontwikkelingsscenario’s en Bijlage 3 Uitwerking doelstellingen.

3.1

Wat willen overheden?

West-E uropa is een gebied m et overhed en die invloe d uitoefenen op vrijwel a lle aspecten van de samenleving. Dat begint op een heel abstract niveau in Brussel (EU), b ijvoorbe eld via het land bouwb eleid. En ho ewel dat ab stract is, heeft het gro te invloed op bijvoorbeeld de kansen en verdiensten van boeren, ook in dit gebied. Dan zijn e r het Rijk (de verschillende ministeries) en d e Provinc ie Gelder land, die elk op eigen wijze invloed uitoe fenen en tenslotte de gemeen ten, die het meest concreet ontwikkelingen in het gebied beknotten, sturen, of ontwikkelen. Welke bomen worden er langs een weg geplant, waar komt een nieuwe woonwijk, hoe kunt u uw huis verbouwen, welke monumenten zijn de moeite van het behouden waard. Op het niveau van de Europese Unie is sinds de Tweede Wereldoorlog vooral het landbouwbeleid van grote invloed op het uiterlijk van het landschap. In die periode is schaalvergroting in de landbouw sterk gestimuleerd. Dit heeft zeer grote gevolgen gehad voor het landelijk gebied. De landbouw kon met veel minder mensen veel meer produceren. Groene landschapselementen verloren veel van hun functies en verd wenen daa rdoor. D aardoo r verschraa lde het lands chap en d e daarbij horende natuur. Wat resteerde aan landschap en natuur werd door de rest van de samenleving steeds belangrijker gevonden en meer en meer beschermd. Vogel- en Habitatrichtlijn zijn voorbe elden van re gelgeving d ie natuur als het w are onde r een glazen stolp plaatst. Ze beschermen, maar kunnen ook een belemmering zijn voor ontwikkeling van nieuwe natuur. Ook het milieu - de kwaliteit van bodem, lucht en water - wordt steeds strenger beschermd met verordeningen en beperkingen aan de productie, zowel in de industrie als in de landbouw. Voor landschapsbeheer is het stookverbod een soms belemmering. De laatste jaren zien we een omslag in het landbouwbeleid, mede onder invloed van de vergroting van de Europese Unie met landen met een min of meer traditionele, kleinschalige landbouw. Het besef is gegroeid dat de overproductie moet verdwijnen, omdat dit leidt tot veel te hoge kosten. Ook de schade van de grootschalige productie voor onder meer milieu en natuur moeten sterk verminde ren. Europees beleid - en de daarmee samenhangende geldstromen - verschuiven dan ook naar plattelandsontwikkeling, waarin het landelijk gebied veel meer functies moet vervullen dan alleen voedselproductie. Agrarische ondernemers komen daarmee voor een keuze te staan: produceren van voedsel voor de wereldmarkt binnen strakke regels en zonder subsidies, of geheel of gedeeltelijk omschakelen naar productie van diensten voor de eigen streek. De markt


51

voor die “groene d iensten” is nog sterk in ontwikkeling. Dit landschap sontwikkelingsplan is daaraan een bijdrage. Ook voor andere aspecten op nationaal niveau werken veel van de bovenbeschreven ontwikkelinge n door. O p planolo gisch gebied zijn er in bijvo orbeeld de Vierd e nota Ruimtelijke Ordening Extra (VINEX) gebieden aangewezen waar de landbouw de belangrijkste functie is, maar ook gebieden waar juist andere functies van het landelijk gebied belangrijk zijn. Voor het gebied van dit landschapsplan geldt de “groene koers” in de uiterwaa rden (Gelderse P oort) en de “blauwe ko ers” in de rest van het gebied. De blauwe koers streeft naar verweving van functies in het landelijk gebied, mede ten behoeve van het zich ontwikkelende stedelijk Knooppunt ArnhemNijme gen (K AN). We zien sinds enkele jaren - bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van het nieuwe Streekplan Gelderland - een wat minder starre houding ten aanzien van regels voor ontwikkelingen in het landelijk gebied. Er wordt veel meer gekeken naar mogelijkheden om ontwikkelingen zo te sturen dat ze passen in een gewenst beeld. Deze manier van denken is ook in dit landschapsontwikkelingsplan aanwezig. Het natuurbeleid gaat uit van de ecologische hoofdstructuur. Die bestaat uit enerzijds het rivierenlandschap in de Gelderse Poort en anderzijds de bossen op de stuwwallen met daartussen enkele ecologische verbindingszones. Ook de Bruuk hoort ertoe. In de nota “Natuur voor mensen, mensen voor natuur” is daarnaast besloten dat in een aantal agrarisc he cultuurland schappe n, waarond er het gebied van dit landschapsontwikkelingsplan, een zogenaamde “groen-blauwe dooradering” moet plaatsvinde n, die 10% van het opp ervlak mo et gaan uitma ken. Het p roject Pro eftuin Ooijpolder - Groesbeek en het vervolg daarop, de Verkenning Groene D iensten, zijn daarvan rechtstreekse uitvloeisels. Deze groen-b lauwe doorade ring is tevens één van de belangrijkste uitvoe rings“sporen” in dit landschapsontwikkelingsplan. Ook op het gebied van waterbeheer zijn er de laatste jaren belangrijke veranderingen gekomen. Op Europees niveau is afgesproken dat het oude adagium “Wie ‘t water deert, die ‘t wate r keert” ingeru ild is voor ee n stroomg ebiedsb enadering . Dit betekent in de praktijk dat ieder land, ieder deelstroomgebiedje, dus ook deelgebieden in de bovenloop van Rijn en Maas, moeten werken aan het vasthouden en bergen van water. Voor ons land - onder aan het stroomgebied - betekent het dat enerzijds kleinschalig moet worden gewerkt aan de opvang en het vasthouden van water. Anderzijds kan het een vermindering geven van risico’s van overstromingen door vergrote rivierafvoer. Daarmee kan het de discussie over noodoverloopgebieden (waarvoor de Ooijpolder/Duffelt in beeld is) beïnvloeden. Het streven naar kleinschalige wateropvang is ook van groot belang in de uitwerking van dit landschapsontwikkelingsplan. Met de gevolgen van de eventuele aanwijzing van de Ooijpolder/Duffelt als noodoverloopgebied is geen rekening gehouden.

Hoogwater aan de Erlecomsedam

52

In Nederland wordt de laatste jaren meer aandacht gegeven aan cultuurhistorische waarden: monumenten, maar ook de historisch gegroeide vorm van het landschap en allerlei onde rdelen daa rvan, van po elen tot kastelen . Dit is vastgelegd in de No ta Belvedère. De eigenheid van een gebied is daarbij belangrijk. Aandacht voor de cultuurhistorische elementen, maar ook de versterking van die eigenheid zijn belangrijke onderdelen van dit landschapsontwikkelingsplan.


3.2

Wat willen de mensen in de streek?

Wat de mensen willen is op verschillende manieren onderzocht. Om te beginnen is er in de aanloop naar dit plan een Landschapskwaliteitstoets (V. Blerck, 2002) uitgevoerd . Mensen uit de streek d ie op versc hillende ma nieren betro kken zijn bij het gebied zijn gezamenlijk op pad geweest om het “landschap” en allerlei ontwikkelingen daarin te bekijken en te bediscussiëren. Dit is de basis geweest voor de beoordeling van het landschap aan het eind van het vorige hoofdstuk. Daarnaast zijn veschillende scenario’s opgesteld op basis van verschillende strategieën om met ontwikkelingen in het landschap om te gaan. Naast de ontwikkelingssecenario’s is er per landschapstype een “kwartet” van nieuwe landschapselementen opgesteld, die richting moeten gaan geven aan de groen-blauwe dooradering. De landschapselementen hebben nieuwe namen, zoals doorn-enroossingels en groeswallen, vista romana’s en wandeldijkjes. De kwartet-kaarten zijn opgenomen in Bijlage 4 Folder van de “landschapsmarkt”. De scenario’s en nieuwe landschapselementen zijn in een handvol avonden op diverse plaatsen in de streek bediscussieerd. Ook daarin kwam een schat aan ideeën naar vore n, die zo go ed moge lijk verwerkt zij n in dit plan. Ook die zijn, aan de hand van een kwartetspel, voorgelegd aan en bediscussieerd met de streekb ewoners. Daarnaast is er een uitgebreide klankbordgroep met allerlei betrokkenen van binnen en buiten de streek, die tijdens de opstelling van dit plan meegestuurd heeft in het opstellingsproces. Verder is er door talloze contacten van allerlei aard een uitzonderlijk intensieve uitwisseling van ideeën geweest tussen de opstellers en trekkers van dit plan en allerlei mensen en instanties die betrokken zijn bij de streek. Dat loopt uiteen van Tweede Kamer- en Statenleden tot individuele bewoners, en van Duitse bestuurders tot Nijmeegse burgers. Kwartetkaart met nieuw landschapselement voor ‘t Zeeland

Uit de contacten met de streek kwam brede steun naar voren voor de visie van Innovatie en verbreding (Wie niet waagt, wie niet wint). Die is daarom als leidend beginsel gek ozen bij d e opzet va n dit landscha psontwikke lingsplan. Dit b eginsel uit zich vooral in het agrarisch cultuurlandschap en de verbinding ervan met de omliggende gebieden, zowel stedelijk als natuur. Het uit zich ook in de brede veelheid aan functies die vaak tegelijkertijd worden vervuld.

3.3

Wat willen we met dit plan?

Landsch ap is het visitekaa rtje van een str eek. Maar h et is ook mee r dan dat. H et is de omg eving waarin mensen wo nen, hun geld verdienen en recreëren. Daar moet het geschikt voor zijn. Het moet vruchtbaar zijn, maar niet overbemest, het moet een goede waterhuishouding hebben, en niet teveel hindernissen bij activiteiten opleveren. Het moet goed toegankelijk zijn. Maar wat goed is voor de één, hoeft niet goed te zijn voor de ander. Het landsc hap is voor de bewo ners ook - als h et goed is - een stuk van henz elf, iets waar ze zich mee verbonden voelen, waaruit ze wellicht zijn voortgekomen, of waaraan z e bijzond ere herinner ingen hebb en, waarov er ze verha len kunnen v ertellen. “Vroeg er kwam ik thuis met a rmen vo l orchidee ën, maa r mijn mo eder wo u die “kikkerbloemen” niet in huis hebben”. Als je vaart had, schaatste je zo door de Landschap: visitekaartje en collectieve identiteit


53

duiker”. “Daar heb ik je moeder voor het eerst gekust”, “Die boom heb ik nog geplant”. Het landschap is, met andere woorden, een stuk van de collectieve identiteit van een streek. Die identiteit m oet niet gedo mineerd w orden d oor teleurste llingen, bijvoo rbeeld omdat mensen het gevoel hebben dat het landschap van hen is afgepakt. Het moet gedragen worden door successen, door de beleving van schoonheid en goede herinneringen, door samenwerking met vertrouwde partijen, maar soms ook met onvermoede partners. En dat moet zo zijn voor de mensen die er “thuis” zijn, maar ook voor bezoekers en recreanten. In dit landsch apsontwikk elingsplan staa n de volge nde uitgang spunten cen traal: 1. de historisch gegroeide identiteit van de streek en zijn deelgebieden 2. die identiteit mo et vertaald wo rden naar de beho eften van nu en van de toe komst, en moet daarbij de volgende functies vervullen: o identiteit geven aan de streek en zijn deelgebieden o dragen va n duurzam e, grondge bonden agrarische p roductie o herbergen van natuurwaarden o mogelijkhe den bied en voor re creatie o leiden van het water in veilige en nuttige banen o plaats biede n aan duur zame vo rmen van b edrijvigheid o plaats bieden aan bewoning Daarna ast zijn er afhank elijk van plaa ts en element n og ander e functies, zoa ls verkeer en vervoer, landsverdediging, etc.

Ruimte bieden voor recreatie

54

Dit plan kan uiteraard niet al deze functies van het landschap als bij toverslag herscheppen. Het kan ze wel beïnvloeden. Dat wordt gedaan door een groot aantal projecten. Die projecten moeten gezamenlijk resultaat hebben en dat maken we meetbaar in de uitwerking van doelen. Dit is uitgewerkt in Bijlage Doelstellingen en Keuzes.


4

Omarm de veelkleurigheid Dé landschapsvisie

Als deel van het landschap van de mensen in een moderne, verstedelijkte samenleving . . .

. . . ontwikkelt zich, aan de voet van de oude stad Nijmegen . . .

. . . omarmd door riviernatuur en bossen op de stuwwal . . .

. . . het afwisselende agrarisch cultuurlandschap van de mensen in de gemeenten Groesbeek, Ubbergen en Millingen.


55

Omarm die veelkleurigheid! Het motto van dit plan is: “Omarm de veelkleurigheid” om meerdere redenen: o Voor een levend landschap met een vitale economie liggen in dit gebied kansen als ingespeeld wordt op de vele verschillende mensen die in dit landschap willen verblijven en op de nieuwe markten die de samenleving tegenwoordig biedt o Voor de ontwikkeling van de natuur in dit gebied is een grootschalige natuurontwikkeling langs de rivier en op de stuwwal even belangrijk als de ontwikkeling v an een structu ur van natuur lijke landscha pselemen ten als onderdeel van het cultuurlandschap daartussen o Het voortbouwen op de veelkleurigheid en de verschillen in de delen van het landschap zal de identiteit van het landschap versterken en de beleving van een band met het landschap door de verschillende groepen mensen verstevigen.

56


Omarm de veelkleurigheid: Speel in op de nieuwe mogelijkheden, markten en kansen van de moderne samenleving!

Omarm de veelkleurigheid: Smeed een verbond met de mensen in de stad Nijmegen! Richt samen een landschapsfonds op en stel groene diensten centraal.

Omarm de veelkleurigheid: Bouw voort aan de grootschalige natuur van de rivier en de eenheid in de beboste stuwwallen!

Omarm de veelkleurigheid: Blijf lange tijd voortgaan om de visie uit te werken in een reeks van projecten volgens de volgende met elkaar samenhangende sporen: o o o o o o o


Groen-blauwe dooradering Juwelen van het Rijk Nieuwe meenten en nieuwe erven Stapelen met water Land in zicht Das op het spoor Hou elkaar op de hoogte en werk samen!

57

1. Speel in op de dynamiek van het grondgebruik in het landschap In dit landsch apsontwikk elingsplan wo rdt voorg esteld om d e meent-ged achte te introduceren. Die is gebaseerd op het streven naar win-win-situaties waarbij het specifieke (particuliere) belang en het gemeenschappelijk belang samengaan. Initiatiefnemers kunnen particulieren zijn die bijvoorbeeld een nieuw landgoed` willen stichten. Ook ov erheden e n semi-overh eden kunn en het initiatief nem en tot een nieu we meent. Het hele gebied is immers volop in ontwikkeling, maar in een aantal delen van het landschap spelen ontwikkelingen die boven het particuliere belang uitstijgen en waarvoo r de overh eid een actie f beleid mo et ontwikkelen zoals een w aterschap, d ie moet vold oen aan ee n waterber gingsopga ve of een ge meente die een industriete rrein wil inpassen.

2. Bouw voort aan een kleinschalige verweving van natuurlijke elementen in het agrarisch cultuurlandschap (een groen-blauwe dooradering) Voor: o regionaal waterbeheer: het gaa t om waterlopen ma ar ook om be plantingselementen: vertragen, vasthouden, bergen en dan pas afvoeren o kleinschalige ecologische structuurverbetering, waarbij het niet zozeer gaat om de bijzondere en zeldzame soorten, maar om de gewone natuur van het cultuurlandschap o koppeling met de toegankelijkheid van het landschap o lokale verdiensten en werkgelegenheid, die aan een marktvraag voldoet In het project Proeftuin Ooijpolder-Groesbeek zijn op basis van de karakteristieken van de verschillende delen van het landschap nieuwe flexibele landschapselementen ontworpen,die moeten helpen bij het versterken van de identiteit van het landschap.

3. Ontwikkel voor de verschillende karakteristieke delen van het landschap een eigen karakteristiek en flexibel inzetbaar landschapselement en typerende wandelpaden! 1 2 3 4

5 6 7 8

Het landschap van de mensen in de Ooijpolder De Ooijse Zoom: ooijsingels geven houvast in deze vernieuwingszone! De oude rivierdijkzone: versterk historisch karakter met ooijhagen en knotstoelen! De kom van de Ooij: weidsheid en wandeldijkjes, weide en water! De uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling! Het lan dschap van de m ensen in d e Duffe lt de Duffelte Westzoom: ooijsingels en zoomgaarden geven houvast en allure! ‘t Zeeland: Een fijne dooradering van het productielandschap met doorn-enroossingels! Uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling! Kom van de Duffelt: weidsheid en wandeldijkjes, weide en water!

Het landschap van de mensen op de stwuwwal Ontwikkel een Bee kse en Nijmeegse M eent onderlangs en laat wand eldijkjes, pontjes, bruggetjes en beken de koppeling maken tussen stuwwal en Ooijpolder! 10 Versterk de groene balkons van de dorpen in de beboste hellingen 11 Graften en vista romana’s op de weidse hellingen

9

Het landschap van d e mensen in het Bekken van G roesbeek: 12 Het lage midden: laat het door groeswallen en renpaadjes doorkruisen!

58


13 Bewoonde lintenkring en Groesbeekse meent: fleurige linten met kriekpaden en notenroutes! 14 De hoge hellingen: groeshagen, nieuwe driften en oude paden bieden toegankelijkheid voor wandelaars en behouden vergezichten!

Omarm die veelkleurigheid!


59

4.1

Het landschap van de mensen in de Ooijpolder

Visie op het landschap van de mensen in Ooij, Persingen en Wercheren

4.1.1 De uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling (4)

Ook nieuwe cultuur kan de identiteit versterken

Verdere ontwikkeling van zelfreguleringsnatuur in de uiterwaarden met nevengeulen en jaarrondbegrazing. Zoek aansluiting en verbanden tussen de mensen van de nieuwe dynamiek en de oude. Streven naar betere afstemming tussen binnendijkse en buitendijkse activiteiten o koppel recreatieve routes binnen- en buitendijks o ontwikkelen oude en nieuwe cultuurhistorische verbanden: steenfabricage, IJssellinie, rivierbeheer, horeca en riviertransport (veerhuis), natuurbeheer met boerenvee etc. o niet te dichte structuur, zodat doorkijkjes op de rivier op veel plaatsen mogelijk zijn

4.1.2 De vernieuwingszone: Ooijsingels geven houvast! (1) Voortb ouwend op het huidig e gebruik en aansluitend b ij de sturend e krachten k an in deze zo ne vernieuw ing plaatsvind en. In het noorden bij de Erlecomsedam moeten we een stevige groenstructuur ontwikkelen voor de bedrijvigheid, zandwinning en het wonen aldaar: contrast met grootschalige openheid van de rivier, meer beslotenheid door geometrische en

Invullen van ecologische verbindingszone Ooijse Graaf samen met rondje om

Robuuste ooijsingels bedden de stadsrandfuncties Nieuwe groenstructuren achter de dijk versterken in het contrast

60


lijnvormige elementen loodrecht op de dijk. Combineren met de ecologische verbinding tussen Gro enlanden e n Ooijse G raaf. In het westen aansluiten bij de aldaar te ontwikkelen ecologische verbindingszone (inclusief kwelzone) tussen de Groenlanden en de Refter. In combinatie daarmee toegankelijkheid verbeteren voor voetgangers en fietsers vanuit Nijmegen en Ubbergen. Dit biedt ook mogelijkheden om de visuele relatie tussen de Ooijpolder en de Ubbergseweg die nu over forse delen is dichtgeplant te verbeteren.

4.1.3 De oude rivierdijkzone: Versterk historisch karakter met ooijhagen en knotstoelen (2)

Knotbomen versterken het karakter van kleinschaligheid

Behoud en versterking van de kleinschaligheid en afwisseling door de historische opbouw langs de kronkelende dijk met de dijkwoningen en hun erven, de wielen, en afritten, maar ook de ingepolderde uiterwaard met de Ooijse Graaf en de oeverwal met de gehuchten Wercheren en de Plak, het oude dorp Ooij met de restanten van het kasteel, de hoven op terp en, kronkelende wege n en onverharde insteekw eggetjes. De toegankelijkheid van dit deel van het landschap is goed, maar de aansluiting naar de Ooij kan een stuk beter als de insteekweggetjes aansluiten op de nieuwe paden (wandeldijkjes) in de kom.

4.1.4 De kom van de Ooij: Weidsheid en wandeldijkjes, weide en water (3) Behoud van het grootschalig, open karakter. O pgaande elementen a ls eilanden in de open ruimte en laagblijvende lijnvormige elementen zoals ruigtestroken en slootrandvegetaties langs zij- en achterkanten van percelen zijn Wandel- of fietsdijkjes met wijde blik mogelijk. Toega nkelijkheid, o ok vanuit Ubbergen en Beek, verbeteren langs de achterkanten van de percelen. Door de weggetjes over nieuwe dijkjes te laten lopen kan de identiteit van de open kom versterkt worden. Langs het M eertje kan d oor ontgr ondingen waterberg ing mogelijk worden o p natte hooilanden die daar traditioneel voorkwamen. In de Polder van Beek zijn en worden de traditionele natte graslanden met kwelinvloed weer hersteld in het kader van WaterW erkt! Wandeldijkjes moeten de terreinen doorkruisen op het huidige maaiveldsniveau. Op plaatsen met rust kunnen kritische weidevogels weer terugkeren. Vooral in dit open gebied dient de donkerheid (afwezigheid van kunstmatige verlichting) zoveel mogelijk gerespecteerd te worden.


61

62


4.2

Visie op de ontwikkeling van het landschap van de mensen in de Du ffelt

4.2.1 Vernieuwingszone achter de Duffeltdijk: ooijsingels en zoomgaarden geven houvast en allure (5)

Versterken van dwarsverbanden

In deze zone is de afgelopen jaren al veel veranderd. Dorpen zijn uitgebreid, met woonwijkjes maar ook met bedrijventerrein, zandafgravingen zijn verricht en aan de andere kant van de dijk is een groot spraakmakend en publiekstrekkend natuurontwikkelings project in uitvo ering. Het ligt in de lijn van de verwachtingen dat de veranderingsprocessen in deze zone door zullen zetten. De recreatieve ontwikkeling rond de zandafgravingen en in de Millingerwaard zal verder gaan. Agrarische bedrijven langs de dijk kunnen hiervan meeprofiteren door hun bedrijf te verbreden. Er zijn plannen voor twee nieuwe landgoederen. Om dit niet te laten leiden tot het ontstaan van een rommelzone wordt voorgesteld om juist in deze zone een stevige groenstruc tuur te stimuleren . Dit biedt ook de mogelijkheid om de ommetjes vanuit de dorpen die nu heel moeilijk te maken zijn te koppelen aan die groenstructuur

4.2.2 Productielandschap van ‘t Zeeland: een fijne dooradering van het productielandschappen met doorn-en-roossingels (6) Dit gebied zal zich ook in de toekomst als een agrarisch productielandschap handhaven. De historische structuur van grote vierkante bedrijfskavels zal daardoor herkenbaar blijven. Daarin liggen de pollen en kaathuizen als eilanden in de openheid. Deze agrarische bedrijven zijn ook de beste garantie voor het behoud van de karakteristieke geometrische verkaveling en openheid. Een natuurlijker ontwikkeling van de weteringen en het stimuleren van hagen, dijkjes en akkerranden langs de buitenranden van de kavels kan ingepast worden in de bedrijfsvo ering en bied t de moge lijkheid om de omm etjes uit de do rpen vorm te geven, net als een nieuwe route voor het Pieterpad en oost-westpaden (haaks op de bestaande wegen) voor het langzaam verkeer. Ook zullen dergelijke landschapselementen een ecologische structuurverbetering opleveren die voor veel vogels, kleine zoogdieren en insecten een aangenaam leefmilieu op zullen leveren. De karakteristieke donkerheid (weinig openbare verlichting) van dit landschap dient zo veel mogelijk gerespecteerd te worden.

4.2.3 Uiterwaarden: natuurlijke ontwikkeling én cultuurlijke koppeling (7) Verdere ontwikkeling van zelfreguleringsnatuur in de uiterwaarden met nevengeulen en extensieve veehouderij. Zoek aansluiting en verbanden tussen de mensen van de nieuwe dynamiek en de oude. Streven naar betere afstemm ing tussen activiteiten binnendijks en buitendijks. o koppel recreatieve activiteiten binnendijks en buitendijks o ontwikkelen oude en nieuwe cultuurhistorische verbanden: steenfabricage, rivierbeheer, horeca en riviertransport, natuurbeheer met boerenvee etc. o niet te dichte structuur, zodat doorkijkjes op de rivier op veel plaatsen mogelijk zijn


63

o

cultuurhistorisch e waarde n in de uiterwa arden me de koester en, bijvoo rbeeld in de vorm van het zichtbaar maken van de rivierhistorie (jaagpad) in Millingen

4.2.4 Kom bij Leuth: helder en open (8) In dit gebied ligt een smalle uitloper van de kom van het Circul van Ooij naar het komgebied van de (Duitse) Düffel. Deze dient niet verdicht te worden. Hoewel het gebied kleinschalig is, dienen vooral de zichtlijnen naar Zifflich en de stuwwal open te blijven. Ook hier dient de (openbare) verlichting beperkt te blijven.

64


4.3

Visie op d e ontw ikkeling v an het landsch ap van de heu vels van Beek, Ubbergen en Wyler

Dit landschap bestaat uit verschillende delen. Ieder deel krijgt in het landschapsontwikkelingsplan een eigen motto: o o o

Ontwikkel een Bee kse en Nijmeegse m eent onderlangs en laat wand eldijkjes, pontjes, bruggetjes en beken de koppeling maken tussen stuwwal en Ooij! Versterk de groene balkons van de dorpen in de beboste hellingen Graften en vista romana’s op de weidse hellingen

4.3.1 Ontwikkel een Beekse en Nijmeegse Mee nt onderlangs (9)

De landschapszones op de heuvels van Beek, Ubbergen en Wyler

Met name de onderrand van de stuwwal tussen Nijmegen en Wyler is vanouds een zeer gradiëntrijk gebied en mede daarom een populaire vestigingsplek. Het is een gebied wa ar bij uitstek de landschap pen geko ppeld m oeten wor den. Dat k an met beken en bruggetjes. Een probleem voor die koppeling vormt de “Boulevard of broken dreams” zoals de N325 al bij de aanleg werd genoemd. Hij verbreekt de verbanden tussen de stuwwal en de polder, zowel ecologisch als voor de recreant. Er zijn al een aantal dassen- en amfibieëntunnels aangelegd, maar voor recreanten zullen (dure) voorzieningen nodig zijn. De Nijmeegse en de Beekse Meent combineren verschillende functies: recreatie, maar ook wateropvang en natuurontwikkeling met onder andere natte hooilanden. De Nijmeegse Meent kan ontwikkeld worden tussen het Hollandsch-Duitsch-gemaal en het M eertje/Ko ude Dijk . De zone tussen het M eertje en B eek kan on twikkeld worden a ls de Beek se Mee nt.

4.3.2 Versterk de groene balkons van de dorpen in de beboste hellingen (10) De stuwwallen zijn vanouds populaire plaatsen voor landgoederen en landhuizen. Ubbergen en Beek zijn er beroemd om, maar dit strekt zich ook uit naar de hellingen van het Nederrijk tot aan Groesbeek. De landschapsstructuur is sterk ontwikkeld en herkenbaar en staat niet bijzonder onder druk. Dit komt door een goede planolog ische besch erming. O ok de toe gankelijkhe id is goed. Op veel plaatsen kunnen de natuur- en belevingswaarden verder worden versterkt door een meer natuurvolgend bosbeheer. Ecologisch moet het gebied behouden worden voor versnippering door gebruik door particulieren en bedrijven. Met name het plaatsen van dichte en hoge rasters (bijvoorbeeld rond paardenweitjes, maar ook langs de spoorlijn Nijmegen - Mook) dient voorkomen te worden. De rasters dienen (minimaal) voor dassen en reeën passeerbaar te blijven. In soortgelijke situaties in andere gebieden is dit planologisch vastgelegd (bijvoorbeeld Gemeente Arnhem). Ook wegen dienen zo nodig voorzien te worden van kleinwildtunnels (bijvoorbeeld Rijksstraatweg, Zevenheuvelenweg, Wylerbaan en Groesbeekseweg/Nijmeegse B aan). Op detailniveau dient hier gewerkt te worden aan het behouden en herstellen van zichtlijnen naar het rivierengebied en het B ekken van Gro esbeek: de groene balkons, van waar men mijlenver in de omtrek kan kijken. Het oude slot Mergelpe op de Duivelsberg is in dit opzicht een schitterend voorbeeld.


65

Verder kan hier de Romeinse wateraanvoerleiding van Berg en Dal naar het Kops plateau waar mogelijk hersteld worden, niet alleen als eminent archeologisch monume nt, maar oo k als ecolog ische verbin ding en recr eatief attractiepu nt.

4.3.3 Graften en vista romana’s op de weidse hellingen (11) Bouw voort op de puntsgewijze occupatie van dit landschap, de verspreide vergezichten over het glooiende land. Erfbeplantingen en verspreide bosjes verdienen aandacht. Voor de uitzichten kan zelfs hier en daar beplanting worden omgevo rmd naar hakhout of w orden “ve rplaatst” Zoek naar verwijzingen naar de historie, met name de Romeinen en de Via Romana, maar ook de e erdere bewone rs van Klein Amerika en de heuvels. Vergroot de toegankelijkheid van het gebied en de samenhang met aanliggende landschappen door noord-zuid-kortsluitingen in het oost-west gerichte padenpatroon. Herstel de toegankelijk heid van d e historische w eg naar de Moo kerhei. Aan deze paden kunnen beplantingselementen gekoppeld worden die in de bedrijfsvoering passen en de ecologische structuur van het gebied sterk zullen verbeteren. Die zullen ook de ecologische verbindingszones in het gebied ondersteunen en een belangrijke bijdrage leveren aan de bestrijding van de erosie.

66


4.4

Visie op de ontwikkeling van het landschap van de mensen in het Bekken van Groesbeek

Het bekken van Groesbeek bestaat uit drie verschillende delen. Ieder van die delen krijgt in het landschapsontwikkelingsplan een eigen motto: o o o

Het lage midden: laat het door groeswallen en renpaadjes doorkruisen! Bewoonde lintenkring: stimuleer een Groesbeekse meent en fleurige linten! De hoge hellingen: groesh agen en oude p aden bieden o penheid voor w andelaars!

4.4.1 De hoge hellingen: groeshagen en oude paden bieden openheid voor wandelaars! (14) In deze landschappelijke zone zal de landbouw, in de vorm van akker- en weidebouw voorlopig de belangrijkste grondgebruiksvorm blijven. Wel zal aan de roep van mensen uit deze zone zelf en van de mensen in de aanliggende dorpen om meer wan delpade n voldaan w orden. O ok zal in dit de el van het land schap de erosie een punt van aandacht blijven. Dat kan voor een deel gecombineerd opgelost worden met daarop lage nieuwe graften en driften en eventueel boomgroepen die kunnen wellicht in de bedrijfsvoering ingepast worden, gecombineerd met een wandelpad. Tevens zullen deze landschapselementen de afvloeiing van het regenwater verstragen. Enkele historische wegen die in de landinrichting voor mensen onbereikbaar geworde n zijn, zoud en weer op enbaar m oeten wor den gema akt. Herstellen bereikbaarheid van oude landwegen

4.4.2 Bewoonde lintenkring: stimuleer een meent en fleurige linten! (13) In deze zone blijft het landelijk en (hobby)boerend wonen en werken de belangrijkste grondgebruiksvorm. Ook de recreatie zal hier een belangrijke vorm van inkomsten k unnen zijn. De toegankelijkheid van deze zone voor wandelaars, ruiters en fietsers, met name dwars op de linten kan sterk verbeterd worden. Streefbeeld voor deze zone is kleurrijk en vol met details als fruitbomen en doorsteek-zandweggetjes, bloesemsingels (o.a. kersen, noten, pruimen, appels en peren). Langs de Groesbeek zijn in het belang van watervertraging mogelijkheden voor hooilanden met tijdelijke waterbergingsfunctie. Dit moet onderzocht worden samen met het waterschap. In het zuiden moet er aandacht zijn voor plaatsen waar de beken wegen kruisen. Hier voeren de beken en sloten slechts een deel van het jaar water. De bloemrijke hooilanden uit de Bruuk zouden tot hier in de linten kunnen worden doorgetrokken. De oostelijke rand van Groesbeek tussen Breedeweg en de Horst kan actief ontwikkeld worden als een Groesbeekse meent. Maar ook hier zal het kleinschalige en bonte karakter van de “kersenring van Groesbeek” ontwikkeld moeten worden


67

met een stevige groenstructuur, gekoppeld aan bijvoorbeeld nieuwe woningen (roodvoor-groen), de bestaande sportvoorzieningen en beekrevitalisatie.

4.4.3 Het lage midden: laat het door groeswallen en renpaadjes doorkruisen (12) Het lage midden zal ook in de toekomst bestaan uit een westelijk deel dat overwegend in agrarisch gebruik zal zijn, (hoewel hier de verbreding ook wel zal plaatsvinden) en een oostelijk deel met de Bruuk en een zone langs de Leigraaf dat meer op natte natuur en w aterberging is gericht. Door het landbouwgebied kan de toegankelijkheid met renpaadjes en groes- en schildwallen sterk verbeterd worden. Verbindingen voor wandelaars, ruiters en fietsers met Duitsland zijn daarbij zeer gewenst.

68


5

Kostenraming uitvoeringsprogramma Het uitvoeringsprogramma is als geheel opgenomen in een aparte band, samen met de bijlagen die het meest b etrekking heb ben op d it uitvoeringspr ogramm a. Hier is alleen de samenvatting van de kostenraming opgenomen.

5.1

Toelichting kostenraming Landschapsontwikkelingsplan 2004-2014

Meerjarig uitvoeringsprogramma Het uitvoeringsprogram ma is een concretisering van het La ndschapsontwikkelingsplan. Daarin zijn de projecten inhoudelijk beschreven. Bovendien staat per project aangegeven welke partij de initiatiefnemer is, wie verder bij het project betrokken zijn en welke partijen bij kunnen dragen aan de financiering. Tevens zijn de eenmalige opstart- of inrichtingskosten weerge geven tezamen me t de jaarlijkse beheerkosten. Deze kostenposten vormen de basis voor de kostenraming Landschapsontwikkelingsplan 2004 -2014. De projecten met prioriteit korte termijn worden in 2004/2005 opgestart. Projecten met een lagere prioriteit gaan later van start. (2006 tot en met 2013) De projecten met een prioriteit doorlopend starten voor een klein percentage in 2004/2005 en voor het grootste deel in de jaren daarna.

Kostenraming De projecten zijn voor de kostenraming per deelgebied in drie rubrieken verdeeld: namelijk groen-blauwe diensten (GBD), juwelen van het Rijk en overige projecten. De GBD-projecten vallen onder verantwoordelijkheid van het landschapsfonds. De juwelen van het Rijk en de overige projecten niet. De deelgebieden zijn Ooijpolder (Geme ente Ubb ergen), Du ffelt (deels geme ente Ubb ergen, dee ls Gemee nte Millingen a an de Rijn) en Groe sbeek (G emeente G roesbee k). Projec ten die in alle drie gemeenten worden uitgevoerd zijn apart weergegeven onder de noemer projecten voor het hele gebied. Voor h et opstellen va n deze ko stenraming z ijn gemidd elde norm en vastgesteld die voor het projectgebied de daadwerkelijke kosten zo goed als mogelijk benaderen voor het opstarten/inrichten en beheren van projecten. Dit is gedaan op basis van landelijk toegepaste normbedragen voor inrichting en beheer van landschap selementen e n ervaringsc ijfers van voo raanstaand e organisatie s als Programmabureau Rivierengebied, Dienst Landelijk Gebied en het Waterschap Rivierengebied. Tevens hebben de betrokken gemeenten hun deskundigheid in de kostenram ing verwerkt.


69

Post *

Beschrijving

Eenmalige kosten

Inrichtingskosten en opstartkosten

Jaarlijkse kosten

Jaarlijks terugkerende kosten voor beheer/onderhoud.

Benodigde investering GBD 2004 en 2005

De eenmalige kosten zijn vermeerderd met het rentegevend vermogen dat nodig is om de beheerskosten van de pr ioritaire proj ecten langja rig te dekken . Hierbij is gerekend met 5% rendeme nt.

Investering juwelen en overige projecten 2004 en 2005

Voor alle overige projecten met een hoge prioriteit die niet via het Landschapsfonds worden gefinancierd zijn de eenmalige kosten voor 2004 en de beheerskosten voor 2005 bij elkaar opgeteld.

Benodigde investering GBD vanaf 2006 en later

Indicatie van investeringen voor alle groenblauwe projecten met een lagere prioriteit die via het Landschapsfonds zullen worden gefinancierd. Deze investering is op identieke wijze berekend als voor de GBD in 2004 en 2005.

Investering juwelen en Overige projectkosten 2006 en later

Deze post omvat in hoofdlijnen twee onderdelen: o voortzetting beheer van p rojecten onder d e post “jaarlijkse kosten juwelen en overige projecten 2004 en 2005”; en o alle kosten juwelen en overige projecten die vanaf jaar 2006 worden uitgevoerd. Hierbij is gerekend met eenmalige kosten in jaar 2006 en beheerskosten voor de resterende 7 jaren.

Opmerkingen: o Alle bedragen zijn weergegeven exclusief BTW. o De prioritering van de GBD-projecten is met name gebaseerd op het oplossen van knelpunten in het recreatieve en groenblauwe netwerk. Er is dan ook voorrang gegeven aan projecten waarbij multifunctioneel gebruik voorop staat. De prioritering va n de juwelen van het Rijk e n de over ige projec ten sluiten hierbij aan of heb ben te mak en met initiatieven die reeds g enomen zijn. o opbou w tarief gbd-p rojecten: zie ook de Tussenrapportage van de proeftuincommissie Ooijpolder-Groesbeek (Proeftuincommissie Ooijpolder-Groesbeek, 2002) Het tarief da t per type land schapselem ent resulteert in ee n bedrag per vierkan te meter is opgebouwd uit 4 componenten te weten: o 2% van de gemiddelde regionale grondprijs o kosten arbeid en machines voor beheer per type landschapselement o redelijke winst en risico o situatietoets (afhankelijk van specifieke situatie) Om jaarlijks de prioriteiten vast te stellen zijn de volgende afwegingscriteria van belang: o kansen die zich voordoen; o meerwaarde multifunctioneel gebruik; o vliegwieleffect voor fondswerving en andere projecten of delen van het gebied; o ontbrekende schakel in het netwerk; en o strategisch belang voor het realiseren van doelstellingen of samenwerking in het gebied. 70


5.2

Kostenraming uitvoeringsprogramma landschapsontwikke lingsplan (eerste 10 jaar)

Projecten deelgebied Ooijpolder 2004 en 2005 Project-type

Groen-b lauwe doo radering via Landschapsfonds Juwelen van het Rijk Overige projecten Totaal

Eenmalige kosten

Jaarlijkse kosten

2006 tot en met 2013 Investering

Eenmalige kosten

Jaarlijkse kosten

Investering

523.000

50.600

1.535.000

1.004.000

164.000

4.400.000

15.500 124.000

3.500 12.000

19.000 136.000 1.690.000

2.000 135.000

5.000 33.000

37.000 366.000 4.803.000

Projecten deelgebied Duffelt 2006 tot en met 2013

2004 en 2005 Project-type


Eenmalige kosten

Jaarlijkse kosten

Investering

Jaarlijkse kosten

Eenmalige kosten

Investering

151.000

20.000

550.000

450.000

66.000

1.750.000

20.000 -

4.000 -

24.000 574.000

1.000 90.000

5.000 14.000

36.000 188.000 1.974.000

Projecten deelgebied Groesbeek 2006 tot en met 2013

2004 en 2005 Project-type


Eenmalige kosten

Jaarlijkse kosten

Investering

Eenmalige kosten

Jaarlijkse kosten

Investering

300.000

70.000

1.700.000

1.300.000

200.000

5.200.000

125.000 -

15.000 -

140.000 1.840.000

180.000

15.000 23.000

120.000 341.000 5.661.000

Projecten voor het hele gebied 2006 tot en met 2013

2004 en 2005 Project-type Groen-b lauwe doo radering via Landschapsfonds Juwelen van het Rijk Overige projecten Totaal


Eenmalige Jaarlijkse Investering Eenmalige Jaarlijkse Investering kosten kosten kosten kosten 20.000 2.000 60.000 30.000 5.000 90.000 10.000 140.000

1.000 60.000

11.000 200.000 271.000

30.000

30.000 65.000

250.000 485.000 825.000

71

Totale kostenraming landschapsontwikkelingsplan 2006 tot en met 2013

2004 en 2005 Project-type Groen-b lauwe doo radering via Landschapsfonds Juwelen van het Rijk Overige projecten Totaal

72

Eenmalige Jaarlijkse Investering Eenmalige Jaarlijkse Investering kosten kosten kosten kosten 994.000 1.426.600 3.845.000 2.784.000 435.000 11.440.000 170.500 264.000

23.500 72.000

194.000 336.000 4.375.000

3.000 435.000

55.000 135.000

443.000 1.380.000 13.263.000


Bijlage 1

Beleid Europ ees bele id Natura 2000/Vogelrichtlijn/Habitatrichtlijn

Het Europese natuurbeleid is voor dit landschapsontwikkelingsplan vooral van belang doordat het sterk conserverend werkt. Dit remt de ontwikkeling van nieuwe initiatieven voor natuur, omdat de doelgroep bang is dat de beperkende regels in de toekomst ook van kracht worden op de nieuwe natuurelementen.

De Gelderse Poort is als geheel aangemeld bij de Europese Commissie als gebied voor zo wel Natura 2000, d e Voge lrichtlijn als de H abitat-richtlijn. D e Bruuk is aangemeld voor Natura 2000 en voo r de Habitat-richtlijn. Natura 2000 is het Europese stelsel van natuurgebieden, vergelijkbaar met de Nederlandse Ecologische Hoofdstructuur. De beide richtlijnen houden in dat met name genoemde vogelsoorten en andere dieren plantensoorten en hun leefgebieden (habitats) beschermd dienen te worden. Hoewel de Gelderse Poort (en ook de and ere Nederlandse gebieden die zijn aangemeld) nog niet officieel zijn aangewezen als “bijzondere beschermde gebieden ”, geldt de b escherme nde werkin g in de prak tijk al. Dit houdt in dat verande ringen in het gebied alleen mog en worden do orgevoerd als: o aannemelijk gemaakt kan worden dat er geen schade is voor de met name genoem de soorten en habitats (vo orzorgb eginsel), f da t: o er een zwaar maatschappelijk belang is, én: o er geen and ere moge lijkheden o f plaatsen zijn o m de vera nderingen door te voeren, én: o de schad e wordt gec ompen seerd do or elders (m eer) natuur e n leefgebied te scheppen voo r de betrokken soo rten en habitats. De Gelderse Poort is aangemeld als speciale beschermingszone voor de Vogelrichtlijn op grond van de volgende so orten broedvo gels: o Roerdomp, Kwartelkoning, Zwarte stern en IJsvogel Daarnaast zijn de volgende trekkende wintervogels opgenomen: o Kolgans, Grauwe gans en Slobeend Andere soorten van Bijlage I van de Vogelrichtlijn waarvoor het gebied van betekenis is, zijn: porseleinhoen, blauwborst (broedvogels); kleine zwaan, wilde zwaan, nonnetje, visarend, slechtvalk (niet-broedvogels). Andere trekkende vogelsoorten waarvo or het gebied van be tekenis is als broedgebied, ov erwinteringsgebied en/ of rustplaats: dodaars, fuut, aalscholver, rietgans, smient, krakeend, wintertaling, pijlstaart, tafeleend, meerkoet, kievit, grutto, wulp. Het gebied is verder van belang als broedg ebied vo or oeverz waluw en gro te karekiet.

Wintergasten achter de dijk bij Erlecom


Voor de Habitatrichtlijn kwalificeert De Gelderse Poort zich op grond van de volgende criteria: Het is het belangrijkste gebied voor: o Rivieren met slikoevers met vegetaties behorend tot de Rivierganzenvoet-associatie en/of het Moerasandijvie-verbond (Chenopodietum rubri p.p. en Bidention p.p) o *kalkminnend grasland op dorre zandbodem o *alluviale bossen met Zwarte els (Alnus glutinosa) en Es (Fraxinus excelsior) (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) o gemengde bossen langs grote rivieren met Zomereik (Quercus robur)), Steeliep (Ulmus laevis) en Es (Fraxinus excelsior of Fraxinus angustifolia) (Ulmenion minoris)

73

o en als soort: de Bever Daarnaast is de Gelderse Poort aangemeld vanwege het voorkomen van: o voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland, en van de montane en alpiene zones o voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland, en van de montane en alpiene zones o Nauwe korfslag, Rivierprik, Zeeprik, Zalm, Bittervoorn, Grote modderkruiper, Kleine modderkruiper, Rivierdonderpad, Kamsalamander De Bruuk kwalificeert zich voor de Habitatrichtlijn op grond van het voorkomen van: o Grasland met Pijpestrootje (Molinia) op kalkhoudende, venige of lemige kleibodem (Blauwgrasland, Eu-Molinion) De St. Jansberg, grotendeels op Limburgs grondgebied, gemeente Mook en Middelaar, kwalificeert zich voor de Habitatrichtlijn op grond van het voorkomen van het Vlie gend hert.

Blauwgrasland in De Bruuk

Verder stelt de Hab itat-richtlijn dat het leefgebied van een groot aantal in diverse bijlagen gen oemde so orten plante n en dieren b eschermd dient te word en. Dit geldt zoals blijkt uit actuele jurisprudentie - ook buiten de “speciale beschermingszones”. Het gaat om soorten als de Bever, alle soorten vleermuizen, de Gladde slang en de Zandhagedis, de Kamsalamander, de Rugstreeppad, de Po elkikker en de Heikikker.

Conventies van Bern en Bonn De Conventies van Bern en Bonn (beide 1979) beogen de bescherming van in het wild levende planten en dieren en hun leefomgeving, de Conventie van Bonn speciaal voor trekkende diersoorten. In verschillende bijlagen is aangegeven welke planten- en diersoorten speciale bescherming verdienen. De Conventie van Bern beschermt ook de Das.

Kaderrichtlijn Water De Kaderrichtlijn Water legt op Euroepese schaal vast dat waterbeheer moet uitgaan van stroomgebieden en bijvoorbeeld niet van nationale grenzen. Dit is in dit gebied van groot belang door de sterke samenhang tussen de waterhuishouding van het Bekken van Groesbeek, de Duitse Düffel en de Nederlandse Duffelt en Ooijpolder.

De Ka derrichtlijn W ater (200 0) gaat uit van e en stroom gebiedsb enadering en stelt milieudoe lstellingen aan o ppervlak tewater, gron dwater en b eschermd e gebiede n, die in 2015 moeten zijn bereikt. In een stroomgebiedbeheersplan moet uitgewerkt worden hoe het aquatisch milieu, de waterafhankelijke ecosystemen en de beschikbare waterbronnen worden beschermd en verbeterd. Duurzaam gebruik wordt bevorderd.

Nation aal bele id Vierde nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex) 1991 De Vinex legde de basis voor de verbrede ontwikkeling van de vanouds agrarische gebieden in Groesbeek, Millingen a/d Rijn en Ubbergen.

74

Deze nota verwoordt het nationale ruimtelijke beleid. In de Vierde Nota Extra wordt langs de Waal een “groene koers” nagestreefd en voor het landelijk gebied en de stuwwallen wordt de “blauwe koers” nagestreefd. Bij de “groene koers” staat natuurontwikkeling voorop. Ecologische kwaliteiten zijn richtinggevend voor de ruimtelijke ontwikkeling. Voor de Gelderse Poort gelden de volgende d oelstellingen: vernieuwing, gericht op grootschalige natuurontwikkeling in uiterwaarden en aanliggende binnendijkse gebieden, in combinatie met klei- en zandwinningen en herstructurerin g van de land bouw.


Bij de “blauwe koers” - verbreden plattelandsontwikkeling - vindt er een sterke ruimtelijke en in delen ook eco nomische integratie van verschillende func ties plaats, waarbij de specifieke regionale kwaliteiten richtinggevend zijn. Versterking van de ruimtelijke structuur ten behoeve van de ontwikkeling van toerisme, recreatie en natuurontw ikkeling staat cen traal.

Nota Ruimte De Nota Ruimte is een nota van het Rijk, waarin de principes voor de ruimtelijke inrichting van Nederland vastgelegd zullen worden. In de Nota Ruimte gaat het daarbij om inrichtingsvraagstukken die spelen tussen nu en 2020, met een doorkijk naar 2030. In de nota worden de hoofdlijnen van beleid aangegeven, waarbij de ruimtelijke ho ofdstructuur v an Ned erland (RH S) een be langrijke rol z al spelen.

De kaart Kwaliteit natuur en landschap uit de PKB over de 5e Nota RO/Nota Ruimte

De opdracht uit het Hoofdlijnenakkoord (regeerakkoord) van het kabinet Balkenende-II is om de afzonderlijke nota's op de desbetreffende onderdelen van ruimtelijk beleid samen te voegen tot één Nota Ruimte. De nota bevat daarmee niet alleen de ruimtelijke uitspraken zoals die eerder in de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening waren opgenomen, maar ook die uit het Tweede Structuurschema Groene Ruimte (SGR2) en uit het Nationaal Verkeers- en Vervoe rsplan (NV VP), vo or zover h et kabinet da araan vastho udt. De N ota Ruimte zal zo hét ruimtelijke beleid van het kabinet gaan bevatten en wordt zo een veel meer integraal product. Naar verwachting zal het kabinet de Nota Ruimte - na overleg met de mede-overheden en andere relevante partijen - in de loop van 2004 aan de Tweede Kamer aanb ieden. Alle niet-ruimtelijke facetten van het mobiliteitsbeleid en het verbrede landbouwbeleid zullen in respectievelijk de nieuwe Nota Mobiliteit en de Agenda voor een Vitaal Platteland worden vastgelegd.

Nota Belvedère 1999 In het kader van de N ota Belve dère zijn d e cultuurhistorisc h meest waa rdevolle gebieden en steden in Nederland geselecteerd. Deze gebieden en steden worden gekenmerkt door naar verhouding veel cultuurhistorische waarden in onderlinge samenhang en/of waard en van bijzondere betekenis. Centraal in de nota Belvedère staat de instandhouding, versterking en verdere ontwikkeling van cultuurhistorische identiteit door een betere benutting van cultuurhistorische kwaliteiten bij ruimtelijke aanpassingen. Om dit te bereiken wordt een ontwikk elingsgerichte b enadering voorgesta an, die besta ande kwa liteiten als vertrekpun t hanteert en de ze comb ineert met een beschrijving van de rec ente cultuurgeschiedenis, dynaniek en ontwikkelingspotenties van een gebied. Deze aanpak is ook in dit landschapsontwikkelingsplan te herkennen.

Belvedère bij bandijk en sluis


Het grondgebied van Ubbergen en Millingen maakt deel uit van het Belvedèregebied Ooijpolder - Millingerwaard. De fysieke dragers van de bijzondere cultuurhistorische waarden in dit gebied zijn: o een landschappelijk gaaf rivierengebied met oeverwallen, kommen en donken o vele archeologisch waardevolle terreinen op de oeverwallen en donken, nederzettingsterreinen uit alle perioden met een grote onderlinge samenhang o rivierbandijken, kwelkaden, inlaatsluizen en kolken o huisterpen met soms nog waardevolle boerderijen o karakterstieke rivierdorpen Kekerdom en Ooij, buitendijkse kerk van Kekerdom, het Midd eleeuwse O oij o kleiputten, steenfabrieken, smalspoor en arbeiderswoningen 75

o aanlandingen IJssellinie.

Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur (Min. v. LNV, 2000) De Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur stelt dat naast de ecologische hoofdstructuur ook het agrarisch cultuurland moet worden voorzien van een zogenaamde “groen-blauwe dooradering”. Dit moet gerealiseerd worden op 10% van het grondoppervlak. Dit is uitgangspunt geweest in het spoor Groen-blauwe dooradering in dit landschapsontwikkelingsplan.

Deze nota vervangt vier groene nota’s integraal, namelijk het Natuurbeleidsplan, de Nota Landschap, het Bosbeleidsplan, het het Strategisch Plan van Aanpak Biodiversiteit. Tevens biedt de nota het kader voor behoud en duurzaam gebruik van biodiversiteit in tal van sectoren (onder meer landbouw, visserij, toerisme, water). De nota “Natuur voor mensen, mensen voor natuur” staat binnen het rijksbeleid niet op zichze lf, maar bouw t voort op d e Startnota R uimtelijke O rdening, de vierde N ota Waterhuishouding en de nota Belvedère. Tezamen met de no ta “Voedsel en Groen” vormt de nota het beleidskader voor het landelijk gebied. De nota bestaat uit twee delen, een strategisch deel en een beleidsprogramma. Beide delen vormen vo or de komend e tien jaar het beleidskader vo or natuur, bos, landschap en biodiversiteit. De opzet en uitvoering van de Ecologische Hoofd structuur word t onvermind erd voo rtgezet en ver sterkt met een a antal Rob uuste Verbindingszones, maar ook met een beleidsprogramma voor “groen-blauwe dooradering” van het landelijk gebied. Uit dit programma is de Proeftuin Ooijpolder - Groesbeek ontstaan, die momenteel een vervolg krijgt in de Verkenning Groene Diensten en in dit landschapsontwikkelingsplan.

Vierde nota Waterhuishouding (1999)

Waterbeleid gestalte geven in directe samenwerking met regionaal betrokkenen

Hoofddoelstelling van deze nota is het hebben en houden van een veilig en bewoonbaar land en het instandhouden en versterken van gezonde en veerkrachtige watersysteme n, waarmee een duurz aam geb ruik blijft gegara ndeerd. H et waterbele id heeft alleen kans van slagen als het in samenwerking met betrokkenen en dus in de directe omgeving van mensen gestalte krijgt. Dit betekent dat problemen die lokaal en regiona al spelen oo k zoveel m ogelijk op dat niveau w orden aa ngepakt. R uimte voor water betekent ook speelruimte voor de lokale situatie. Watersystemen staan centraal, waarbij gewerkt word t van een laag naar een hoo g schaalniveau. Eerst komen de regionale watersystemen, beginnend bij het water in de stad, aan de orde. Vervolgens is het de beurt aan de grote rivieren, etc. om te eindigen bij zeeën en oceanen. Nieuw is dat hydrologische ordeningsprincipes een rol gaan spelen in de besluitvorming over bestemming en inrichting van gebieden.

Beleidslijn Ruimte voor de Rivier (1997) en Ruimte voor Rijntakken (1999) In het kader van Ruimte voor de Rivier en Ruimte voor Rijntakken wordt gezocht naar verbeterde berging en afvoer in de uiterwaarden. In de Millingerwaard komt daartoe een nevengeul (herstel van een oude rivierloop). Verder wordt er vastgehouden aan korte vegetaties in de uiterwaarden, omdat ruigte en bos het water te veel tegenhouden. Daarnaast is de discussie gestart over noodoverloopgebieden, waar water bij dreigende rampe n “gestald” kan word en. De Ooijpolder is daarbij één van de gebieden die daarbij in beeld zijn.

76

Naar aanleiding van het hoogwater van de rivieren Maas en Rijn in 1993 en 1995, de kwetsbaarheid van ons land, de ongunstige verwachtingen over klimaatverandering en zeespiege lrijzing, is deze n ota opgesteld (Min. VROM en V&W, 1997). Een stringenter beleid voor het gebruik van het winterbed van de rivieren is nodig. De huidige toepassing van het instrumentarium van de ruimtelijke ordening en de Rivierenwet leveren onvoldoende

Hoogwater aan de Erlecomsedam


garanties om in de toekomst bescherming tegen hoogwater te kunnen blijven bieden. Daarom wordt niet alleen een beter afgestemd beleid voorgestaan, maar wordt ook gezocht na ar betere afvo ermogelijk heden bin nen het huidig e winterbed . Dit is uitgewerkt in d e nota Ruim te voor R ijntakken (R ijkswaterstaat, d irectie Oos tNederland, 1999). Er wordt gesteld dat ook na de dijkversterkingen van het Deltaplan Grote Rivieren maatregelen nodig zullen zijn om het huidige beschermingsniveau te handhaven. Vooralsnog wordt uitgegaan van een verhoging van het Maatgevend HoogWater tot 16.000 m3/sec bij Lobith, maar er wordt ook rekening gehouden met een verdere verhoging tot 18.000 m 3/sec. Knelpunten worden waar nodig verwijderd en verdere maatregelen worden geïnventariseerd om water beter te kunnen bergen en af te voeren. Er wordt vooral gefocust op uiterwaardverlagingen en kleinschalige dijkverleggingen. Dijkverhogingen worden alleen in noodgevallen toegepast. De Ooijpolder kan eventueel een rol spelen voor het bergen van rivierwater of bij het verleggen of verbred en van de Waal. In dit plan is met deze ontwikkelingen geen rekening gehouden.

De benadering in dit landschapsontwikkelingsplan kan helpen bij het oplossen van milieuproblemen door grondeigenaren (en dus ook landbouwers) niet alleen te belonen voor maximale productie, maar ook voor waarden van landschap, waterbeheer en natuur. Een verbod op het verstoken van takafval in de open lucht op grond van milieubezwaren vormt een handicap bij het beheer van landschapselementen.

Derde Nationaal Milieubeleidsplan (Min. van VROM, 1998) In het Natio naal Milieub eleidsplan is h et rijksbeleid uiteengezet v oor alle milieuproblemen en vervuilingsbronnen. De belangrijkste problemen in het landelijk gebied van dit landschapsontwikkelingsplan zijn verzuring, vermesting van bodem en grondwater, vermesting van oppervlaktewater en verdroging. Beperking van bemesting van landbouwgrond zal moeten worden bereikt tot het niveau van gewasonttrekking.

Regionaal niveau Streekplan Gelderland 1996 Het streekplan benoemt in deze regio het “stedelijk kerngebied” Arnhem - Nijmegen (omgeven door een dikke Bruine lijn). Dit is echter veel nauwer begrensd dan het knooppunt A rnhem-Nijmegen (K AN). Het geb ied van dit landschapso ntwikkelingsplan valt er da n ook vrijwe l geheel buiten . Het is ook n ergens aan gemerkt als stedelijk uitloopgebied (groene puntjes). Uiteraard zijn de bestaande woonkernen (lichtbruin) en bedrijventerreinen (lichtpaars) aangegeven, maar drastische uitbreidingen zijn daarin niet voorzien. Ook op het gebied van infrastructuur zijn er geen belan grijke ontwikk elingen. In het landelijk gebied zijn 4 categorieën onderscheiden: landelijk gebied a t/m d. In “landelijk gebied a” (donkergroen op de kaart) is de functie natuur richtinggevend. Andere functies moeten passen binnen deze doelstelling. Dit geldt voor de bossen op de stuwwal e n voor de Bruuk m et omgevin g. In “landelijk gebied b” (lichtgroen) is eveneens de functie natuur richtinggevend, maar verv ult ook de lan dbouw een blijvend e rol. Land bouw kan zich in deze visie econom isch duurza am ontwikk elen voor z over natuur waarden niet worden geschaad . De landbouw is de belangrijkste functie in “landelijk gebied c” (geel). Ontwikkelingen in de landbouw dienen hier zodanig te worden vormgegeven of gesitueerd dat het karakteristieke landschap en de cultuurhistorische (inclusief archeologische) waarden worden behouden. “Landelijk gebied d” komt in het gebied van dit landsc hapsontwik kelingsplan n iet voor. Verder e aanduid ingen op d e streekplan kaart betreffen :


77

o “Weidevogelgebied” (groene gans): uiterwaarden, Circul van Ooij, Duffelt ten noorden van Leuth; o “Dagrecreatieconcentratiepunt” (groene ster): Wijlerbergmeer; o “Strategisch actiegebied” (bruine puntjes): Ooijpolder, Duffelt en Bekken van groesbee k; o “Regionaal hydrologisch beïvloedingsgebied” (horizontale blauwe arcering): de Bruuk en omgeving. In de “strategische actiegebieden” zullen extra middelen en instrumenten worden ingezet om de doelen voor die gebieden te realiseren. Voor het “strategisch ac tiegebied G roesbee k” is dit ook o pgenom en (zie verd erop). In het streekplan zijn de stuwwal en het tongbekken van Groesbeek, het stuifduin van Persingen en de uiterwa arden van de Millinge rwaard aa ngegeven als aardweten schappe lijk waardev olle gebied en. “Landschapsaanpassing” is als strategie aangegeven voor de Duffelt, inclusief het gebied van de Ooijse graaf, en voor de lage gebieden in het Bekken van Groesbeek, ten zuidoosten van Groesbeek en het landbouwgebied langs de Zevenheuvelenweg. Als recreatief ontwikkelingsprofiel is voor de Ooijpolder en de Duffelt “extensief water/natuur” aangegeven. Voor de stuwwallen en Groesbeek is “extensief natuur” het profiel. De provincie legt nadruk op versterken van regionale diversiteit en kwaliteit. Toename van verblijfsrecreatie is binnen “landelijk gebied a” niet mogelijk, binnen de andere zones wel, doch binnen randvoorwaarden van o.m. landschappelijke inpassing.

Stroomgebiedsvisie (Provincie Gelderland) Een direct uitvloeisel van de Kaderrichtlijn Water van de EU was het opstellen van stroomgebiedsvisies voor de verschillende (deel)stroomgebieden. Nieuw is dat waterbehe er ruimtelijke co nsequenties heeft. Het is een typisch integraa l plan, waarin veiligheid voorop staat, maar ook wordt gestreefd naar natte natuur, het veiligstellen van drinkwatervoorziening en het voorkomen van watertekorten. Met name in de lage delen van de Ooijpolder en de Polder van Beek (vooral langs het Meertje) en langs de Leigraaf en de G roesbeek bene denstrooms van resp . De Bruuk en d e Horst zijn “waterb ergingsgeb ieden” aa ngewezen . Van be lang in de ma atregelensfee r zijn de vo lgende op gaven in het lan delijk gebie d: o water vasthouden in watergangen o verruiming areaal open water (via verwerving of inrichting) o retentie en realisering ecologische verbind ingszones o retentie en realisering natuurvriendelijke oevers o berging op land (inrichting en “blauwe diensten”) o saneren/baggeren overstorten in wateren van het “hoogste ecologisch niveau” (hen) o saneren/baggeren overstorten in wateren met een “speciale ecologische doelstelling” (sed) o overige maatregelen hen/sed (zoals verhoging basisafvoer, herstel morfologie, sanering waterbodems) o voorko men waterte kort. Als project voor de eerste uitvoeringsperiode van 2003-2007 zijn vijf projecten aangegev en, waaron der: “Om geving van G roesbee k (waterove rlast)”.

78


Integraal waterbeheersplan Gelders Rivierengebied 2002-2006 Het IW GR is op gesteld doo r het nieuw gev ormde W aterschap R ivierenland. O ok dit is een integraal plan. Voor het deelgebied Ooijpolder - Groesbeek wordt aangegeven dat alle A- en B-watergangen moeten zijn opgeschoond in het reguliere baggerprogramma en dat vervuiling van waterbodems voorkomen dient te worden. Met de gemeente Ubbergen wo rdt overlegd over het overnemen van het stedelijk waterbeheer door het waterschap. Het meest concreet is het bestrijden van wateroverlast in het stroomgebied van de Groesbeek/G roesbecker Bach aangegeven. Als concrete maatregelen worden genoemd: aanleg van voorzieningen die het water bij Groesbeek en op de St. Jansberg vasthouden, de aanleg van retentiebekkens en bodemvallen en de automatisering van stuwen.

Gebiedsplan natuur en landschap Rivierengebied (Provincie Gelderland) Het gebiedsplan is een uitwerking van de Gelderse Natuurdoelenkaart en Groene Connecties tot op perceelsniveau. Het bepaalt natuurdoeltypen en de intensiteit van inzet van mid delen in de la ndelijke geb ieden. De eco logische verb indingszon es zijn er in aan gegeven, m aar het belan grijkste onderdeel is de doeltypenkaart en de vertaling daarvan naar de verschillende doelpakketten van programma beheer. Via de subsidies van Programma Beheer (Subsidieregeling Natuurbeheer (SN) en Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer (SAN)) stuurt het gebiedsplan de natuurdoelen in het gebied. De onderstaande afbeelding geeft daarvan een impressie. In een tabel is via het nummer in de kaartvlakjes op te zoeken welke natuurpakketten uit Programma Beheer gesubsidie erd word en. Gebiedsplan natuur en landschap Rivierenland, detail kaart ecologische verbindingszones (groen) volgens model “das” (d) en model “kamsalamander” (k)

Impressie van het Gebiedsplan natuur en landschap Rivierenland


79

Kulturlandschaftsprogramm Kreis Kleve Enigszins overeenkomend met het Nederlandse gebiedsplan is er ook in het aangrenzende deel van Duitsland een subsidieprogramma voor beschermde natuur. De bestaande natuurwaarden, ook die in het agrarisch cultuurlandschap, zijn er veel strenger be schermd. D it is mede de r eden da t er in het Duitse d eel van de D uffelt veel meer landschapselementen zijn overgebleven dan in de aangrenzende gebieden in Neder land.

Lokaal niveau Verhouding van het Landschapsontwikkelingsplan tot het bestemmingsplan Kreis Kleve: kaart Kulturlandschaftsprogramm (detail), (www.kreiskleve.de)

In het Landschapsontwikkelingsplan legt de gemeenteraad het beleid van de gemeente voor natuur en landschap in de gemeente vast. Het Landsch apsontwikk elingsplan is da n ook richting gevend vo or zaken d ie de geme ente zelf onderneemt en zaken die bij de gemeente moeten worden aangevraagd. Het Landschapsontwikkelingsplan is echter niet bindend voor de burgers, hoogstens zelfbindend voor de gemeente. Er moet verder rekening mee worden gehouden dat het Landschapsontwikkelingsplan globaal van opzet is, en dus in principe geen uitspraken doet over concrete percelen. Het bestem mingsplan d oet wel uitspra ken over c oncrete p ercelen. Pe r perceel is vastgelegd wat mag en wat niet. Het bestemmingsplan is bindend voor de burgers én voor de gemeente. Alle aanvragen om bouwvergunning of aanlegvergunningen en alle gebruiksveranderingen moeten aan het bestemmingsplan worden getoetst. Als er strijd is mag de vergunning niet worden verleend of mag de gebruiksverandering niet worden to egestaan. Door v aststelling van het L andschap sontwikkeling splan spree kt de geme enteraad u it dat zij bereid is om voor een ontwikkeling die van belang is om de doelstellingen van het Landschapsontwikkelingsplan te halen, indien noodzakelijk, mee te werken aan een procedure om voor de betreffende percelen het geldende bestemmingsplan opzij te zette n, mits dit juridisch en planolo gisch haalba ar is. De noodzaak voor een procedure is aanwezig indien een ontwikkeling in strijd is met het bestemmingsplan. De ontwikkeling kan dan pas worden toegestaan nadat de procedure is afgerond.

Ontwerpbestemmingsplan Buitengebied Gemeente Ubbergen 2003 (SAB, 2003) Het nieuwe bestemmingsplan Buitengebied van de Gemeente Ubbergen “is er in het bijzonder op gericht de specifieke landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van het buitengebied van Ubbergen te beschermen en waar mogelijk te versterken. Rekening houdend met de daaruit voortvloeiende beperkingen en kansen wordt tevens ruimte geboden aan de ontwikkeling van de landbouw en de recreatie in het gebied.” Het plan k ent een tweela genstructuur. D e eerste laag le gt de bestaa nde situatie vas t. De tweede laag beschrijft de nieuwe ontwikkelingen die het plan gedurende de standaard looptijd va n 10 jaar w enselijk of toe laatbaar ac ht. Het nieuwe bestemmingsplan borduurt voort op onder meer een aantal gemeentelijke plannen: o de Brede visie Buitengebied Ubbergen 1998 o het Landschapsbeleidsplan Ubbergen o Strategisch-toeristisch actieplan 80


o Mob iliteitsplan Ooijp older en D üffel.

Transferium Het recreatieve verkeer in met name de Ooijpolder en de Duffelt veroorzaakt overlast. Er wordt daarom gezocht naar mogelijkheden om mensen op andere manieren te vervoeren binnen het gebied. Een transferium was eerst gedacht bij het Wijlerbergmeer, maar momenteel lijken de beste kansen te liggen in de omgeving van het Hollandsch-Duitschgemaal (Ooijse Sche pendom).

De Brede Visie sluit aan bij de beleidsuitgangspunten van de Landinrichting Ooijpolder: grootschalige natuurontwikkeling in de uiterwaarden en ontwikkeling van de landbou w binnendijks. Het Strategisch-toeristisch actieplan constateert een gebrek aan recreatieve verblijfsvoorzieningen in het buitengebied. Hier is ontwikkeling mogelijk. Het M obilitietsplan O oijpolde r en Düffel bo uwt voort o p de On twikkelingsvisie Gelderse Poort en p robeert vo oral de toe ristische strome n daarnaa r toe in bane n te leiden. De transferiumged achte word t daarbij o marmd. D it biedt de be ste mogelijkhe den om to eristenstrome n uit de over last gevende auto’s te krijgen en te laten overstappen op andere vormen van vervoer, zoals de fiets, kano of te voet. Ook de bus zou mogelijkheden bieden (vergelijk de ganzenbus in de Duitse Düffel). Er worden dive rse locaties voor een transferium geno emd: bij Nijmege n (Ooijse Schependom), het Wijlerbergmeer, maar ook Gro enlanden, Gendtse Polder, Millingen a/d Rijn, de zandwinplas Biesterveld en Kranenburg.

Landschapsbeleidsplan Ubbergen (1998) Het landschapsbeleidsplan is gericht op o het versterken van het ecologisch en landschappelijk raamwerk o het versterken van de karakteristieken per deelgebied De belangrijkste instrumenten daarbij zijn planologische bescherming en ondersteuning van particulieren. Cultuurhistorische elementen in het buitengebied zullen bijzondere aandacht krijgen, in het bijzonder om de informatieve en attractiewaarde ervan te verhogen. Verder wordt er aandacht besteed aan de natuurwaarden van lijnvormige elementen, speciaal met het oog op de verbindingsmogelijkheden tussen natuurgebieden. De gemeente bevordert zo nodig maatregelen om barrières daarin op te heffen. Per landschapstype (stuwwal, polder, uiterwaarden) zijn maatregelen en aanbevelingen gedaan om het landschap in brede zin te stimuleren. Daarnaast zijn een aantal algemene projecten aangegeven. Dit landschapsontwikkelingsplan vervangt het bestaande landschapsbeleidsplan. Dat wil echter niet zeggen dat de daarin aangegeven projecten achterhaald zijn, integendeel. In het Uitvoeringsprogramma van dit landschapsontwikkelingsplan zijn deze projecten opnieuw opgenomen, al dan niet in het kader van nieuw geformuleerde projecten.

Herinrichting Ooijpolder (Landinrichtingsplan, 1996) De Herinrichting Ooijpolder beslaat het landelijk gebied tussen de Waalbandijk van Lent, Bemmel, Gendt en Doornenburgaan de noordkant en de N325 en de grens met Duitsland aan de zuidzijde. Aan de westen oostkant zijn de stedelijke bebouwing van Nijmegen, resp. M illingen de grens. In de herinrichting Ooijpolder is sterk de scheiding van functies gehanteerd tussen enerzijds natuur (in de uiterwaarden en de Groenlanden ten noorden van de Hezelstraat) en landbouw (in de binnendijkse polders). De laatste jaren krijgen ook initiatieven voor verbreding van functies in de binnendijkse gebieden wat meer aandach t. In het kader van de Herinrichting treden er duidelijke veranderingen op in het landschap, ook in de binnendijkse agrarische gebieden. Er worden wegbeplantingen vervangen, ecologische stroken en plasbermen aangelegd langs het Meertje, de Omarm de veelkleurigheid, herstel de verbanden

81

Ooijse Graaf bij Ooij en de Kouwedijk en langs de wetering tussen de Ooijse Graaf en het Wijlerbergmeer. Ook kon grond worden toegedeeld voor de aanleg van landschapselementen (hagen en houtwallen) in deelgebieden waar die van ouds voorkomen . Hier is echter nauwelijks gebruik van gem aakt door grond eigenaars.

Herinrichting Ooijpolder, Landinrichtingsplan 1996

Doordat het Waterschap Rivierenland voornemens is op de schouwpad en langs weteringen wandelen te gedogen, ontstaan er ook meer wandelmogelijkheden over onverharde paden. Een nieuw fietspad langs het Meertje tussen het Wijlerbergmeer en de Hubertusweg gaat echter waarschijnlijk niet door.

Bestemmingsplan Buitengebied Groesbeek (Pouderoijen Compagnons, 2000) Voor het buitengebied van Groesbeek wordt gestreefd naar behoud en versterking van de ruimtelijke kwaliteit. Dat bestaat uit de ruimtelijke verscheidenheid, het landelijke karakter en de grote differentiatie in natuurlijke levensgemeenschappen. Als functionele doelstellingen gelden: o het bieden van gunstige voorwaarden voor een veilige, concurrerende en duurzame (extensieve) agrarische productie, al dan niet op bedrijfsniveau geïntegreerd met andere functies (bijv. met natuur of recreatie) o behoud en ontwikkeling van het areaal bos- en natuurgebied als leefgebieden van plant en dier o verbetering van de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid voor het recreatief medege bruik; verbe tering en ontw ikkeling van d e mogelijkh eden voo r recreatie

82


o het voork men van een toename aan milieubelastende niet aan het landelijk gebied gebonden functies; ontwikkeling van niet-milieubelastende niet-agrarische functies toestaan ter vervanging van de agrarische functie. Dit is uitgewerk t in een streefbee ld, waarin de elgebiede n zijn onde rscheiden w aarin de bovengenoemde doe lstellingen al dan niet gelden. Ten aanzien van landschap en natuur wordt onderscheid gemaakt in hoogdynamische en laagdynamische elementen. De laagdynamische elementen worden beschermd. Hiertoe behoren: o elzenbroekbossen en natte schraalgraslanden o bossen, bosjes, houtwallen of singesl met adelaarsvaren, klimop, heide, bochtige smele, pijpenstrootje of bosbes in de ondergroei o bossen, bosjes, houtwallen en singels met braam in de ondergroei als er andere boskenmerken van niet verstoorde situaties aanwezig zijn. o gemeentelijke en archeologische monumenten o erosiedalen en steilranden o elementen met cultuurhistorische waarde uit de inventarisatie van 1993 o de spoorlijn als cultuurhistorisch element Recreatie wordt aangemerkt als één van de hoofdfuncties van het landelijk gebied (naast landbouw). Met name de hellingen en het zuidelijk deel van het lage middengebied kunnen een verdere recreatieve ontwikkeling krijgen. Daarnaast moet er meer samenhang komen in voorzieningen voor extensieve vormen van recreatie. Speciaal worden onverharde wegen daarbij genoemd. Kamperen bij de boer is toegestaan, ter ondersteuning van de functie landbouw. Dat houdt in dat dit bij niet-agrariërs in principe dus niet is toegestaan.

Landschapsbeleidsplan Groesbeek Het landschapsbeleidsplan van Groesbeek (DLA+ en Arcadis, 1999) is gericht op: o een ecolo gische verb inding tussen d e bossen v an de stuww al en het Reic hswald o het verbete ren van de n atuurwaard en van de b ossen op de stuwwal m et als bijzonder aandachtspunt de bosranden en de heide o buffer- en inzijgzones voor water rond de Bruuk o herstel van bronnen, beken en droogdalen o een goed bruikbaar padenstelsel voor recreanten o erfbeplantingen o kleine landschapselementen (singels, houtwallen, hagen, graften, steilranden, boomg aarden, po elen, bosje s etc.) o natuurwaarden van bermen, vooral van zandwegen o het gebruik van de spoorlijn o belangrijke cultuurhistorische elementen, zoals de landgoederen en de “banen” o behoud en herstel van zichtlijnen en uitzichtpunten o beperken van verzuring, vermesting en versnippering van landschappelijke elementen. Op deze gebieden zijn tal van projecten geformuleerd. Dit landschapsontwikkelingsplan vervangt het bestaande landschapsbeleidsplan. Dat wil echter niet zeggen dat de daarin aangegeven projecten achterhaald zijn, integendee l. In het Uitvoe ringsprogr amma va n dit landscha psontwikke lingsplan is aangegeven welke projecten voortbouwen op de projecten uit het landschapsbeleidsplan 1999. Omarm de veelkleurigheid, herstel de verbanden

83

Ruilverkaveling Groesbeek Sinds 1980 is de Ruilverkaveling in voorbereiding. Hij omvat het agrarisch gebied van de gemeente Groesbeek, samen met enkele percelen in de buurgemeenten. Het gebied is ingedeeld in vier landschappelijke deelgebieden: de stuwwal, de hellingen, het plateau en het lage middengebied. De openheid van hellingen en plateau wordt behouden. De landschapsstructuur wordt daar behouden door handhaving van paden en beplantingselementen. In het lage midden worden daarnaast nieuwe bermbeplantingen aangebracht en ook de Groesbeek, de Drulse Beek en de Leigraaf worden van beplanting voorzien. De schouwp aden langs d eze beke n worden ook op engesteld vo or wande laars. In samenwerking met de Gemeente is aangegeven welke paden behouden blijven. Inmiddels worden ook enkele reeds verdwenen paden hersteld of nieuwe aangelegd. Uit het gebied rond de Bruuk is een agrarisch bedrijf verplaatst naar het zuidelijk hellingengebied. Daarbij is helaas een oud pad aan de openbaarheid onttrokken. Verder is er in het Ruilverkavelingsplan aandacht voor erosieproblemen. Verbetering van waterlo pen en een retentiebekk en worde n geacht dit p robleem te verhelpen . Voor natuur is er aandacht in de vorm van de aanleg van dassentunnels en een ecologisch e verbindin gszone va n het Ned errijk naar d e Ketelstraa t.

Gebiedsplan Strategisch actiegebied Groesbeek 2002-2005 De opstelling van dit plan komt voort uit het Streekplan Gelderland en was aanvankelijk vooral gericht op het verbeteren van de fysieke omgeving (milieu en water) voor een veelheid aan doelen. Later is het verbreed naar plattelandsontwikkeling, waarbij met name recreatie en toerisme aandacht kregen. Hoewel de doelstellingen goeddeels overeenkomen, is het gebied niet aangewezen als Reconstructiegebied. In het plan wo rdt nadrukk elijk aangeh aakt bij zow el de Duitse buurgem eenten als bij de stad Nijmegen. Een doelstelling van het plan is gericht op economisch en ecologisch duurzame landbouw. Door de geringe grondmobiliteit is schaalvergroting problematisch en daardo or is er een gro te druk op de moge lijkheden vo or verbre de landb ouw, waarb ij “groene diensten” en agrotoerisme als belangrijke groeimarkten worden gezien. Voor natuur en landschap richt het plan zich nadrukkelijk op groen-blauwe dooradering, die op 10% van het agrarisch cultuurland moet worden gerealiseerd (200 - 250 ha). Daarnaast richt het plan zich op het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur, met name op De Bruuk, de stuwwalbossen en de ecologische verbindingszones. Alle cultuurhistorisch waardevolle elementen en patronen moeten worden behouden of hersteld. De verbetering van de kwelsituatie in De Bruuk krijgt veel aandacht. Ook in de rest van het gebied wordt veel aandacht besteed aan het vasthouden en bergen van water. Voor de recreatie wordt gemikt op stimuleren van de samenhang in het landschap, waarbij de groen-blauwe dooradering een belangrijke rol speelt. De overnachtingscapaciteit van logeren- en kamperen-bij-de-boer dient met 40% verhoogd te worden. Ook dienen de recreatieve mogelijkheden op agrarische bedrijven flink te worden uitgebreid. De doelstellingen zijn uitgewerkt in operationele doelen en die weer in maatregelen. Met de maatregelen is in totaal zo’n 5,8 miljoen gemoeid, die voor zo’n 60% kunnen worden geput uit de Subsidieregeling Gebiedsgericht Beleid (SGB). Ongeve er de helft van d eze bed ragen kom t ten goede aan doele n die ook in dit landschapontwikkelingsplan worden beschreven. 84


Groenbeleid Nijmegen, o.m. Groen in en om de stad In het kader van GIOS (inventarisatie Groen in en om de stad, Grotenstedenbeleid) heeft Nijme gen aangeg even, dat he t van belang vindt om: o het recreatief o pvangve rmogen in d e stadsrand zone te ver groten. Co ncreet is in dit kader genoemd de inrichting van een stadspark (met Romeins verleden) op het Kops Plateau, verbeterde ontsluitingsroutes tussen Nijmegen-Zuid en -Oost met de Ooijpolder ('t Meertje werkt als een hinderlijke barrière) en een verbeterde ontsluiting (fiets en wandelpaden) vanuit de groenlob Driehuizen / Marienbosch / Kwakkenberg richting bosgebied van Groesbeek. o kwaliteiten van natuur en landschap en cultuurhistorie te versterken: Ooijse Schependom, Ooijpolder; landgoed D riehuizen, Marienbosch, Westermeerwijk Zo wordt gepleit voor een Openstellingsplan Rijk van Nijmegen: door meer samenhang vergoten van de gebruikswaarde en verleggen van recreatiedruk (van kwetsbare gebieden naar minde r kwetsbare gebieden ; de meest wa ardevolle natuurgebieden worden anders te kwetsbaar); plaatselijk zou het bestaande landschap sterker gemaakt moeten worden en in algemene zin bij deze aanpassingen aansluiten bij historische lijnen in het landschap. In het kader van GIOS is aangegeven dat voor de versterking van de ecologische structuur in de overgangszone een bedrag nodig van van 635.000 en voor het aanbrengen van recreatieve schakels tussen stad en stadsrand 1.090.000 euro. Voor de aanpak van de groene lobben, de opwaardering van kloostertuinen is 1.040.000 euro nodig terwijl voor een zorgvuldige herontwikkeling van het Kops Plateau in het groenstructuurplan 2.130.000 is geraamd. In totaliteit denkt men dat voor de landelijke rand van de stad 4.900.00 0 nodig is. Binnen het kader van het Nijmeegse Groenstructuurplan (1995; te herzien in 2005) en het Meerjarenplan Groen (1997) is expliciet aandacht besteed aan de overgang van het stede lijk gebied na ar de om geving. de sta dsrand d us. Het vertre kpunt daa rbij was dat het zo wel om recr eatieve als om ecologisch e redenen belangrijk is o m die relaties en ove rgangen te ve rsterken. In he t Nijmeeg se Groe nstructuurpla n is opgenomen de ontwikkeling van een fijnmazig netwerk van recreatieve fietsverbindingen en paden binnen de stad en naar het gebied er buiten, waardoor de groengebieden en groenplekken aan elkaar gekoppeld kunnen worden. De recreatieve waarde van het stedelijk milieu wordt daardoor belangrijk verhoogd. Vervolgens is ook aandacht besteed aan ecologische corridors door het groen dieper in het stedelijk gebied te laten doordringen. Door versterking van groene lobben wordt een betere ove rgang tussen h et stedelijk en la ndelijk geb ied tot stand g ebracht. Het Kops Plateau gelegen op de stuwwal is niet alleen een uitermate belangrijk archeologisch monument maar het is ook een interessant natuurgebied dat deel uitmaakt van de Ecologische HoofdStructuur. Aanpak van dit gebied betekent een belangrijke versterking van de overg ang tussen stad en omgev ing. In de waa rdevolle overgangszone tussen stad en het stuwwallenlandschap ten zuidoosten van Nijmegen is in het gemeentelijk groenbeleid ook de bescherming van omvangrijk groen rondom de vele kloostercomplexen verankerd. Binnen de gemeente Nijmegen leeft een aantal initiatieven om iets (op haar grondgebied) te doen aan en om het Meertje. Zo is er een concreet plan om het Botenhuis van Phocas te verplaatsen van het Maas-Waal-kanaal naar 't Meertje, ten oosten van het Holland sch-Duitsch-G emaal. He t Meertje zou dan o ok verde r als roeibaan gebruikt gaa n worden . Omarm de veelkleurigheid, herstel de verbanden

85

In dezelfde omgeving worden op dit moment horeca-initiatieven genomen op gebied van Bread en Breakfast. Al jarenlang leeft de sterke behoefte om in de omgeving van het Hollandsch-Duitsch-Gemaal een informatiecentrum over de Ooijpolder / Geldersepoort te vestigen, gecombineerd met een transferium en eventueel gecombineerd met Bread and Breakfast of andere vormen van horeca. Met name op deze locatie zou een transferium erg gunstig zijn, omdat het ook met het openbaar vervoer (trein en bus) gemakkelijk bereikbaar is en het goed als startpunt kan dienen om met de fiets, skeelers of te voet het gebied in te trekken. Niet alleen is er behoefte aan een “brugverbinding” tussen Nijmegen-Oost en Ooijpolder ter hoogte van de Kasteelselaan, maar ook aan een brugachtige verbinding tussen Wa alkade en O oijse Sche pendom , mede me t het oog op het daar te vestigen transferium. Zo zou het stadshart van Nijmegen direct verbonden kunnen worden met de Ooijpolder.

86


Bijlage 2

Ontwikkelingsscenario’s In het voor traject van de opstelling van dit landscha psontwikke lingsplan zijn d rie verschillende ontwikkelingsscenario’s in schetsen en motto’s uitgewerkt. Ze weerspiegelen - soms in wat stevig aangezette kleuren - de visies die de opstellers tegenkwamen bij mensen die betrokken waren bij het landschap in het gebied. De eerste visie met als motto “Specialisatie en schaalvergroting: De poet verdeeld” is feitelijk het afgelopen decennium gehanteerd als leidraad bij de Landinrichting Ooijpo lder, en in zeke re zin ook in de Land inrichting Gro esbeek. De tweede visie heeft als motto “Restauratie en behoud: Hakken in het zand” en trekt de lijn doo r van het vech ten voor b estaande w aarden, re chten en de elbelangen , zoals die nog door veel mensen gepropageerd wordt en die veelal wordt ingegeven door het beeld dat men heeft van het verleden. De derde schets, “Innovatie en verbreding: Wie niet waagt, wie niet wint” zoekt een uitweg uit impa sses door o ude verb anden te he rstellen, doo r belangen en functies bij elkaar te brengen (te verbreden) die in de afgelopen eeuw uit elkaar zijn gegroeid en die te com bineren me t vernieuwing, z owel van he t landschap , als van de func ties die daarin moeten plaatsvinden. De schetsen en motto’s zijn gepresenteerd en toegelicht in een viertal bijeenkomsten in de streek en één in Nijmegen. De aanwezigen is daarbij om hun mening gevraagd. Daarbij viel op dat in de bijeenkomsten in de streek er een duidelijke voorkeur was voor de visie “Innovatie en verbreding: Wie niet waagt, wie niet wint”. In Nijmegen werd ook de visie “De poet verdeeld” in combinatie met “Wie niet waagt, wie niet wint”. De visie van Innovatie en verbredin g (Wie n iet waagt, wie niet w int) is daarom als leidend b eginsel geko zen bij de opzet van dit landscha psontwikke lingsplan. Dit u it zich voora l in het agrarisch c ultuurlandsch ap. Verbreding en innovatie hebben hier reeds hun intrede gedaan. Verrommeling door functieverandering, zoals bij vrijkomende agrarische bebouwing, ligt daarbij op de loer. Paardenweitjes, retentiebekkens en allerhande bedrijvigheid bepalen nu al op veel plaatsen het beeld in het agrarisch gebied. Deze “ec onomisch sterke” functies w orden niet b estreden, m aar juist benu t als drijvende krachten achter een vernieuwing die is gebaseerd op landschappelijke kwaliteit. Daardoor wordt niet alleen wildgroei voorkomen, maar wordt ook een nieuw persp ectief gebod en aan het histo risch gegroe ide landsch ap en de m ensen die er in leven en wonen. De drie toekom sten worden hierna toegelicht do or een korte typering in tekst gekoppeld aan schetsen. Daarna volgt een matrix waarin staat hoe de belangrijkste opgaven voor het landschapsbeleid (in ruime zin) in de verschillende visies worden aangepa kt.


87

Schets “Specialisatie en schaalvergroting” voor de Ooijpolder en de Duffelt

88


Specialisatie en schaalvergroting: "De poet verdeeld" In de eerste toekomstschets "specialisatie en schaalvergroting" wordt gestreefd naar flinke bruikbare agrarische gebruiksruimtes, compacte woongebieden en een robuuste groenblauwe dooradering van het landschap. Het is een voortzetting van de visie achter de landinrichting die grotendeels plaatsvond in de laatste 2 decennia van de twintigste eeu w. Dat betekent dat grote delen van het landschap zich specialiseren. Er worden gebieden bestempeld als agrarische ontwikkelingsgebieden. Het waterbeheer wordt daarvoor geoptimaliseerd en elke niet-agrarische activiteit (recreatie, natuur, “verburgerlijking”) wordt uit deze gebieden geweerd om de agrarische bedrijven optimale o ntwikkelingskan sen te geven. Daarnaast komen er grote natuurontwikkelingsgebieden en duidelijke begrensde multifunctionele gebieden gekoppeld aan de dorpen voor wonen, niet-agrarische bedrijvigheid en recreatie. Dat betekent ook dat in deze mogelijke toekomst landschapselementen zijn verwerkelijk t van een gro ot formaat, z oals kwelzo nes onde r aan de stuw wal, bosstroken boven op de hellingen en 'recreatie en natuur'-stroken van zo'n 75 meter breed langs de weteringen door de komgebieden in het rivierenlandschap. Deze natuurgebieden en natuurzones zijn in eigendom en beheer van grote natuur- en landschapsorganisaties en (semi-)overheden. De opvang van regionaal water wordt in die grote natuurzones geregeld. In het bekken van Groesbeek is de natuur in de Bruuk ve rsterkt door een kring van landschap selementen eromhee n aan te legge n. In de multifunctionele gebieden gekoppeld aan de dorpen wordt een stevige groenstructuur aangelegd en worden initiatieven als nieuwe landgoederen gestimuleerd . In de landb ouwontw ikkelingsgeb ieden daa rentegen zo uden de m eeste landschapselementen verdwijnen of ondergeschikt gemaakt worden aan de bedrijfsvoering.

Schets “Specialisatie en schaalvergroting” voor het bekken van Groesbeek


89

Schets “Restauratie en behoud” voor de Ooijpolder en de Duffelt

Restauratie en behoud: "Hakken in het zand" In de tweede schets "restauratie en behoud" is te zien wat gebeurt als men zich in de toekomst vooral richt op het behoud van "de verworven rechten" en "bestaande waarden" van het begin van de eenentwintigste eeuw. De landinrichting is tussen 1980 e n 2005 dan wel gro tendeels uitge voerd, m aar de tijd he eft ondertusse n niet stil gestaan. V elen voelen een toenem end conflict tus sen de be staande lok ale (meestal) agrarische bedrijvigheid en de druk door verburgerlijking en recreatie in het landelijk geb ied. In "Hakken in het zand" wordt een toekomst geschetst waarin voor veel problemen sectoraal en technocratisch een oplossing wordt gezocht. Voor ieder belang apart wordt steeds een aanpassing in de inrichting van het landschap gedaan. Conflicten tussen de ve rschillende b elangen wo rden zo m ogelijk met c ompro missen op gelost. Dit leidt dan tot een menging van allerlei functies in de ruimte zonder dat er naar samenwerking of positieve beïnvloeding van verschillende belangen is gestreefd. De reeds bestaande conflicten tussen puur agrarische bedrijven en verbredende bedrijven en de natuur- en re creatie-initiatieven zullen in dit scenario niet opgelost worden, maar juist sterker worden. Problemen en opgaven met het regionaal waterbeheer lost het waterschap binnen het eigen systeem op. Er wordt geen samenwerking met andere belangen, sectoren of grondeigenaren gezocht. Het waterschap zal de regionale waterbergingsopgave proberen te realiseren door bestaande waterlopen te verbreden of desnoods

90


Schets “Restauratie en behoud” voor het bekken van Groesbeek

bergingsgebied aan te kopen. Een samenwerking met agrariërs langs die waterlopen wordt in deze toekomstschets als lastig en onzeker terzijde geschoven Dit beteke nt bijvoorb eeld ook dat erosiep robleme n op de ste ile lösshellingen b ij Groesbeek w orden "bestrede n" met behulp van o pvangbekkens w aardoor de o verlast van waterp ieken word t weggenom en, maar d ie de erosie zelf niet tegenga an. Ook in het komgebied van de Ooij zullen opvangbekkens voor de berging van het regionaal water worden aangelegd zonder daarbij aansluiting te zoeken bij natuurontwikkeling of een verbreding van het landbouwbedrijf. Deze bekkens worden wel landschap pelijk ingepa st. Ook zal in dit verhaal veel gedaan worden aan de reconstructie van cultuurhistorisch belangrijke landschapselementen. Waar mogelijk worden relicten uit het verleden opgeknapt en beschermd. In het rivierengebied zullen ook in het Nederlandse deel de meidoornhagen 'teruggebracht' worden langs de sloten. Wel zal in de buurt van fruitteeltbedrijven eerder gekozen worden voor sleedoorn in plaats van meidoorn. Aan dez e hagen kun nen in het riviere ngebied n ieuwe wand elpaden g ekoppe ld worden. Dat gebeurt in dit verhaal ook langs de weteringen die vaak een natuurlijker ingerichte oe ver hebbe n gekregen .


91

Schets “Innovatie en verbreding” voor het bekken van Groesbeek

Schets “Innovatie en verbreding” voor de Ooijpolder en de Duffelt

92


Innovatie en verbreding: "W ie niet waagt, wie niet w int" De derde toekomstschets “innovatie en verbreding” laat zien hoe het landschap zich ontwikkelt als “verbanden hersteld” worden. De band tussen het landschap van de mensen die er in wonen en werken en de vele stedelingen die van het landschap willen genieten. De band tussen boeren met allerlei verschillende bedrijfstijlen (gespecialise erd, intensief, of ge mengd, ve rbreed, ex tensief). In deze schets is ook te zien hoe gro ndeigenare n in het landelijk gebied inge schakeld w orden b ij opgave n als het waterbeheer, het toegankelijk maken van het landschap voor recreanten, het verfraaien van het landschap en zorg voor de natuur van het cultuurlandschap. Dat betekent dat samenwerking,(in de plaats van belangenstrijd), innovatie (in de plaats van consolidatie), verweving (in de plaats van scheiding) en verbreding (in de plaats van scheiding en specialisatie) trefwoorden zijn. Op regionale schaal zijn er wel degelijk duidelijke zones in het landschap te onderscheiden met de nadruk op natuur, of op agrarische bedrijvigheid, of op andere bedrijvigheid, of op recreatie. Binnen die zones wordt evenwel niet al te strak aan die specialisatie vastgehouden maar wordt juist gezocht naar de voordelen die samenwerking en gedeelde verantwoo rdelijkheid b iedt. Het betekent ook dat stedelingen meebetalen aan de inrichting van het landschap op een manier zoals zij dit wensen. Via een regionaal landschapsfonds betalen zij mee aan de aa nleg en het instan dhoude n van wand elpaden e n landschap selementen die ingepast zijn in de boerenbedrijven. Het betekent ook dat natuurgebieden toegankelijk zijn voor recreanten. Waar mogelijk wordt samengewerkt tussen boeren en natuurorganisaties bij het beheer van natuurgebieden. In het bekken van Groesbeek worden in dit verhaal op de steile hellingen nieuwe graften gepr esenteerd d ie soms alleen aan een wa ndelpad , soms ook aan een dr ift gekoppeld zijn, waarover het vee dagelijks op en neer naar de stal kan lopen. In het lage midden van het bekken met natuurgebied de Bruuk zijn een reeks van wandelpaden met natte hooilanden en sloten te vinden. Deze paden sluiten aan op de dwarspaden tussen de kringen van straten die vanuit Groesbeek via de Horst, de Plak, Grafwegen en Breedeweg terug naar Groesbeek lopen. Aan deze wegen staan behalve enkele boerenbedrijven ook veel burgerwoningen. De dwarsverbindingen tussen de reeds bestaande wegen zijn zandpaden met aan één kant of aan beide zijden een stoere haag die voor een belangrijk deel bestaat uit kersenbomen, noten, wilde app els en peren. Ie der jaar in d e lente en in de zomer za l dit een prac htig schouwspel opleveren voor de bewoners en bezoekers van de “Kersenkring van Groesbeek”. En later in het jaar zelf plukken natuurlijk! Ook in het rivierenlandschap worden in deze toekomstschets nieuwe landschap selementen g eïntroduce erd. Dez e passen b ij een toeko mstig landge bruik dat deels an ders zal zijn d an het huidige . In het rivierenge bied wor dt bijvoo rbeeld in dit verhaal het regionale water ieder jaar in de lente tijdelijk op het land van boeren in de kom van de Ooij en de Duffelt geborgen. Dit zal in het gebied in het voorjaar tot waterstanden van maximaal 0,5 meter boven maaiveld leiden. Voor de boeren en andere grondeigenaren in de kom betekent dit een bron van (neven)-inkomsten. Het is daarvoor nodig om een patroon van lage dijkjes aan te leggen. Deze dijkjes dienen voor het compartimenteren van het opgeslagen water. Daarnaast vormen ze ook een patroon van wandelen fietspaden die het rivierengebied veel beter en rustiger zal ontsluiten voor de landschap sgenieters.


93

Opgaven in de 3 schetsen In iedere toekomstschets worden de opgaven voor het landschapsbeleid op een verschillend e manier aan gepakt.

Ecologische opgaven

Behoud en versterking van de unieke omranding van stuwwalnatuur en uiterwaardennatuur Koppeling tussen die twee

Ecologische structuurverbetering van cultuurlandschap

schetsen: specialisatie en schaalvergroting

restauratie en behoud

innovatie en verbreding

her en der

versterking en schaalvergroting

via Groene Diensten

EVZ door kom

natuurontwikkeling onderlangs

Groene Diensten + weidewaterlandgoed

her en der

langs wegen en waterlopen

via Groene Diensten

Economische opgaven




onkostenvergoeding

pachten b ij natuurorganisaties

groene diensten

her en der zonder samenwerking

op regionaal niveau

samenwerking

her en der en allerlei

doorga ande rou tes in overheidshanden + pontjes en bruggen

via proeftuinelementen

opvangbekkens en andere sectorale technische oplossingen

via grote natuurstroken

hooilanden en wandeldijkjes als groene dienst in "meenten"

Hoe om te gaan met vrijkomende agrarische bebouwing?

restrictief beleid

in regionale productie- en natuurzon es niet, in mengingszones wel

inzetten voor nieuwe landschap pelijke kwa liteit door kw aliteitscriteria

Koppeling initiatieven voor bedrijvigheid en recreatie aa n landschap pelijke kwa liteit

bedrijvenparken, losse particuliere initiatieven

wel in mengingszones en niet in natuur- en productiezones

samenwe rking P + P in "meenten" met 'nieuw landgoed'-achtige constructies

Landsch apsbehe er als econo mische activite it stimuleren voor agrariërs Verweving van functies

Routes verbeteren voor fietsers, skeelers en wandelaars

Opvang regionaal water: watervertraging in het bekken en waterberging in kom

94


Esthetische opgaven

Versterking van karakteristieke beeld van verschillende delen van het landschap, ten eerste verschil stuwwal en rivierengebied, ten tweede per landschappelijk karakteristieke zone (niet alleen door behoud maar ook door ontwikkeling




behoud + stimuleringregelingen restauratie

schaalvergroting

ook vernieuwing, Groene Diensten, nieuwe erven, actieve ontwikkeling van de meenten

populierenlanen door productiegebied, verdichting op oeverwallen, koppeling aan wegen en watersysteem, waardoor nieuwe landschappelijke opbouw ontstaat grootschaliger

kleinschaliger, o verheid geeft goed e voorb eeld in openbare ruimte, samenwerking zoeken tussen particulieren, waterschappen, provincie, gemeente n en grote organisaties

overheid legt dorpsbossen en wijkparkjes aan om nieuwe woonwijken

via Groene Diensten en ontwikkeling van nieuwe meenten

samenwerking provincie en Wegnemen van "ruis" door beplantingen op plaatsen wa ar openh eid en uitzicht ge wenst is gemeente met landinrichting om landschap te ervaren

Overgang dorpen naar omliggend landschap verbeteren

openbaar groen in vorm van houtwallen eromheen (soms stedelijk groen) geen aansluiting

Mogelijke landschapselementen Door het opstellen van de drie verschillende toekomstsschetsen, drie beeldende verhalen over de toekomst van het landschap in het Proeftuingebied, is een reeks aan bestaande, verdwenen, opnieuw geïnterpreteerde, of geheel nieuwe landschapselementen samengesteld die in de verschillende deelgebieden een versterking va n de landsc happelijk e karakteristiek zouden k unnen bete kenen. Dit schetsonderzoek werd ondersteund door een onderzoek naar innovatieve landschapselementen in het plangebied. (Würdemann, W., 2002). De samenvatting van de bevindingen van dit onderzoek staan in onderstaande tabel af te lezen. In de verschillend e toekom stschetsen is steed s een keuze uit de verschillen de eleme nten in deze tabe l gemaakt.


95

Samenvattingstabel (naar: Würdemann, 2002, peildatum 1999) Deelgebieden hellingengebieden St. Maartensberg Klein Amerika Nederrijk

droge lage gebieden Groesbeekse Enk De Heuvel

bewoonde linten Grafwegen Bredeweg De Ho rst De Plak

natte, lage gebieden beekdalen De Bruuk Leygraaf Schildbroek kommenlandschap Circul van O oij Zuid van L euth

oeverwallen Millingen Kekerdom Zeeland Leuth

ingepolderde uiterwaarden Ooijsegraaf Erlecomse Polder

bestaand bosjes (ha khout) graften houtranden/brede hagen wegbeplanting erfrandbeplanting scheerheggen poelen erfrandbeplanting/bosjes houtranden/spoorbaan boomgaarden wegbeplanting solitaire bomen bosjes hakhout wegbeplanting erfrandbeplanting boomgaarden sloten/grepp els poelen

~ 50 ha ~ 1 km ~ 3 km ~ 10 km + + 1a2 + ~ 1 km ~ 18 ha ~ 2 km + ~ 8 ha ~ 5 km + + + 1

bosjes hakhout/broek wegbeplanting erfrandbeplanting solitaire bomen watergangen en beplanting poelen/bekkens hagen (meidoorn) wegbeplanting bosjes pr oduktie (wilg/populier) knotwilgen hoven met beplantingen

~ 7 ha* ~ 10 km + + + 1 ~12 km ~10 km

broekbos/zand winning hoven met beplantingen wegbeplanting meidoornhagen windsingels (els) boomgaarden (laagstam) knotbomen broekbos/ooibos plas-dras oevers hoven met beplantingen

~ + ~ ~ ~ + + + + +

~18 ha + + 30 ha 10 km 3 km 3 km

mogelijk / aanbevolen* gelegde heggen wandelgraften/driften kruidenrijke akkerranden bosjes hakhout erfrandbeplanting

+++ +++ ++ + +

hazelaar en noten route(s) kruidenrijke akkerranden erfrand beplanting

+++ ++ +

kriekpaden scheer- / gelegde heggen boomgaarden verbrede greppels met bermbeheer

+++ +++ + +

wandel houtkaden plas-dras oevers beekbegeleidende beplanting poelen

+++ ++ ++ ++

wandeldijkjes open erfrand beplanting/hoven hagen/gelegde heggen waterlopen & natuurbouwzones ecologische bermbeheer kruidenrijke akkerranden wandeldijkjes open/hout/knot erfrand beplanting/hoven brede win dsingels ecologische bermen kruidenrijke akkerranden

+++ ++ ++ ++ + +

wandeldijkjes open/hout/knot erfrand beplanting/hoven waterlopen & natuurbouwzones

+++ ++ ++

+++ ++ ++ + +

* Legenda kolom: mogelijk/aanbevolen: +++ aanbevo len als innovatie f landschap selement; ++ aanbevolen als landschapselement (deels reeds aanwezig of gepland); + landschapselementen die zouden kunnen worden uitgebreid of geïntroduceerd

96


Bijlage 3

Samenstelling bestuurlijke begeleidingscommissie klankbordgroep en projectgroep Samenstelling Bestuurlijke begeleidingscommissie: Gemeente Groesbeek: Gemee nte Millingen a/d Rijn: Gemeente Ubbergen: Bestuurlijk vertegenwoordiger regio voor Verkenning Groene Diensten:

wethoude r Mw. M . ten Doessc hate wethouder Dhr. K. Spann wethoude r Dhr. H. D riessen tot mrt. 2004 daarna wethouder A. de Jong Dhr. P. W ilbers (voorzitter, tevens burgemeester van Gemeente Ubbergen)

Samenstelling Klankbordgroep: Bestuurlijk vertegenwoordiger regio voor Verkenning Groene Diensten Werkgroep Milieubeheer Groesbeek Projec tbureau K noopp unt Arnhem-Nijmegen Vereniging Das & Boom Waterschap Rivierenland Gemeente Nijmegen Provincie Gelderland Stichting Landschapsbeheer Gelderland Werkgroep Milieubeheer Nijmegen e.o. GLT O Gro esbeek/T errra Vita GLTO Ooijpolder Staatsbosbeheer Stichting Het Geldersch Landschap Gemeinde Kranenburg Kreis Kleve Stichting tot Behoud van Monument en Landschap Heemk undekring Duffelt Heemkundekring Groesbeek Dienst Landelijk Gebied Programm abureau Rivierengeb ied-Oost Gemeente Ubbergen Gemeente Millingen aan de Rijn Gemeente Groesbeek Proeftuin Ooijpolder-Groesbeek en Verkenning Groene Diensten


Dhr. P. Wilbers (voorzitter) Dhr. F. ter Schure Dhr. G. B eguin Dhr. H. Knot Dhr. K. te Velde Dhr. A. Kuhlmann Mw. R. Dumont Dhr. M. Witjes Dhr. K. Nuijten Dhr. K. Janssen Dhr. A. Wilmsen Dhr. H. Bisschop Dhr. G. Jonkers Dhr. J. Meisters Dhr. Th. Bäumen Dhr. G. Janssen Dhr. J. Sm it Dhr. A. den Boer Mw. S. Peeters Dhr. P. van der Kreeke Dhr. M. Merkus (toehoorder) Mevr. Y. de Graaf (toehoorder) Dhr. O. Sanders (toehoorder) Mw. T. Wigman

97

Samenstelling Projectgroep: Gemeente Groesbeek Gemeente Millingen aan de Rijn Gemeente Ubbergen Gemeente Nijmegen Landschapscoördinator LOP Provinciaal adviseur Proeftuin Ooijpolder-Groesbeek en Verkenning groene Diensten

98

Mw. M. van Vliet Mw. Y. de Graaf, daarna Mw. S. van Zundert Dhr. M. Merkus Dhr. A. Kuhlmann Dhr. R. Trenning Mw. R. Dumont Mw. T. Wigman


Omarm die veelkleurigheid! Ontwikkel en herstel de verbanden in het landelijk gebied

Recommend Documents