Gaan we dood aan stress?

Gaan we dood aan stress? Stress. Het is voor iedereen een bezoeking. Het sloopt ons, verstoort onze nachten en brengt ons volledig uit balans. Maar dat is niet altijd zo geweest. Ooit was het een overlevingsmechanisme.

Waar ben ik mee bezig? Die hypotheek kost bakken met geld. En ik voel 'n knobbeltje. Vast kanker. Wat spookt ze toch uit? Ze laat helemaal niks van zich horen. Voor een zoogdier betekent stress een paar minuten razende paniek... waarna 't met jullie tweeën voorbij is. Maar dat is allemaal veranderd. Wat ons vroeger in leven hield, is nu een plaag geworden. Wetenschappelijk onderzoek in Afrika… én in het laboratorium, bewijst dat stress geen gemoedstoestand is, maar iets dat meetbaar is… en gevaarlijk. Het is niet iets abstracts, iets waar je later misschien iets mee moet. Je moet meteen iets doen. Op plaatsen waar je het niet zou verwachten, ontdekken wetenschappers dat stress dodelijk kan zijn. Chronische stress kan ervoor zorgen dat een deel van je hersencellen afsterft. Gevolgen van stress kunnen zijn dat onze hersenen krimpen… onze buik dikker wordt en zelfs dat onze chromosomen uit elkaar vallen. Stress als redder… als tiran, als plaag. Het komt in dit programma allemaal aan bod. We hebben allemaal te maken met stress. Toch weten we amper wat er dan precies gebeurt met ons lichaam, en dat we in ons jachtige, moderne bestaan zelfs dood kunnen gaan aan stress. En we weten al helemaal niet wat we ertegen kunnen doen. © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

1

In de afgelopen dertig jaar heeft neurobioloog Robert Sapolsky ons inzicht in stress vergroot. Er is nu meer bekend over de invloed van stress op ons lichaam en over het gegeven dat onze sociale status gevolgen heeft voor onze gevoeligheid voor stress. Sapolsky is werkzaam als docent en onderzoeker op het terrein van de ambitieuze en stressvolle hersenwetenschap. Maar ieder jaar verplaatst hij zijn laboratorium een aantal weken naar het Masai Mara-reservaat in Kenia, bijna 15.000 kilometer van zijn woonplaats. 30 jaar geleden ging Sapolsky voor het eerst naar Afrika. Hij vermoedde dat hij meer over stress en ziekten bij mensen te weten kon komen door dieren te bestuderen. En hij wist ook al wélke dieren. Robert Sapolsky zegt: Het kost 'n baviaan hier maar drie uur per dag om genoeg voedsel binnen te krijgen. Dan hebben ze dus negen uur per dag over... om andere dieren op de huid te zitten. Ze raken niet gestrest door leeuwen, maar door elkaar. Door het sociale en psychische geweld van hun soortgenoten. Zo gaat 't ook met stress in de westerse wereld. Om de invloed van stress op hun lichaam vast te stellen wilde Sapolsky de wilde bavianen voor het eerst op celniveau onderzoeken. Daarvoor moest hij zo onopvallend mogelijk bloed bij ze afnemen.

Robert Sapolsky zegt: We proberen 'n baviaan te verdoven zonder dat hij 't voelt aankomen. Hij mag niet van tevoren gestrest raken. We mogen 'm niet urenlang met een jeep achtervolgen... en 'm dan met ’n verdovingspijl beschieten. Het voordeel van een blaaspijp is dat hij tamelijk stil is... en weinig bewegende delen heeft. Maar 't nadeel is dat hij niet zo ver komt. Je bent er absurd veel tijd mee kwijt... om je zo onopvallend mogelijk te gedragen voor die baviaan. Hebbes. Tijd? Hij wankelt al. Daar gaat ie. Robert bepaalde in het bloed e centraal staan bij stressreacties. Robert Sapolsky zegt: Er zijn twee hormonen die het voortouw nemen in onze stresshuishouding. Het bekende hormoon adrenaline, in de VS epinefrine. En het onbekendere glucocorticoïde, eveneens afkomstig uit de bijnier. Die twee hormonen sturen de stressreacties. Die stressreactie en die twee hormonen zijn bepalend voor onze kans om te overleven. Robert Sapolsky zegt: Stress ontstaat als iemand jou wil verslinden, of andersom. Dan is het meteen crisis. Als je voor je leven moet rennen, komt het op de basisfuncties aan. De longen pompen een gigantische hoeveelheid zuurstof de bloedsomloop in. Het hart pompt die zuurstof in hoog tempo door het lichaam, zodat de spieren direct kunnen reageren. Robert Sapolsky zegt: Je bloeddruk moet omhoog voor meer energie. Groei en voortplanting moeten even in de pauzestand. Als je in levensgevaar bent, is iets als ovulatie even bijzaak. Dat kan later hopelijk nog.

© BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

2

Als een zebra weet te ontsnappen, stopt zijn stressreactie. Maar mensen lijken die uitknop niet te kunnen vinden. Robert Sapolsky zegt: Wij zetten die stressreactie ook al aan bij psychische tegenslag. Als we verzuimen de stressreactie uit te zetten in de verkeersopstoppingen van het leven, blijven we ons wentelen in een agressief bad vol hormonen. Ons leven is niet in gevaar, maar toch gaan we hyperventileren, gaat ons hart bonzen en onze spieren verstrakken. Robert Sapolsky zegt: Na een tijdje veroorzaakt de stressreactie meer schade dan de stressor zelf... omdat die stressor maar verbeelding is. Ons lichaam gebruikt stress om een uitdaging aan te kunnen, of die nu levensbedreigend, onbelangrijk of puur voor de lol is. Robert Sapolsky zegt: De juiste hoeveelheid stress werkt stimulerend. We willen niet van alle stress af, we willen de goede stress. Want daar zijn we dol op. Op dat type stress komen we af, en we betalen er grof geld voor. Het gaat dan om 'n matige stressor, die ook weer voorbij gaat. Je zit geen drie weken in 'n achtbaan. In feite geef je een klein beetje controle uit handen... in een omgeving die verder veilig aanvoelt. Maar in het echte leven hebben de meeste primaten, zoals de bavianen van Robert Sapolsky, totaal geen controle. Robert Sapolsky zegt: Een groot mannetje verliest een gevecht, en jaagt dan een jonge aap op... die een vrouwtje bijt, dat vervolgens een kind de boom uit kegelt. En dat allemaal in 15 seconden. Stress bestaat voor een groot deel uit gebrek aan controle en voorspelbaarheid. Dus als iemand anders een rotbui heeft en jij zit daar toevallig... dan krijg jij de klappen. Dat is psychisch enorm stressvol voor de jongens onder in de hiërarchie. Tijdens zijn eerste onderzoeken toonde Sapolsky bij de bavianen een verband aan tussen stress en hiërarchie. Bavianen leven in groepen van meer dan honderd apen. Net als mensen hebben ze een groot brein om de complexiteit van een grote samenleving aan te kunnen. Om te overleven moeten ze het politieke spel in bavianenland goed beheersen, want de slimste en agressiefste mannetjes veroveren de topposities, met alle voordelen van dien: Ze hebben de vrouwtjes voor het uitkiezen… en te over… en een heel leger gewillige vlooiers. Elk mannetje weet welke positie hij heeft in de groep, wie hem mag pesten, wie hij zelf mag pesten… en wie de gepeste op zijn beurt mag pesten. Robert Sapolsky zegt: Het klinkt onaardig na 30 jaar, maar eigenlijk mag ik bavianen niet zo. Ik ben gek op bepaalde individuele apen. Maar verder zijn 't achterbakse, heerszuchtige hufters... die geweldig zijn voor m'n onderzoek. Ik kom hier niet om met ze te leven. Ik bestudeer ze alleen. Op zijn dertigste kreeg Sapolsky een beurs van de Macarthur Foundation voor zijn baanbrekende onderzoek. Zijn vroege onderzoek naar stresshormonen in het bloed van bavianen leidde tot twee opmerkelijke ontdekkingen. De plaats van een baviaan in de rangorde beïnvloedt de hoeveelheid stresshormoon in zijn lichaam. Een dominant © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

3

mannetje maakt meestal weinig stresshormonen aan. En onderdanige mannetjes produceren er juist veel. Maar Sapolsky deed een nog onthullender ontdekking: de bavianen onder aan de rangorde, de kanslozen, hadden een snellere hartslag en een hogere bloeddruk. Voor het eerst werd er verband gelegd tussen stress en ziekte bij in het wild levende primaten. Robert Sapolsky zegt: Een gestreste, ongezonde baviaan in een gemiddelde groep... heeft 'n hoge bloeddruk, veel stresshormonen, 'n falend immuunsysteem... een slechter voortplantingsvermogen... en hersenen die lijken op die van ernstig depressieve mensen. Allemaal factoren waarmee je waarschijnlijk niet gezond oud zult worden. Geldt dit misschien ook voor die andere primaat? Terwijl Robert Sapolsky onderzoek deed naar stress bij bavianen, leidde sir Michael Marmot een onderzoek in Engeland, waarbij werd gekeken naar de gezondheid van ruim 28 duizend mensen over een periode van 40 jaar. Het werd bekend als het Whitehallonderzoek, naar de zetel van de Britse ambtenarij. Iedere functie heeft daar een nauwkeurig bepaalde positie in de hiërarchie. Daarmee is het een ideaal ‘laboratorium’ om te kijken naar het verband tussen rangorde en stress bij mensen. Robert Sapolsky zegt: Je moet acute stress en chronische stress onderscheiden. Ik lijd op m'n werk aan chronische stress omdat ik nogal een dwarsligger ben. Kevin Brooks werkt als jurist bij de overheid. Hij zit in functieschaal 7 en heeft op zijn afdeling weinig gezag. Hij leidt het leven van een ondergeschikte. Sarah Woodhall werkt ook bij de overheid. Maar anders dan Kevin is zij een hooggeplaatste functionaris. Sarah Woodhall zegt: Ik heb ongeveer 160 mensen die direct of indirect onder me vallen. Ik vind ’t leuk om bij de overheid te werken. Het is een afwisselende en vaak interessante werkomgeving. En ik werk graag met veel mensen samen. Ik heb dus plezier in m'n werk. Dergelijke uiteenlopende reacties zijn kenmerkend voor de uitkomsten van het Whitehallonderzoek. Michael Marmot zegt: De eerste bevinding was dat, hoe lager je in de hiërarchie stond... hoe groter de kans op hartkwalen en andere ziekten. Mensen net onder de top hadden 'n groter risico dan de top... op de derde rang hadden ze ’n groter risico dan op de tweede, enzovoort. Het gaat om mensen met 'n vaste baan die niet met gevaarlijke stoffen werken. Toch houdt hun positie in de hiërarchie... nauw verband met hun kans op ziektes en hun levensduur. Robert Sapolsky zegt: Dit onderzoek is een sleutel voor ons vakgebied. Alle Engelse ambtenaren hebben dezelfde zorgverzekering... en vallen onder hetzelfde zorgstelsel. Net zoals de bavianen, die hetzelfde eten en doen. Je kunt niet zeggen: Een lager geplaatste baviaan rookt of drinkt te veel. Of: Een lagere Britse ambtenaar gaat niet naar de dokter en wordt niet ingeënt. Beide onderzoeken sluiten dat soort dingen uit, maar de uitkomsten zijn gelijk. Zowel bij apen als bij mensen stuiten we op hartverscheurende verhalen en levensbedreigende consequenties. Tegenover iedere ondergeschikte zoals Kevin, die het onzekere bestaan heeft van een baviaan, staat een alfaman die demonstratief geniet van zijn macht tegenover iemand van lagere rang. Robert Sapolsky zegt: Raak. 12 uur 46. Zien jullie het pijltje? - Ja, ik zie het. © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

4

Wie heeft is de hoogste in rangorde? - Die van ons. Kijk uit dat die ander hem niet lastig valt. Deze keer heeft Robert zijn gezin meegenomen naar Afrika. Zijn vrouw Lisa is neuropsychologe en heeft ook veel onderzoek gedaan naar bavianen. Ze hebben voor het eerst hun kinderen Benjamin en Rachel meegenomen. Robert Sapolsky zegt: Het lijkt alsof hij slaapt. Alle bavianen gaan door het lint als je aan een van hun groepsgenoten komt. Maar 'n jute zak erover en hij bestaat niet meer voor ze. O god, daar ligt ie. Poef. Hij is er niet meer. Het is geen 'kinderen mee naar je werk'-dag. Maar dit is heel belangrijk voor mij, en voor m'n vrouw en mij samen. En op deze manier komen onze kinderen veel te weten over wat ons drijft. Net als in eerdere jaren meet Robert hoe bavianen van alle verschillende rangordes op stress reageren en ervan herstellen. Robert Sapolsky zegt: We gaan ze nu op de proef stellen met steeds hogere doses epinefrine. De reacties van de baviaan zijn direct in zijn bloed te zien. Deze belangrijke gegevens kunnen in de diepvries eeuwig bewaard worden. Robert Sapolsky zegt: Hier ligt zoveel kennis opgeslagen. Ik heb monsters uit 30 jaar in de diepvries liggen. Want je weet nooit of er 'n nieuw hormoon of zoiets wordt ontdekt. En dan moet je die monsters erbij pakken uit de tijd dat Jimmy Carter president was. Pas recent is naar voren gekomen hoe verreikend stress kan zijn. Toen Robert zo oud was als Rachel, dacht men dat stress maar één nadelig gevolg had. Doctor zegt: Die maagklachten van u, de pijn en het branden... zijn symptomen van een maagzweer. Dertig jaar geleden werd stress vooral geassocieerd met een maagzweer. Robert Sapolsky zegt: Het was de eerste stressgerelateerde ziekte, 70 jaar geleden ontdekt. U moet iets aan uw instelling doen. - Mijn instelling? Doctor zegt: Maagzweren gedijen als u gevoelens ontkent. U moet over uw gevoel eerlijk zijn tegenover uzelf. Ik kan beter een andere dokter zoeken. Het verband tussen stress en maagzweren werd tot begin jaren tachtig als een medisch feit beschouwd. Toen ontdekten Australische onderzoekers dat maagzweren werden veroorzaakt door een bacterie. Robert Sapolsky zegt: De medische wetenschap stond op z'n kop: Het kwam niet door stress, maar door 'n bacteriële infectie. Ik wed dat de helft van de maagdarm-artsen door het dolle was. Geweldig nieuws. Nooit meer invoelend vragen aan je patiënt, veel oogcontact: 'Hoe is 't ermee? Geen stress?' Het was gewoon iets bacterieels. Ze hoefden niet met stress te leren omgaan, maar konden gewoon een pilletje slikken. Het was een grote doorbraak. Van stress kreeg je geen maagzweer, en daarmee was de zaak afgedaan. Maar een paar jaar later bleek dat de zaak nog lang niet was afgedaan. Wetenschappers ontdekten dat de bacterie die maagzweren veroorzaakt, niet uniek was. Want ruim tweederde van de wereldbevolking blijkt de bacterie bij zich te hebben. Waarom krijgt maar een fractie van die mensen dan daadwerkelijk een maagzweer?


5

Het blijkt nu dat het lichaam bij stress alle niet essentiële systemen uitschakelt, waaronder ook het immuunsysteem. En als het immuunsysteem wordt uitgeschakeld, kunnen maagbacteriën op hol slaan. Robert Sapolsky zegt: Stress tast het vermogen van je lichaam aan om je maagwand te repareren... als die door de bacterie begint weg te rotten. Dus stress kan wel degelijk een maagzweer veroorzaken, door het zelfhelende vermogen van ons lichaam aan te tasten. En als stress het immuunsysteem kan ondermijnen, kan het dan nog meer schade aanrichten? Eén oplossing is te vinden in een kolonie makaken die in gevangenschap leeft bij Winston-Salem in North Carolina. Carol Shively zegt: Mensen zien stress als iets waardoor ze slecht slapen of gaan lopen schelden. Maar als u mij vraagt wat stress is, zeg ik: Kijk goed. Het is die enorme plaque in die slagader. Dat is stress. Doctor Carol Shively doet al twintig jaar onderzoek naar de slagaders van makaken. Net als bavianen en Britse ambtenaren leven deze apen in groepen met een strenge hiërarchie, en onderwerpen ze elkaar aan sociale stress. Stresshormonen kunnen een heftige cardiovasculaire reactie veroorzaken, oftewel hartkloppingen en een verhoogde bloeddruk. Maar als stress afhangt van je positie, zouden hart en bloedvaten van de directeur onder de makaken er dan anders uitzien dan die van zijn ondergeschikten? Toen Shively een dominante man onderzocht die weinig stress ervoer, bleken zijn slagaderen schoon te zijn. Maar met die van zijn ondergeschikten was het niet al te best gesteld. Carol Shively zegt: Bij een ondergeschikte zien we veel meer atherosclerose... dan bij een dominante makaak. Als gevolg van stress en de toevloed van hormonen was de bloeddruk gestegen. Het gevolg is schade aan de vaatwanden waardoor zich daar plaque kan afzetten. Carol Shively zegt: Als je je bedreigd voelt, zetten je aderen niet uit... en krijgt je hart niet meer bloed. En dat kan een hartaanval veroorzaken. Dat is niet iets abstracts, iets waar je later misschien iets mee moet. Je moet er meteen iets aan doen, want 't beïnvloedt je gezondheid. Stress die je vandaag hebt, kan je nog jaren achtervolgen. Sociale en psychische stress kan bij makaken, mensen en bavianen leiden tot verstopte bloedvaten, storingen in de bloedsomloop en hartproblemen. En dat is nog maar het begin van de ellende die stress kan veroorzaken. Eerder onderzoek van Sapolsky toonde aan dat stress nog veel angstaanjagender gevolgen voor ons kan hebben. Robert Sapolsky zegt: Toen ik net met dit werk begon, richtte ik me vooral... op iets wat toen erg onwaarschijnlijk leek: Dat chronische stress en blootstelling aan glucocorticoïden... ervoor zouden kunnen zorgen dat je hersencellen afsterven. Begin jaren tachtig werkte Sapolsky samen met zijn mentor doctor Bruce McEwen aan onderzoek naar wat stress doet met onze hersenen. Ze onderwierpen ratten aan chronische stress en onderzochten vervolgens hun hersencellen. Daarbij deden ze een © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

6

opzienbarende ontdekking. De hersencellen van een normaal rattenbrein hadden veel vertakkingen, maar die van gestreste ratten opvallend veel minder. Robert Sapolsky zegt: Het boeiendst was het deel van het brein waar dat optrad, de hippocampus. In de neurobiologie van de afgelopen 5000 jaar... staat de hippocampus voor leren en geheugen. Als gevolg van stress kromp bij deze ratten het deel van de hersenen waar het geheugen zetelt. Bruce McEwen zegt: Stress doet twee dingen. Chronische stress kan hersencircuits veranderen... zodat we ons vermogen kwijtraken om dingen te onthouden. Zeer ernstige acute stress kan nog een gevolg hebben. We zeggen wel 'van stress word je dom'. Je kunt dan een korte tijd dingen vergeten zijn die je eigenlijk heel goed weet. Stress kan ons dus ziek maken, maar we kunnen ons ook gewoon ellendig gaan voelen. Carol Shively wilde uitzoeken hoe dat kwam. Maar ze begon niet bij ellende, maar bij genot. Shively vermoedde dat er een verband was tussen stress, genot en onze plaats in de sociale hiërarchie. Genot houdt net als stress verband met de hersenchemie. Als de neurotransmitter dopamine vrijkomt in onze hersenen, bindt hij zich aan receptoren en geeft signalen van genot af. Shively bestudeerde door middel van een PET-scan de hersenen van een niet gestreste primaat: onze makaken-directeur.

Carol Shively zegt: We zien het brein van dominante apen oplichten door alle dopamine... in dit gebied waar voldaanheid en plezier in het leven huizen. Daarna volgde het brein van de ondergeschikte. Carol Shively zegt: Het brein van ondergeschikte apen zag er heel flets uit... omdat daar veel minder receptorbinding plaatsvond. Hoe komt dat? Wat gebeurt er in dat gebied? Als je minder dopamine hebt...kun je veel minder genieten van alles waar je gewoonlijk van geniet. De zon schijnt fletser, het gras is minder groen, het eten smaakt slechter. Dat komt door hoe je hersenen werken. En die werken zo vanwege je lage positie in de sociale hiërarchie. Robert Sapolsky zegt: Eén factor is de realiteit van het ondergeschikt zijn. Een nog grotere factor is dat mensen niet alleen ondergeschikt of arm zijn... maar zich ook zo voelen. En de samenleving kan dat gevoel versterken... door je voortdurend te herinneren aan wat je niet hebt. In Richmond in Californië krijg je vanuit je auto een prima beeld van de kloof tussen arm en rijk. Cardioloog Jeffrey Ritterman komt hier iedere dag langs. Robert Sapolsky zegt: Je weet al aardig wat over stress en gezondheid als je kijkt: Welke wijk is 't? Jeffrey Ritterman zegt: In deze wijk is de levensverwachting vrij hoog en zijn de meeste mensen gezond. Boven aan de heuvel wordt de buurt al wat minder rijk. We zien de overgang naar een lagere sociale status... en de gezondheid in die buurten is evenredig slechter. Hier hebben ze een lagere levensverwachting... dan mensen in de betere wijken. Mensen zijn hier op hun hoede. Ze komen veel meer stress tegen. In deze gemeenschap maken de mensen meer stresshormonen aan... en dat eist op den duur zijn tol. Een van de patiënten van dokter Ritterman is de 65-jarige Emanuel Johnson. Hij werkt als schooldecaan in een van de gevaarlijkste buurten van Amerika. © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

7

Emanuel Johnson zegt: Vorig jaar zijn hier 47 moorden gepleegd. En in de afgelopen vier dagen elf schietpartijen met drie doden. En negen van de tien keer... is het een familielid of kennis van een van de kinderen. Johnson betaalt een prijs voor die chronische blootstelling aan stress. Emanuel Johnson zegt: Ik heb 'n hartaanval gehad en ik heb diabetes. Ik zit al twintig jaar in dit vak, maar het werk is ontzettend stressvol. En in al die jaren... De hoge cholesterol, bloeddruk en suikerziekte kwamen later... maar de stress was er al veel eerder. Het lichaam van Emanuel Johnson laat misschien nog iets anders zien over stress. Het Engelse Whitehall-onderzoek vond een duidelijke samenhang tussen stress, je positie op de sociale ladder en op welke manier je dik wordt. Michael Marmot zegt: Het gaat niet alleen om dik zijn, maar ook hoe dat gewicht is verdeeld. Gewichtstoename rondom het middel... hangt samen met je hiërarchische positie… en dat hangt wellicht samen met hoe chronische stress werkt. We zeiden: Carol Shively zegt: Gebeurt dat ook bij apen, die ook in een hiërarchie leven? En dat blijkt inderdaad zo te zijn. Ondergeschikte apen hebben meer buikvet dan dominante apen. Het verbazingwekkendste dat ik in mijn laboratorium heb ontdekt... is dat stress mede bepaalt op welke plaatsen op je lichaam je dikker wordt. Ik vond het bizar dat de vetverdeling op zo'n manier kan worden beïnvloed. Sapolsky, Shively en anderen denken dat stress een belangrijke rol speelt bij de wereldwijde toename van zwaarlijvigheid. Erger nog: Vet dat door stress wordt veroorzaakt, is gevaarlijk vet. Carol Shively zegt: Vet op de romp of aan de binnenkant van de buik... is veel slechter voor je dan vet op andere plaatsen. Het gedraagt zich anders. Het maakt andere hormonen aan en werkt anders op je gezondheid. Iedereen moet dat doen op zijn manier, maar stressreductie is van groot belang. Maar we doen weinig aan stressreductie, eerder aan het tegenovergestelde: We bewonderen niet alleen mensen die twee dingen tegelijk kunnen... maar die vijf dingen tegelijk kunnen. Hoe spelen ze dat klaar? Maar dat is 'n stressvolle manier van leven. We moeten anders gaan denken.. .en mensen met 'n evenwichtige manier van leven meer waarderen. Deze baby's hebben als foetus inderdaad bloot gestaan aan stress... en nu, zestig jaar later, hebben ze daar nog steeds last van. Ook de geschiedenis laat zien dat we al lang voor we ons ervan bewust zijn, door stress beschadigd kunnen raken. De winter van ’44-’45 staat in Nederland bekend als de hongerwinter. Het westen van Nederland verhongerde omdat de Duitsers alle voedseltransporten blokkeerden. De overlevenden worden nog steeds geplaagd door afschuwelijke herinneringen aan die tijd. De Nederlandse onderzoekster Tessa Roseboom had veel van die tragische herinneringen aangehoord. Zij en haar team wilden uitzoeken of de getroffenen hier nog steeds last van hadden. Roseboom wist dat ons lichaam net zo op hongersnood reageert als op andere stressoren. Ze besloot te onderzoeken of de ongeboren kinderen van vrouwen die toen zwanger waren, iets hadden meegekregen van die stress. Dankzij de nauwkeurigheid van de bevolkingsgegevens vond Roseboom 2400 mensen die mogelijk invloed hadden © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

8

ondervonden. Ze analyseerde de gegevens van kinderen die tijdens en na de hongerwinter waren geboren, en kwam tot een verbazingwekkende conclusie. Loes Hoes zegt: Deze baby's hebben als foetus inderdaad bloot gestaan aan stress... en nu, zestig jaar later, hebben ze daar nog steeds last van. Veel kinderen van de hongerwinter leven nog, en zijn nu een eind in de zestig. En bij velen heeft de oorlog een litteken achtergelaten. Tessa Riseboom zegt: Baby's die in de hongerwinter zijn verwekt... krijgen vaker harten vaatziekten of hebben een te hoog cholesterol. Ze zijn gevoeliger voor stress... en zijn ongezonder dan zij die voor de hongerwinter zijn geboren... of erna zijn verwekt. De onderzoekers denken dat stresshormonen in het bloed van de moeder het zenuwstelsel van de foetus beïnvloedden terwijl die honger leed. Zo kwam de foetus voor het eerst met stress in aanraking. Zestig jaar later dragen de lichamen van deze hongerwinterbaby’s er nog steeds de sporen van. Robert Sapolsky zegt: We weten inmiddels... dat niet alleen je vetopslag door dit soort gebeurtenissen wordt beïnvloed... maar ook je hersenchemie. Robert Sapolsky zegt: Je leervermogen als volwassene... en je vermogen om op een goede manier met stress om te gaan... bepalen hoe snel je depressief wordt of andere psychiatrische stoornissen krijgt. Ook op dat terrein kunnen vroege stress en andere ervaringen... een negatief stempel drukken. Als ik had kunnen kiezen, had ik geen bipolaire stoornis willen hebben. Maar nu moet ik ermee zien te leven. De Nederlandse hongerwinter toont aan... dat je al lang voor je geboorte invloeden ondergaat. En stressvolle gebeurtenissen kunnen levenslange sporen achterlaten. Sapolsky, die al zijn hele carrière onderzoek doet naar het effect van stress, volgt het spoor van stress nu dieper het menselijk lichaam in. Robert Sapolsky zegt: Een boeiende nieuwe richting in het stress-onderzoek... is het herleiden van stress tot de basale werking van cellen en genen. Dat had vijf jaar geleden niemand zich kunnen voorstellen. En dit is wat toen zo onvoorstelbaar was: telomeren, genetische structuren die voorkomen dat de uiteinden van onze chromosomen gaan rafelen. Als we ouder worden, worden de telomeren steeds korter. Robert Sapolsky zegt: Het interessante is dat stress, in de vorm van stresshormonen... zorgt dat telomeren sneller korter worden. Bij twee leeftijdgenoten... zullen bij degene met de lagere rang, die omkomt in de stresshormonen... de telomeren korter zijn. Hoe is die opzienbarende vondst op ons van toepassing? Psychologe Elissa Epel deed onderzoek naar gestreste moeders. Moeders van kleine kinderen hebben veel last van stress. Elissa Epel zegt: Ze moeten vaak werk en kinderen combineren... en hebben weinig tijd voor zichzelf. Als daar ook nog de zorg voor een gehandicapt kind bij komt... kan dat ze te veel worden. Hun reserves kunnen overbelast raken. En door die stress leven ze meestal korter. Deze vrouwen hebben kortere telomeren. En voor ruwweg elk jaar dat je voor een chronisch ziek kind zorgt... word je ongeveer zes jaar ouder. © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

9

Maar er is hoop. Biologe Elizabeth Blackburn heeft het enzym telomerase ontdekt, waarmee de schade gerepareerd kan worden. Elissa Epel zegt: Ik noem het altijd 'de dreiging van hoop'. Een moeder zegt: En blijven lachen. Anders hou je 't niet vol. Het blijkt dat dit soort bijeenkomsten van lotgenoten de genezende werking van telomerase versterken. Een moeder zegt: Als je het over humor hebt... Wij hebben 'n soort zwarte humor over onze kinderen... die alleen wij kunnen waarderen. En alleen wij mogen erom lachen. Elissa Epele zegt: Bij het onderzoek naar stress bekijken we... welke factoren stress verminderen en de levensduur verlengen. En medeleven en zorg voor anderen zijn mogelijk belangrijke factoren. De factoren die de levensduur verlengen en de telomerase verhogen... zodat onze cellen zich blijven vernieuwen. De omgang met anderen kan ons dus helpen om spanningen te verwerken, en misschien zelfs om een langer, gezonder leven te leiden. Twintig jaar geleden ontdekte Sapolsky al iets van dit verschijnsel. In de eerste groep bavianen die hij ooit bestudeerd had, en waar hij boeken over geschreven had, gebeurde iets vreselijks. Het zou een grote weerslag hebben op zijn onderzoek. Robert Sapolsky zegt: De Keekerok-groep is de groep waar ik dertig jaar geleden begon. Het was een doorsnee bavianengroep. Agressieve mannetjes, een strikte hiërarchie... en vrouwtjes moesten 't ontgelden. Een heel gewone groep dus. Maar bijna twintig jaar gelede... gebeurde er in de groep iets vreselijks, maar wetenschappelijk erg boeiend. De Keekerok-groep d ging voedsel zoeken bij een populair toeristenverblijf. Dat had akelige gevolgen voor ze, want bij het vuilnis zat vlees dat besmet was met tuberculose. Het gevolg was dat bijna de helft van alle bavianenmannetjes de dood vond. Robert Sapolsky zegt: Het was niet verwonderlijk dat ik ontzettend boos en ontdaan was. Op je dertigste kun je je veel emoties veroorloven vanwege 'n bavianengroep. En dit was erg emotioneel. Sapolsky dacht dat tien jaar onderzoek voor niets waren geweest. Tot hij een opzienbare ontdekking deed over de bavianen die gestorven waren, en de overlevenden. Robert Sapolsky zegt: Ze stierven niet willekeurig. Bavianen in die groep die agressief waren... en die niet sociaal waren, die andere apen niet vlooiden of met ze omgingen... dat soort mannetjes gingen dood. Alle Alfamannetjes waren dood, en de Keekerok-groep onderging een transformatie. Robert Sapolsky zegt: Toen waren er twee keer zoveel vrouwtjes als mannetjes ...en de overgebleven mannetjes waren, in vakjargon, lieve jongens. Geen agressieve hufters, maar lief voor de vrouwen en ook sociaal. En de groepssfeer veranderde volledig. © BBC Horizon Teleac/NOT Hilversum 2009

10

Als bavianenmannetjes volwassen worden, verlaten ze hun groep en gaan op zoek naar een andere. Robert Sapolsky zegt: ls er nieuwe jonge mannen bij kwamen ...gedroegen ze zich zo hufterig als pubers elders in de wereld. Na 'n half jaar ontdekten ze: Hier gaat het anders. We zijn niet agressief, we vlooien elkaar veel vaker... mannetjes zijn rustiger en vallen niet zomaar vrouwtjes lastig. Ze doen er een half jaar over om zich die manieren eigen te maken. Je hebt 'n bavianencultuur. En in deze groep is dat er een van weinig agressie... en veel sociaal contact. En nu, 20 jaar later, is dat nog steeds zo. De tragedie had dus belangrijke informatie opgeleverd, niet alleen over cellen, maar over de gevolgen van een samenleving zonder stress. Hebben zij ook zo'n hoge bloeddruk? Nee. Dezelfde hersenchemieproblemen vanwege paniek en stress? Totaal niet. Het gaat niet alleen om je rang, maar om de betekenis daarvan in je samenleving. Met een kleine variatie geldt dat ook voor mensen.

We behoren tot veel hiërarchieën. Misschien heb je op je werk totaal geen leidinggevende of zelfstandige functie... maar ben je wel aanvoerder van 'n softbalteam. Eén middel tegen stress is dus: een plek zoeken waar je controle hebt. Maar hoe zit het dan met al die uren die je doorbrengt op je werk? Het Whitehall-onderzoek naar niet-menselijke primaten leert ons... dat de omstandigheden waarin we leven en werken... essentieel zijn voor onze gezondheid. Sarah Woodhall profiteert als hoge ambtenaar van de voordelen van controle. Sarah Woodhall zegt: Ik heb geen last van stress. Ik werk ook geen honderd uur per week. Ik hou m'n hoeveelheid werk onder controle... zodat ik m'n werk ook langer kan volhouden. De hoeveelheid controle is nauw gerelateerd... aan je positie in de hiërarchie. Onze algemene bevindingen zijn... Michael Marmot zegt: Als mensen melden dat het allemaal slechter gaat... dat de stress op hun werk toeneemt, dan worden ze vaker ziek. Maar als mensen melden: 'Ik heb meer controle... ik word op mijn werk eerlijker behandeld, het gaat allemaal eerlijker... de situatie is beter geworden,' dan worden ze minder vaak ziek. Sarah Woodhhall zegt: Ik heb het ontzettend getroffen en ik heb geen gezondheidsproblemen. Maar dat is niet voor iedereen weggelegd. Is er een goed advies voor al die mensen die geen topfunctie bekleden?


11

Michael Marmot zegt: Geef mensen meer zeggenschap over hun werk... en beloon ze meer voor hun inspanningen. Dan worden ze waarschijnlijk niet alleen gezonder... maar ook productiever. Wie had gedacht dat de bavianen van Robert Sapolsky ons mensen de weg zouden wijzen naar een stressvrij Utopia. Michael Marmot zegt: Het klinkt misschien hoogdravend... maar ik denk dat we een betere samenleving creëren. De bavianen én de Britse ambtenaren leren ons... hoe we 'n samenleving kunnen inrichten waar mensen kunnen floreren. Dat is het doel van dit onderzoek: Robert Sapolski zegt: Een betere samenleving creëren waar mensen kunnen floreren. Wat kunnen wij van de bavianen leren? Snauw anderen niet af als je 'n rotbui hebt. Doe niet lelijk tegen ze. Sociaal verbondenheid is van grote betekenis. En dat zegt iemand die in 'n wereld leeft... waar het vooral draait om ambitie, gedrevenheid en dominantie. Dat soort dingen zijn dus belangrijk. Sociaal zijn betekent bijvoorbeeld dat geven beter is dan ontvangen. Daarmee verbeteren we de wereld. Er is nog iets wat de bavianen ons leren:Als het hen in één generatie lukt... om sociale systemen te doorbreken die in steen gehouwen leken te zijn... dan kunnen wij niet beweren dat onze sociale systemen vaststaan. De grote vraag die Sapolsky’s levenswerk ons stelt, is deze: Hebben wij het lef om iets op te steken van een baviaan? De Keekerok-groep wist zonder stress niet alleen te overleven, maar gedijde er zelfs heel goed op. Kunnen wij mensen dat ook?


12

Gaan we dood aan stress?

Recommend Documents