O R G A N I S A T I E E N P L A N N E N

O R G A N I S A T I E

E N

P L A N N E N

Na het puinruimen onteigende de gemeente Nijmegen alle percelen ten behoeve van een meer efficiënte verkaveling en een doelmatige wegenstructuur. Zij greep de verwoestingen aan om de dichtgeslibde binnenstad met haar bonte mengeling van functies te transformeren in een beter toegankelijke moderne city met minder maar grotere winkels. Als betaling van schadeloosstelling voor de onteigende percelen kregen de gedupeerden nieuwe bouwpercelen toegewezen in het herbouwplan. Direct na het vergissingsbombardement gaf de gemeente Nijmegen opdracht aan ir. A. Siebers om een plan te maken voor de herbouw van de vernielde stadsdelen. Daartoe formeerde hij een Stedenbouwkundige Dienst, aanvankelijk ondergebracht bij het plaatselijke Bouwbureau van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw en na de bevrijding opgenomen in de gemeentelijke organisatie. Bij deze dienst werkten ir. B. Fokkinga als stedenbouwkundige, A.E.M.G. van der Borg als sociaal-econoom en A.M.B.G. van Woerkom als hoofd van een aantal tekenaars aan het herbouwplan. Siebers zelf trad op als extern adviseur. Daarnaast dwong het Rijk ook samenwerking af met hun eigen stedenbouwkundige ir. P. Verhagen. Van de drie betrokken stedenbouwkundigen had alleen Fokkinga een vast dienstverband bij de gemeente. Bij de ontwikkeling van het wederopbouwplan werkte hij vanuit Nijmegen nauw samen met beide externe adviseurs. De bepalende invloed van achtereenvolgens Siebers, Verhagen en Fokkinga op de planvorming leidde tot in hoofdzaak drie plannen. Hun uiteenlopende visies op de wederopbouw bewogen zich tussen de wens tot behoud van het historisch waardevolle enerzijds, en de noodzaak tot stedelijke vernieuwing anderzijds. De opeenvolgende wederopbouwplannen werden in de periode 1945-1947 besproken in de plaatselijke Commissie van Advies voor het Stedebouwkundig Plan. Hierin zaten vertegenwoordigers van betrokken autoriteiten en gedupeerden van de oorlogsschade: rijk, provincie, gemeentebestuur, gemeentelijke diensten en burgerij. Een plan waarover consensus bestond, werd ter beoordeling en goedkeuring voorgelegd aan achtereenvolgens de gemeenteraad, Gedeputeerde Staten van Gelderland en het landelijke College van Algemeene Commissarissen voor den Wederbouw. Bij de set schade-, onteigenings- en herbouwkaarten moest onderscheid gemaakt worden in planonderdelen die spoedig uitvoering vereisten (urgentieklasse 1) en onderdelen die weliswaar wenselijk waren maar geen wederopbouw in de letterlijke betekenis betroffen (urgentieklasse 2). Tegen de zin van Nijmegen werden de aanleg van de spoortunnel en de samering van de benedenstad aangemerkt als tweede urgentie, met als gevolg dat de uitvoering ervan voorlopig op zich liet wachten.

1 3

plan A historiserende reconstructie 28 september 1945, incl. voorstudies april-augustus 1944 (Siebers & Fokkinga)

! !

! !

!

!

! ! !

1 4

traditioneel plan: architectonisch gave en stedenbouwkundig samenhangende ‘stad uit één stuk’ met door straatwanden afgebakende openbare ruimten historische dimensie van de oude stad op enkele punten gecorrigeerd: verlegging (noordzuid-as), onderbreking (oostwest-as) en isolering (Grote Markt) van onderdelen in het oude assenkruis en herinrichting Mariënburgplein met doorbraak naar Hertogplein nieuwe brede oostwest verkeersverbinding ter vervanging van twee parallelle vooroorlogse straten én ter ontlasting van de smalle Lange Hezelstraat nieuwe brede noordzuid verkeersverbinding van de geplande spoortunnel via de Smetiusstraat, de verlegde Bloemerstraat en de sterk naar het oosten afbuigende Augustijnenstraat rechtstreeks naar de ‘Blauwe Steen’ hierdoor moet ook de Broerstraat naar het oosten afgebogen worden, met als gevolg een ondiep bouwblok tussen de Augustijnen- en Broerstraat en de afbraak van 150-200 gespaarde panden alsmede de Broerstraatkerk nieuw zijplein St. Stevenkerk (zgn. ‘Hezelplein’) en bestaande Grote Markt opgevat als geïsoleerde besloten pleinen met een pittoreske kleinschalige sfeer, terwijl nieuwe centrumplein als schakel in de winkelloop de centrale functie van de Grote Markt overneemt gebouwen met bijzondere functies: zwembad in het Kronenburgerpark en nieuwe kerken aan Doddendaal en op het Kelfkensbos de stuwwalrand blijft onbebouwd het in 1942 vastgestelde maar niet ten uitvoer gebrachte saneringsplan voor de benedenstad (zgn. Groene Balkonplan) is in dit plan opgenomen maar wordt uiteindelijk door het Rijk er buiten gehouden

plan A synthetisch stadsbeeld In de voorontwerpen en in Plan A wordt gestreefd naar een architectonisch gaaf en stedenbouwkundig samenhangend geheel, waarin het karakter van de vooroorlogse stad samensmelt met de noodzakelijke ingrepen voor het verkeer, de hygiëne en de cityvorming: continuïteit in opzet, maatvoering en vormgeving. Er is sprake van een fixatie op de vooroorlogse stad, overigens zonder deze te willen bevriezen. De historische dimensie van de stad wordt gecorrigeerd met behoud van het kleinschalige en besloten stadsbeeld. Voorbeeld hiervan is de geïsoleerde historische enclave rondom de St. Stevenkerk, met een nieuw verdiept plein ter plaatse van de Stikke Hezelstraat (zgn. ‘Hezelplein’) en een besloten Grote Markt naast de hoofdstructuur. Daarnaast is in het plan veel aandacht besteed aan de bereikbaarheid van het centrum door onder andere een tunnelverbinding met het stadsdeel Nijmegen West (ook al opgenomen in het vooroorlogse uitbreidingsplan van Siebers).

tekeningen van ir. Fokkinga van het pleintje onder het Stevenskerkhof en het viaduct over de Houtstraat

Met behoud van het oude niveauverschil wordt het tracé Bloemerstraat - Augustijnenstraat met een viaduct over de Houtstraat gevoerd. Dit idee blijft steken in een voorstudie. In plan A wordt de diepe kuil bij de Houtstraat vermeden door het sterk naar het oosten ombuigen van de Augustijnenstraat. De latere plannen gaan uit van een egalisering met een gelijkvloerse kruising Houtstraat - Augustijnenstraat. In plan A zijn enkele belangrijke elementen uit het definitieve wederopbouwplan reeds vervat. Het nieuwe assenkruis – ter vervanging van het oude - met een centrumplein op het snijpunt wordt in de latere plannen verder uitgewerkt.

1 5

plan B modernistische stadsreparatie 5 december 1945, incl. verschillende varianten hierop tot april 1946 (Verhagen & Fokkinga)

! ! ! !

!

! ! ! ! !

1 6

modern plan: ruimtelijke strook met vrijstaande bouwmassa’s als eigentijds element toegevoegd aan de ‘fragmentarische stad’ hoofdstructuur bestaat uit het oude assenkruis en een nieuwe ruimtelijke strook noordzuid en oostwest verbindingen van het vooroorlogse assenkruis blijven intact en worden op onderdelen verbreed en rechtgetrokken; de Grote Markt blijft als stadshart behouden ruimtelijke strook opgevat als een doorlopende pleinenreeks tussen het Kronenburgerpark en het Hertogplein met een strikte zonering in functies: o geestelijk centrum Doddendaal: kerk, klooster, patronaat, scholen o amusementscentrum Centrumplein: horeca, paviljoenwinkels o bestuurs- en cultureel centrum Mariënburg: stadhuis, gemeentelijke diensten, museum o zakencentrum Hertogplein: kantoren, banken de ruimtelijke strook staat als verzamelplaats voor het verkeer in rechtstreekse verbinding met de geplande spoortunnel en de Grote Markt (bajonetaansluiting ter plaatse van het Centrumplein met een zichtas op de Waag); het natuurlijke hoogteverschil op de kruising Houtstraat – Augustijnenstraat wordt geëgaliseerd minder sloop van gespaarde panden nodig dan in plan A Korte Molenstraat in één planvariant opgevat als een met glas overdekte winkelpassage gebouwen met bijzondere functies: diverse in ruimtelijke strook, leeszaal op Kelfkensbos, schouwburg op Belvoir-terrein, horeca en kantoren in de stationsomgeving de stuwwalrand voorzien van een reeks vrijstaande woontorens, hotel, restaurant en enkele villa’s de planvariant uit april 1946 wordt op 8 mei 1946 door de gemeenteraad aanvaard maar stuit op weerstand bij burgerij

plan B dialectisch stadsbeeld De contrasten in het stadsbeeld als gevolg van de tegenstellingen in karakter tussen de bestaande en de nieuw te bouwen stadsdelen worden aanvaard: discontinuïteit in vorm, schaal en ruimtewerking (beslotenheid naast openheid). Het ijkpunt van het plan ligt in de toekomst, waar mogelijk met respect voor het historisch waardevolle. De knelpunten die zich al voor de oorlog in de binnenstad aftekenden, worden bestreden met radicale oplossingen. Cityvorming op basis van een rationele en moderne organisatie van functies en schaalvergroting in de bebouwing vormt het uitgangspunt. De functiescheiding leidt tot winkelstraten met een commerciële functie, een bestuurskern en een zakencentrum met een dienstverlenende functie en een centrumplein met vermaakfuncties. De differentiatie van het wegennet - de scheiding van verkeersstromen - leidt tot ruimtelijke contrasten tussen de verschillende straten. In het open stadsbeeld van de ruimtelijke strook heeft het (auto)verkeer vrij baan. In de besloten winkelstraten is meer ruimte voor de voetganger.

schets van de ‘ruimtelijke strook’ door ir. Fokkinga

In dit plan zijn enkele belangrijke elementen uit het definitieve wederopbouwplan reeds vervat: de uitmonding van de nieuwe noordzuid-as op de Grote Markt recht tegenover de Waag, de introductie van een nieuwe pleinenreeks en de bouw van vrijstaande woontorens op de stuwwalrand als ‘plastische’ markering van de stadsrand.

de stuwwal als plastische markering van de stadsrand (omgeving Batavierenweg)

1 7

plan C traditionalistische stadsreparatie 16 november 1946 - februari 1947 (Fokkinga)

! ! ! ! !

!

!

1 8

compromisplan: pragmatische benadering waarbij de noodzaak tot vernieuwing en de behoefte aan behoud van historische identiteit met elkaar worden verweven in een ‘gelaagde stad’ alleen die delen in oude stadsplattegrond aanpassen die noodzakelijk vernieuwing behoeven hoofdstructuur bestaat uit het oude en een nieuw ruimer assenkruis, t.o.v. elkaar verschoven en samenhangend geprojecteerd noordzuid en oostwest verbindingen van het vooroorlogse assenkruis blijven intact en worden op onderdelen verbreed en rechtgetrokken; de Grote Markt blijft als stadshart behouden centrumplein op het snijpunt van het op de auto afgestemde nieuwe assenkruis: in vergelijking met de ruimtelijke strook uit plan B gemutileerd tot een rechthoekig plein van vertier dat is opgevat als het centrale aanvoerpunt voor publiek dat met auto of openbaar vervoer naar de binnenstad komt cityvorming op basis van sociaal-economisch onderzoek leidt tot verschuivingen in de bestemmingen en minder strikte functiescheiding: o grondgebonden woningen en buurtwinkels voor dagelijkse levensbehoeften verdwijnen uit de binnenstad en worden overgeheveld naar de nieuwe uitbreidingswijken o twee van de vier verwoeste rk-parochiekerken keren terug in de binnenstad o toename grondgebruik voor straten, pleinen, winkels, bijzondere gebouwen, kantoren en horeca o minder ruimte voor pakhuizen, garages, bedrijven en woningen o toename regionale winkelfunctie, afname regionale handelsfunctie (markt) voor agrarische producten o gebouwen met bijzondere functies: sociale diensten, politie en brandweer aan Doddendaal, leeszaal op Kelfkensbos, schouwburg op Belvoir-terrein, horeca en kantoren in de stationsomgeving groene overloop van Kronenburgerpark naar Doddendaal

plan C harmonieus stadsbeeld Mede onder druk van de publieke opinie wordt de behoefte aan behoud van historische identiteit verweven met de noodzaak tot vernieuwing. Geen gezochte nostalgie of geforceerde moderniteit maar overbrugging van ongelijksoortige stadsbeelden in de ‘gelaagde stad’: afstemming in structuur, proporties en verschijningsvorm. Door het oprekken en stroomlijnen van de openbare ruimte wordt plaats ingeruimd voor vernieuwing in de oude structuur.

het Centrumplein in de visie van ir. Fokkinga

De planvariant van februari 1947 wordt op 2 mei 1947 door de raad aanvaard en pas op 6 mei 1950 door het College van Algemeene Commissarissen voor den Wederopbouw vastgesteld, nadat al in 1947 goedkeuring was verleend voor de onderdelen hoek Ziekerstraat-Molenstraat, noordoosthoek BroerstraatPauwelstraat en het bouwblok Van der Stad. Het uiteindelijk vastgestelde wederopbouwplan van 1950 is een bijgestelde versie van plan C.

1 9

2 0

UITVOERING

1950-1965

2 1

2 2

V A S T G E S T E L D

W E D E R O P B O U W P L A N

De Nijmeegse gemeenteraad aanvaardde plan C in mei 1947. Drie jaar later gaf ook de rijksoverheid haar goedkeuring aan een bijgestelde versie, waarna in 1950 de wederopbouw daadwerkelijk kon beginnen. Het plan was gericht op volledige herbouw en liet geen ruimte open voor onvoorziene toekomstige ontwikkelingen. Het gespaarde en herstelbare oude stadsschoon werd ontzien. De belangrijkste historische monumenten (o.a. de St. Stevenkerk en het stadhuis) kwamen voor restauratie in aanmerking. De sanering van de benedenstad maakte definitief geen onderdeel uit van het wederopbouwplan.

het wederopbouwplan met daarin de rode lijn van de brandgrens

De wijziging van de vooroorlogse stadsplattegrond ging gepaard met een radicale herbestemming van het gebied. In vergelijking met de vooroorlogse situatie nam het grondgebruik voor openbare ruimte en winkels fors toe, bleef het aandeel voor bijzondere gebouwen, kantoren en horeca vrijwel gelijk en leverden de functies wonen en bedrijvigheid flink aan ruimte in. Het concept van de binnenstad als een totale eenheid maakte plaats voor een centrum met deeltaken: in functioneel opzicht een centrum van sociaaleconomische activiteit, in organisatorisch opzicht de zetel van het stadsbestuur en in symbolisch opzicht het hart van de steeds verder uitdijende stad. In het vervolg wordt het vastgestelde plan geanalyseerd aan de hand van de thema’s: ruimtelijke structuur, verkaveling en functies. vorige blad: de vooroorlogse stadsplattegrond (zwarte lijnen) en het vastgestelde wederopbouwplan (gele vlakken)

2 3

centrum

ruimtelijke structuur, landmarks en ankerpunten

!

! ! ! ! ! ! !

! !

2 4

de nieuwe en verruimde verkeersstructuur is afgestemd op de verwachte verkeerstoename: hervatting tramlijnen tussen 1945 en 1955, opkomst vervoer per auto en bromfiets vanaf 1950 en introductie trolleybussen in 1952 (het aandeel openbare ruimte in het grondgebruik neemt met bijna tien procent toe ten opzicht van de vooroorlogse situatie) in de hoofdstructuur koppelen het oude en het nieuwe assenkruis de voor- en naoorlogse stadsdelen aan elkaar behoud oude assenkruis met de Grote Markt op het snijpunt (verbreding van de Korte Burchtstraat t.b.v. verkeer) toevoeging nieuw assenkruis met het centrumplein op het snijpunt van brede verkeersverbindingen van het station rechtstreeks naar de Grote Markt en van het Kronenburgerpark naar de Oranjesingel het oude assenkruis wordt gekenmerkt door verspringingen in de rooilijn, trapsgewijze vernauwingen in het straatprofiel en een flauw gebogen beloop; de pleinen vormen verbredingen van het straatprofiel typerend voor het nieuwe assenkruis zijn de brede doorgaande straten voor de auto; de pleinen hebben een los verband en een autonoom karakter de Grote Markt blijft het hart van de stad; het centrumplein wordt in 1950 aangelegd als ‘tweede hart’ voor de wekelijkse groentemarkt en het parkeren van auto’s “Het gehele centrale gedeelte van het plan wordt thans gekenmerkt door een viertal pleinen die de punten markeren van een binnenstadsvierhoek, waarin en waaraan de belangrijkste publieke gebouwen en zakenpanden zijn gelegen. Elk van deze pleinen verkrijgt zijn eigen karakter.” : de Grote Markt een stadshart met een historische uitstraling; het Centrumplein een tweede stadshart met horeca en filmtheaters; het Mariënburgplein een dienstencentrum met kantoren en bankgebouwen; en het Kelfkensbos een open groene ruimte landmarks: streven naar restauratie van de St. Stevenskerk en de Broerstraatkerk, en bouw van nieuwe torens bij het Carmelklooster en aan het centrumplein ankerpunten: ‘stevige’ gebouwen met massa, frontbreedte en/of bovengemiddelde hoogte ter markering van pleinen en op uiteinden van zichtassen: oostelijke en westelijke kopgebouwen van het centrumplein, de Waag op de Grote Markt, de Mariënburgkapel en de geplande leeszaal op het Kelfkensbos

centrum

verkaveling en hoven

! ! !

het gesloten bouwblok blijft als vanouds de belangrijkste bouwsteen in de ruimtelijke compositie van straten en pleinen (efficiëntere blokken en kavels door opschuiven en rechttrekken van straten) de bouwblokken zijn samengesteld uit pandsgewijze herbouw in de winkelstraten en grootschaliger herbouw aan de ruimere verkeersstraten (eenheid in schaal) het vrachtverkeer heeft via diverse poorten toegang tot speciale expeditiehoven en –straten achter de winkels in alle nieuwe bouwblokken: nieuwe stedenbouwkundige typologie met behoud van de geslotenheid van het bouwblok

functies gebouwen

! ! ! ! ! ! ! !

de bestemmingsindeling is herzien naar aanleiding van de wens cityvorming door te voeren in het centrum van Nijmegen cityvorming door schaalvergroting en wijzigingen in de bestemming van de gronden grondgebonden woningen en buurtwinkels voor dagelijkse levensbehoeften verdwijnen uit de binnenstad en worden overgeheveld naar de nieuwe uitbreidingswijken merendeel van de wederopbouwpanden heeft een winkelfunctie op de begane grond en een woonfunctie op de verdiepingen twee van de vier verwoeste rk-parochiekerken keren terug in de binnenstad toename grondgebruik voor straten, pleinen en winkels en in mindere mate voor bijzondere gebouwen, kantoren en horeca minder ruimte voor pakhuizen, garages, bedrijven en woningen beoogde concentratie van horeca aan Plein 1944, later meer verspreid over het centrumgebied gerealiseerd

2 5

stationsgebied


! ! !

op het terrein van de gasfabriek wordt na 1961 een tunnel aangelegd die het stadsdeel Nijmegen West rechtstreeks verbindt met het centrum het station keert terug op de oude plek met toren in de zichtlijn van de Van Schaeck Mathonsingel; het nieuwe stationsplein biedt ruimte voor busstations, taxistandplaatsen en parkeerplaatsen bebouwingspatroon van solitaire gebouwen met allure vormt uitgangspunt voor herbouw rondom het Keizer Karelplein


! !

aan weerszijden van het nieuwe tunneltracé maken de aaneengeschakelde herenhuizen van de vml. Spoorstraat plaats voor vrijstaande gebouwen met kantoren en bijzondere bestemmingen door verlegging van de Spoorstraat ontstaat tegenover het station ruimte voor kantoorbebouwing met een ‘royale frontlengte’

functies gebouwen

! ! !

2 6

de woningbouw rond het station maakt ruimte voor commercieel getinte gebouwen: hotel tegenover het station, kantoren en ‘zakelijke instellingen’ aan de Van Schaeck Mathonsingel de bebouwing rond het Keizer Karelplein wordt gevormd door grote vrijstaande gebouwen met kantoren en bijzondere bestemmingen “de grote allure van het Keizer Karelplein […] moet langs de Van Schaeck Mathonsingel worden gecompleteerd”

batavierenweg e.o.


! !

de vooroorlogse Keizer Lodewijkplein wordt - ten koste van het Hunnerpark - vervangen door twee enkelvoudige kruisingen (Trajanusplein) plastisch sterk sprekende stadsbegrenzing met afzonderlijke flatgebouwen op de stuwwalrand (landmarks)


! !

wederopbouw bestaat grotendeels uit het opvullen van gaten in de gesloten bouwblokken (herstel van incidentele oorlogsschade) in afwijking daarop hebben de flatgebouwen op de stuwwalrand een strookverkaveling die het uitzicht over de Ooypolder veiligstelt

functies gebouwen

! !

vanwege het uitzicht over de omgeving, wordt het heuvelachtige plateau bij uitstek geschikt geacht voor woningbouw en horecazaken het Belvoirterrein is bestemd voor een representatief gebouw (enige tijd wordt gedacht aan de bouw van een nieuwe stadsschouwburg op de locatie)

2 7

W E R K

I N

U I T V O E R I N G

Het landelijke College van Algemeene Commissarissen voor den Wederbouw stelde al op 1 juli 1945 architect W.J. Gerretsen aan als supervisor voor de architectonische uitwerking van het Nijmeegse wederopbouwplan. Als bemiddelaar tussen het stedenbouwkundig ontwerp en de herbouw moest hij zorgdragen voor een bevredigende architectonische uitwerking van het wederopbouwplan. Naar eigen zeggen streefde Gerretsen niet naar de toepassing van één bepaalde architectuurstijl maar uitsluitend naar eenheid in schaal, met tegelijkertijd de grootst mogelijke variëteit in vorm, kleur en materiaal (Bouwkundig Weekblad, 1958, p.210). Om eenheid in schaal te bereiken maakte diens assistent en latere stadsarchitect R. Roukema vanaf 1949 zogenaamde blokkaarten met straatwandtekeningen waarin onder andere de gevelhoogte, het daktype en de breedte van de voorpui vastlagen. In het straatbeeld kwam daardoor nadruk te liggen op de ritmiek en continuïteit van de gevelwand als geheel, meer dan op de uitstraling of verbijzondering van de afzonderlijke panden. Aan de achterzijde van de panden kregen de architecten meer ontwerpvrijheid. Van de circa zeshonderd wederopbouwpanden in het onderzoeksgebied zijn in het bouwarchief gegevens verzameld omtrent adres, functie, bouwtijd, opdrachtgever en architect. Het overzicht is opgenomen in een bijlage van dit rapport. De archiefgegevens zijn verwerkt in drie thematische kaarten die in één oogopslag een overzicht geven van de fasering van de wederopbouw (periodiseringskaart), de betrokken ontwerpers (architectenkaart) en de oorspronkelijke bestemmingen (functiekaart). Bij elke kaart zijn de belangrijkste observaties puntsgewijs aangegeven. Van de vrijstaande beelden en gevelornamentiek uit de wederopbouwperiode is het merendeel van de gegevens ontleend aan de publicatie Beelden in Nijmegen (H. van der Grinten en P. Thoben, Nijmegen 1978). Het overzicht van de kunstwerken is opgenomen in een bijlage van dit rapport. Een aantal van de betrokken kunstenaars was lid van ‘Scheppend Ambacht Gelderland’. Met tentoonstellingen en een tijdschrift bracht deze vereniging vanaf 1949 overheden, particulieren en architecten in contact met beeldend kunstenaars.

2 8

de vroeg naoorlogse Burchtstraat

2 9

periodisering

Plein 1944, noordoost zij de

!

!

! ! !

!

Augustijnenstraat

3 0

de periode tot 1950 staat vooral in het teken van puinruimen, herstelwerkzaamheden, noodvoorzieningen en planvorming; nauwelijks bouwactiviteit, ook door gebrek aan geld en bouwmaterialen (geel) na de vaststelling van het wederopbouwplan in 1950 concentreert de bouwactiviteit zich tot 1955 in de winkelloop Broerstraat - Burchtstraat en het nieuw aangelegde Plein 1944, te samen het commerciële hart van het plangebied: overwegend kleinschalige pandsgewijze aanpak (oranje) de voltooiing van deze eerste herbouwfase wordt in 1956 gevierd met een feestelijke raadszitting na 1955 verschuift de bouwactiviteit naar de winkelpanden aan de verkeersstraten: grootschaliger aanpak mede door handel in herbouwplichten en samenvoegen van kavels (rood) omstreeks 1960 is het verwoeste centrum en de omgeving van de Barbarossastraat grotendeels herbouwd; een opgave gericht op volledige herbouw zonder ruimte te laten voor (onvoorziene) toekomstige ontwikkelingen na 1960 heeft de wederopbouw voornamelijk betrekking op de verspreid gesitueerde gebouwen met bijzondere functies en verplaatst de bouwactiviteit zich naar de omgeving van het station en de buitenwijken (blauw en groen)

3 1

functionaliteit

kruising BroerstraatZiekerstraat

! ! !

! ! ! ! ! !

Plein 1944, noordwand

3 2

een zekere mate van functiezonering is kenmerkend voor de naoorlogse stadsdelen de grondgebonden woningen, de buurtwinkels en de scholen zijn overgeheveld van het centrum naar de buitenwijken de winkelfunctie overheerst in het centrum: het merendeel van de wederopbouwpanden in het centrum heeft een winkel op de begane grond en een bovenwoning op de verdiepingen (veel zaken keerden terug op de plaats waar ze voor de oorlog ook gevestigd waren) de grootschalige warenhuizen zijn geconcentreerd aan de Grote Markt en aan kruisingen van de winkelloop Broerstraat - Burchtstraat de horecazaken zijn verspreid over het gehele plangebied en minder dan gepland geconcentreerd in de directe omgeving van de bioscooptheaters aan Plein 1944 de werkplaatsen en magazijnen zijn in de marge van het centrum gesitueerd, met een concentratie in het oostelijke gedeelte (Derde Walstraat e.o.) de auto(bus) heeft vrij baan door het centrum, waarbij Plein 1944 fungeert als centraal aanvoerpunt en parkeerplaats; in de winkelstraten is meer ruimte gereserveerd voor de voetganger in de omgeving van de Barbarossastraat ligt het accent als vanouds op de woonfunctie (deels in hoogbouw), hier en daar aangevuld met scholen, werkplaatsen en buurtwinkels in het stationsgebied heeft de woonfunctie zich meer dan gepland weten te handhaven; het accent op de kantoorfunctie is vooral na de wederopbouwperiode verder uitgebouwd

3 3

architecten

Broerstraat

! !

! !

!

Station Nijmegen

3 4

in de architectenkaart hebben de ontwerpers met meer dan twaalf wederopbouwprojecten op hun naam een eigen kleur gekregen; de overige architecten zijn in geel weergegeven (zie legenda) de in Nijmegen gevestigde architecten(bureaus) hebben het merendeel van de wederopbouw voor hun rekening genomen, vooral de kleinschalige pandsgewijze herbouw in de periode 1950-1955 (zie ook het overzicht met de archiefgegevens in de bijlage) een belangrijke uitzondering hierop vormt de Nijmeegse architect R.G. Rodenburg, die ook veel grootschalige projecten heeft ontworpen op bovendien stedenbouwkundig prominente locaties grote en/of belangrijke projecten zijn voornamelijk uitgevoerd door architecten met landelijke bekendheid als G.H.M. Holt uit Haarlem, G.A. Heldoorn uit Leeuwarden, E.H. & H.M. Kraaijvanger uit Rotterdam, J.A. Lelieveldt uit Rotterdam, H. Nefkens uit Rotterdam, C. Pouderoyen uit Nijmegen, A. Siebers & W. van Dael uit Breda en H. van Vreeswijk uit Zeist firma’s als de Nederlandse Spoorwegen, de Hema en de Nederlandse Bank maakten gebruik van hun ‘huisarchitecten’, respectievelijk S. van Ravensteijn uit Utrecht, A. Elzas uit Amsterdam en H.T. Zwiers uit Haarlem

3 5

3 6

KENMERKEN ANNO

2002

3 7

C E N T R U M ruimtelijke structuur

De ruimtelijke hoofdstructuur is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een samenhangend stelsel van twee assenkruisen (één vooroorlogs en één naoorlogs), en vier hoofdpleinen die een binnenstadsrechthoek markeren. De wederopbouw was echter nog niet afgerond, of de kritiek erop brak los. Daarin werd de verwelkomde auto paradoxaal het lijdend voorwerp, en spitste de discussie zich in hoge mate toe op Plein 1944. ! de auto veroverde in de jaren zestig het centrum; de verkeersdruk, parkeeroverlast en ruimteclaim van de voetganger leidden aanvankelijk tot de invoering van éénrichtingsverkeer en in de jaren zeventig tot de omvorming van de Broer- en Houtstraat in winkelpromenades ! vanaf de jaren zeventig verschoof met de bouw van de Molenpoort- en Mariënburgpassages het zwaartepunt in het winkelbestand naar het zuidoostelijke deel van de binnenstad ! de politiek gevoelige voorstellen uit de jaren zeventig over bebouwing met een (ondergrondse) parkeergarage op Plein 1944 werden halverwege de jaren tachtig ingeruild voor een herinrichtingsplan, waarbij Plein 1944 onder het motto ‘stedelijk forum’ veranderde van een parkeerplaats voor auto’s in een verdiepte verblijfplaats voor voetgangers (langzaam verkeer herovert het centrum op de auto) ! in het kader van het Centrum 2000-plan zijn in de jaren negentig de belangrijkste hoofdroutes voor de auto vrijwel afgesloten, de nieuwe Mariekestraat annex Mariënburg gerealiseerd en de openbare ruimte heringericht (profilering in rijbanen en stoepen vervangen door een egale en monochrome bestrating tussen de gevelwanden) ! tevens werd de discussie over pleinbebouwing nieuw leven ingeblazen en gekoppeld aan enerzijds het opschuiven van Plein 1944 naar de Broerstraat en anderzijds de mogelijke komst van een kabeltramhalte (niet uitgevoerd) ! in het kader van Koers 2015 (een actualisering van het Centrum 2000-plan) is op 27 augustus 2002 een collegevoorstel gepresenteerd, met een plan van aanpak dat eind 2003 moet resulteren in een breed gedragen keuze voor de verbetering van Plein 1944 ! het vooroorlogse assenkruis annex pleinenreeks is in hoofdzaak voetgangersgebied geworden en heeft zijn vitaliteit behouden; het naoorlogse assenkruis annex pleinenreeks is zijn primaire functie voor het gemotoriseerd verkeer grotendeels kwijt geraakt en heeft een overwegend matige belevingswaarde ondanks de aanplant van bomen (discrepantie tussen de ruime opzet en het gewijzigde gebruik)

3 8

De landmarks in het centrum bestaan uit ranke torens die de ruimtelijke structuur en het stadssilhouet markeren: ! van de vier geplande landmarks zijn de torens van de Stevenskerk (restauratie), de voormalige Carmelkerk en het Van der Werffgebouw gerealiseerd ! de Dominicuskerk in de Broerstraat is in 1951 alsnog gesloopt en als landmark ‘gecompenseerd’ door het tien meter hoger optrekken van de liftkoker van het stadhuis tot een toren ! de Canisiuskerk in de Molenstraat heeft in 1960 alsnog een nieuw front gekregen met een hoge klokkentoren ! de landmarks vormen een carré binnen het stelsel van assenkruisen ! de zichtlijnen in het verlengde van de torens sluiten veelal aan bij de vorm van de (aangrenzende) pleinen

De ankerpunten in het centrum bestaan uit voor- en naoorlogse ‘stevige’ gebouwen die zichtlijnen afsluiten, pleinwanden vormen en/of belangrijke kruisingen markeren: ! de Waag en de gebouwen op het uiteinde van de Burchtstraat sluiten zichtlijnen af en dragen bij aan een besloten stadsbeeld ! ‘stevige’ gebouwen met massa en frontbreedte bakenen de pleinen af (Grote Markt, Kelfkensbos, Plein 1944) ! doosvormige gebouwen met een bovengemiddelde hoogte markeren de hoeken van belangrijke kruisingen in de trapsgewijs vernauwende as Molenstraat – Broerstraat ! rooilijnverspringingen, inspringende hoeken en hoekpaviljoens markeren de hoeken van belangrijke kruisingen in de as Bloemerstraat – Augustijnenstraat

3 9

functies

De bestemmingsindeling is grotendeels conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: monofunctionele cityvorming met een zonering van functies. De cityvorming kan worden beschouwd als een continue proces met steeds weer wisselende zwaartepunten: ! het accent op het winkelbestand heeft in de jaren zeventig van de 20ste eeuw een nieuwe impuls gekregen met de Molenpoort- en Mariënburgpassages en onlangs met de Mariekestraat: verschuiving zwaartepunt naar het oosten door het nieuwe ‘winkelrondje’ ! de kleinschalig bedrijvigheid aan de oostflank van het centrum heeft zich weten te handhaven, maar manifesteert zich als een geïsoleerde en achtergestelde locatie in de stad ! de (bank)kantoren (Mariënburg) en andere hoogwaardige dienstverlening zijn gedeeltelijk vertrokken naar de singels en hebben plaats gemaakt voor bijzondere functies (cultureel kwartier) ! het beoogde karakter van Plein 1944 als een amusementsplein met een concentratie horeca is uiteindelijk niet aan dit plein gerealiseerd, maar verspreid over het centrum met zwaartepunten in de omgeving van de Grote Markt, Koningsplein en de kop van de Molenstraat (ten koste van het winkeloppervlak aldaar) ! de bewust nagestreefde ontvolking van het centrum heeft zich na de wederopbouw voortgezet a.g.v. functieverlies van de appartementen boven de winkels (stimuleringsbeleid wonen boven winkels keert het tij); aan de westflank van het centrum neemt de woonfunctie voorzichtig aan belang toe (Doddendaal, Hessenberg) ! een aantal gebouwen met bijzondere bestemming is op de daarvoor geplande locatie gerealiseerd (Lindenberg, Kelfkensbos) en later weer gesloopt (Mariënburg, Carmelkerk), vervangen (stadhuisuitbreiding) of herbestemd (Carmelklooster)

4 0

verkaveling

De verkaveling is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een opbouw uit gesloten bouwblokken met expeditiehoven: De verkaveling in gesloten bouwblokken van wisselende omvang vormt als vanouds de belangrijkste bouwsteen in de ruimtelijke compositie van straten en pleinen in het Nijmeegse centrum: ! de bouwblokken zijn samengesteld uit straatwanden met een aaneenschakeling van kleinschalige individuele panden (tot ca. 1955) en grootschalige collectieve panden (vanaf ca. 1955), alle met een enkelzijdige oriëntatie van voorgevels gericht naar de straten ! in het beeld van de bouwblokken ligt meer nadruk op de ritmiek en continuïteit van de straatwanden als geheel (gelijkmatige schaal en opbouw), dan op de uitstraling of verbijzondering van de afzonderlijke panden ! incidentele schaalvergroting aan de hoofdstructuur a.g.v. samenvoeging herbouwplichten ! de aanleg van de Mariekestraat en het vernieuwde Mariënburg vormen de meest ingrijpende latere wijziging in de verkavelingstructuur ! de gesloten straatwanden van de bouwblokken worden doorbroken door een groot aantal poorten en onderdoorgangen naar de (expeditie)hoven De expeditiehof is tijdens de wederopbouw als nieuwe stedenbouwkundige typologie geïntroduceerd: ! poorten en onderdoorgangen naar de hoven laten de geslotenheid van de straatwanden intact ! de hoven worden nagenoeg geheel aan het zicht onttrokken en spelen derhalve in de visuele beleving van het stadsbeeld een ondergeschikte rol ! voor ingewijden vormen de expeditiehoven en –straten een substructuur van informele routes door het centrum ! de gevelwanden aan de hofzijde zijn vormgeven als achterkanten ! de hoven zijn onderhevig aan functieverlies en verloedering (negatieve belevingswaarde)

4 1

gebouwen architectuur

De Nijmeegse wederopbouwarchitectuur wordt in hoofdzaak gekenmerkt door een combinatie en vermenging van pandsgewijze herbouw en schaalvergroting, typologische vernieuwing, architectonische ‘eenheid in verscheidenheid’ in de straatwanden en esthetische rijkdom en zorgvuldige detaillering in de afzonderlijke gebouwen: ! het merendeel van de wederopbouwpanden betreft individuele of collectieve gebouwen waarin wonen en werken zijn gecombineerd: een commerciële of zakelijke functie op de begane grond en bovenwoningen of appartementen op de verdiepingen ! de kleinschalige woon/winkelpanden (winkels met bovenwoningen) hebben de eenvoud en vanzelfsprekendheid van het archetypische stadshuis ! de grootschalige warenhuizen hebben aanvankelijk een representatief uiterlijk dat ontleend is aan historische en/of monumentale vormconcepten (vml. Voss en P&C) en later een modieus uiterlijk dat uitdrukking geeft aan het moderne imago (V&D en Hema) ! horecapanden en in het bijzonder bioscopen ontlenen hun uitstraling aan een eigentijdse allure die tot uitdrukking komt in vrij vormgegeven gevels met veel glas, licht (reclame) en een luxueuze inrichting die een bezoek tot een feestelijke aangelegenheid maken ! de kleinschalige woon/werkpanden (werkplaatsen met bovenwoningen) aan de oostflank hebben een minder voorname uitstraling ! de wederopbouw bood ruimte aan uiteenlopende architecten van verschillende signatuur, met de nadruk op plaatselijke architecten voor de bulk en meer bekende architecten voor de bijzondere gebouwen ! de decoratieve traditionalistische architectuur gaat in de jaren vijftig langzaam over in een gemengde bouwtrant waarin traditionalistische kenmerken en een modern idioom gecombineerd zijn tot een eigentijds geheel: de overeenkomsten tussen beide architectonische uitingen in opbouw en compositie hebben geleid tot een grote mate van eenheid en samenhang in het straatbeeld ! de gemengde bouwtrant maakt vervolgens plaats voor een functioneel heldere architectuur waarin een zakelijk verband bestaat tussen de vorm, de constructie en het materiaalgebruik NB.: digitale foto’s uit 2002 van alle wederopbouwpanden afzonderlijk zijn samengebracht op een cd-rom die als losse bijlage aan dit rapport is toegevoegd.

4 2

gevelopbouw en –compositie

Het merendeel van de wederopbouwpanden wordt gekenmerkt door een ‘klassieke’ drieledige gevelopbouw, bestaande uit een voet (plint, winkelpui-portaal), een midden (woonverdiepingen) en een afsluiting aan de bovenzijde (lijst, schuin dak): ! deze opbouw sluit naadloos aan bij die van de vooroorlogse gebouwen in het centrum ! de drieledige opbouw wordt benadrukt door contrasterend materiaal- en kleurgebruik voor de verschillende onderdelen (beton / baksteen / hout) ! de drieledige gevelopbouw is het duidelijkst waarneembaar bij panden in een traditionalistische of gemengde bouwtrant, en in een afgezwakte vorm bij modernistische gebouwen ! uitzonderlijk is het volledig achterwege laten van een drieledige gevelopbouw bij enkele zakelijk modernistische panden met een zakelijk stramien van betonnen vloerdelen en kolommen ! in de meest eenvoudige vorm bestaat de voet uit een lage plint of stootlijst in beton of natuursteen onderlangs de gevel, terwijl bij de talrijke winkelpanden de voet de omvang heeft van de volledige verbijzonderde begane grond: een open betonconstructie van hoekstijlen, kolommen en balk (puiportaal) ! het gemetselde gevelvlak van de bovenwoning(en) vormt het midden van het gebouw: twee of drie volwaardige bouwlagen met woonvertrekken op de eerste verdieping en slaapvertrekken op de hogere verdieping(en) ! de gevels met een vanaf de straat zichtbare kap worden aan de bovenzijde afgesloten door een traditionele houten bakgoot op klossen of een vereenvoudigde moderne betonnen variant hierop (overwegend in de randzone van het centrum) ! panden met een plat dak hebben een gevelafsluiting in de vorm van een strakke luifel of overstek, een modieus golfmotief, lijst of balustrade die soms op artistieke wijze het hoogteverschil met de hogere buurpanden overbrugt (overwegend in de kern van het centrum) ! bij forse hoekpanden op belangrijke kruisingen wordt het hoogteverschil met de lagere buurpanden overbrugd door een terug gelegen bovenste verdieping

4 3

gevelopbouw en –compositie

Het merendeel van de kleinschalige individuele wederopbouwpanden heeft een gevelcompositie waarbij de horizontale driedeling in de gevelopbouw en de verticale lijnen van de vensterassen elkaar in evenwicht houden: ! de meeste gevels hebben een min of meer gelijkmatige geleding in vensterassen, waarbij de verhouding tussen open en gesloten geveldelen in balans is ! de vensters zijn veelal identiek per verdieping maar verschillend qua hoogte en formaat tussen de verdiepingen onderling: aan de situering, formaten en uitvoering is het gebruik van de achterliggende vertrekken afleesbaar ! verbijzonderingen van dit algemene schema zijn die waarbij een raamwerk van betonnen lijsten alle vensters samenbindt tot één geheel (extra nadruk op het ‘midden’), en die waarbij de vensters van de bovenste verdieping worden samengetrokken tot een reeks of band (extra accent op de ‘afsluiting’) ! gevelcomposities met een ongedwongen strooiing van ongelijksoortige vensters komen vrijwel niet voor gevelopbouw en –compositie

4 4

De meeste grootschalige en/of collectief opgevatte wederopbouwpanden hebben een gevelcompositie waarbij het stramien van het zichtbare betonskelet en de pui-invullingen (eindeloos) worden herhaald: ! deze constructief heldere composities hebben vaak een lineair karakter, veelal met de nadruk op het regelmatige stramien van betonnen vloerbanden, muurdammen en kolommen en de herhaling van identieke pui-invullingen (combinatie van hout, staal, glas) ! in geval van appartementen ligt het accent sterk op het horizontale effect van vloerbanden, borstweringen en vensterstroken (gestapeld wonen); balkons zijn zowel in- als uitpandig uitgevoerd en meestal asymmetrisch in de compositie geplaatst

gevelmateriaal en –onderdelen

Het merendeel van de gevels is opgetrokken in rood/bruine en in mindere mate in gele baksteen, waarbij de vele nuanceringen in de tint zorgen voor een kleurrijk straatbeeld: ! de ambachtelijke uitdrukking van de handvormsteen - generfde textuur en grillig oppervlak - is vooral te vinden panden in een traditionalistische bouwtrant (accent in de randzone van het centrum) ! het voegwerk, het metselverband, de textuur en de materiaaleigen kleur van de baksteen geven levendigheid aan de gevel; het (wit) schilderen van baksteengevels doet dit effect teniet ! enkele blinde zijgevels op zichtlocaties zijn geheel in siermetselwerk uitgevoerd ! het industriële en glanzende karakter van gekleurde en verglaasde baksteen maakt het metselwerk minder zwaar en geeft een luxe uitstraling aan overwegend panden in een gemengde en meer modernistische bouwtrant (accent in de kern van het centrum) gevelmateriaal en –onderdelen

De overige gevels zijn samengesteld uit beton, pleisterwerk of bekleed met natuursteen, waarbij de variëteit in soort en afwerking bijdraagt aan een kleurrijk straatbeeld: ! de betonnen vloerbanden en muurdammen zijn veelal glad afgewerkt, onbehandeld of in een lichte kleur geschilderd ! betonnen onderdelen als kolommen zijn bekleed met tegels, mozaïek of aluminium ! de direct op het betonskelet aansluitende pui-invullingen zijn transparant (glas in hout, staal of aluminium) en voorzien van borstweringen van geprofileerde betonelementen, plaatmateriaal of verglaasde baksteen ! het duurzame en on-Nederlandse karakter van natuursteen in vele soorten zorgt voor een luxe uitstraling (spaarzaam toegepast in de kern van het centrum)

4 5

gevelmateriaal en –onderdelen

Bij de kleinschalige individuele wederopbouwpanden is het venster een in de gevel uitgespaarde opening die contrasteert met het omringende gesloten muurvlak: ! de vensters (kozijn en raamwerk) zijn uitgevoerd in hout of staal of in een combinatie van beide ! de draai-, schuif- en tuimelramen hebben overwegend een traditionele roedenindeling ! de vensteropeningen worden afgesloten door rollagen, strekken of blinde segmentbogen die gemetseld zijn in dezelfde baksteen als het omringende muurvlak ! een modernere variant hierop bestaat uit een ijl uitgevoerd stalen venster in een betonnen omlijsting gevelmateriaal en –onderdelen

Bij de grootschalige en/of collectief opgevatte wederopbouwpanden bestaat het venster veelal uit een compleet en in hoge mate transparant gevelelement: ! de identieke gevelelementen in een combinatie van hout, staal, glas en plaatmateriaal zijn koud tussen de betonnen vloerelementen en wanddelen, zowel afzonderlijk in een reeks als samengetrokken tot een strook ! de gevelelementen zijn dun, in hoge mate transparant en hebben een vrije, soms speelse onderverdeling ! in het gevelelement is meestal een balkon opgenomen dat door een smeedijzeren sierhek en/of prefab betonnen borstwering wordt afgesloten gevelmateriaal en –onderdelen

Veel deuren en originele houten of stalen kozijnen en ramen zijn inmiddels vervangen door kunststof of aluminium exemplaren, waarbij het formaat van de vensteropening veelal intact is gebleven: ! de kunststof ramen uit de eerste renovatiegolf hebben een sterk afwijkende profilering, dimensionering, indeling en kleurstelling, hetgeen afbreuk doet aan de kwaliteit van het oorspronkelijke gevelbeeld ! de kunststof ramen die thans bij renovaties worden gebruikt komen beduidend beter overeen met de exemplaren die ze vervangen

4 6

!

! !

als onderdeel van de renovatiewerkzaamheden worden bakstenen gevels van een gekleurde pleisterlaag voorzien hetgeen tot een drastische wijziging van het gevelbeeld leidt (verlies aan samenhang) de zeldzaam geworden originele deuren zijn door hun verdiepte situering in portieken geen beeldbepalend gevelonderdeel de portiek speelt daarentegen een belangrijke rol in het gevelbeeld, vanwege de plasticiteit of omwille van de betonnen omlijsting cq. luifel

winkelpuien

Winkelpuien en reclame-uitingen uit de wederopbouw zijn ontworpen als integraal onderdeel van de gehele gevelopbouw- en compositie: ! een constructie van gewapend beton, bestaande uit een puibalk op hoekstijlen (portaal) of een reeks vrijstaande kolommen, zorgt voor maximale openheid op de begane grond (in de omgeving van Plein 1944 ook wel tweelaags) ! de betonconstructie is overwegend in een neutrale lichte kleur geschilderd, en voor wat betreft de vrijstaande kolommen bekleed met tegels, mozaïek of aluminium ! deze kenmerkende constructie is weliswaar bij de meeste winkelpanden nog intact, maar in veel gevallen in modieuze kleuren geschilderd, bekleed met een ander materiaal of verstopt achter een luifel of reclame-uiting, waardoor het ‘voetstuk’ onder de bovenbouw wegvalt en daarmee de constructieve helderheid van de gevel (sinds enige tijd is hierin een kentering ten goede te bespeuren) ! de oorspronkelijke winkelpuien, waarvan er in Nijmegen slechts enkele gaaf bewaard zijn gebleven, hebben een grotere mate van plasticiteit en ruimtelijke overgangselementen dan de vlakke moderne inlooppuien die er voor in de plaats zijn gekomen: asymmetrische rangschikking van entrees en etalages, verdiepte situering van de winkeldeur en de ontsluiting van de bovenwoning in een gezamenlijk portiek, etalagekasten met terugwijkende plint en bovenlicht, passages voorlangs het gebouw

4 7

reclame

Winkelpuien en reclame-uitingen uit de wederopbouw zijn ontworpen als integraal onderdeel van de gehele gevelopbouw- en compositie: ! nagenoeg alle reclame-uitingen uit de wederopbouwperiode zijn verwijderd ! aan grote ruimten als Plein 1944 was meer dan nu reclame geplaatst op de dakranden ! de resterende voorbeelden worden gekenmerkt door een losse en open (neon) belettering in kapitalen of schrijfstijl boven op de dankrand, verticaal langs de voorgevel of horizontaal tegen de winkelpuibalk ornamentiek en kunsttoepassingen

Omdat bij vluchtige en oppervlakkige beschouwing de nadruk in het straatbeeld sterk ligt op het gesloten (bakstenen) gevelvlak en de daarmee contrasterende gevelonderdelen, valt niet meteen op dat de wederopbouw van Nijmegen bijzonder rijk is aan ornamentiek en kunsttoepassingen: ! vrijwel elk gebouw heeft een bescheiden detail of ornament dat zich onopvallend in de gevelcompositie voegt: smeedijzeren raamhekken, keramische tegels en natuurstenen accenten in afwijkende kleuren en betonnen lijstwerk of borstweringen met bol-, zigzag- of ruitmotieven ! met eenvoudige middelen als een sierlijk vormgegeven raamhek, een met cirkels geponste betonnen balkonbalustrade, een schuin uit de gevel stekend raam en een golvende dakrand is een aangenaam en gevarieerd gevelbeeld gecreëerd ! de zeldzamere figuratieve kunsttoepassingen zijn vertegenwoordigd in diverse voor de wederopbouw kenmerkende technieken: o.a. gevelsculpturen, sgraffito’s, mozaïeken en reliëfs in brons, beton, keramiek en natuursteen ! qua thematiek appelleren de kunstwerken aan opbouwmentaliteit van de wederopbouw (optimisme, spaarzaam leven, hard werken) ! tijdens de wederopbouwperiode (1940-1965) is de openbare ruimte verrijkt met een tiental vrijstaande sculpturen, zoals het monument voor de in de tweede wereldoorlog gevallen Nederlandse militairen op Plein 1944 (J. Maris, 1951), Marieken van Nieumeghen op de Grote Markt (V. Tummers-Van Hasselt, 1956), het verzetsmonument en het Trajanusbeeld op het Trajanusplein (resp. M. van Beek, 1954 en Ch. Hammes en E. van Teeseling, 1955-1956) en de ruiterbeelden op het Keizer Karelplein en het Stationsplein (resp. A. Termote, 1962 en J. Uiterwaal, 1953-1954) NB.: een overzicht van kunstwerken uit de wederopbouwperiode (vrijstaande beelden en gevelornamentiek) is opgenomen in een bijlage van dit rapport.

4 8

4 9

S T A T I O N S G E B I E D ruimtelijke structuur

De ruimtelijke hoofdstructuur is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een ruim aangelegde tunnelverbinding tussen Nijmegen West en het centrum, in samenhang met de singelstructuur. In deze hoofdstructuur zijn functionele en visueel-ruimtelijke veranderingen doorgevoerd: ! het stationsplein, dat voor de treinreiziger als portaal tot de stad fungeert, is heringericht waarbij de oorspronkelijke driedeling in voor- en nevenpleinen intact is gebleven; als doorgaande verbinding in noord-zuidrichting is het alleen voor bussen nog bruikbaar ! de Quack-fontein is na de oorlog als ‘verkeersobstakel’ verwijderd van het, op de auto afgestemde, tunneltracé naar het centrum en onlangs weer herplaatst; het monument markeert deze pleinvormige kruising en legt het verband tussen het park van het Keizer Karelplein en het Kronenburgerpark (het geruimde Nassausingel-plantsoen wordt hierin als verbindende schakel node gemist) De ranke toren van het station (1954) heeft nadien gezelschap gekregen van enkele omvangrijke landmarks: ! tussen het station en het centrum zijn enkele schijfvormige hoogbouwtorens gebouwd die de ruimtelijke structuur markeren en samenklonteren tot een massief en gesloten silhouet ! de stationstoren staat in de zichtlijn van de Van Schaeck Mathonsingel ! de zichtlijnen in het verlengde van de overige landmarks sluiten veelal aan bij de vorm en oriëntatie van de (aangrenzende) pleinen

Een groot deel van de naoorlogse bebouwing in de stationsomgeving vervult de ‘functie’ van ankerpunt: ! de gebouwen rondom het Stationsplein zijn ‘stevig’, maken een breed front en omarmen het plein als het ware ! de solitaire voor- en naoorlogse gebouwen rond het Keizer Karelplein markeren het sterplein en verlenen het allure (afwisselend in meer of mindere mate)

5 0

functies

De bestemmingsindeling van het vastgestelde wederopbouwplan is op hoofdlijnen uitgevoerd: concentratie van commerciële en zakelijke instellingen tussen het station en het Keizer Karelplein. De transformatie van een chique woonbuurt in een zakelijk commercieel centrum kan worden beschouwd als een langlopend en continue proces: ! de oorspronkelijke woonfunctie heeft ruimte moeten maken voor de vestiging van kantoren en gebouwen met bijzondere bestemmingen, ook aan de achterzijde van het station ! de beoogde monofunctionele zonering aan weerszijden van de Van Schaeck Mathonsingel is niet daar maar aan de Tunnelweg gerealiseerd ! passend bij de allure van het Keizer Karelplein heeft de stadsschouwburg hier in 1961 een plek gekregen, later gevolgd door een concentratie van bankinstellingen (naoorlogse kantoren Raad van Arbeid en Boerenleenbank alweer door nieuwbouw vervangen)

verkaveling

De verkaveling is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een opbouw uit bouwblokken met een bebouwingspatroon van solitaire objecten. De gesloten bouwblokken van weleer hebben in de stationsomgeving een meer open bebouwingspatroon gekregen: ! de nieuw ingevulde bouwblokken zijn samengesteld uit een losse groepering van grootschalige solitaire gebouwen met een alzijdige oriëntatie van de gevels ! in het beeld van de bouwblokken ligt de nadruk op de uitstraling van de afzonderlijke gebouwen, m.u.v. de Van Schaeck Mathonsingel waar het beeld van beide straatwanden wordt bepaald door de ritmiek en continuïteit van de straatwand als geheel (gelijkmatige schaal en opbouw) ! het dichtbouwen van de monding van de Vondelstraat in de Van Schaeck Mathonsingel vormt de enige afwijking op het vastgestelde plan

5 1

gebouwen

De wederopbouwpanden in de stationsomgeving vormen een bonte verzameling van individuele en overwegend omvangrijke gebouwen met een uiteenlopend karakter en een veelheid aan functies: ! de incidentele gaten in de gesloten vooroorlogse bebouwing aan de singels zijn in de jaren vijftig opgevuld met woningen die in versoberde vorm refereren aan en zich voegen tussen de aangrenzende herenhuizen ! aan het Keizer Karelplein en de Van Schaeck Mathonsingel is geëxperimenteerd met portiekflats waarin de woningen ondergeschikt zijn aan de collectieve uitstraling van het gebouw als geheel: een op herhaling en stapeling van identiek vormgegeven elementen gebaseerde zakelijke architectuur in baksteen, beton en natuursteen ! het stationsgebouw, dat met de langgerekte zijvleugels de reizigers als het ware omarmd, is exemplarisch voor de decoratieve en verhullende gevelarchitectuur uit de jaren vijftig ! in de meer functionele en heldere bouwtrant van de later gebouwde kantoren wordt de gevel als ‘huid’ geaccentueerd (bekleding van travertin) of juist ontmanteld (vlies van dunne staalprofielen en vensterglas) ! in vergelijking met de zakelijke kantoorblokken heeft de eveneens functionalistische stadsschouwburg aan het Keizer Karelplein een contrastrijke ‘brutalistische’ architectuur en een expressieve vorm waarin het gebouw en de stad met elkaar verweven zijn NB.: digitale foto’s uit 2002 van alle wederopbouwpanden zijn samengebracht op een cd-rom die als losse bijlage aan dit rapport is toegevoegd.

5 2

B A T A V I E R E N W E G

E . O .

ruimtelijke structuur

De ruimtelijke hoofdstructuur is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: d.w.z. handhaving van de bestaande singelstructuur, wijziging van de opzet van het verkeersplein en markering van de stadsrand. In de hoofdstructuur hebben zich sedert de wederopbouw geen wezenlijke veranderingen voorgedaan: ! de Keizer Lodewijkplein (als kleinere pendant van het Keizer Karelplein) is getransformeerd in het veel ruimere Trajanusplein; delen van het Hunnerpark zijn daarbij opgeofferd aan het verkeer ! het nieuwe verkeersplein is opgevat als stadsentree waarbij de nieuwbouw aan weerszijden van de Canisiussingel fungeert als ‘stadspoort’ (ankerpunten)

De van oudsher vrij van bebouwing gelaten stuwwalrand is ingevuld om de stadsbegrenzing sterker te laten spreken: ! de reeks van vijf in omvang toenemende woonflats in strokenverkaveling uit het plan heeft een gevarieerder uitwerking gekregen (blok-, ster- en trapsgewijs klimmende hoofdvormen), die evenwel voldoet aan de uitgangspunten: vrij gesitueerde landmarks en een open silhouet ! in het silhouet spelen de oude Maria Geboortekerk en de nieuwe woontoren aan de Canisiussingel mee

5 3

functies

De bestemmingsindeling van het vastgestelde wederopbouwplan is op hoofdlijnen uitgevoerd: concentratie van woonfunctie in de kern en kantoren aan de hoofdstructuur. Wonen en werken gaan samen: ! de oorspronkelijke woonfunctie van de gesloten bouwblokken is hersteld en behouden (gewilde woonlocatie) ! aan de ruimtelijke hoofdstructuur trekken zakelijke en commerciële instellingen in voormalige woningen en nieuwbouwkantoren ! de functionele zonering van de stadsrand is gewijzigd uitgevoerd: geplande horeca niet in de luwte maar aan het drukke verkeersplein, en een fors kantoorgebouw in plaats van drie woontorens

verkaveling

De verkaveling is niet conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: losse groepering van solitaire gebouwen i.p.v. een uniforme reeks in strokenverkaveling. De verkaveling in gesloten bouwblokken is aan de stadsrand aangevuld met een open bebouwingspatroon: ! de incidentele oorlogsschade in de bouwblokken is hersteld tot gesloten straatwanden ! de straatwanden zijn samengesteld uit een aaneenschakeling van kleinschalige individuele panden (tot ca. 1955) en grootschaliger collectieve panden (vanaf ca. 1955), alle met een enkelzijdige oriëntatie van voorgevels gericht naar de straten (met tussenkomst van voortuinen) ! in het beeld van de bouwblokken ligt meer nadruk op de ritmiek en continuïteit van de straatwanden als geheel (gelijkmatige schaal en opbouw), dan op de uitstraling of verbijzondering van de afzonderlijke panden (m.u.v. de hoekpanden) ! in aanvulling op de gesloten bouwblokken is aan de Barbarossastraat een open bebouwingspatroon toegevoegd: kleinschalig aan de zuidzijde in de vorm van vrijstaande villa’s en grootschalig aan de noordzijde in de vorm van solitaire hoogbouw (een voor Nijmegen nieuwe vorm van stedelijk wonen in voor die tijd luxe hoogbouwflats) ! in het beeld van de stadsrand ligt de nadruk op de uitstraling van de afzonderlijke, alzijdig georiënteerde hoogbouw ! de rangschikking van de hoogbouw en de plaatsing van het kantoorgebouw op pilotis laten het zicht vrij vanuit de wijk op de Ooypolder

5 4

gebouwen

Het merendeel van de wederopbouwpanden heeft een woonfunctie. In de architectuur is geëxperimenteerd met nieuwe typologieën (portiek-, galerij- en sterflats) en geïndustrialiseerde bouw (prefab elementen): ! de incidentele gaten in de gesloten vooroorlogse bebouwing zijn in de jaren vijftig opgevuld met woningen die in versoberde vorm refereren aan en zich voegen tussen de aangrenzende herenhuizen: voortzetting van de vroeg twintigste eeuwse bouwtraditie met beneden- en bovenwoningen, erkers, balkons, venster- en kroonlijsten, bakstenen tuit- en lijstgevels met vensterassen en pannen daken ! elders was ruimte voor een grootschalige ontwikkeling in aaneengesloten rijen of vrijstaande schijven en torens met woningen die ondergeschikt zijn aan de collectieve uitstraling van het gebouw als geheel: een op herhaling en stapeling van identiek vormgegeven elementen gebaseerde zakelijke architectuur, waarin gemetselde muurvlakken, betonnen prefab elementen (lateien, raamlijsten, vloerbanden, balkons) en transparante vensters (stalen ramen en kozijnen) het gevelbeeld bepalen ! deze architectuur wordt verder gekenmerkt door een afwisseling van open en gesloten geveldelen, een zichtbaar betonskelet met dunne gevelelementen, gevarieerd en contrastrijk materiaalgebruik, ingetogen vormgegeven ornamentiek in beton of siermetselwerk (bij uitzondering een figuratieve kunstuiting naast de entree), platte of flauw hellende daken met weinig nadruk in het gevelbeeld ! in de vrijstaande villabebouwing aan de Barbarossastraat – Ubbergseveldweg is afwisselend een traditionalistisch en modernistisch idioom toegepast ! erfscheidingen in de vorm van laag en sober uitgevoerd bakstenen muurtjes, hekwerken of hagen bakenen de kavels af ! de uit praktische overwegingen later toegepaste kunststof kozijnen en gevelisolatie met stucwerk tasten de karakteristiek van de wederopbouwarchitectuur aan

5 5

5 6

BIJLAGEN

5 7

A R C H I E F G E G E V E N S

O B J E C T E N

opmerkingen bij de bijlage

kolom

gegevens

adres

De adresgegevens van het pand. Sommige panden hebben adressen aan verschillende straten en komen dus meerdere malen in de lijst voor.

functies

De oorspronkelijke functie. De volgende functieomschrijvingen zijn gebruikt: woning; winkel; warenhuis: groter/groot winkelpand; winkelwoning: winkel(s) met (boven)woning(en); bedrijfsruimte: werkplaats, magazijn; bedrijfspand: grote werkplaats, pakhuis; werkwoning: bedrijfsruimte(n) met (boven)woning(en); woon/winkelcomplex: meer/veel winkels en/of (boven)woningen in één ontwerp; horeca: hotel, café, restaurant; bioscoop; kantoorgebouw: (post)kantoor, bankgebouw; stationsgebouw; school; kerk.

bouwperiode

De periode waarin het pand is gebouwd. Deze periode is gebaseerd op de jaartallen van verlening van bouwvergunning, rioleringsvergunning, jaartal van betaling van leges en het jaartal op de definitieve bouwtekening.

architect / plaats

De naam van de architect en de plaats waar deze kantoor hield.

5 8

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Achter de Carmel 4-6

winkelwoning

1958

J.D.A. Okhuijsen, Nijmegen

Achter de Carmel 8

horeca+woning

1950-1951

C. Blanksma en C.J. IJsebrands, Nijmegen

Achter de Carmel 10

bedrijfspand

1957-1958

C. Blanksma, Arnhem

Achter de Carmel 12

bedrijfspand

1956

Goorhuis-Meihuizen, Nijmegen

Achter de Carmel 14

woning

1950-1951

H. Reuser, Nijmegen

Achter Valburg 2-4

wooncomplex

1957-1958

A. Evers en G.J.M. Sarlemijn, Amsterdam

Augustijnenstr 1-9

winkelwoning

1954-1955


Augustijnenstr 11-17

winkelwoning

1952-1953

F.J.A. Cousin, Nijmegen, Th.J. van Gendt, Utrecht


winkelwoning

1954-1955

R.G. Rodenburg, Nijmegen

Augustijnenstr 25-25a

winkelwoning

1951-1952

M.E. Veugelers, Nijmegen


winkelwoning

1953-1955



winkelwoning

1951-1953

A. v.d. Kloot, Nijmegen


winkelwoning

1951-1952

B.J. Meerman, Nijmegen


woon/winkelcomplex

1954-1955

H. Brouwer, Arnhem, F.W. de Vlaming, Amsterdam

Augustijnenstr 2-4

winkel

1955


Augustijnenstr 6

winkelwoning

1954-1956


Augustijnenstr 8

winkelwoning

1955-1956


Augustijnenstr 10

winkelwoning

1955-1956

G.B. Treur, Nijmegen


winkelwoning

1953-1956

Ad.P.J. Wijte, Nijmegen


winkelwoning

1954-1955

H.D. ten Velde en E.A.G. Hermsen, Nijmegen


winkelwoning

1953-1954



winkelwoning

1953-1954


Barbarossastr 2-16

woningen

1955-1957

Th.H.B. Arens, Nijmegen

Barbarossastr 58

woning

1953


Barbarossastr 60

woning

1953


Barbarossastr 62

woning

1953-1954

F.M. Oswald, Berg en Dal

Barbarossastr 64

woning

1955-1956

J.H. ten Have, Nijmegen

Barbarossastr 66

woning

1955-1956


Barbarossastr 68

woning

1955-1956

C.J. IJsebrands, Nijmegen

Barbarossastr 70

woning

1955-1956


Barbarossastr 74

woning

1964

Joh.H. van Galen, Nijmegen

Barbarossastr 76

woning

1950-1951


Batavierenwg 2-68

woningen

1955-1956

H. Nefkens, Rotterdam

Batavierenwg 70-130

woningen

1955-1956


Berg en Dalsewg 2-4

winkelwoning

1951-1952


Berg en Dalsewg 6

woning

1951-1952


Berg en Dalsewg 8

woning

1951-1952


Berg en Dalsewg 10-10a

woning

1953



woning

1951



woning

1952-1953



woning

1951


Berg en Dalsewg 18-22

winkelwoning

1960-1962

E.M.R. Finken, Nijmegen


woningen+kantoor

1954-1955

D. en P. Benning, Nijmegen


woning

1949-1950

Feberwee-Rauch en Valk, Utrecht

Bernhardstr, Pr 9

werkwoning

1952-1953

J. v.d. Pijll, Nijmegen

Bernhardstr, Pr 12-14

school

1957-1960

C.H.B. Estourgie, Nijmegen

Beijensstr 2-6

winkelwoning

1948-1949

J. Van Eldik en J.H.A. Giesbers, Nijmegen

Achter de Carmel 2

Augustijnenstr 42

Beijensstr 8-12

5 9

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Bloemerhof 30

bedrijfspand

1963-1965

J.J. Janssen-Daalen, Nijmegen

Bloemerstr 43-47a

winkelwoning

1952-1954

H.G. v.d. Boogaard, Nijmegen

Bloemerstr 49-63

winkelwoning

1955


Bloemerstr 65-71

winkelwoning

1955-1956


Bloemerstr 73-79

winkelwoning

1953-1954

J.P.L. Hendriks, L.A. van den Bosch, J. Hendriks, Nijmegen

Bloemerstr 81-95

winkelwoning

1953-1955

J.P. Cornelissen, Nijmegen

Bloemerstr 97-115

winkelwoning

1956-1957


Bloemerstr 121-123

winkelwoning

1954-1955

D. Egberts, Hilversum

Bloemerstr 125

winkelwoning

1955-1956


Bloemerstr 129-131

horeca+woning

1953-1954


Bloemerstr 133

bioscoop

1954

B.J. Meerman en J. Jansen, Nijmegen

Bloemerstr 2-46

woon/winkelcomplex

1959


Bloemerstr 48-50b

winkelwoning

1956-1957


Bloemerstr 52

winkelwoning

1956

J.P.L. Hendriks, L.A. v.d. Bosch, J. Hendriks, Nijmegen

Bloemerstr 54

winkelwoning

1956


Bloemerstr 56-60a

winkelwoning

1957


Bloemerstr 62-62a

horeca+woning

1955-1956


Bloemerstr 64-78

winkelwoning

1955-1956


Bloemerstr 80

winkelwoning

1953-1954


Bloemerstr 82-86

winkelwoning

1953-1954


Bloemerstr 88

winkelwoning

1953-1954


Bloemerstr 90

winkelwoning

1953-1954


Bloemerstr 92-108

woon/winkelcomplex

1955-1957


Brandsmastr, T 2-30

magazijnen

1950

Broeckhuijsenstr, v 2-6

winkelwoning

1948-1949


Broeckhuijsenstr, v 8-10

winkelwoning

1948-1951

H.M. Zoetmulder, Nijmegen

Broeckhuijsenstr, v 32-34 winkelwoning

1948-1949

L.D. Kuipers, Nijmegen

Broeckhuijsenstr, v 40-42a winkelwoning

1953


Broerstr 3

winkelwoning

1950-1952


Broerstr 5

winkelwoning

1949-1952

W.Th.Reijnen, Nijmegen

Broerstr 7

winkelwoning

1955


Broerstr 13

winkelwoning

1954-1955

J.H.W. Jansen jr., Rotterdam

Broerstr 15-17

winkelwoning

1953-1955

E.H. Kraaijvanger en H.M. Kraaijvanger, Rotterdam

Broerstr 19-19a

winkelwoning

1953-1954


Broerstr 21-21a

winkelwoning

1952-1953

W.Th. Reijnen, Nijmegen

Broerstr 23-23a

winkelwoning

1953-1954

E.F. Estourgie, Nijmegen

Broerstr 25-25c

winkel

1948-1954

J. van Dongen jr., Apeldoorn

Broerstr 27

winkelwoning

1952-1953


Broerstr 29

winkelwoning

1952-1953


Broerstr 31

winkel

1948

G.H.M. Holt en M.E. Veugelers, Haarlem-Nijmegen

Broerstr 33-35

winkelwoning

1950

G.H.M. Holt en M.E. Veugelers, Haarlem-Nijmegen

Broerstr 37

winkelwoning

1951-1952


Broerstr 41

winkelwoning

1951-1953

v.d. Meijden en Klaver, Elst (Gld.)

Broerstr 45-47

winkelwoning

1949-1950

G. van Veen en W. Braam, Nijmegen

Broerstr 49

winkelwoning

1954-1955


Broerstr 51

winkelwoning

1949-1950

J.G. Deur en C. Pouderoyen, Nijmegen

Broerstr 53

winkelwoning

1953-1954


Broerstr 55

winkelwoning

1949-1950


Broerstr 57

winkelwoning

1950-1951


Broerstr 59-61

winkels

1948-1949

G.A. Heldoorn, Leeuwarden

Broerstr 14

winkel

1952-1955


6 0

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Broerstr 16-20

winkelwoning

1953-1954


Broerstr 22-24

winkelwoning

1952-1953


Broerstr 26

winkelwoning

1952-1953


Broerstr 28

winkelwoning

1953-1954


Broerstr 32-36

winkelwoning

1951-1953


Broerstr 38-42c

winkelwoning

1954-1955

Gerh. Jansen, Heemstede

Broerstr 44-50b

winkelwoning

1953-1954


Broerstr 52-52b

winkelwoning

1951-1952


Broerstr 54

winkelwoning

1949-1950


Broerstr 56

winkelwoning

1950


Broerstr 58-62

winkelwoning

1949-1951

T. Wilschut, 's Hertogenbosch

Broerstr 64-66

winkelwoning

1951-1954


Broerstr 68

winkelwoning

1949-1951

J.A. Lelieveldt, Rotterdam

Broerstr 70

winkel

1950-1952


Broerstr 72

winkelwoning

1950-1952


Broerstr 74-80

winkelwoning

1952


Broerstr 82

winkelwoning

1952-1953


Brugghenstr, vd 3

kantoor

1968-1969 (gevel)

Brugmanstr, Ptr 51-53

werkwoning

1962-1964


werkwoning

1954-1956


woningen

1954-1955



woningen

1950-1952

F.J.A. Cousin, Nijmegen


woning

1952-1953



woningen

1955-1956



woning

1949-1950



woningen

1955-1956


Burchtstr 1

winkel

1950-1951


Burchtstr 3-3b

winkel

1952-1953

W.Th. Reijnen en J.A. Lelieveldt, Nijmegen

Burchtstr 5-7

winkelwoning

1952-1956


Burchtstr 9-11

winkelwoning

1952


Burchtstr 13-15

bedrijfspand

1955-1956


Burchtstr 17

winkelwoning

1955-1956


Burchtstr 25-27

winkelwoning

1953

J. v.d. Pijll en J.P. Cornelissen, Nijmegen

Burchtstr 31

werkwoning

1953-1954


Burchtstr 33-35a

winkelwoning

1954-1955


Burchtstr 37-39

winkelwoning

1955


Burchtstr 53-53a

winkel

1956-1957

Bouwbureau Albert Heijn NV., Zaandam

Burchtstr 2

winkelwoning

1954-1955


Burchtstr 6-8

winkelwoning

1949-1951


Burchtstr 12

winkelwoning

1949-1950


Burchtstr 16

winkelwoning

1951

J.A. Lelieveldt, Nijmegen

Burchtstr 18

winkelwoning

1949-1952


Burchtstr 20

gemeentehuis

1955

Burchtstr 22

winkelwoning

1953-1954


Burchtstr 24-28

winkelwoning

1952-1954


Burchtstr 30-34

winkelwoning

1953-1954


Burchtstr 36-38

winkelwoning

1951-1952


Burchtstr 40-42b

winkelwoning

1952


Burchtstr 78-106

winkelwoning

1955

H. van Vreeswijk, Zeist

Burchtstr 108-108a

winkelwoning

1955-1956



Burchtstr 29

6 1

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Burchtstr 110

winkelwoning

1953-1954


Burchtstr 112

winkelwoning

1956-1957


Burchtstr 114-124

werkwoning

1953-1954

G. van Veen, Nijmegen

Burchtstr 126-160

woon/winkelcomplex

1957-1959


Bijleveldsngl 5

woning

1955-1956

C.Th.A. v.d. Wielen, Schijndel

Bijleveldsngl 7

woning+kantoor

1949-1950


Bijleveldsngl 147-165

klooster

1949-1955


Canisiussngl, St 3-19

woningen

1955


Canisiussngl, St 19a-b

kantoor

1952-1953

afd. Openbare Werken, onderafd. Gebouwen

Canisiussngl, St 2-14

kantoor/wooncomplex

1958


Canisstr, J 1-13

winkelwoning

1960-1962


Canisstr, J 33-37a

werkwoning

1955

K.L. van Ommen, Nijmegen

Canisstr, J 39-43

werkwoning

1952

J.H.A. Giesbers, Nijmegen

Canisstr, J 45-51

werkwoning

1953


Canisstr, J 2-20

woningen

1960-1962


Daalsewg 105-113

winkelwoning

1946-1947


Doddendaal 1-1c

bioscoop

1954

B.J. Meerman en J. Jansen, Nijmegen

Doddendaal 5 t/m 35

wooncomplex+verzorgingstehuis 1957-1958

Doddendaal 2-18

winkelwoning

1950

Doddendaal 20-124

klooster

1950


Dominicanenstr 53

gymnastieklokaal

1957-1959

Joh.H. van Galen, Nijmegen

Dominicanenstr 91

bedrijfspand

1954-1957

J.C.W. Carmiggelt, Den Haag

Franckenstr, Mr 1

woning

1955

Bruins en Van der Zoo De Jong, Oosterbeek

Franckenstr, Mr 3-7

woningen

1957


Franckenstr, Mr 17

woning

1946


Franckenstr, Mr 2-66

woningen+kantoren

1954-1955


Goyenstr, J v 21

woningen

1954-1955


Goyenstr, J v 23-25

woning

1949-1950


Goyenstr, J v 27-29

woningen

1947-1948


Goyenstr, J v 31-33

woningen

1954-1955


Goyenstr, J v 35-37

woning

1948-1949


Goyenstr, J v 39-41

woningen

1954-1955


Goyenstr, J v 42-44

woning

1956

Ad.P.J. Wijte, Nijmegen

Graafsewg 1

winkelwoning

1950-1952


Graafsewg 1a

werkwoning

1954


Graafsewg 2

woning

1954-1955


Grootstr, H d 35-39

werkwoning

1957-1958


Grootstr, H d 41

school

1955-1956

B.W.A. Goddijn. Nijmegen

Grootstr, H d 43

school

1950-1951

H.A. en G. Pothoven, Amersfoort

Grootstr, H d 112-116

woningen

1957


Grootstr, H d 118

woning

1953


Grotestr 4-6

horeca+woning

1953-1955

v.d. Meijden en Klaver, Arnhem

Grotestr 8

horeca+woning

1968-1969

J. van der Pijll, Nijmegen

Grotestr 10-12

winkelwoning

1951-1953


Grt Markt 1-3

warenhuis

1952-1955


Grt Markt 5

warenhuis

1957-1958

A. Elzas, Amsterdam

Hamerstr, Biss 2

winkelwoning

1956-1958

C.B. van der Tak, Amersfoort

Hamerstr, Biss 4

winkelwoning

1956


Hamerstr, Biss 6-6a

winkelwoning

1952-1953


Hamerstr, Biss 14-16

winkel

1949-1950



Grotestr 2

6 2

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Hamerstr, Biss 14-16

horeca

1955-1956

G.D. Jansen, Breda

Havestr, vd 4-4a

garages

1959


Havestr, vd 6-6a

bedrijfspand

1953-1954


Havestr, vd 6

bedrijfsruimte+kantoor

1958-1959


Hendrikstr, Pr 12-14a

winkelwoning

1945-1946

O. Leeuw, D. en P. Benning, Nijmegen

Hendrikstr, Pr 16-18

winkelwoning

1950-1951


Hendrikstr, Pr 20-20a

werkwoning

1948


Hendrikstr, Pr 22

winkelwoning

1945-1947


Hendrikstr, Pr 24-30

winkelwoning

1957-1958


Hermanstr, Mr 1

winkelwoning

1954


Hermanstr, Mr 3-7

winkelwoning

1952-1954


Hertogpln 1-3

winkel

1947-1948

H. Knijtijzer, Amsterdam

Hertogstr 1

horeca

1953-1955

Th.H. Hendriks en E.J. Meihuizen, Nijmegen

Hertogstr 31

winkelwoning

1956


Hertogstr 33-35

winkelwoning

1955-1956


Hertogstr 37-39

winkelwoning

1951-1952


Hertogstr 45-47

horeca+woning

1952-1953

J. Coumans, Nijmegen

Hertogstr 51

werkwoning

1955-1956


Hertogstr 53-55

winkelwoning

1951-1952


Hertogstr 57-71

winkelwoning

1952


Hertogstr 73-73d

werkwoning

1956

D. Heineke, Loosdrecht

Hertogstr 75

bedrijfspand

1948-1949

Heineke en Kuipers, Amsterdam

Hertogstr 77-79

winkelwoning

1953-1954


Hertogstr 2-40

woon/winkelcomplex

1957-1959


Hertogstr 42-46

winkelwoning

1950-1951


Hertogstr 48-50

winkelwoning

1950-1951


Hertogstr 52-54

winkelwoning

1950-1951


Hertogstr 56

winkelwoning

1950-1951


Hertogstr 58-60

winkelwoning

1952


Hertogstr 62-66

winkelwoning

1951-1953

H. v.d. Boogaard, Nijmegen

Hertogstr 74

winkelwoning

1955-1956


Hertogstr 76-80b

winkelwoning

1952-1955


Hertogstr 82

winkelwoning

Hertogstr 84-86

winkelwoning

1957-1958


Hertogstr 102-114

winkelwoning

1948-1949


Hertogstr 112

winkelwoning

1948-1949


Hertogstr 130

kantoorgebouw

1970-1971

Delsing, Echt

Houthof 45

bedrijfsruimte

1960


Houthof 46-47

bedrijfsruimte

1960


Houtstr 1-33

winkel/wooncomplex

1949-1950


Houtstr 35

winkelwoning

1950-1952


Houtstr 39-41

winkelwoning

1957-1958


Houtstr 43-47

horeca+woningen

1950-1951


Houtstr 49-49e

winkelwoning

1957-1958

C. Blanksma, Arnhem

Houtstr 51-51e

winkelwoning

1956

Goorhuis-Meihuizen, Nijmegen

Houtstr 53-55

winkelwoning

1953-1955


Houtstr 57

winkelwoning

1953-1955


Houtstr 59-61

winkelwoning

1950-1954


Houtstr 63

winkelwoning

1951-1952


Houtstr 65-73

winkelwoning

1949-1951


Hendrikstr, Pr 10

6 3

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Houtstr 75-77

winkelwoning

1949-1950


Houtstr 2

winkelwoning

1955


Houtstr 4-6

winkelwoning

1952-1953


Houtstr 8

winkelwoning

1951-1952


Houtstr 10-12a

bioscoop

1957-1958

Bruck en Igesz., Arnhem

Houtstr 14-60

woon/winkelcomplex

1954-1955


Houtstr 62

horeca+woning

1951-1952

J.H. Fokker, Nijmegen

Houtstr 64-74

woon/winkelcomplex

1954-1955


In De Betouwstr 1-5b

winkelwoning

1956-1958

C.B. van der Tak, Amersfoort

Jorisstr, St 26-28

winkelwoning

1952-1954


Jorisstr, St 30-36

winkelwoning

1952-1954


Jorisstr, St 38-38a

winkelwoning

1952-1953

J. v. Hasselt & de Koning, Nijmegen

Jorisstr, St 40-72

kantoor/wooncomplex

1958


Karelpln, Kzr 3-18

woningen+kantoren

1954-1955

H. Reuser, Nijmegen

Karelpln, Kzr 20-31

woningen

1954

G. Hamerpagt, Arnhem

Karrengas 23-25

bedrijfspand

1960

Karrengas 33

bedrijfsruimte

1960-1963


Kelfkensbos 21

winkelwoning

1952-1953


Kelfkensbos 22-23

winkelwoning

1951-1953


Kelfkensbos 24

winkelwoning

1954-1955


Kelfkensbos 27-28

winkelwoning

1953-1955

Mart. Jansen, Nijmegen

Kelfkensbos 29-30a

werkwoning

1954-1955


Kelfkensbos 31

winkelwoning

1953-1954


Kelfkensbos 32-33

winkelwoning

1955-1956


Kelfkensbos 34-35

winkelwoning

1952-1953


Kelfkensbos 36-37

winkelwoning

1952-1953


Kelfkensbos 38

kantoor

1950-1951

F.J.A. Cousin, J.C. Deur, C. Pouderoyen, Nijmegen

Kelfkensbos 40-43

werkwoning

1962-1963

Aug.L. Jansen, Zutphen

Kelfkensbos 44

winkelwoning

1953-1954


Kelfkensbos 50-51

winkelwoning

1953-1954


Kelfkensbos 52

winkelwoning

1955-1956


Kelfkensbos 53-55

winkelwoning

1955-1957


Kelfkensbos 56

woning

1955-1956


Kl Marienburg 2-6

winkelwoning

1957-1958


Kl Marienburg 12

winkelwoning

1952-1955


Kl Marienburg 14-20

winkelwoning

1951-1953


Kl Marienburg 22-24

kantoor+woning

1951-1954

H.T. Zwiers, Haarlem

Koningstr 29

winkelwoning

1953-1955


Koningstr 31-35

winkelwoning

1955

P.S. de Stigter, Nijmegen

Koningstr 2

winkelwoning

1951


Koningstr 6-6a

winkelwoning

1951-1952


Koningstr 8-10

winkelwoning

1951-1953


Koningstr 12-16

winkelwoning

1953-1955


Koningstr 22-24

winkelwoning

1951-1952


Koningstr 26-30

winkelwoning

1955-1956


Koningsstr 32-34

horeca+woning

1953-1956


Koningstr 36

winkelwoning

1954-1955


Koningstr 38-40

horeca+woning

1951-1953

G. van Veen en W. Braam, Nijm.

Krt Nieuwstr 1-5

winkelwoning

1954

Houtstr 78

Kelfkensbos 18

6 4

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Kronenburgersngl 269

school

1946-1954


Kronenburgersngl 271

school

1954-1955


Kroonstr 146

kerk

Kroonstr 148

kapel

1960

P. Dijkema, Nijmegen

L Hezelstr 21

kantoorgebouw

1960

Marienburgsestr 17-47

woon/winkelcomplex

1957-1959



werkwoning

1954-1955



werkwoning

1953-1954


Marienburgsestr 65

werkplaats

1959

Marienburgsestr 73

kantoor+woning

1951-1954

H.T. Zwiers, Haarlem

Marienburgsestr 2-4

werkwoning

1953

G. van Veen, Nijmegen

Marienburgsestr 6

winkelwoning

1954



horeca+woning

1953



winkelwoning

1953-1954


Marienburgsestr 16

winkelwoning

1953-1954


Molenstr 5-7

winkelwoning

1952-1954

F.M. Kramer en J.M. Balabrega, Haarlem

Molenstr 35-39

kerk

1958

Siebers en Van Dael, Breda; J. Coumans, Nijmegen

Molenstr 63

winkel

1958-1960


Molenstr 24

winkelwoning

1952-1954


Molenstr 26-28

winkelwoning

1949-1951


winkelwoning

1949


1955


Molenstr 46 Molenstr 48-52 Molenstr 52 Molenstr 98

winkelwoning

1956

H. Salomonson, Amsterdam

Museum Kamstr 1-31

woningen

1950-1954


Museum Kamstr 72

woning

1950


Museum Kamstr 74

woning

1950


Museum Kamstr 76

woning

1950


Museum Kamstr 78

woning

1950


Nassausngl 1

schouwburg+woning

1959-1961

G.H.M. Holt en B. Bijvoet, Haarlem

Nieuwstr 10-14

winkelwoning

1963-1964


Nieuwstr 16-16a

werkwoning

1960

Hols, Arnhem

Nieuwstr 18-22

werkwoning

1961-1962


Nieuwstr 24-26

horeca+woningen

1951-1952


Nispenstr, v 1-37

woningen

1950-1951


Nispenstr, v 196

woning

1949-1950


Nispenstr, v 198-206

woningen

1950-1951



woning

1963

Donselaar, Nijmegen (?)


werkwoning

1958-1959



woning

1949-1952


Noodtstr, G 2-2b

werkwoning

1952-1953

J. v. Hasselt & de Koning, Nijmegen

Noodtstr, G 4-4a

werkwoning

1951-1952


Noodtstr, G 6-10

werkwoning

1957-1958


Noodtstr, G 12-14

werkwoning

1951-1952

Th.H. Hendriks, Nijmegen

Noodtstr, G 16-18

werkwoning

1955-1956


Noodtstr, G 20-24

werkwoning

1953-1954


Noodtstr, G 26-30

winkelwoning

1954-1955


Noodtstr, G 34-38

werkwoning

1952-1953

F.M. Oswald, Nijmegen

Noodtstr, G 40-42

werkwoning

1951-1953


Noodtstr, G 44-46

werkwoning

1950-1951


Noodtstr, G 48-50

werkwoning

1949-1950


6 5

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Noodtstr, G 52-56

werkwoning

1949-1950


Noodtstr, G 58-62

werkwoning

1954-1955

D. Heineke, Loosdrecht

Noodtstr, G 64-66

werkwoning

1952-1953

H. Reuser, Nijmegen

Noodtstr, G 68-70

werkwoning

1952-1953


Parkdwarsstr 1-5

werkwoning

1955


Parkdwarsstr 9-53



Parkdwarsstr 32-34



Pauwelstr 1-5

winkelwoning

1955-1956


Pauwelstr 9

horeca+woning

1951


Pauwelstr 11-13

winkelwoning

1949-1951


Pauwelstr 15-17

winkelwoning

1953-1954


Pauwelstr 2-6

winkelwoning

1949-1950


Pauwelstr 8-16

winkelwoning

1949-1950


Platenmakersstr 2-6

winkelwoning

1951-1952


Platenmakersstr 8-14

werkwoning

1957-1958


Plein 1944 1

winkelwoning

1952-1954


Plein 1944 2

winkelwoning

1951-1952


Plein 1944 3-4

winkelwoning

1951


Plein 1944 5-6

winkelwoning

1950-1951

B.W.A. Goddijn. Nijmegen

Plein 1944 7-9

winkelwoning

1954-1955

Joh. Zwanikken, Nijmegen

Plein 1944 10-11

winkelwoning

1955

Joh. Zwanikken, Nijmegen

Plein 1944 16-17

winkelwoning

1952-1953


Plein 1944 18-21

winkelwoning

1951


Plein 1944 22-24

winkelwoning

1951-1952


Plein 1944 25-27

horeca+woning

1951-1952

G. Van Veen en W. Braam, Nijmegen

Plein 1944 28

bioscoop

1952-1954


Plein 1944 29-37

woon/winkelcomplex

1955-1957


Plein 1944 51-73

woon/winkelcomplex

1949-1950


Plein 1944 119-127

winkelwoning

1955


Plein 1944 128-128a

horeca+woning

1953-1954


Plein 1944 129

horeca

1957


Plein 1944 135

horeca+woning

1950-1952


Plein 1944 136-137

winkelwoning

1950-1952


Plein 1944 138-140

winkelwoning

1950-1952


Plein 1944 141-145

winkelwoning

1950-1951


Plein 1944 146

winkelwoning

1950-1951


Plein 1944 147-150

woningen

1949-1951


Plein 1944 151-151a

winkel

1950-1952


Plein 1944 152-153

winkel

1950-1952


Plein 1944 154-155

winkelwoning

1952-1953


Raadhuisstr 2-6

winkel

1953


Raadhuisstr 8

winkel

1955-1956


Regulierstr 29

werkwoning

1958-1959


Regulierstr 37-41a

winkelwoning

1956-1957


Regulierstr 43-45b

werkwoning

1953-1954


Regulierstr 71-77

werkwoning

1949-1950


Regulierstr 60-64

werkwoning

1960-1962


Ridderstr 11

winkelwoning

1957


S Hezelstr 1-3

woon/winkelcomplex

1954-1955

H. Brouwer, Arnhem, F.W. de Vlaming, Amsterdam

S Hezelstr 5-41

woon/winkelcomplex

1954-1955


S Hezelstr 43-93

woon/winkelcomplex

1954-1955


6 6

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

S Mathonsngl, v 1-43

wooncomplex

1956-1958



wooncomplex

1956-1958


S Mathonsngl, v 101a-131 kantoren+woningen

1960-1962

J.W.C. Boks, W.Eijkelenboom, A. Middelhoek, Rotterdam

S Mathonsngl, v 2

schouwburg+woning

1959-1961

G.H.M. Holt en B. Bijvoet, Haarlem


horeca

1948-1949

De Jongh-Taen-Nix, Utrecht/Rotterdam

Smetiusstr 18

winkelwoning

1955-1956

J.J. Janssen-Daalen, Nijmegen

Spoorstr 4-6

kantoorgebouw

1967-1968

Ae.G. en J.D. Postma, Nijmegen

Staringstr 1a-1c

bedrijfsruimten

1969

P.S. de Stigter, Nijmegen

Staringstr 27

klooster

1946


Staringstr 29

woning

1951-1952


Staringstr 31

woning

1951-1952


Staringstr 33

woning

1951-1953


Staringstr 35

woning

1951-1952


Staringstr 37

woning

1951-1952


Staringstr 2

woning

1949-1950


Staringstr 6-8

woningen

1953-1955


Staringstr 8a

school

1957-1958

M.H.W.J. van Ooijen, Haarlem

Staringstr 10

woningen

1955-1956

C. Blanksma en C.J. IJsebrands

Stationspln 1-7

station

1952-1953

NV. Spoorwegopbouw, Utrecht

Stationspln 9

kantoorgebouw

1960-1964

S. van Ravensteijn, Utrecht

Stationspln 26

kantoren+woningen

1960-1962

J.W.C. Boks, W.Eijkelenboom, A. Middelhoek, Rotterdam

Ubbergseveldwg 2

woning

1949-1950


W Pyrmontsngl 67-69

kerk

1951-1952


W Pyrmontsngl 40

school

1949-1950


Walstr, 2e 7

winkelwoning

1948-1955

L.D. Kuijpers, Nijmegen

Walstr, 2e 9-11

winkelwoning

1948-1949


Walstr, 3e 1

winkelwoning

1952-1954


Walstr, 3e 3-5

werkwoning

1952-1954


Walstr, 3e 7-9

werkwoning

1952-1954


Walstr, 3e 11-13

werkwoning

1955


Walstr, 3e 43-45

werkwoning

1951-1952


Walstr, 3e 53-57

werkwoning

1953-1954


Walstr, 3e 59-63

werkwoning

1954-1955


Walstr, 3e 65-67

werkwoning

1951-1952


Walstr, 3e 73

werkwoning

1952-1953


Walstr, 3e 75-79

werkwoning

1951-1953


Walstr, 3e 81-85

werkwoning

1950-1951


Walstr, 3e 87-89

werkwoning

1949-1950


Walstr, 3e 91-93

bedrijfsruimte

1949-1950


Walstr, 3e 99

bedrijfsruimte

1954

J.M. Hendriks, Nijmegen

Walstr, 3e 2

winkelwoning

1955-1956


Walstr, 3e 4-6b

werkwoning

1952-1953


Wilhelminasngl 15

school

1955-1956


Wintersoord 1-15

woon/winkelcomplex

1957-1959


Wintersoord 2-4

winkelwoning

1953-1954


Wintersoord 6-12

winkelwoning

1955-1956


Wintersoord 14-18

winkelwoning

1951


Wintersoord 20

winkelwoning

1951-1952


Wintersoord 22-24

winkelwoning

1950-1952


Wintersoord 26-26a

winkelwoning

1951


Walstr, 3e 96

6 7

adres

functies

bouwperiode

architect / plaats

Zeigelhof 4

winkelwoning

1953-1954


Zeigelhof 6

bedrijfsruimte

1955


Ziekerstr 1-3

winkels

1948-1949


Ziekerstr 5

winkelwoning

1949-1950

G. van Veen en W. Braam, Nijm.

Ziekerstr 7

winkelwoning

1951-1952


Ziekerstr 81

winkelwoning

Ziekerstr 2

winkelwoning

1952-1954

F.M. Kramer en J.M. Balabrega, Haarlem

Ziekerstr 60-74

winkelwoning

1951-1955


Ziekerstr 120

6 8

T I J D T A B E L 1940: 1941: 1942: 1943: 1944:

1945:

1946: 1947:

1948: 1949: 1950: 1951: 1952: 1953: 1954: 1955: 1956: 1957: 1958: 1959: 1960: 1961: 1962: 1963: 1964: 1965: 1966: 1967: 1968: 1969: 1970: 1971:

nieuwe stadhuisvleugel a/d Lange Nieuwstraat (ca. 1980 gesloopt) plaatselijk bestuur vervangen door een NSB-bewind bombardement (22 febr.) eerste herbouwplan (aug.) brandstichtingen door Duitsers (17-20 sept.) burgemeester Hustinx (19 juli) Plan A (28 sept.) Plan B (5 dec.) nieuw gekozen raad in functie (16 okt.) bouw noodwinkels aan Keizer Karelplein, B. Hamerstraat, Mariënburg, Kelfkensbos Plan C (febr.) aanvaarding Plan C door de gemeenteraad (2 mei) eerste herbouwde winkelpand Van der Borg a/d Broerstraat (mei) herbouw o.b.v. partiële vaststelling (Ziekerstr/Molenstr, Broerstr/Pauwelstr, Hertogplein) vaststelling totale wederopbouwplan (6 mei) kanaalhavenarm gereed (14 juli) sloop Broerstraatkerk opheffing trambedrijf en invoering (trolley)bussen (juli) bouw keermuur als onderdeel van Groene Balkonplan restauratie stadhuis en Stevenstoren opening centraal station (1 juni) Nijmegen 1850 jaar stad opheffing laatste tramlijn (7 juni) feestelijke raadszitting voltooiing wederopbouw (17 sept.) plan ‘De vijf heuvelen’ ter vervanging van het Groen Balkonplan trolleybussen vervangen door gewone bussen invoering éénrichtingverkeer (Broerstr, Houtstr, Hezelstr) goedkeuring tunneltraverse opening Stadsschouwburg

auto uit Broerstr en Houtstr (winkelpromenade) reconstructieplannen voor Plein 1944 (niet uitgevoerd)

6 9

W E D E R O P B O U W

A N N O

2 0 0 2

I N

B E E L D

De foto’s van alle wederopbouwpanden en kunstwerken in het onderzoeksgebied zijn op een cd-rom geplaatst, die aan het geschreven rapport is toegevoegd. De foto’s zijn als volgt opslagen:

beelden opgeslagen onder adres

gevelornamentiek opgeslagen onder adres

panden opgeslagen onder adres in alfabetisch bestand

7 0

K U N S T W E R K E N

U I T

D E

W E D E R O P B O U W

vrijstaand ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Plein 1944, monument voor de gevallen Nederlandse militairen in WO II (J. Maris, 1951) Stationsplein, zandstenen ruiterbeeld en drie staande figuren (J. Uiterwaal, 1953-1954) Trajanusplein, bronzen verzetsmonument (M. van Beek, 1954) De Spaarpot, kalkstenen spaarvarkens (Ch. Hammes, 1954) Trajanusplein, bronzen beeld van keizer Trajanus (E. van Teeseling en Ch. Hammes, 1956) Grote Markt, bronzen beeld Marieken van Nieumeghen (V. Tummers-Van Hasselt, 1956) Parkdwarsstraat, bronzen buste W.F.W. van de Wagt (P. d’Hont, 1959) St. Stevenskerkhof, kalkstenen monument voor burgerslachtoffers (M. Andriessen, 1959) Kroonstraat 148 (T. Brandsmakapel), pyloon met bronzen mitrailleur (F. Verhaak, 1960) Keizer Karelplein, bronzen ruiterbeeld van Karel de Grote (A. Termote, 1962) Keizer Karelplein 32h, bronzen beeld ‘Dame met stola’ (P. d’Hont, 1966)

gevelornamentiek ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Molenstraat 122, kalkstenen gedenksteen F. Hamer (B. Fokkinga, 1949) Burchtstraat 20 (Stadhuis), acht kalkstenen keizerbeelden en Mariabeeld (A. Termote, 1950-1953) Plein 1944 nr.72 (hoek Houtstraat), kalkstenen plastiek ‘Mercurius’ (J. Maris, 1951) Burchtstraat 3, zes zandstenen reliëfs (J. Maris, 1953) Stationsplein 6 (toren), drie zandstenen reliëfs (J. Uiterwaal, 1953) Klein Mariënburg 24, ‘Het Geldverkeer’ koper (Ch. Hammes, 1954) Doddendaal 20-124, kalkstenen reliëf boven de ingang (H. Brouwer, 1959) Molenstraat 37, bronzen Christusmonogram en mergelreliëf (J. Vaes, 1959) Kroonstraat 148 (T. Brandsmakapel), mozaïek Moeder Gods (J. van Eijk, 1960) Batavierenweg 2-68, faience ‘Gezin en Vissen’ (P. Schoenmakers, 1960) Batavierenweg 70-136, faience ‘Kinderen en Vogel’ (P. Schoenmakers, 1960) Wedren (school), mozaïek ‘Twee sportbeoefenaars’ (W. Zandvliet, 1960) Kronenburgersingel 269, bronzen ornamenten ‘De mens en de vier elementen’ (P. Starreveld, 1967)

7 1

G E R A A D P L E E G D E

B R O N N E N

directie grondgebied, loket bouwen en wonen !

bouwarchief, dossiers van alle wederopbouwpanden in het onderzoeksgebied

rapporten en typoscripten (gemeentearchief Nijmegen) ! ! ! ! ! !

Commissie van advies voor het stedebouwkundig plan, zonder titel [toelichting planontwikkeling], 1947 Dienst Publieke Werken en Volkshuisvesting, Nijmegen 1945-1962. Structuuronderzoek deel 1, 1963 Gemeente Nijmegen, Rapport betreffende den wederopbouw der gemeente Nijmegen, 21 mei 1947 -, Set van tien kaarten behorende bij het besluit van het College van Algemene Commissarissen voor de Wederopbouw, 6 mei 1950 -, Toelichting op het wederopbouwplan [plan B], 25 april 1946 -, Toelichting op het wederopbouwplan Nijmegen [plan C], februari 1947

boeken ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! !

Abma, R., e.a. (red.), Stad aan de Waal. Nijmegen van romeinse tot moderne stad, Nijmegen 1984 Damsté, R.A. en Ch.A. Cocheret, Herrezen Nederland 1945-1955, Den Haag 1955 Fledderus, R.H., Over winkels, Amsterdam 1957 Geest, J. van, ‘Compromis of balans? De wederopbouw van Nijmegen’, in: K. Bosma, C. Wagenaar (red.), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedebouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, Rotterdam 1995 Grinten, H. van der, P. Thoben, Beelden in Nijmegen, Nijmegen 1978 Janssen, P., Nieuw leven in een oude provincie, Arnhem 1955 (uitgave provinciaal bestuur) Meurs, P., De moderne historische stad. Ontwerpen voor vernieuwing en behoud 1883-1940, Rotterdam 2000 Schans, P. van de, Doorbraak en wederopbouw. De Nijmeegse PvdA en haar gemeentepolitiek 19461954, Nijmegen 1983 Schuyt, K. en E. Taverne, 1950 welvaart in zwart-wit, Den Haag 2000 Tummers, T., Architectuur in Nijmegen, Bussum 1994 -, Hier komt … 50 jaar wederopbouw in Nijmegen, Nijmegen 1995 (tentoonstellingsaffiche) -, Nijmegen 1850 jaar stad, Nijmegen 1955 (typoscript afd. Voorlichting en Culturele Zaken gemeente Nijmegen) -, Nijmegen 1945-1950, uitgave afd. Wederopbouw en Voorlichting gemeente Nijmegen (z.j.)

artikelen ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Ekkers, P.D.J. en M.G.J. Ganzefles, ‘De ruimtelijke ontwikkeling van Nijmegen 1900-1999 en verder’, Jaarboek Numaga, Nijmegen 1999 Fokkinga, B., ‘Een onbekend Nijmeegs pleintje’, Numaga, jrg.1 (1954), p.48-54 Fokkinga, B., ‘Herbouw van Nijmegen 1946-1956’, Numaga, jrg.3 (1956), p.95-101 Gerretsen, W.J., ‘De verdeling der opdrachten over de architecten’, Bouw, (1946), p.122-125 Rogier, L.J. ‘Nijmegens opstanding’, Numaga, jrg.3 (1956), p.105-119 Schilt, J., ‘interview met R. Roukema (1921)’, in: Over wederopbouw gesproken, Zeist 2000 (bundel uitgegeven door RdMz en Nai) Verheijen, R., ‘De wederopbouw van Nijmegen na de Tweede Wereldoorlog, deel 1’, Numaga, jrg.29 (1982) nr.2, p.33-55 Verheijen, R., ‘De wederopbouw van Nijmegen na de Tweede Wereldoorlog, deel 2’, Numaga, jrg.29 (1982) nr.3/4, p.82-96 - ‘Nijmegen krijgt nieuw hart’, Katholieke Illustratie, 85 (1951) 11, p.432-434 - ‘Nijmegen 25 jaar later’, De Gelderlander, 10 september 1969 (extra nummer)

Themanummers met diverse artikelen over de Nijmeegse wederopbouw: ! Bouw, jrg.4 (1949) nr. 29, p.498-514 ! Bouwkundig Weekblad, jrg. 75 (1957) nr.18, p.209-212 + jrg. 76 (1958), p.210-232 ! De Bouwrevue, jrg 1 (1954) nr. 5, p.2-96 + jrg.6 (1959) nr. 6, p.2-60 ! Publieke Werken, jrg.14 (1946) nr.7, p.73-83 + jrg.21 (1953) nr.6, p.75-85

7 2

O R G A N I S A T I E E N P L A N N E N

Recommend Documents