Hoe leggen we de verbinding tussen bestuurlijk leiderschap en veiligheid? Samen met de publieke bestuurders gaan we de discussie aan Uitgave naar aanleiding van de bijeenkomst van expertisecentrum Veilige Publieke Taak over ‘De verbinding tussen bestuurlijk leiderschap en veiligheid’ Op 26 november 2014 in Pulchri Studio, Den Haag
Hoe leggen we de verbinding tussen bestuurlijk leiderschap en veiligheid? Samen met de publieke bestuurders gaan we de discussie aan Uitgave naar aanleiding van de bijeenkomst van expertisecentrum Veilige Publieke Taak over ‘De verbinding tussen bestuurlijk leiderschap en veiligheid’ Op 26 november 2014 in Pulchri Studio, Den Haag
VOORWOORD INTERVIEW
Beste lezer, Als het gaat om veilige publieke taak is leiderschap een belangrijke factor. Te vaak wordt de discussie over veiligheid en leiderschap in abstracte termen gevoerd. De casuïstiek maakt echter duidelijk dat overheidsmedewerkers en bestuurders in de uitoefening van hun functie behoefte hebben aan concrete aanwijzingen. Dat begint bij precies aangeven hoe je het wilt hebben. Het begint met zeggen: ‘Als dit of dat gebeurt, of dreigt te gebeuren, dan stop je het werk’. Dergelijke besluiten moet je niet alleen kunnen mededelen, maar ook laten zien in je daden. Zet als buschauffeur dus maar eens je bus aan de kant als iemand je uitscheldt. Dit vraagt om leiderschap: – Bij het stellen van grenzen over wat wel en wat niet acceptabel is; – Bij het geven van ruimte aan medewerkers bij de uitvoering van hun publieke taak; – Door voor en achter medewerkers te gaan staan wanneer zij te maken krijgen met agressie. Die buschauffeur moet weten dat we achter hem staan en moet weten dat we blij zijn dat hij altijd, ook op de meest onmogelijke tijden, inzetbaar is. Voor u ligt een bundel met een aantal lezenswaardige bijdragen op de thema’s ‘veiligheid’ en ‘leiderschap’. Ik hoop dat deze bijdragen helpen bij het concreet vormgeven aan leiderschap binnen organisaties met publieke taak.
Dr. R.H.A. Plasterk De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
De verbinding
3
INLEIDING INTERVIEW
‘Dit is een megaoperatie en er gaan beslist nog onvoorziene omstandigheden komen’ Gerardus Bernardus Maria Leers, oud-minister voor Immigratie, Integratie en Asiel
We hebben een kort lontje gekregen in Nederland. We willen alles nu en direct. Mensen zien de overheid als een soort bedrijf. Dat hebben we onszelf aangedaan. We zijn ons namelijk ook gaan presenteren als een bedrijf: ‘vandaag besteld, morgen in huis’. Of de sociale transformatie voor meer spanningen tussen burger en overheid zal zorgen, hangt er van af of mensen zich serieus genomen voelen. Je kunt het niet iedereen naar de zin maken, maar je moet mensen wel fair behandelen en ze niet van het kastje naar de muur sturen.
Samenwerking is ook voor het verloop van de
mogelijkheid biedt initiatief te nemen dan
sociale transformatie van groot belang.
voed je het wantrouwen in politici.’
Ambtenaren en bestuurders weten inmiddels wel wat er staat te gebeuren. Maar dit is een
Ook het expertisecentrum Veilige Publieke
megaoperatie, er gaan beslist nog onvoor
Taak zal de komende tijd moeten gaan
ziene omstandigheden komen. Het komt
variëren en uitbouwen. Ik ben ervan over
erop aan of een bestuurder dan ook daad
tuigd dat het expertisecentrum ook van grote
werkelijk open kan staan voor adviezen van
betekenis kan zijn voor bedrijven en organi
anderen. Ik hoop dat bestuurders zich
saties. Ook zal er een accentverlegging gaan
voldoende omringen met mensen die niet
plaatsvinden. Niet alleen agressie en geweld
op afstand staan van de samenleving.
van buitenaf zal moeten worden aangepakt, maar ook die van binnen uit. Dan heb je het
Steeds meer is een participerende en
bijvoorbeeld over discriminatie, pesten en
dienende leiderschapsstijl nodig. Mensen
seksuele intimidatie op de werkvloer.
willen zelf initiatief nemen en goede bestuur Ik ben groot fan van de lokale overheid.
Het is ontzettend belangrijk dat mede
ders weten dat het belangrijk is om mensen
Het expertisecentrum was tot nu toe vooral
De gemeente is beter in staat om de burger
werkers in de publieke sector in een veilige
daar ook de mogelijkheid toe te geven.
een uitvoeringsorganisatie. Wanneer een
directer te bedienen, waardoor die sneller
omgeving hun werk kunnen doen. We moeten
Natuurlijk zullen er situaties zijn waarin
burgemeester belde met een probleem,
gehoor krijgt en meer betrokken blijft.
daarbij voor structurele oplossingen kiezen
behoefte is aan directe leiding. Bij een ramp
kwam het expertisecentrum als een soort
Als mensen door die transformaties door de
en niet alleen incidentenpolitiek bedrijven.
moet de burgemeester er bijvoorbeeld
ghostbusters het probleem oplossen. Nu moet
bomen het bos niet meer zien en vervolgens
Dus niet alleen in actie komen als er weer
gewoon staan. Maar in andere gevallen is het
de gemeente de uitvoering zelf over gaan
technocratische antwoorden krijgen, zal het
iets gebeurd is. Veiligheid op de werkplek
juist belangrijk ruimte te bieden en mensen
nemen, maar zich wel laten bijstaan door de
me niet verbazen als ze door frustratie en
moet ook regionaal op de agenda staan.
te faciliteren dingen zelf op te pakken.
expertise en ervaring van het expertise
machteloosheid overgaan tot scheldpartijen
Gemeenten kunnen van elkaar leren door
Bestuurders moeten dus kunnen variëren.
centrum. En neem van mij aan: die ervaring
en soms zelfs fysiek geweld.
samen te werken, in gesprek te gaan en
Ik citeer met instemming Sybrand Buma die
is indrukwekkend groot. Het zou zonde zijn
elkaar te informeren over best practices.
zegt: ‘Als je mensen van goede wil niet de
daar niet beter gebruik van te maken. De verbinding
4
Dit is een interactieve pdf, klik op een titel of button om naar de pagina te gaan.
INHOUDSOPGAVE INTERVIEW
1 JACQUES WALLAGE
2 6
HUBERT BRULS
Voorwoord – Minister Plasterk
3
Inleiding – Gerd Leers
4
3 11
PETER VAN UHM
4 16
MIDAS DEKKERS
21
Interview 7
Interview 12
Interview 17
Interview 22
‘Beleid voeren is communiceren
‘Laat zien dat je onkreukbaar bent’
‘Veiligheid vraagt om vertrouwen
‘Gezag is voor bestuurders
in de overheid in het kwadraat’
gelukkig toeval’
met de burger’
Samenvatting lezing Samenvatting lezing
9
De verbinding tussen sociale
14
De burgemeester als makelaar
Samenvatting lezing
in geluk, hoop en liefde
Bestuurlijk leiderschap en
transformatie en veiligheid
19
Samenvatting lezing Natuurlijk leiderschap
10
15
Reactie op lezing
Elly Blanksma-van den Heuvel
Reactie op lezing
J acobine Geel
‘Beschermen moet natuurlijke
Peter van Os
‘Al onze medewerkers krijgen te
‘Mensen moeten ons gaan
houding zijn’
‘We moeten elkaar weer gaan
maken met agressie en geweld’
vertrouwen’
24
veiligheid
Reactie op lezing Reactie op lezing
20
25
Juul van Hout
verstaan’
Nawoord – Bernadette Schomakers
26
Sfeerimpressie 27 Colofon 28 De verbinding
5
‘Het is zaak verantwoordelijkheid van onderop te activeren’ Jacques Wallage, voorzitter Raad voor het openbaar bestuur
De verbinding
6
INTERVIEW INTERVIEW
‘Beleid voeren is communiceren met de burger’ Interview met Jacques Wallage
De overheid - van Rijk tot gemeente - is nog erg een wereld in zichzelf, zegt Jacques Wallage. Hoog tijd om een serieuze dialoog met de burger te gaan voeren, vind de voorzitter van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob)en voormalige burgemeester van Groningen. ‘De overheid leert maar heel moeizaam van de horizontalisering van de samenleving.’
verantwoordelijkheid te geven. Als de
spannende situaties, bijvoorbeeld met Oud en
mensen die de ingangen van de kroegen
Nieuw, samen op te trekken. Ik heb er in
beveiligen - particuliere beveiligers - hun
Groningen vrij stevig op gestuurd dat, bij
werk goed doen, worden de risico’s kleiner.
ernstig gedoe, de brandweer en ambulance
Politie en overheid moeten dus investeren in
mensen daar nooit alleen naartoe mogen. De
de ruimte voor de horeca om zelf iets te
politie moet die problemen oppakken, die is
doen. Het is altijd een zaak van de verant
daarvoor getraind. Brandweer en ambulance
woordelijkheid van onderop activeren.’
moeten een alertheid hebben dat, zodra de risico’s toenemen, er een lijntje met de politie
‘Loslaten in vertrouwen’, een pleidooi om
veel ME nodig om al die mensen te bescher
burgers alle ruimte te geven en alleen te
men, maar het zou helpen als in een buurt
reguleren als het echt nodig is, was een
waar jongens zich misdragen tegenover
spraakmakend advies van de Rob.
brandweermensen, ouders en anderen met
Hoe realistisch is dat loslaten in relatie tot
gezag zouden optreden. ‘Loslaten’ is dus
het veiligheidsbeleid? Bij agressie tegen
geen pleidooi om verantwoordelijkheden af
publieke hulpverleners moet de overheid
te schuiven, maar om die van anderen te
toch gewoon normerend optreden?
activeren.’
‘De overheid blijft ook in een andere bestuursstijl verantwoordelijk voor de
Kunt u een ander voorbeeld noemen van
bescherming van haar werknemers. Maar ze
dat loslaten door de overheid in relatie tot
kan veel dingen niet alleen en moet zich
het veiligheidsbeleid?
actiever partners verschaffen. Vooral als het
‘We hebben in de binnensteden de afgelopen
gaat om misdragingen van het publiek
jaren voortgang geboekt in het veilig
tegenover veiligheidsmedewerkers. Er is
uitgaan, bijvoorbeeld door de horeca eigen
Welke rol ziet u voor de overheid bij het
is. Dat begint te verbeteren, maar kan zeker
stimuleren van veilige werkomgevingen?
nog beter.’
‘In de eerste plaats moeten de mensen van de politie, brandweer en ambulance weten dat de werkgever achter hun staat. Zij moeten beschermd worden in sommige situaties.
‘Brandweer en ambulance
In de justitieketen is men geleidelijk aan
moeten een alertheid hebben
scherp geworden in de omgang met die
dat, zodra de risico’s
delicten en de aanpak en bestraffing van de daders. Ik heb in Groningen gemerkt - en
toenemen, er een lijntje met
daar hebben we maatregelen voor getroffen
de politie is’
- dat in het begin brandweer en politie, en ook ambulance en politie, als gescheiden organisaties optrokken op straat. Terwijl je juist veel veiligheid kunt bieden door in
De verbinding
7
Veel vraagstukken in het publieke domein
Wat mogen mensen wel en wat absoluut
In uw lezing zegt u enerzijds dat de
werkelijkheid steeds minder. Maar ik denk
hebben volgens u dieperliggende oorzaken,
niet als het gaat om zelfverdediging en
overheid niet horizontaal kan functioneren.
dat steeds meer bestuurders en politici
die de overheid niet met een druk op de
geweld gebruiken?
Anderzijds zal zij toch moeten aansluiten
begrijpen dat ze geen lang leven hebben als
knop kan oplossen. Wat zijn de dieper
‘Het geweldsmonopolie van de overheid is
bij de horizontale samenleving. Hoe ziet u
ze hun werkwijze niet veranderen. Je ziet
liggende oorzaken van agressie en geweld
cruciaal. Ik wil niet naar een situatie waarin
dat voor de komende jaren?
steeds vaker dat wethouders er vroegtijdig
tegen ambtsdragers en hoe los je die op?
burgers met wapens of knuppels proberen de
‘Van groot belang vind ik dat de manier
uitgaan, politieke partijen hun aanhang
‘Het respect voor autoriteit is afgenomen
orde te handhaven. Wel kunnen burger
waarop de overheid werkt minder formeel,
verliezen. De vluchtigheid van de politiek
en mensen worden niet meer op hun eigen
vertegenwoordigers veel meer betrokken
minder juridisch moet zijn en meer erop
neemt alleen maar toe. Je moet dus
verantwoordelijkheid aangesproken.
worden bij de prioriteitstelling van de politie.
gericht om geïnteresseerd en serieus een
investeren in de verbinding. En ik denk dat
Een belangrijke factor is dat de mondigheid
De politie moet de buurt in met een plan:
dialoog te voeren. De overheid moet nieuws
steeds meer bestuurders door de nood
van de burger door de sociale media enorm is
dit zijn de problemen, dit onze prioriteiten,
gierig zijn naar wat de burger vindt en erin
gedwongen begrijpen dat ze die kant op
toegenomen. Het is normaal om ervaringen
wat vindt u daarvan? Creëer die dialoog, die
investeren om haar zorgen open te bespre
moeten. Maar dat gaat heel moeizaam.’
en opvattingen te ventileren en mensen
betrokkenheid. Vervolgens zijn er ook taken
ken - in de media, maar ook rechtstreeks.
kunnen daar een heleboel van hun agressie
die de burgers zelf kunnen doen. Bijvoorbeeld
De verticale organisaties moeten leren de
Meer informatie
op kwijt, waardoor agressie normaler wordt.
een actie om inbraken te voorkomen. Of een
afstand tussen horizontaal en verticaal te
Maar een grote bek tegen politiemensen en
actie om met jongeren in buurt de overlast
overbruggen, elke keer opnieuw. Dus niet:
> Aanpak VPT in regio Noord-Nederland > Webdossier VPT en social media
de brandweer of ambulancemensen uit
voor mensen te verminderen, georganiseerd
je voert beleid en legt dat één keer uit.
> VPT en communicatie
schelden is niet normaal. Daarom moet je
vanuit het jeugd- en jongerenwerk. Dat vergt
Nee, beleid voeren is in feite communiceren.’
aan normhandhaving werken, niet alleen bij
een vorm van overleg die wij nog maar heel
incidenten, maar ook in reguliere situaties,
beperkt kennen.’
in buurten en clubhuizen, op scholen. Je kunt
Ziet u daar al gunstige tekenen van? ‘Daar is nog een wereld te winnen. De overheid
de cultuur van fatsoen in de publieke ruimte
is nog steeds erg met zichzelf bezig, met
beter organiseren dan er alleen tegen op te
formele besluiten, nota’s in de gemeente
treden. Dat moet ook, maar is niet genoeg.’
raad, een brief aan de Kamer. Dat raakt de
De verbinding
8
SAMENVATTING LEZING
De verbinding tussen sociale transformatie en veiligheid Jacques Wallage, voorzitter Raad voor het openbaar bestuur
iPad en sociale media. Tegelijkertijd is de
moeten ze zich omvormen tot een proces
binding in de maatschappij met verticale
organisatie. Hij geeft een voorbeeld uit de
instituties afgenomen. Als voorbeeld van hoe
tijd dat hij nog burgemeester van Groningen
moeilijk het is om dat verticale instrumenta
was. Ouderen klaagden over hangjongeren.
rium uiteindelijk in de horizontale wereld te
De burgemeester ging op bezoek, politie erbij.
planten, noemt Wallage het rookverbod in
Na doorvragen bleek dat de overlast wel
cafés. Toen Den Haag dat instelde, zeiden de
meeviel, maar dat de onvrede onder de
kleine cafés: dat zullen we nog weleens zien!
ouderen vooral het gevolg was van eenzaam
Het heeft jaren geduurd voordat de politiek
heid en niet gelukkig zijn. Veel van dergelijke
een antwoord durfde te geven met de
vraagstukken in de publieke ruimte hebben
strekking van: wij zijn de overheid in een
dieperliggende oorzaken, die de overheid niet
democratie, dus stellen wij dat rookverbod
met wetten of nota’s kan oplossen, maar
nu echt in!
alleen met gesprekken, aandacht en tijd. Daar is een procesorganisatie voor nodig.
Je hebt de verticale overheid, die maatschappelijke vraagstukken, zoals de afnemende veiligheid in de publieke werkomgeving, met regels en wetgeving wil oplossen. En je hebt de horizontale netwerksamenleving, met haar individualisering, sociale media en eigen dynamiek. Voor bestuurders is het cruciaal om die twee met elkaar te verbinden. Jacques Wallage, voorzitter van de Raad voor het openbaar bestuur, analyseert in zijn lezing de problematiek en geeft aan wat nodig is om die verbinding tot stand te brengen.
Eigenlijk zou die kwetsbaarheid van de verticale instituties gecompenseerd of
Macht delen
aangevuld moeten worden door politieke
Wallage pleit ervoor dat bestuurders enerzijds
partijen. Die kunnen de verbinding met de
zich inzetten om de positieve energie in de
horizontale wereld tot stand brengen.
samenleving te benutten en samen met de
Helaas is dat verleden tijd. Nog maar 2,5
burger uit te vinden wat die zelf kan.
procent van de Nederlanders is lid van een
Anderzijds moeten ze ook erkennen dat de tijd
politieke partij, en van hen is slechts 10
van knopen doorhakken in acht van de tien
procent actief binnen die partij. Daarmee
situaties weinig relatie heeft met de maat
vormen de politieke partijen volgens Wallage
schappelijke werkelijkheid. Daarbij moeten ze
een deel van het probleem, niet de oplossing.
accepteren dat ze in een proces ook weleens níet hun zin krijgen en feitelijk macht delen.
‘Bestuurders moeten De meeste instituties zijn meer dan een eeuw
bij het doel dat zij nastreven. Als ze dat wel
oud en dateren uit een tijd die fundamenteel
zouden doen, zou het aantal besluiten
anders was dan de onze. Niet dat Jacques
aanzienlijk kleiner worden.
Wallage iets heeft tegen deze verticaliteit,
accepteren dat ze ook
De overheid blijft een verticaal instituut, maar dient er alles aan te doen om de verbinding met de horizontale maatschappij als een
weleens níet hun zin krijgen
cruciaal vraagstuk te definiëren. Niet omdat
en feitelijk macht delen’
hebben, maar vanwege de beperktheid van
want die heeft geleid tot deskundige organisa
Grenzen bereikt
ties die heel veel kunnen. Probleem is alleen
De kracht van de verticaliteit heeft zijn
dat de instrumenten waarover ze beschikken
grenzen bereikt, vindt de voormalig burge
Procesorganisatie
- wet, budget en ‘management by speech’ -
meester van Groningen. Door de enorme
Het belangrijkste vraagstuk voor de overheid
niet meer passen bij de taken die ze vandaag
dynamiek in de samenleving loopt de
is niet hoe ze het aantal ambtenaren vermin
de dag moeten verrichten. Er zou al een
overheid bij het oplossen van vraagstukken
dert, maar hoe ze een andere organisatie
wereld gewonnen zijn als bestuurders bij elk
per definitie achter de feiten aan. Die dyna
wordt. Wallage ziet de verticale instituties als
besluit in gemeente- en ministerraad zich
miek is geëxplodeerd door de combinatie van
productorganisaties: geef ze een probleem en
zouden afvragen of de middelen wel passen
individualisme en techniek, zoals de iPhone,
ze bedenken een oplossing. In plaats daarvan
het mooi is om een dialoog met de burger te zowel de mogelijkheden van de verticaliteit als van politieke partijen en de autonomie die mensen voor zichzelf ontwikkelen, toegerust door internet en sociale media.
De verbinding
9
REACTIE OP LEZING
‘Mensen moeten ons gaan vertrouwen’ Jacobine Geel, voorzitter van het bestuur van GGZ Nederland Vanuit de GGZ hebben we op dit moment
leving, voor de cliënt en zeker ook voor de
veel te maken met publieke veiligheid.
professional. Niet meer zorgen voor, maar
Steeds meer mensen verlaten de instellingen
samen zorgen dat. De eigen kracht van de
en gaan, meer of minder begeleid, zelfstan
cliënt is leidend en de professional moet
dig wonen. Buiten de muren van de instellin
daar zoveel mogelijk bij aansluiten.
gen betekent een terugval ook snel maat schappelijke onrust. Vanwege hun rol in het
Ik vond het verhaal van Wallage verhelde
handhaven van de openbare orde is politie
rend. Het prikkelde tot eigen gedachten.
daar vaak als eerste bij. Het is van groot
Zo vroeg ik mij af of ‘loslaten’ niet nog
belang om op die momenten snel te
steeds teveel redeneert vanuit het verticale
schakelen tussen de politie en de GGZ.
gezag. De kern van Wallages betoog was
Wij hechten dan ook zeer aan het convenant
precies dat dat gezag een steeds kleiner
dat we een aantal jaren geleden met de
werkingsgebied heeft. Gaat het, gezien
politie sloten.
vanuit de relatieve invloed van die verticale
Veiligheid is niet alleen een zaak van macht
omgaan met onmacht, dan om loslaten?
kolom, dus niet veel meer om het leren en gezag. Het gaat er ook om in de juiste
Het kan in ieder geval de moeite waarde zijn
netwerken te investeren. Vanuit de GGZ
om beide houdingen te ‘oefenen’.
moeten we bijvoorbeeld ook goede contac ten hebben met woningcorporaties. Stel dat
Vertrouwen is tegenwoordig een populair
er iets gebeurt met een van de cliënten en de
en veelgebruikt begrip. Zonder twijfel een
verhuurder weet niet wie wij zijn, dan weten
reactie op het onbehaaglijke gevoel dat we
ze ook niet wie er ingeschakeld kan worden.
met elkaar wel heel veel regels hebben
We moeten vindbaar zijn en investeren in
opgesteld om het wantrouwen te beheersen.
goede relaties. Dat was een van de redenen
En vertrouwen is mooi, maar eerder het
dat ik naar het diner-pensant ging.
resultaat van een andere omgang met elkaar dan de weg ernaar toe. Wat eerst nodig is,
Tijdens het diner-pensant sprak Wallage
is zelf betrouwbaar te zijn en verantwoorde
over het rapport ‘Loslaten in Vertrouwen’.
lijkheid te nemen. Dus niet een kaartje
Dat speelt binnen de GGZ natuurlijk ook.
kopen omdat je bang bent gecontroleerd te
Door de decentralisatie wil de gemeente
worden, maar een kaartje kopen omdat je
proberen mensen zelf de touwtjes in handen
vindt dat dat gewoon zo hoort.
te geven. Dat betekent veel. Voor de samen De verbinding
10
‘Je moet het vertrouwen van de burger echt verdienen’ Hubert Bruls, burgemeester Nijmegen
De verbinding
11
INTERVIEW INTERVIEW
‘Laat zien dat je onkreukbaar bent’ Interview met Hubert Bruls
De verbinding tussen de verticale overheid en de horizontale samenleving kan het beste gelegd worden door middel van moreel leiderschap, vindt Hubert Bruls, burgemeester van Nijmegen en vicevoorzitter van de VNG. ‘Je moet helder zijn in de waarden die je uitdraagt en daar ook consistent naar handelen.’
je voorstaat geen immuniteit voor beschadi
zegt en openstaat voor de opvatting van
ging of kritiek, maar het geeft je wel een
anderen, brengt het je ook veel goeds.
sterke positie, omdat mensen bereid zijn
Iedereen overkomt weleens wat, doet weleens
integere leiders te volgen, ook als ze inhou
iets fout, maar het maakt verschil of je een
delijk wat twijfels hebben. Hun vertrouwen in
veelpleger bent of een enkele keer in de fout
de waarden die jij uitstraalt, de stabiliteit en
gaat. Als je eens een kop koffie te veel
integriteit die daarbij horen, is nog net zo
declareert, word je dat best vergeven, maar
groot als honderd jaar geleden. De behoefte
doe je het elke maand, dan gaat je geloof
aan moreel leiderschap is misschien zelfs
waardigheid eraan. Dan word je daar bij het
Hoe verhoudt het morele leiderschap van
en de voorzitter van de wijkvereniging
wel groter dan ooit. Als de overheid vijftig
volgende incident, wat misschien niet eens zo
de burgemeester zich tot dat van andere
kunnen juist door hun persoonlijke optreden
jaar geleden iets besloot, accepteerde de
veel voorstelt, toch op afgerekend. Terecht,
bestuurders in het publieke domein?
de relatie tussen verticale overheid en
samenleving dat en volgde het op, gechar
want dan leer je ook niet van je fouten.’
‘Die rol is voor iedereen hetzelfde. Als je
horizontale samenleving organiseren.’
geerd gezegd. Nu maken mensen meer een eigen afweging, maar ze zijn nog wel steeds
Het ministerie van BZK vindt het belangrijk
gezag verdienen. Dat doe je door in de
En een minister?
gevoelig voor leiding. Ik merk dat ze behoefte
dat Veilige Publieke Taak bestuurlijk in de
uitoefening van je publieke functie voor
‘Je ziet in toenemende mate dat een politiek
hebben aan duiding, aan het bieden van
regio wordt opgepakt. Rondom het thema
bepaalde waarden, die nauw aansluiten bij
leider, of het nou een minister of een ander
perspectief. Dat is feitelijk wat je als leider
‘agressie en geweld tegen medewerkers’
wie jij als persoon bent, aan te geven waar je
is, het vertrouwen van de burger echt moet
doet.’
zijn er ook al veel bestaande regionale
staat. Voor de een luistert het wat nauwer
verdienen. Daarbij is er verschil tussen
dan voor de ander. Een rechter bijvoorbeeld
leiders die gezag hebben vanuit wat zij
Moreel leiderschap is het goede voorbeeld
arbeid actief. Hoe kijkt u hier tegenaan?
kan zich erg verlaten op de wet, terwijl het bij
moreel juist vinden en anderen die dat
geven, zegt u, maar dat maakt je als
‘In het algemeen voelen de burgemeesters
een burgemeester veel meer gaat om de
minder hebben. Die laatsten hebben het een
bestuurder ook kwetsbaar. Is dat erg?
zich zeer betrokken bij veiligheid, ook de
persoon, wat hij voorstelt en uitstraalt.
stuk moeilijker. Natuurlijk garandeert
‘Het brengt kwetsbaarheid met zich mee,
veiligheid van medewerkers in de publieke
Ook de directeur van de woningcorporatie
handelen vanuit de waarden en normen die
maar als je gelooft in wat je zegt, doet wat je
sector. Dat wordt ook serieus opgepakt
leider wilt zijn, moet je tegenwoordig het
netwerken op het gebied van veiligheid en
De verbinding
12
overal in het land. Maar het hangt ervan af:
reert dat we er niks aan doen en wij doen er
incident, maar ook hoe je in een training of
belang om, bijvoorbeeld per afdeling, het
als je een aantal ernstige incidenten met
al jaren heel veel aan. Dat zegt het ministerie
via afdelingsoverleg aandacht besteedt aan
gesprek goed te organiseren, zodat iedereen
medewerkers in de publieke sector mee
ook: ‘In Nijmegen is het goed geregeld.’ Dan
veilig werken. Iedereen moet zich vrij voelen
het herkent en durft te melden. Dat vraagt om
maakt, besteed je er waarschijnlijk meer
ga ik dus niets doen, want supergoed regelen
om een incident te melden. Politie, brand
vertrouwenspersonen binnen een organisatie.
aandacht aan dan wanneer dat niet gebeurt.
hoeft van mij niet. Ik vind het wel van belang
weer en ambulancedienst hebben hun eigen
En als leiders niet het goede voorbeeld geven,
In mijn regio zijn enkele incidenten geweest,
om kennis te delen, met andere gemeenten,
afspraken. Bij onderwijs- en zorginstellingen
zelf donkere praktijken uitvoeren, kun je niet
maar bestaat toch weinig enthousiasme om
maar ook met corporaties, onderwijs- en
gebeurt ook weleens wat, maar daar is het
verwachten dat medewerkers vertrouwen in
een regionaal netwerk te vormen. Dat
zorginstellingen, omdat het daar vaak nog
bewustzijn over de Veilige Publieke Taak
hen hebben als ze een keer iets vreselijks
overheden samen met de minister de handen
niet zo goed georganiseerd is. Daardoor
misschien nog niet helemaal
meemaken. Ook hier speelt dus weer je
kunnen we in alle gemeenten efficiënter op
doorgedrongen.’
leiderschap een rol. Met andere woorden:
‘Bij onderwijs- en
dezelfde manier de Veilige Publieke Taak
laat zien dat je onkreukbaar bent.’
zorginstellingen gebeurt ook
regelen. Belangrijk is dat we een landelijk
Welke ervaringen met de aanpak van
weleens wat, maar daar is
netwerk hebben van afspraken tussen OM en
agressie en geweld wilt u met andere
Meer informatie
politie over de omgang met incidenten bij
bestuurders delen?
het bewustzijn over de
medewerkers. Daarnaast gaat het vooral om
‘Gelukkig doen meer gemeenten het zoals wij.
> www.evpt.nl/bestuurders > De rol van de bestuurder bij VPT (video)
Veilige Publieke Taak minder
trainingen, bewustzijn kweken en dergelijke.
Een protocol is eigenlijk pas het begin. Veel
Dat vind ik maatwerk, daar is een corporatie
mensen denken bij geweld alleen aan fysiek
echt anders in dan een school of een
geweld, maar het gaat ook om geestelijk en
gemeentehuis.’
verbaal geweld. Sommige medewerkers zijn,
doorgedrongen’
als ze er niet tegen gewapend zouden zijn, ineenslaan, vind ik het goede aan Veilige
Hoe heeft Nijmegen de VPT dan goed
geneigd om daarin mee te gaan of het te
Publieke Taak, maar ik houd niet zo van
geregeld?
negeren. Fysiek geweld is zichtbaar en
ministeriële netwerken die opeens regionaal
‘In een protocol hebben wij uitgebreid
bewijsbaar, maar verbaal en mentaal geweld
moeten worden uitgerold. Want dat sugge
vastgelegd hoe je moet omgaan met een
zit in het grijze vlak. Juist daarvoor is het van
De verbinding
13
SAMENVATTING LEZING
De burgemeester als makelaar in geluk, hoop en liefde Hubert Bruls, vicevoorzitter Vereniging Nederlandse Gemeenten
Oorspronkelijk zou Hubert Bruls spreken over ‘De burgemeester als regievoerder op veiligheid’. Maar liever dan op te sommen wat een burgemeester in die rol kan doen, en om overlap met de lezing van Jacques Wallage te vermijden, kiest hij bij nader inzien voor ‘De burgemeester als makelaar van geluk, hoop en liefde’. Want het goede voorbeeld geven is volgens de vicevoorzitter van de VNG en burgemeester van Nijmegen de enige manier om mensen te bewegen minder agressief te zijn tegen elkaar, de overheid en haar medewerkers.
steeds sterker. Niet alleen zijn de taken op
ontzag voor autoriteiten meer heeft, toch
dat gebied uitgebreid, de regievoering heeft
waarde hecht aan een vorm van gezag.
ook meer inhoud gekregen door de komst van veiligheidshuizen en ketensamenwer
Zingeving
king binnen de gemeente. Ook crisisbeheer
Het ‘moreel georiënteerd leiderschap’ vraagt
sing en de veilige publieke taak passen goed
om bestuurders die de samenleving tege
bij het burgemeestersambt. Dat beschermen
moet durven treden met waarden en normen.
van en opkomen voor je medewerkers heeft
Dat vraagt veel van hun integriteit. Bruls is
terecht meer aandacht gekregen, want er
voorstander van de aanpak die het maat
gebeuren vreemdere en vreselijker dingen
schappelijk werk in Nijmegen heeft gekozen.
dan enkele decennia geleden. De slimmere
De directeur-bestuurder daarvan heeft
protocollen, scherpere wetgeving en
‘zingeving’ benoemd tot hét centrale thema
beschermingsprogramma’s op dat gebied
van de organisatie. Natuurlijk krijgen de
zijn dan ook terecht. Toch gaan ze niet
medewerkers scholing, zijn er protocollen en
helpen om de aantasting van de verticale
beleid, maar de zingeving van medewerkers
poot te keren, waarschuwt Bruls.
en klanten vormt de leidraad. Daardoor krijgen mensen wellicht weer geloof in het
Moraliteit
leven en bied je hoop aan degenen die dat
Wat helpt dan wel? Bruls betoogt dat de
verloren zijn. En als bestuurders de zingeving
horizontale netwerksamenleving behoefte
dan ook nog met een beetje liefde toepassen,
heeft aan de burgemeester als voorbeeld van
is de kans reëel dat burgers weer gaan
moraliteit. Die samenleving komt per 1
waarderen hoe overheidsdienaren hun
januari 2015, door de uitbreiding van het
werk doen.
takenpakket en verantwoordelijkheden, nog meer op het bordje van de gemeente te liggen.
Zelf geeft Bruls het goede voorbeeld door in
Voor burgemeesters is er echter niets nieuws
het openbaar geen alcohol meer te drinken.
onder de zon. Stel dat er bij een brand een
Praten over drankmatiging en verslaving
Hubert Bruls trapt af met een anekdote over
deur uit gedaan. Welk belang diende de
kind omkomt en het blijkt dat jeugdhulp heeft
tegengaan, maar vervolgens zelf op elke
een recent bezoek met zijn hoofd juridische
tijdelijke sluiting van haar zaak? Bruls vindt
gefaald. Dan verschijnt de burgemeester nog
receptie en bijeenkomst met een glas in de
zaken aan de rechtbank in Arnhem. Bij de
het een mooi voorbeeld van hoe de verticale
steeds voor de camera’s om het incident te
hand staan, dat is volstrekt ongeloofwaardig.
‘voorlopige voorziening‘ ging een zaak om
en horizontale wereld langs elkaar heen
duiden en een onderzoek te gelasten. In deze
Als hijzelf nu bij een opening of receptie in
een burgemeester die een kroeg had gesloten
praten. De uitkomst weet hij niet. Hoewel de
samenleving, waarin iedereen vrij en blij wil
zijn gemeente komt, krijgt hij spontaan
waar een illegaal gokapparaat stond.
wet uiteraard gehandhaafd moet worden,
leven en gezag er niet meer toe doet, moeten
mineraalwater aangeboden. Als daar dan
Twee juristen hielden namens de overheid een
mag de rechter belangen wegen en een
bestuurders vanuit bepaalde waarden dichtbij
over gelachen wordt, is hij tevreden, want dat
keurig, emotieloos betoog. Vervolgens sprak
ordemaatregel treffen. Dus mogelijk is de
zichzelf met zo’n crisis omgaan. De meest
betekent dat er iets gaat rondzingen in
de eigenaresse van het café. Zij vroeg zich af
eigenaresse in het gelijk gesteld.
succesvolle bestuurders, of het nu burge
Nijmegen en daar is het hem om te doen.
meesters, brandweerhoofden of geneeskundig
wat er nu helemaal aan de hand was: ze had de kroeg een jaar eerder gekocht, wist niet dat
Aantasting
leiders zijn, doen dat al. De behoefte daaraan
het gokapparaat verboden was en had het na
De burgemeester voert de regie op openbare
is ook groter dan ooit, zo tonen onderzoeken
het bezoek van de toezichthouder meteen de
orde en veiligheid en doet dat volgens Bruls
aan. Zo zie je dat de samenleving, die geen De verbinding
14
REACTIE OP LEZING
‘Beschermen moet natuurlijke houding zijn’ Elly Blanksma-van den Heuvel, burgemeester van Helmond
‘Veiligheid is een thema dat leeft in de
beleven, maar ik bied ook perspectief. Zodra
samenleving, bijna een primaire levensbe
de bescherming van het veilige gevoel aan de
hoefte. Dat gecombineerd met de veilige
orde komt, moet je opstelling als bestuurlijk
publieke taak, de veranderingen in de
leider een natuurlijke houding zijn. Daar
samenleving en de drie decentralisaties,
investeer ik iedere dag in. Die positie brengt
vraagt om een herbezinning op bestuurlijke
ook kwetsbaarheid met zich mee. Bij moreel
leiderschap. Zo’n diner-pensant vind ik een
leiderschap heb je te maken met waarden en
mooi instrument om dat samen vorm te
normen, niet zozeer van jezelf, maar van de
geven. Sprekers met verschillende invalshoe
samenleving. Wanneer ik optreed als
ken zetten je aan het denken over je eigen rol
beschermer van de veilige werkomgeving,
daarin en hoe je dat leiderschap als boeg
zijn er misschien anderen die dat niet willen,
beeld van de samenleving kunt invullen.
die er een ander moreel kompas op na
Onze overheidsdienaren mogen vragen om
houden. Dan is het belangrijk dat je niet in
bescherming. Daarom ben ik ook vlagdrager
het politieke debat over tegenstellingen
geworden van een VPT-regiobijeenkomst
getrokken wordt, want dat maakt je kwets
- Join the Club. Als burgers gezagsdragers,
baar. Dan moet je een rechte rug hebben, je
ambtenaren en politie onheus bejegenen,
gesteund voelen door de samenleving en je
vind ik dat ik mag en moet optreden, en niet
daar niet door laten afleiden.
te voorzichtig ook. Iedereen moet veilig kunnen werken en er moet respect zijn.
Communicatie
Hoop en perspectief
aspecten in het veiligheidsdomein is, was
Ik herken mijzelf in Bruls’ beeld van makelaar
een belangrijk nieuw inzicht, niet alleen bij
Dat communicatie een van de belangrijkste
van geluk, hoop en liefde, maar zou het
Bruls’ verhaal. De bewustwording dat je de
anders formuleren. Ik ben geen burgemeester
verticale lijn naar de horizontale lijn moet
van de roze wolk, maar meer de vertaler van
zien te vertalen, kwam in alle verhalen terug.
het maatschappelijk sentiment, een burge
Minder zenden, meer luisteren naar de
meester van hoop en perspectief. Juist dat
burger en dat vertalen, zodat communicatie
perspectief mag men van een bestuurlijk
meer wordt dan ‘ik heb een boodschap’ en je
leider verwachten. Neem de ramp van de
meer naast de burger komt te staan.
MH17. Daarbij sta ik tussen de mensen in
Veiligheid doen wij samen.’
om het maatschappelijk sentiment mee te De verbinding
15
‘Bestuurders moeten het doel aan geven, niet het middel’ Peter van Uhm, generaal b.d.
De verbinding
16
INTERVIEW INTERVIEW
‘Veiligheid vraagt om vertrouwen in de overheid in het kwadraat’ Interview met Peter van Uhm
Militairen hebben veel ervaring met optreden in crisissituaties, nazorg, vertrouwen in de leiding en elkaar, en het spanningsveld tussen collectief en individueel belang. Die expertise kan als voorbeeld dienen voor de burgermaatschappij. Generaal b.d. Peter van Uhm: ‘Wij eisen veel van onze militairen, dat mogen bestuurders ook van hun ambtenaren. Zolang er maar goede zorg tegenover staat.’
Wat zijn de belangrijkste maatregelen die
training, vorming. Als je ze dan naar een
een bestuurder moet nemen voordat hij
locatie stuurt, zorg je voor voldoende
zijn mensen een opdracht geeft waarbij de
collega’s, voldoende spullen, en dat de
risico’s niet goed te overzien zijn?
spelregels voor iedereen duidelijk zijn.
‘Het begint met een analyse, waarin je de risico’s zo goed mogelijk in kaart brengt en alle kennis en ervaring van de mensen uit de
‘Overzicht houden, is iets dat
veiligheidsregio’s meeneemt. Betrek alle
elke bestuurder aangeleerd
disciplines erbij: wat kan de politie beteke
hoort te krijgen’
Een hoofdtaak van de krijgsmacht is
kan ondersteunen. Bestuurders vragen dan
nen, brandweer, Rode Kruis, Defensie? Als je
ondersteuning van de civiele autoriteiten
bijvoorbeeld om tien vrachtauto’s om
dan opdracht geeft, geldt weer: vertel wat je
bij rechtshandhaving, rampenbestrijding
mensen te evacueren. Maar zij moeten
wilt bereiken en laat het ‘hoe’ aan je profes
Doet zich een incident voor, dan letten
en humanitaire hulp. Als generaal was u
leren het doel aan te geven, niet het middel.
sionals over. Dat kan lastig zijn, want
militairen scherp op elkaar - we hebben een
verantwoordelijk voor de uitvoering van die
Dus niet ‘wij willen tien vrachtwagens’, maar
bestuurders zijn ook vaak doeners. Maar je
buddysysteem. Na het incident brengen wij
taak. Kunt u vanuit uw ervaring tips geven
‘wij willen honderd mensen evacueren van
kunt niet alles monitoren, je moet juist
hen bij elkaar, desnoods begeleid, om te
aan burgemeesters en bestuurders?
hier naar daar’. Dan kijken de experts van
afstand houden om de grote lijn te volgen.
praten over wat er is gebeurd. Bij terugkomst
‘Toen ik in 2008 Commandant der
Defensie wel hoe dat het beste kan. Hebben
Overzicht houden, is iets dat elke bestuurder
van een missie laten we de mensen eerst
Strijdkrachten werd, zag ik nog een redelijke
die professionals hun plan gemaakt, vraag
aangeleerd hoort te krijgen.’
buiten Nederland twee dagen ‘unwinden’.
onbekendheid met wat Defensie voor de
dan als bestuurder wel om dat te zien, zodat
veiligheidsregio’s en burgemeesters zou
je kunt checken of het klopt met wat je voor
Hoe gaat de krijgsmacht om met medewer-
psychologen, sociologen, geestelijke
kunnen doen. Inmiddels zijn er bij alle
ogen hebt. Militairen doen dat structureel:
kers na een nare ervaring?
verzorgers zijn. Daarna hebben ze verlof.
veiligheidsregio’s contactpersonen.
zitten we op dezelfde golflengte?’
‘Het zorgtraject begint eigenlijk al bij de
Als ze daarvan terugkomen gaan we weer
Die kunnen assisteren bij een incident of
selectie van je medewerkers: zijn ze up to the
met hen in gesprek, krijgen ze regelmatig
ramp, maar ook uitleggen waar Defensie
job? Daarna geef je ze de juiste opleidingen,
een vragenlijst. Die hoeven ze niet in te
Dan huren we een hotel af, zorgen dat er
De verbinding
17
vullen, maar dan vragen we wel waarom
van geweld, moet je als bestuurder met
Jacques Wallage vindt dat uitvoerende
ze dat niet willen. Heeft iemand hulp nodig
diegene in gesprek gaan en kijken hoe je hem
organisaties te weinig oog hebben voor het
- zo’n 10 procent van de militairen die
kunt (laten) helpen.’
individuele belang en privacy. Wanneer
terugkomen van een stevige missie - dan
gaat het collectieve voor het individuele
bieden we die aan. Uiteindelijk houdt iets
U noemde in uw lezing als het doel van de
belang?
meer dan 1 procent structurele, psychische
bestuurlijk leider: vertrouwen in de
‘Daar is geen menukaart voor, maar het gaat
problemen.’
overheid creëren. In hoeverre geldt dat
van groot tot klein. Zo wil niemand belasting
voor veiligheid?
betalen, maar we zijn het er met zijn allen
Kunt u dit vertalen naar geweldsincidenten
‘Kwadratisch! Veiligheid zit heel diep. Wie
wel over eens dat je een beetje van de
tegen medewerkers in het publieke
zich onveilig voelt, is vaak ongelukkig.
verdiensten afdraagt voor het collectief.
domein? Welke verantwoordelijkheid
Daarom moet de overheid ervoor zorgen dat
Hetzelfde geldt als je bij de balie in het
hebben bestuurlijk leiders bij de nazorg?
de burgers vertrouwen hebben, waardoor ze
gemeentehuis een nummertje trekt en wacht
‘Simpel: je stelt die mensen aan, dus ben je
zich veilig voelen. De overheid heeft een
tot je aan de beurt bent.’
verantwoordelijk voor hun werk en werkom
voorwaardenscheppende rol; de burger moet
geving, ook als ze in de problemen komen
het vertrouwen hebben dat ze dat goed doet.
door dingen die op het werk gebeurd zijn. Wij
Natuurlijk is iedereen zelf ook verantwoorde
eisen veel van onze militairen, dat mogen
lijk: doe ‘s nachts je deuren op slot! Een
dat de burgers vertrouwen hebben,
bestuurders ook van hun ambtenaren.
veilige samenleving maak je samen.’
waardoor ze zich veilig voelen’
Zolang er maar goede zorg tegenover staat.’
‘De overheid moet ervoor zorgen
Hoe moet de overheid die veiligheid Militairen kennen een grote onderlinge
realiseren, zodat de burger vertrouwen
Zijn er ook situaties waarin het individuele
solidariteit. Vind u dat ook belangrijk in de
krijgt?
voor het collectieve belang gaat?
civiele werkomgeving?
‘Ik vind het belangrijk dat instituties
‘Vast wel, maar ik kan zo gauw geen voor
‘Bij Defensie is vertrouwen niet genoeg, het
betrouwbaar zijn. Daarbij ligt de lat hoger
beeld bedenken. In het algemeen: als
gaat om blind vertrouwen. Kameraadschap
dan voor andere organisaties in de maat
bestuurder, ook in het leger, moet je een hele
gaat een stuk dieper dan vriendschap. Maar
schappij, want de overheid geeft het voor
goede afweging maken wil je een persoonlijke
uiteindelijk gaat het om collegialiteit. Bij een
beeld. De burger moet er dus op kunnen
situatie boven de spelregels voor het
probleem of geweldsincident is het begin van
vertrouwen dat er respectvol wordt omge
collectief stellen.
een oplossing: erkennen en aandacht geven.
gaan met zijn belangen. Ieder moet zijn
Begrip tonen, een arm om de schouder slaan,
eigen belang afwegen, maar de overheid
Meer informatie
een knipoog geven: dat kan al enorm helpen.
weegt het gemeenschappelijke belang voor
> Handreiking opvang en nazorg bij
Als iemand echt problemen heeft als gevolg
de hele samenleving af.’
schokkende gebeurtenissen
De verbinding
18
SAMENVATTING LEZING
Bestuurlijk leiderschap en veiligheid Peter van Uhm, generaal b.d.
niet alleen investeren in hun opleiding en
Bestuurders horen zich altijd af te vragen
training, maar hen ook vormen, motiveren
wat hun doelen zijn, maar ook wat het effect
en inspireren. Laat hen erin geloven dat het
is van de maatregelen die zij nemen.
werken in de publieke sector ertoe doet,
Daarvoor moeten ze, net als militairen,
want dan gaan ze ervoor.
hun omgeving kennen en begrijpen waarom
Daarnaast is het belangrijk dat bestuurders
nu de Belastingdienst, politie of Nederlandse
de bevolking proberen te winnen voor hun
Voedsel- en Warenautoriteit is - moet het
waarden en normen. Hoe? Van Uhm geeft
doel zijn: ervoor zorgen dat de burger
een voorbeeld uit de missie in Afghanistan.
vertrouwen in de overheid heeft. Als dat er is,
De 70.000 buitenlandse militairen wilden
is de kans het grootst dat er ook gezag is,
het land vooruithelpen. Daarvoor moesten
respect en misschien zelfs ontzag voor de
ze niet alle taliban doodschieten, maar
mensen die in die publieke zaak werken.
dingen gebeuren. Voor de overheid - of dat
We moeten proberen op een goede manier samen te leven en volgens Peter van Uhm zijn we met z’n allen zoekende hoe we dat moeten doen. Oftewel, we zoeken ons ‘morele kompas’. Bestuurders moeten bij die zoektocht de juiste richting wijzen, zodat burgers vertrouwen krijgen. In zijn lezing houdt de voormalig Commandant der Strijdkrachten zijn publiek een spiegel voor. Gelardeerd met aansprekende voorbeelden uit de krijgsmacht, vertelt hij hoe leiders dat vertrouwen kunnen opbouwen.
irrelevant maken. De taliban eisten van de boeren en winkeliers de zonen op om mee te vechten. Als vader zijn zoon niet meegaf, namen ze vader zelf, zijn vrouw of dochter
morele kompas hebben staan
mee. De soldaten kregen te horen: maak de
en het goede voorbeeld geven’
taliban irrelevant, want als je de zonen doodschiet, hoef je daarna van pa en ma
Denk onafhankelijk en stel het collectieve
meest trots op zijn, antwoorden ze ‘de
niets meer te verwachten. Het irrelevant
belang boven het eigen belang. Houd proto
manier waarop we samenleven’.
maken van de taliban legde de militaire
collen simpel en begrijpelijk voor iedereen.
Onnavolgbaar! Slechts 5 procent van de
leiding uit met een parabel over de vis en het
Zorg dat je je mensen begrijpt. En wees een
Nederlanders maakt zich het meest zorgen
water. Terroristen zijn de vis, de bevolking is
goed leider. Vier aanbevelingen aan bestuur
over criminaliteit en veiligheid. Daarmee
het water. Die vissen vang je nooit allemaal,
ders, die samen de kans op fouten en
komt dit onderwerp op de achtste plaats,
maar als je het water weghaalt, komen ze
incidenten verkleinen, dus de veiligheid
dat is historisch laag. Maar daarmee wil
vanzelf droog te liggen. Daarom moesten de
vergroten. In zijn lezing besteedt Van Uhm
Van Uhm het niet bagatelliseren, want
militairen de bevolking voor zich winnen.
de meeste aandacht aan de laatste twee:
agressie en incidenten hebben vaak een
Als bestuurders dat ook in de burgermaat
mensen en leiders.
grote persoonlijk impact en zijn ‘gewoon
schappij doen, het volk leren wat de norm
erg vervelend’.
is en dat het belangrijk is om je eraan te houden omdat je je anders buiten de
Bestuurlijk leiders hebben een moeilijke taak.
‘Bestuurders moeten het
Ze moeten de burger zien te begrijpen, maar
Vorming
samenleving plaatst, gaat het volgens de
wie is dat precies? In het meest recente
Wat zijn onze rechten en plichten, wat kan
generaal b.d. de goede kant op.
Onderzoek Burgerperspectieven van het
wel en niet in de samenleving? Bestuurders
Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat
moeten het morele kompas hebben staan en
Doelen stellen
Nederlanders de onderwerpen ‘zorg’ en ‘de
het goede voorbeeld geven, vindt Van Uhm.
Leidinggeven is voor Van Uhm simpel:
samenleving’ de grootste nationale proble
Dat kompas moeten ze ook bij hun mede
gedrag beïnvloeden in de richting die je
men vinden. Maar op de vraag waar zij het
werkers in het hoofd brengen. Dat betekent
wenst en vooral langetermijndoelen stellen.
Geleerde lessen Van Uhm deelt met zijn gehoor een aantal lessen uit zijn carrière bij Defensie. Zoals: deel geleerde lessen en best practices met elkaar. Fouten maken mag, maar je moet er wel van leren. Geef rugdekking aan je medewerkers en zorg dat je zelf rugdekking krijgt van je bazen. Maak keuzes, stel prioriteiten en leg deze uit. Zorg er bij contacten met de buitenwacht voor dat je de feiten op een rij hebt en dat de interne en externe communi catie op elkaar zijn afgestemd. Haal de media naar binnen en wees eerlijk, want oneerlijkheid komt altijd uit. Als bestuurders hun verantwoordelijkheid zo invullen, heeft Van Uhm er alle vertrouwen in dat de burger weer vertrouwen in de overheid krijgt.
De verbinding
19
REACTIE OP LEZING
‘We moeten elkaar weer gaan verstaan’ Peter van Os, directeur Onderzoek en Kennis van de Politieacademie
Ik was nieuwsgierig naar de huidige staat van
Vertrouwen
de discussie over de verbinding tussen
Vertrouwen speelt ook binnen de politie een
bestuurlijk leiderschap en veiligheid. Daarom
belangrijke rol. Ik ben het volledig met van
besloot ik naar het diner-pensant te komen.
Uhm eens dat leiders pal voor hun mede
Het lokaal bestuur lijkt in verwarring. Dat is de
werkers moeten staan. Wat dat betreft zitten
boodschap die bij mij vooral is blijven hangen.
we op een vergelijkbare lijn. Een paar jaar geleden was het bij de politie nog anders.
Ik deel de mening van Wallage over de
Toen werd het met procedures opgelost,
horizontale en verticale overheid, maar er is
nu is het een intrinsieke houding geworden.
één belangrijk element dat in zijn betoog niet aan de orde kwam: de logica van de verticale
Ook de burger heeft vertrouwen in de
wereld is een volstrekt andere dan die van de
werkwijze van de politie. Het vertrouwen
horizontale wereld. We spreken een andere
is zelfs hoog in vergelijking met andere
taal en verstaan elkaar daardoor niet goed.
overheidsdiensten. De vorming van de
Nationaal niveau
eigenlijk geen belangrijke rol. Wat veel
Ook op nationaal niveau lijkt er een andere
belangrijker is, is het lokale bestuur.
nationale politie speelt hier voor de burger
taal gesproken te worden bij de politie en het
Uiteindelijk zal de burger veel meer letten
bestuur. Van Uhm sprak tijdens het diner-
op wat we lokaal bijdragen dan wat er in
pensant over het belang van vertrouwen dat
de krant staat over de nationale politie.
uitvoeringsorganisaties hun werk goed doen. Hij hekelde terecht alle toezicht op de politie
Verbinden
met betrekking tot de vorming van de
De legitimatie van de politie is dus erg
nationale politie.
afhankelijk van lokale ontwikkelingen en het lokale bestuur. Het is dan ook van groot
De politie moet zich nu meer dan ooit binnen
belang dat de horizontale en verticale
de nationale overheid bewegen. Ze moeten
overheid elkaar weer gaan verstaan.
de tijd krijgen om de boel goed neer te zetten,
We hebben leiders nodig die in staat zijn
maar in plaats daarvan meten we ons suf.
de vertaalslag te maken. Er zou dus ingezet
Daardoor is de leiding nu meer bezig met het
moeten worden op een nieuw soort bestuur
beantwoorden van vragen dan met het
ders die bruggen kunnen bouwen.
proces om alles goed in te richten. De verbinding
20
‘Ook veiligheid is een biologisch gegeven’ Midas Dekkers, bioloog
De verbinding
21
INTERVIEW INTERVIEW
‘Gezag is voor bestuurders gelukkig toeval’ Interview met Midas Dekkers
Gezagsdragers die bijeenkomen om te bespreken of ze anders met burgers kunnen communiceren, of ze de vorm van hun gezag moeten wijzigen of zelfs een deel van hun macht moeten afstaan. Midas Dekkers vond het maar een merkwaardige avond in Pulchri Studio. ‘Niemand stond erbij stil dat wat ze wilden, misschien helemaal niet kan. Want het past niet bij hun genetisch materiaal.’
Wat kunnen mensen leren van de leider-
hiërarchie, van bazen en ondergeschikten. In
schapsstijl in de dierenwereld?
het dierenrijk is dat lang niet altijd het geval.
‘Je hebt in de dierenwereld alle mogelijk
Er zijn dieren die heel weinig of zelfs hele
leiderschapsstijlen. Dictators, maar die zijn
maal geen hiërarchie kennen en tot de
veel zeldzamer dan de meeste mensen
allersuccesvolste behoren. Dat zijn de
denken. De meeste apengezelschappen
mieren, termieten, bijen en andere sociale
kennen een tamelijk verlichte leiderschaps
insecten. Die weten het zonder leiders heel
stijl. De leider vestigt zijn gezag niet door
goed te rooien, al honderden miljoenen jaren.
met geweld zijn positie op te eisen, maar
Misschien zou het handig zijn om eens te
omdat de rest van de groep hem die gunt. De
kijken of wij ook zonder leiders de sociale
mens is een sociaal dier en kan, zoals veel
groep in stand kunnen houden.’
diersoorten, alleen in een groep overleven. Dit geeft pas problemen wanneer je die groep structuur probeert te geven. Wij mensen kunnen alleen maar denken in termen van
Geen hiërarchie, hoe moeten leiders in
beslissen waar ze morgen heengaan. Dat is
deze transitieperiode daarmee omgaan?
hun allerbelangrijkste beslissing, want als
‘Het geheim van de mieren is communicatie.
het gras daar verdord is, stikken ze de
Dat een heleboel mieren bij elkaar een
moord, maar als het sappiger is, hebben ze
superorganisme vormen, komt omdat ze
meer overlevingskans dan de kafferbuffels
onophoudelijk via hun wriemelende antennes
om hun heen. Hoe wordt dat volk geleid? Aan
informatie met elkaar uitwisselen. Als je naar
het eind van de dag gaan vooral de oudere
veranderingen in leiderschap zoekt, moet je
exemplaren een beetje in de verte staan
kijken of er een aanleiding voor is. En er is
staren. Na verloop van tijd volgen steeds
natuurlijk één gigantische verandering: de
meer kafferbuffels hun voorbeeld. Dat is dus
computer en het worldwide web. Voor het
de richting die de groep de volgende dag
eerst verkeert de mensheid in de al dan niet
opgaat. Er wordt niet over gestemd, het is
gezegende omstandigheid van de mier, dat
geen kwestie van machtsverhoudingen, er is
wij ongebreideld met elkaar kunnen commu
alleen respect voor de ervaring van de oudere
niceren. Dat geeft aan de ene kant angst dat
individuen. Zo zou het bij ons misschien ook
een boosaardig individu wel heel veel macht
kunnen: dat de mensen of instituties die het
over ons kan uitoefenen, omdat ideeën zich
meeste verstand van iets hebben, aangeven
razendsnel verspreiden. Aan de andere kant
wat de beste richting is en dat wij met zijn
maakt deze interconnectie een hele nieuwe
allen die kant opgaan.’
vorm van sociale structuur mogelijk, waarin niet één leider bepaalt, maar we met zijn allen beslissen wat goed voor ons is. Een aardig voorbeeld daarvan is de kafferbuffel in Afrika. Kafferbuffels moeten vandaag
De verbinding
22
Hoe kunnen bestuurders vanuit hun
het groepsbelang het hoogste houdt en het
eigenschap dat je geschikt bent om bevelen
zien niet in dat ook veiligheid een biologisch
hiërarchische blik het beste met hun
eigen belang het laagste. Maar als hij het
op te volgen. Zoals ook de neiging om de
gegeven is. Dat ons hoofd nog niet ingesla
volgers communiceren?
eigenbelang het laagste houdt, is hij na
bevelgever te worden zit ingebakken in je
gen is en wij normaliter vredig met elkaar
‘Communicatie is een kwestie van praten en
verloop van tijd geen leider meer, want dan
genetisch materiaal. Dat mensen gezag
omgaan en eerder blij dan bang zijn om een
luisteren. De meeste leiders hebben de
komt er een ander die egoïstischer is en die
aanvaarden, is een voor bestuurders
ander mens te zien, komt omdat wij een
neiging veel te praten en weinig te luisteren,
knikkert hem eruit! Een leider moet dus
gelukkig toeval.’
sociale diersoort zijn. De uitzonderingen
anders waren ze nooit leider geworden. Als ze
beschikken over de eigenschap om de trap te
komen in de krant. Als je die vaak leest, denk
eenmaal leider zijn, zullen ze die schakelaar
bestijgen en leider te worden én over de
je dat de wereld slecht is en goed gemaakt
moeten omzetten. Maar de meesten hebben
eigenschap om een goede leider te zijn.
daar geen tijd voor, die moeten eh … leiden.’
Helaas zijn die eigenschappen volstrekt
‘Voor het eerst verkeert de
tegengesteld. Dat conflict tussen eigen- en
mensheid in dezelfde
Wat maakt bij mensen een leider biolo-
groepsbelang is onoplosbaar. Op de korte
gisch gezien tot een goede leider?
termijn kun je wel kiezen, vandaag om negen
omstandigheid als de mier:
‘Dat ie het welzijn van de groep vooropstelt.
uur voor het eigenbelang en morgen om
wij kunnen ongebreideld
Het eeuwige probleem van groepsleden is dat
twaalf uur voor het groepsbelang , maar een
ze hun eigenbelang en een groepsbelang
echte oplossing is er niet. Dat geldt ook voor
met elkaar communiceren’
hebben. Aan dat groepsbelang moeten ze
de relatie tussen bestuurder en bestuurde,
gehoorzamen, anders kunnen ze niet
die zullen altijd met elkaar in de clinch
bestaan als sociaal dier, maar ze blijven ook
blijven liggen.’
egoïst. Dat geldt ook voor de leider: hij is
moet worden door leiders. In plaats van andersom, dat de wereld goed is met hier en daar incidenten, en dat de goeden niet van bovenaf tegen de kwaden beschermd hoeven te worden.’ Meer informatie > Webdossier VPT en gezag
Is hier een link met veiligheid en geweld te leggen?
leider omdat hij het groepsbelang vertegen
Wat maakt biologisch gezien dat mensen
‘De laatste jaren hoor je steeds vaker de
woordigt, maar ook een van de grootste
een leider volgen?
mening dat de veiligheid wordt verhoogd
egoïsten, omdat hij behalve groepslid ook de
’Hun genetische materiaal. Bij je geboorte
door het gezag meer macht te geven: zero
baas wil zijn. De beste leider is degene die
zit in het erfelijk materiaal van al je cellen de
tolerance, snelrecht. Deze veiligheidsfanatici
De verbinding
23
SAMENVATTING LEZING
Natuurlijk leiderschap Midas Dekkers, bioloog
ladder is die ze zo snel mogelijk zo hoog
Vermieren
mogelijk moeten beklimmen, maar daar is in
Tot slot schetst Dekkers een voor bestuurders
de biologie de hiërarchie nooit voor uitgevon
wat somber toekomstbeeld, waarin zij niet
den. Nee, de hiërarchie zorgt ervoor dat
meer nodig zijn. Termieten zijn nog socialer
iedereen de juiste hoogte in de rangorde vindt,
dan de mens. Elke mier op zich is dom, maar
precies waar hij of zij thuishoort. Elk mens
als er maar genoeg bij elkaar zijn, ontstaat er
begrijpt dat, alleen bestuurders niet.
een soort collectieve intelligentie. Die stelt hen in staat om een termietenheuvel te
De mens is een sociale diersoort, net als de hond. Gelukkig maar, want waren we solitair geweest, zoals de kat, dan hadden we geen behoefte gehad aan leiders en waren alle aanwezigen brodeloos geweest. Wel zit nu helaas ook het conflict in onze genen. Bioloog Midas Dekkers trok in zijn lezing verrassende parallellen tussen de dierenwereld en de mensenmaatschappij, die flink aan het ‘vermieren’ is.
De hond stamt af van de wolf en vangt graag
Maar wie echt de baas wil worden, neemt een
grote prooien. Dat lukt alleen in groepsver
voorbeeld aan het elvisje. Dat leeft in grote
band, met veel onderdanen en één ‘boven
scholen met - de droom van iedere manager
daan’. Maar hebben ze de prooi eenmaal
- één elvis aan kop. Dekkers legt zijn gehoor
gevangen, dan is het ieder voor zich om het
uit dat er in de elvishersentjes maar één
grootste stuk te bemachtigen. Dat is de
programmaatje past: zwem achter een andere
eeuwigdurende tegenstelling tussen collec
elvis aan. Er is echter altijd wel één elvis die
tief en individueel belang, die ook bij ons
niet goed bij zijn hoofd is en die is de baas.
mensen tot conflicten leidt. Als oplossing hiervoor kent de natuur de hiërarchie, met
Waarom wil iemand baas worden? Dat is een
leiders en volgers.
kwestie van hormonen. Maar nieuwe leiders hebben ook nieuwe burgers nodig. Daarom
Alternatieve strategie
bouwen zonder dat er hiërarchie bij te pas
Dekkers gaat op verzoek ook in op de vraag
komt. Die maatschappij, vergelijkbaar met
hoe de verticale communicatie van bestuur
een stad of staat, draait harmonieus zonder
ders is te combineren met de horizontale
dat er een leider is! Dat komt omdat mieren
communicatie van gewone mensen. Zijn
voortdurend communiceren. Daarom lijkt het
antwoord is simpel: dat gaat niet! Dat komt
Dekkers verre van ondenkbaar dat de mens in
door de wet van de alternatieve strategie: je
de toekomst ook zo georganiseerd zal raken.
kunt iets op twee tegenovergestelde manieren
We zijn namelijk al een heel eind op weg om
doen en beide zijn goed. De bioloog illustreert
te ‘vermieren’. Met onze computers zijn ook
het met de olifant en de muis. Olifanten zijn
wij allemaal met elkaar verbonden en bezig
groot, zodat ze van niemand iets te vrezen
één groot superorganisme te worden.
hebben. Muizen zijn klein, zodat ze bij elk gevaar in hun holletje kunnen vluchten. Om die redenen bestaan er van beide dieren nog betrekkelijk veel respectievelijk veel exempla ren. Het gaat pas als fout als je, zoals
‘Het gaat fout als je, zoals sommige leiders, een kleine olifant of een grote muis wilt zijn’
Pikorde
moet je als leider weten dat mensen bij hun
Hoe word je een leider? Midas Dekkers noemt
geboorte al voor 99 procent af zijn, inclusief
drie mogelijkheden, die niet allemaal in de
hun gedragingen en neigingen tot socialiteit.
sommige leiders, een kleine olifant of een
managementboeken staan. Kippen kennen de
Denk dus niet dat je de mens kunt verande
grote muis wilt zijn. Vandaar dat bestuurders
pikorde. Apen werken met hun ellebogen,
ren. Gelukkig voor leiders zijn er altijd mensen
niet horizontaal moeten communiceren en
trappen naar beneden en likken naar boven
die graag geleid willen worden. Dat komt door
omgekeerd, gewone mensen geen bestuurder
- zoals bestuurders ongetwijfeld weten.
de hiërarchie. Bestuurders denken dat dat een
moeten worden.
De verbinding
24
REACTIE OP LEZING
‘Al onze medewerkers krijgen te maken met agressie en geweld’ Juul van Hout, directeur Connexxion ‘Het was interessant om vanuit verschillende
of leider, zaken voor elkaar, omdat er een
invalshoeken te horen hoe andere partijen
gemeenschappelijk doel is. Dat kan ik naar
worstelen met de veilige publieke taak en
onze situatie vertalen. Wij proberen een
welke ontwikkelingen er zijn. Wel had de
bijdrage te leveren aan de vermindering van
avond een hoog politiek gehalte. Gelukkig
agressie en geweld in het ov, maar kunnen dat
kwam het openbaar vervoer aan bod in de
niet alleen bereiken. Daar is samenwerking
discussies aan de ronde tafels. Al onze
voor nodig. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar is
medewerkers krijgen in meer of mindere
dat in de praktijk niet. Bovendien denken wij
mate te maken met agressie en geweld.
nog vaak: voor meer veiligheid moet ik bij de
Spugen, maar ook bedreiging met messen
overheid zijn. Terwijl de marktpartijen ook met
en zelfs pistolen. Ik heb in de rondetafelge
elkaar kunnen kijken wat ze kunnen doen. Het
sprekken twee voorbeelden genoemd van
hoeft niet altijd via strengere regelgeving. Dan
zaken die helaas niet of niet meer geregeld
ontloop je meteen die moeizame verbinding
zijn. Zo hadden wij afspraken met gemeen
tussen de verticale en horizontale wereld.
tes en politiekorpsen dat stadswachten en agenten in uniform op weg naar hun werk
Parallellen
gratis van het ov gebruik konden maken.
Er zijn natuurlijk vele parallellen tussen de
Dat werkte preventief. Maar de Belastingdienst
dieren- en mensenwereld die opgeld doen. Dat
vond het loon in natura en dat mag niet van
zie je in de manier waarop wij mensen denken
de wet. Ook hebben wij gekeken of we een
en doen, dingen organiseren, communiceren,
soort tourniquet ín onze voertuigen konden
hoe we met elkaar iets tot stand kunnen
maken. Dat was door Europese regels
brengen, leidinggeven en omgaan met
onmogelijk. Het is goed om op zo’n avond
leiderschap. Het was aardig om te merken dat
met andere instanties over dat soort zaken
Dekkers daarmee aansloot bij de sprekers
te kunnen praten.
ervoor, terwijl hij alleen Van Uhm had gehoord. Zijn verhaal was, in tegenstelling tot de andere,
Gemeenschappelijk doel
meer symbolisch. Hij hield ons een spiegel
Mooi in Dekkers’ verhaal vond ik de termieten
voor en liet zien hoe belangrijk we ons
hoop. Eén of twee termieten kunnen niets,
allemaal voelen en voordoen, terwijl de
maar een heleboel samen krijgen, zonder plan
meesten van ons dat misschien niet zijn.’
De verbinding
25
NAWOORD INTERVIEW
‘Bewustzijn medewerkers blijft de uitdaging’ Bernadette Schomaker, hoofd expertisecentrum Veilige Publieke Taak
Hebben mensen kortere lontjes gekregen?
blijft te allen tijde beter dan genezen. Dat
Neemt de hufterigheid in Nederland toe? Is de
blijkt in de uitvoering vaak lastiger dan het
opvoeding niet meer wat het is geweest?
op papier lijkt. Je kunt protocollen opstellen
Neemt het gezag van publieke organisaties
en invoeren, maar het blijft de uitdaging dat
af? Of is de overheid niet meer aangepast aan
alle medewerkers zich ook bewust zijn van de
de eisen van de samenleving van deze tijd?
risico’s en kennis hebben van de maatrege len die zij kunnen nemen.
Tijdens het diner-pensant ‘De verbinding
Agressie en geweld hebben een enorme impact. Het ondervinden van agressie doet iets met mensen. Zeker als het plaatsvindt op het werk. Zelfs degenen die “stoer ” zijn en wel tegen een stootje kunnen, breken als agressie lang genoeg doorgaat. En niet alleen het slachtoffer ondervindt daarvan de last, maar ook zijn directe omgeving zoals collega’s en het gezin.
tussen bestuurlijk leiderschap en veiligheid’
Het expertisecentrum Veilige Publieke Taak
discussieerden ruim vijftig topbestuurders uit
ondersteunt werkgevers en werknemers bij
de publieke sector over de veranderende
het kiezen van de voor hen juiste aanpak.
relaties tussen overheid en burgers. Social
Dat is maatwerk. Het expertisecentrum
media zorgt ervoor dat mensen continu met
schrijft niet voor welke maatregelen geno
elkaar in contact kunnen staan en daardoor
men moeten worden, maar biedt een scala
samen bepalen wat goed voor hen is. Midas
van mogelijkheden waardoor werkgevers en
Dekkers noemde dat de “vermiering” van
werknemers zich kunnen laten inspireren.
onze samenleving. Leiders hebben zich daaraan aan te passen. Hubert Bruls sprak in
En zo kunt ook u deze bundel met publicaties
dat kader over de morele rol van bestuurders:
en interviews zien. Ik hoop dat u geïnspireerd
de burgemeester als makelaar van Liefde,
bent geraakt door het lezen ervan. Maar het
Hoop en Geluk. Jacques Wallage waarschuw
expertisecentrum Veilige Publieke Taak biedt
de ook voor de keerzijde van informatiede
meer. Kijk op onze website www.evpt.nl voor
ling, waarbij burgers in hun grenzeloze
meer informatie en blijf op de hoogte via onze nieuwsbrieven of via Twitter (@info_evpt).
Agressie en geweld zijn niet goed voor de
agressie en geweld valt niet over één kam te
informatiedeling ertoe neigen zorgeloos om
organisatie. Het zorgt voor onrust, ziektever
scheren. Als het gaat om agressie en geweld
te gaan met de bescherming van hun
zuim, extra kosten en onveiligheidsgevoe
tegen hulpverleners in uitgaansgebieden is er
identiteit.
lens. In enkele gevallen tast het zelfs de
vaak sprake van gebruik van alcohol en
integriteit van overheidshandelen aan, als
drugs. In de zorg gaat het vaak om aan de
In het gewricht van deze tijd, waar de
onder druk beslissingen worden genomen.
ziekte gerelateerde agressie. En aan de balies
verticaal georiënteerde organisaties in de
Meer informatie
Agressie en geweld op het werk vallen
bij gemeenten of sociale diensten is er vaak
publieke sector en de horizontale samenleving
daarom niet te tolereren.
sprake van frustratieagressie, omdat de
elkaar raken, ontstaan spanningen en fricties.
> www.evpt.nl > Nieuwsbrief expertisecentrum Veilige
Bernadette Schomaker Hoofd expertisecentrum Veilige Publieke Taak
aangevraagde vergunning of uitkering niet
En dat kan leiden tot agressie en geweld tegen
Agressie en geweld komt overal voor waar
wordt verleend zoals verwacht en het gevoel
medewerkers met een publieke taak.
mensen samen zijn, maar de oorzaak van
heerst dat onrecht is aangedaan.
Het voorkomen van die agressie en geweld
Publieke Taak > Volg het expertisecentrum op Twitter
De verbinding
26
EEN IMPRESSIE
De verbinding
27
Colofon Dit is een uitgave van het expertisecentrum Veilige Publieke Taak T 070 376 57 00 Postbus 556 | 2501 CN Den Haag www.evpt.nl Telefoon (070) 376 57 00 Hoofdredactie Expertisecentrum Veilige Publieke Taak Redactie en eindredactie Het Nederlands Tekstbureau Lisette van Engelen RCO Expertisecentrum Veilige Publieke Taak Vormgeving viervier, strategisch ontwerp
Fotografie Ferry Verheij Hollandse Hoogte (Midas Dekker) Februari 2015
