NORWICH &GENT EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS Een historisch rapport over de gemeenschappelijke geschiedenis tussen de steden Nor wich en Gent in het kader van het Interreg IVA Twee Zeeën – project SHAPING 24 www.SHAPING24.eu
2
VOORWOORD
De geschiedenis van Gent en Norwich leest als
Zo kenden beide steden een Romeinse aanzet en zijn ze
die tot op vandaag nog duidelijk aanwezig is, zoals de invloed
vandaag een belangrijke regionale hoofdstad. Ook hun grote
van de Nederlandse taal in Norwich. Dit project vormt dan ook
voorliefde voor textiel hebben ze gemeen. Gent groeide uit tot
een ideaal kader om deze geschiedenis verder te onderzoeken.
een belangrijke textielindustriestad. Norwich was in de middel-
Een eerste onderzoek werd uitgevoerd door Laura Crossley,
eeuwen een toevluchtsoord voor inwoners van de Lage Landen.
project officer SHAPING 24, Norwich HEART, en brengt de
Zij vluchtten weg omwille van godsdiensttroebelen en deelden
gedeelde geschiedenis tussen de regio’s Norfolk en de lage Landen
hun textielkennis en –vaardigheden met de lokale Engelse
in kaart. Vervolgens focust Joris De Zutter, Departement Cultuur-Staf
bevolking. Jan Kempe uit Gent was een van hen. Tot op heden
Stad Gent, in op Norfolk en Vlaanderen, wat interessante gemeen-
de draak ook een hoog aanzien. Gent en Dragon Hall en het Dragon Festival in Norwich. En dit is nog maar het begin van de gemeenschappelijke geschiedenis tussen beide steden. De steden Gent en Norwich werken samen binnen het Europees SHAPING 24 project, een
schappelijke historische informatie oplevert. Doorheen deze uiteenzetting zien we een aantal rode draden lopen die door Emmy Beyls, project officer SHAPING 24, Departement Cultuur-Staf Stad Gent, verder worden uiteengezet. Enerzijds textiel die voor beide steden een onmiskenbare rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van de stad en anderzijds de gedeelde geschiedenis tijdens de twee wereldoorlogen die in een laatste hoofdstuk wordt besproken.
cultureel-toeristisch initiatief binnen het Interreg IVA Twee Zeeën programma dat 12 erfgoedsites in Norwich linkt met 12 sites
Het resultaat van deze grensoverschrijdende samenwerking
in Gent. Het project heeft tot doel dat netwerk uit te bouwen,
resulteert zich in dit eindrapport ‘Norwich en Gent.
te promoten en te ondersteunen en zo het succes van elke
Een gemeenschappelijke geschiedenis.’. Met dit rapport wordt
individuele locatie te verhogen. Daarnaast wil SHAPING 24 het
de gemeenschappelijke geschiedenis tussen de beide steden en de
profiel van beide steden opwaarderen. Ook wil het de drempel
ruimere regio’s besproken. Dit rapport is zeker niet exhaustief en
naar erfgoed in beide steden verlagen. Het project wil erfgoed
nieuwe elementen kunnen nog opduiken die een aanvulling kunnen
democratiseren door het culturele aanbod in Norwich en Gent
zijn op dit basisdocument.
samen te brengen en toegankelijk te maken. Dat gebeurt onder meer door de inpassing van ICT-toepassingen (draadloze technologie, digitale media en interactieve schermen) en nieuwe manieren van erfgoedbeleving.
GENT
NORWICH
Denk maar aan het Belfort in
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
zichtbaar. In beide steden kent
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
over de gemeenschappelijke geschiedenis tussen beide steden,
invloed in Norwich nog steeds
Nor wich Castle
Al voor de aanvang van dit Europees project was er enige kennis
eenzelfde theaterstuk in een verschillende mise en scène.
is die Nederlandse en Vlaamse
©Nor wich HEART
3
VOORWOORD
Gravensteen Gent
6
INTRODUCTIE
7
INTRODUCTIE
Nor wich en Gent: Introductie Nor wich
Norwich 12 verzamelt de meest markante
Historisch gezien is Gent altijd een
De Gentse 12 is een monumentale lijst
centrum van de regio en de hoofdstad van
monumenten uit de normandische, geor-
gastvrije, rebelse stad geweest. Ze wierp
van 12 historische gebouwen. Daarop
het graafschap Norfolk. Norwich is de meest
giaanse, victoriaanse en de moderne tijd
zich niet alleen op als een voorvechter van
prijken grote trekpleisters, maar ook pracht-
complete middeleeuwse stad in Groot-Brittannië.
in het Verenigd Koninkrijk. Het biedt de
grote stedelijke autonomie. Ook op vlak
exemplaren van de Gentse religieuze
Tot het einde van de 17e eeuw was Norwich de
bezoeker wandelingen en rondleidingen,
van innovatie was Gent toonaangevend.
en burgerlijke geschiedenis.
tweede stad van Engeland, rijk geworden door
toeristische attracties, tentoonstellingen,
De stad was de eerste grote industriestad in
Een aantal kreeg ondertussen zelfs
handel. Overal in de stad word je herinnerd aan
muziekoptredens en voorstellingen, cafés
Vlaanderen en koploper in de georganiseerde
een plaats op de prestigieuze Unesco-
dit opmerkelijke erfgoed - er zijn meer dan 1500
en restaurants en souvenirwinkels.
arbeidersbeweging.
werelderfgoedlijst. Elk monument heeft
dan welke andere Europese stad ook ten noorden
12 iconische gebouwen van Norwich om
van de Alpen. In het straatbeeld en in de bouw-
tot een geïntegreerd aanbod erfgoedsites.
stijlen in het centrum vind je overal invloeden
Het concept fungeert als een internati-
terug van het Europese vasteland en van vroegere
onaal paradepaardje van de Engelse
handelsrelaties.
stedelijke en culturele ontwikkeling van de afgelopen 1000 jaar.
Nor wich is een belangrijk centrum voor diensten
— www.norwich12.co.uk
voor de hele regio. Bovendien heeft Norwich
op een eigenzinnige manier een stempel Ook vandaag heeft Gent nog steeds een
gedrukt op de stad. Daarom spreken we in
uitgesproken innoverend en creatief karakter,
Gent over De Gentse 12. Het zijn twaalf
onder meer op vlak van cultuur en toerisme.
Gentse monumenten met cultuurhistorische
Zo kreeg de Arteveldestad van Unesco de titel
waarde, maar bovenal met karakter!
Creative City of Music (samen met Glasgow,
— www.visitgent.be
GENT
Het erfgoedconcept ‘Norwich 12’ vormt
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
centrum en het heeft meer middeleeuwse kerken
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Nor wich, East-Anglia, is het administratieve
beschermde gebouwen binnen het ommuurde
NORWICH
Gent
Nor wich 12
Bologna en Sevilla). Daarnaast mag ze zich veggiehoofdstad van Europa noemen. Het
De Gentse 12 zijn:
National Geographic Traveler Magazine riep
1. Sint-Baafsabdij
Gent bovendien uit tot de derde meest authen-
2. Sint-Pietersabdij
tieke historische bestemming ter wereld.
3. Gravensteen
een gevarieerde en bloeiende kenniseconomie
Norwich 12 zijn:
met haar prestigieuze universiteit, haar acade-
1.
Norwich Castle
Kenmerkend voor Gent is ook de veelzij-
4.
misch ziekenhuis en haar onderzoekscampus van
2.
Norwich Cathedral
digheid als kleine grootstad. Gent is zowel
5. Sint-Niklaaskerk
wereldklasse.
3.
The Great Hospital
een levendige studenten-, toeristen-, haven-
6.
Begijnhoven Lange Violettestraat
4.
The Halls - St Andrew’s en Blackfriars’
en sportstad als een bruisende cultuurstad.
en Sint-Amandsberg
Het stadscentrum van Norwich is mooi, compact
5.
The Guildhall
— www.gent.be
7. Bijlokesite
en goed te voet te verkennen. Het middeleeuwse
6.
Dragon Hall
stratenplan van Norwich is een van de meest
7.
The Assembly House
complete in het Verenigd Koninkrijk en vele
8.
St James Mill
Gent heeft als cultuur- en Vlaamse kunststad
10. 18 de eeuwse burgerhuizen Hotel Clemmen
straten zijn verkeersvrij, wat het gemakkelijk en
9.
St John’s Roman Catholic Cathedral
heel wat troeven. Het is een historische stad
aangenaam maakt om te voet te gaan. De twee
10. Surrey House
die een prominente rol in de geschiedenis
11. Museum voor Schone Kunsten
grote winkelcentra, de markt en de Norwich
11. City Hall
van Vlaanderen speelde. Daarvan getuigt het
12. Boekentoren
Lanes maken van Norwich een van de tien beste
12. The Forum
rijkelijk aanwezige bouwkundige en culturele
De Gentse 12
winkelsteden in het Verenigd Koninkrijk en er zijn
erfgoed. Niet toevallig vervult dat erfgoed
tal van cafés, restaurants en bars om een hapje te
vandaag een belangrijke cultureel-toeristische
eten of iets te drinken. — www.visitnor wich.co.uk
en educatieve rol.
Sint-Baafskathedraal en het Lam Gods
8. Belfort
(UNESCO werelderfgoed)
(UNESCO werelderfgoed)
9. Stadhuis en Hotel D’Hane Steenhuyse
8
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
Nor folk
Er zijn diverse relaties tussen Norfolk en de Lage Landen,
en de
de Lage Landen te zien was in aardewerk gemaakt in Norfolk.
Lage Landen:
men er rekening mee houdt dat Norfolk ongeveer slechts 181 km
Een gedeelde
lingen uit de Lage Landen waarvan de meesten naar Norwich
geschiedenis
de meest bekende schakel. De nauw verweven geschiedenis
9
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
die teruggaan tot 2000 jaar voor Christus, toen de invloed van Deze historische relaties zijn misschien niet verrassend wanneer verwijderd is van De Lage Landen. De ‘Strangers’, de vluchtekwamen in het midden van de 16e eeuw, vormen misschien wel van Norfolk en de Lage Landen beperkt zich echter niet tot die sociale banden. Ze spreidt zich uit over een enorme verschei-
Laura Crossley
denheid aan domeinen, waaronder landbouw, architectuur, handel, gebrandschilderd glas en visserij.
de bekendste migranten zijn uit de Lage Landen, werden er Documenten uit die tijd laten ons zien dat er in het jaar 1375 al 21 Vlamingen in het graafschap verbleven; in 1391 waren er 25. Archiefstukken over hoofdelijke belasting uit 1439-40 vormen het bewijs dat er in de 15e eeuw in Norwich ook zogenaamde ‘strangers’ uit de Lage Landen gevestigd waren. Die archief-
GENT
NORWICH
al in 1338 Vlamingen uitgenodigd om naar Norfolk te komen.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Hoewel de Elizabethaanse Strangers in Norfolk misschien wel
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Migranten
stukken illustreren ook welk beroep deze uitoefenden. Er waren onder meer wevers, lederbewerkers, metaalbewerkers, schoenmakers en bierbrouwers. Deze reeks beroepen bewijst dat de migranten uit de Lage Landen niet alleen in de lakennijverheid werkten. Er waren verschillende mogelijke redenen waarom
de Lage Landen konden ontvluchten en dat ze
Informatie van de Dutch and Walloon
deze immigranten naar Norwich kwamen, zoals de nabijheid
tegelijkertijd bijdroegen aan de heropleving
Strangers book, met de namen van de
van Norfolk en de Lage Landen, overstromingen in Nederland
van de verzwakte lakennijverheid in Norfolk
waarvoor de migranten op de vlucht gingen, politieke onrust in
door hun kennis en vaardigheden door te
de Lage Landen en de hogere lonen in Engeland.
geven aan de lokale bevolking. Tegen het einde van de 16e eeuw waren er meer dan
De Elizabethaanse Strangers kwamen in 1565 in Norwich aan
4000 protestantse vluchtelingen in Norwich,
na een officiële uitnodiging van Koningin Elizabeth. Zij gaf
ofwel ongeveer 1/3 van de bevolking. Op dat
24 Nederlandstalige en 6 Franstalige wevers en hun gezinnen
moment hadden zowel de Nederlandstaligen
toelating om zich in Norwich te vestigen. Voor de protestantse
als de Franstaligen (ook ‘Walloons’ genaamd)
wevers betekende dit dat ze de religieuze vervolging in
hun eigen kerk en lakenhal.
30 strangers die waren uitgenodigd door Koningin Elizabeth I ©Nor folk Record Office NCR17d
10
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
De Nederlandstalige kerk bevond zich in
Universiteit van Cambridge. Ze werden echter
Er was niet alleen migratie vanuit de Lage Landen naar Norfolk, maar ook
Blackfriars’ Hall (een deel van The Halls).
niet door iedereen in de stad even hartelijk
andersom. In de 17e eeuw sloegen mensen uit Norfolk op de vlucht voor
De Elizabethaanse Strangers gebruikten de
ontvangen. Sommige autochtonen zagen
religieuze vervolging in eigen land om zich te vestigen in de Lage Landen
kerk vanaf hun aankomst in 1565. Het Koor
de Strangers als dronkaards en een aantal
(In het bijzonder Nederland), familieleden te bezoeken, Nederlands te leren
van het kloostergebouw raakte bekend als de
plaatselijke bewoners vormde zelfs een anti-
of zich in te lijven in het Nederlands leger. Sommigen werden lid van de
‘Dutch Church’ in 1579. In 1929 werd hun
Strangervereniging met als doel de Strangers
Engelse Kerk in Rotterdam.
laatste dienst er gehouden. Op de noordelijke
weg te pesten. Hoewel deze beweging de
muur van het koor zijn nog steeds de gedenk-
kop ingedrukt werd en de leiders ter dood
platen te zien voor de predikanten Johannes
veroordeeld werden, toont dit toch aan dat
Vanuit de Lage Landen werden veel land- en tuinbouwtechnieken in Norfolk
Elison (1581-1639) en zijn zoon Theophilus
de Strangers en de autochtonen niet altijd in
ingevoerd. Zo introduceerden de Strangers tuinbouw in Norfolk. Daarnaast
(1609-1676).
perfecte harmonie samenleefden!
denkt men dat het Florists’ Feast - dat in de 17e eeuw jaarlijks gehouden werd
11
Land- en tuinbouw
1627 eigendom was van de Norwich
melingen van vorige generaties migranten,
Corporation, was ooit een lakenhalle waar
bleven in Norwich wonen en integreerden
Nederlandstalige en Franstalige kooplieden
uiteindelijk volledig met de lokale gemeen-
hun laken verkochten. Het gebouw werd
schap. Zo is de Nederlandse taal in de loop
daarna verhuurd aan de Franstalige gemeen-
van de jaren bijna uitgestorven, terwijl ze
schap als lakenhal. In 1637 kocht dezelfde
eerder net als het Engels gehoord werd in
gemeenschap de kerk en verbouwde ze tot
de straten van Norwich. Daarnaast zijn veel
een Franstalige protestantse kerk.
Nederlandse namen mettertijd verengelst en wie eerder de diensten in de Nederlandse
Strangers’ Hall werd waarschijnlijk zo
kerk bijwoonde, ging stilaan naar de
genoemd omdat Strangers zich er regi-
Anglicaanse kerk.
streerden kort na hun aankomst in Norwich.
voor de bloementeelt vinden we ook terug in vijfjaarlijkse Floraliën in Gent.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Veel migranten uit de Lage Landen en afstam-
In 1624, tien jaar nadat hij en zijn vrouw de Engelse nationaliteit verworven hadden, werd Sir Cornelius Vermuyden, een Nederlander uit St.Maartensdijk in Zeeland, benoemd als hoofdingenieur verantwoordelijk voor de drooglegging van de Venen. Dit wordt wel eens omschreven als het grootste landwinningsproject in Engeland. Nederlandse droogleggingsdeskundigen werden al eerder tewerkgesteld in Norfolk. Zo ligt er bij de kerk in Haddiscoe de Nederlandse inscriptie “1525, Peter Peterson, dijkgraaf”. De introductie van de raap in de 16e en klaver in de 17e eeuw in het graafschap Norfolk maakte wisselbouw mogelijk. Op dezelfde manier bevorderde de invoering van de tweepaardenploeg naar Nederlands model, het ploegen in
Bovendien verbleven sommigen er.
Norfolk, iets wat tot dan toe met de zware achtossenploeg gebeurde. In de
De Strangers werden ook aangemoedigd
17e eeuw werden vanuit Nederland Friese koeien ingevoerd. Runderen uit
om naar Nor wich te komen door Thomas
onder meer Nederland werden ook naar Norfolk gebracht om vetgemest te
Sotherton, burgemeester van Norwich, die in
worden op de moerassen alvorens verkocht te worden op de St Faiths veemarkt
Strangers’ Hall woonde. Hoewel de Strangers
in de omgeving van Norwich.
in Londen vaak geconfronteerd werden met vreemdelingenhaat, werden ze in Norwich met minder minachting behandeld. Soms werden ze zelfs geprezen om hun positieve invloed op jongeren, hun weefexpertise en hun gewaskennis. Sommige Strangers werden goede vrienden met de autochtonen of trouwden met een Engelse partner. Een aantal rijke Strangers stuurden hun kinderen zelfs naar de Nor wich Grammar School en de
Een ‘blue plaque’ in Nor wich over de invloed van de Nederlandse taal in deze Engelse stad ©Steven Beaumont
GENT
St Mar y the Less in Queen Street, dat tot
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
in Norwich - een uitvloeisel is van de hovenierskunst in Nederland. De passie
12
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
13
Ambachten In de 16e eeuw woonden er goud- en zilversmeden uit de Lage Landen in
die nijverheid; in de 19e eeuw werd er een ‘Crape Ball’ georganiseerd om
Norwich. William Mundeford, een glasschilder uit Utrecht, staat vermeld op een
het nieuwe, modieuze Crêpe van Norwich te promoten. Crêpe is een zachte,
lijst van ‘strangers’ in Norwich in 1436. William zou op een bepaald moment
grijsachtige stof van zijde en wol die in allerlei kleuren geverfd werd.
leerling geweest zijn van John Wighton, een glasschilder uit Norwich die er een
Ter ondersteuning van de noodlijdende plaatselijke wevers werden de echtge-
atelier had. Rond 1439-1440 zou Mundeford voor het eerst zelf glas geschilderd
notes en dochters van de gegoede burgerij van de stad op het ‘Crape Ball’
hebben in het atelier van Wighton. Zijn vrouw Helen, die ook glas schilderde,
aangemoedigd om stoffen van roodkleurige crêpe uit Norwich te dragen.
zou met hem samengewerkt hebben. De familietraditie werd voortgezet toen
Boekdrukkunst
zijn zoon John in 1446 leerling werd in het atelier van Wighton. Wightons atelier zou een aantal van de oorspronkelijke gebrandschilderde ramen in
Anthony de Solempne, een drukker uit Brabant, die in 1597 naar Norwich
St Peter Mancroft, de eerste parochiekerk in Norwich, gemaakt hebben.
verhuisde, introduceerde de boekdrukkunst in Norwich en drukte in 1598
Het gaat vermoedelijk om het ‘Toppes Window’ en het ‘St John the Evangelist
één van de eerste edities van de Psalmen.
Window’. Leden van het gezin Mundeford hebben er vrijwel zeker aan bij-
Kunst
Henry Pers, een Frans-Vlaamse glasschilder, woonde ook in Norwich in de St Helen’s Church bij The Great Hospital.
Textiel De textielnijverheid zorgt al sinds jaar en dag voor een nauwe relatie tussen Norfolk en de Lage Landen. Na de Normandische verovering zag een groep Vlaamse wevers de kans om handel te drijven in Norwich, een stad waar ze hun stoffen vaak verkocht hadden, door naar de streek te verhuizen.
De ‘Norwich School’, de enige School van schilderkunst in Engeland die verbonden is aan een regio, werd sterk beïnvloed door het werk van de 17e eeuwse Nederlandse meesters. John Crome bijvoorbeeld, grondlegger van de Norwich School, kende de Nederlandse en Vlaamse schilderijen uit de verzameling van Thomas Harvey, zijn eerste beschermheer. GENT
NORWICH
15e eeuw; hij is vermoedelijk de ‘Henry Gloyser’ die het raam herstelde in
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
de slaapzaalramen in Norwich Cathedral.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
gedragen. William Mundeford zelf schijnt ook te hebben meegewerkt aan
In 1336 emigreerden Vlaamse wolwevers naar Worstead in Norfolk en Oliver de Gros begon er de markt. De autochtonen aanvaardden de Elizabethaanse Strangers niet onmiddellijk. De wevers op hun beurt dachten net zo over de mensen van Norfolk; in het begin weigerden ze hun textielkennis te delen. Het lijkt er echter op dat ze een grote invloed hadden op de textielnijverheid van de stad door de invoering van bepaalde technieken en stoffen als worsted en damast, dat uit Gent zou komen. Ze stimuleerden eveneens de nijverheid door kennis te delen met de autochtonen, net zoals de autochtonen hun kennis deelden met de Strangers. Het lijkt erop dat de immens populaire ‘Norwich Stuffs’ uit de 17e en 18e eeuw ontstaan zijn uit materialen die ontwikkeld waren door de Strangers. Diverse gebouwen in de stad worden in verband gebracht met de textielnijverheid, waaronder Dragon Hall en The Guildhall, die een lakenhal huisvestte waar momenteel Caley’s café is. The Assembly House heeft ook een link naar
Nor wich Castle door J.S Cotman (Nor wich School Artist) 1808 - 1809 ©Nor wich Castle Museum and Art Galler y
14
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
15
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
Architectuur
Handel
In heel Engeland waren Hollandse gevels in de mode.
Al duizenden jaren is er sprake van nauwe handelsrelaties
De Hollandse gevels zoals die van Raynham Hall in Norfolk,
tussen Norfolk en de Lage Landen. Die hebben sterk bijge-
waarvan de bouw in 1622 gestart is, kunnen dan ook niet
dragen aan de onderlinge relaties op andere terreinen.
rechtstreeks gekoppeld worden aan de migranten uit de Lage
De route van Norfolk naar de Lage Landen was de meest
Landen.
bevaren handelsroute in de Middeleeuwen. In die tijd werd Vlaanderen, op de voet gevolgd door Nederland, een
De Strangers hebben wel invloed gehad op de architectuur van
handelspost voor goederen uit heel Europa en Oost-Indië.
een aantal kleinere 17e- en 18e-eeuwse gebouwen in Norfolk,
©Nor wich HEART
zoals die van het Fisherman’s Hospital in Great Yarmouth
Onder goederen die vanuit de Lage Landen in Norwich
met zijn klokgevels. In Norwich zou de architectuur van de
werden ingevoerd bevonden zich onder meer glas, aardewerk,
15e-eeuwse Guildhall kunnen zijn beïnvloed door soortgelijke
metaalwerk en laken, terwijl wol juist werd uitgevoerd naar
gebouwen in de Lage Landen.
de Lage Landen. De 17e-eeuwse Delftse pottenbakkers importeerden klei uit Norfolk en exporteerden Delftsblauwe tegels
zich dertig Zeeuwse gezinnen in Great Yarmouth en tegen 1571 woonden er 104 gezinnen. In de 17e eeuw voeren de Nederlandse haringvloten op de oostkust van het Verenigd Koninkrijk. Daardoor werd een aantal Nederlandse woorden overgenomen door de plaatselijke vissers. De lokale visserij nam bovendien een aantal
en aardewerk naar Norfolk.
GENT
NORWICH
expertise deelden met de autochtonen. In 1568 vestigden
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
de visserij van Great Yarmouth, doordat zij hun uitgebreide
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Visserij Zeeuwse vissers uit Zeeland hadden een grote invloed op
Nederlandse ideeën over. De aankomst van de Nederlandse
Robert Toppes, een rijke 15e-eeuwse koopman uit Norwich
vloot was telkens opnieuw een hoogtepunt voor Great Yarmouth
die er verschillende keren burgemeester werd, voerde op grote
tot ver in de 19e eeuw.
schaal handel met de Lage Landen. Toppes bouwde het handelscomplex Dragon Hall waarvan de 27m lange ‘Great Hall’ als toonzaal diende. Hij stalde er zijn producten uit, onder meer deze die hij geïmporteerd had uit de Lage Landen. Hoewel er weinig archeologisch bewijs voor gevonden is, is er een muntenweegschaal uit West-Europa ontdekt. Bovendien zou Toppes banden gehad kunnen hebben met een machtige Vlaamse familie, daar de rijkdom van Norwich sterk verbonden was met de wolhandel en de Vlaamse kooplui en wevers. De 18e en 19e-eeuwse smokkelaars brachten gedistilleerde drank en tabak van Nederland naar Norfolk, hoewel we dat
©Norfolk Museums and Archaeology Ser vice
The Great Hall in Dragon Hall
eigenlijk niet als handel zouden mogen zien.
Dragon Hall
16
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
NORFOLK EN DE LAGE LANDEN
17
Taal Migranten uit de Lage Landen hebben de dialecten van East Anglia beïnvloed. Het meest treffende voorbeeld daarvan is waarschijnlijk het weglaten van de uitgang aan het werkwoord in de derde persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd, met andere woorden, de ‘s’ wordt weggelaten in bepaalde woorden; ‘that looks like’, wordt dan ‘that look like’.
Kanaries De Norwich City Football Club, The Canaries, heeft zijn bijnaam aan de Strangers te danken. Immers, de 16e-eeuwse migranten brachten hun kanaries mee naar Norwich en gingen ze fokken. Aan het begin van de 18e eeuw raakte het fokken
The Briton’s Arms door Henr y Ninham (1793-1874) ©Nor wich Castle Museum
van kanaries in de mode in Norwich en de stad kon al gauw
er nestkasten. Bovendien werd de uitvoer van kanaries naar
Begijnhoven In de Lage Landen waren er veel begijnhoven: in de 13e eeuw woonde 1,7% van de Gentse bevolking in een begijnhof. Via liefdadigheidswerk, handenarbeid en onderwijs waren de begijnen actief betrokken bij de gemeenschap. Er kan vrijwel zeker gesproken worden over een Belgische invloed op de
GENT
NORWICH
Londen een winstgevende handel.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
‘plain-head’ kanarie. Op veel slaapkamers in de stad stonden
and Art Galler y EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
aanspraak maken op haar eigen soort - de Norwich kanarie of
The Briton‘s Arms, het voormalige begijnhof in Nor wich ©Nor wich Castle Museum and Art Galler y
begijnhoven van Norwich. Het lijkt er bovendien op dat een Bruggeling een belangrijke rol gespeeld heeft bij het oprichten van begijnhoven in Norwich.
Het Groot Begijnhof in Gent ©Groot Begijnhof
Het Klein Begijnhof in Gent
18
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
Bezoekers, gewenst en niet gewenst
Nor folk en
Wie er de geschiedenis van Gent en Norwich op naleest krijgt af en toe het intrigerende gevoel naar eenzelfde theaterstuk
In de 9de eeuw begonnen de Noormannen aan hun specifieke vorm van
Vlaanderen:
te zitten kijken maar in een verschillende mise en scène.
toerisme. Engeland bleef er een paar eeuwen mee opgescheept, in Vlaanderen
Zo kenden beide steden bijvoorbeeld een Romeinse aanzet,
kon men ze vroeger aan de deur zetten. In Norwich bleven ze ruim een halve
Haphazard
die zich zowel in Gent als in Norwich niet in het actuele
eeuw, in Gent richtten ze in de Sint-Baafsabdij, knooppunt van de Vlaamse
stadscentrum bevond, maar een kleine 10 kilometer erbuiten.
waterwegen, hun winterkamp in, van waaruit ze het land afstroopten.
Twins?
Norwich groeide in de middeleeuwen vermoedelijk aaneen
Nog meer Noormannen, maar dan in een verfranste, Normandische versie
vanuit drie losse kernen, zo deed ook Gent waar de portus
kwamen in 1066 Engeland inpikken. En ook hier waren Vlamingen prominent
(de handelsnederzetting), het Sint-Baafsdorp en de Sint-
aanwezig. Willem van Normandië, die na Hastings koning van Engeland zou
Pietersheerlijkheid aan de basis lagen van de actuele stad.
worden, was getrouwd met Mathildis van Vlaanderen, de dochter van graaf
Joris De Zutter
19
Boudewijn V. In Engeland is Mathildis beter gekend als “Queen Maud”. frappant maar geven uiteraard niet het hele beeld,
tingen aan de expeditie begonnen was. Er is een danslied overgeleverd, dat
Norwich is Norwich niet zonder Norfolk en zonder Engeland,
de Vlamingen na de overwinning zongen: “Willekin, Willekin, Ingeland es myn
net zoals Gent alleen begrijpelijk wordt in de context van het
ende dyn” (Willempje – d.i. Willem van Normandië- Engeland is van mij en van
graafschap Vlaanderen en van de ingewikkelde geschiedenis van de Nederlanden. Ook vanuit dat ruimere perspectief verbazende en zelden vermoede proporties aan.
Een grote familie In de vierde en de vijfde eeuw gingen Germaanse stammen van over de Rijn op stap richting Romeinse Rijk. Aan de kusten van de Noordzee verschenen Franken, maar ook Angelen, Jutten, Friezen en Saksen. Van dit volkerenamalgaam trok een
jouw”) Let trouwens op de volgorde: eerst “myn” en dan pas “dyn”! Aggressie vanuit Frankrijk zou ook in Vlaanderen voor eeuwen een vast gegeven worden. Alleen was het resultaat anders: op de duur raakten de Franse koningen hun graafschap Vlaanderen voorgoed kwijt en zou het de machtbasis worden, van waaruit de erfgenamen van de Vlaamse graven, de hertogen van Bourgondië en later de Habsburgers, de Nederlanden als politieke entiteit zouden vorm geven.
Wol en grote gevolgen Gent en Norwich werden vanaf de 14de eeuw allebei als hoofdsteden beschouwd, Norwich van Norfolk, Gent gold als de “metropole” van
groot deel, in hoofdzaak Saksen, naar de overkant naar wat
Vlaanderen. Na Londen was Norwich de tweede grootste stad in Engeland,
ooit het Romeinse Brittannia was geweest.
Gent moest benoorden de Alpen alleen Parijs laten voorgaan. Gent was toen vermoedelijk de grootste textielstad in West-Europa. Het Vlaamse laken
De immigranten stichtten er een reeks kleine koninkrijkjes,
was eeuwenlang een absolute bestseller in heel Europa en zelfs erbuiten. De
die uiteindelijk zouden aaneengroeien tot Engeland. Het
grondstof, de uitstekende Engelse wol, werd in belangrijke mate vanuit Nor wich
resultaat van die landname aan beide zijden van de Noordzee
verscheept. Het was die textielindustrie en de afhankelijkheid van de basis-
was dat men aan weerszijden van die zee zowat dezelfde
grondstof uit de Britse eilanden, die Vlaanderen in de Honderdjarige Oorlog
taal gebruikte.
de kant van Engeland deden kiezen. En dit tegen de graaf van Vlaanderen in, die als trouwe vazal van de koning van Frankrijk en zonder veel oog voor de
In West-Vlaanderen blijven in de taal tot vandaag onmiskenbare
belangen van zijn onderdanen, in diens kamp wou blijven. Er bleef de Engelse
sporen achter van die Noordzee-taalunie, in zover dat het
koning Edward III weinig anders over dan de wolexport stop te zetten en zijn
West-Vlaams van vandaag nogal wat verwantschap vertoont
tegenstanders te destabiliseren door de bloeiende Vlaamse textielindustrie in de
met het Oud-Engelse Saksisch van voor de verovering door de
tang te nemen. Tegelijk zag hij zijn kans. Onder het motto “als de wol niet naar
Normandiërs en in woordenschat, uitspraak en grammatica een
Vlaanderen kan, moeten de Vlamingen maar naar de wol komen” wist hij een
aantal kenmerken bezit, die er bepaald “Engels” uitzien.
aantal wevers naar Engeland te lokken. Zij vestigden zich in Worstead en
GENT
NORWICH
neemt het verhaal van een geschiedenis vol raakpunten soms
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
In Willems leger trok ook een Vlaams contingent op, dat met grote ver wach-
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Deze vaststellingen op puur lokaal niveau zijn misschien
20
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
in North Walsham, beide in Norfolk, niet
later nog meerdere keren teruggrijpen. Aan het
zo ver van Norwich en zouden daar de
spectaculaire optreden van Jacob van Artevelde
Vlaamse weefkunst aan de Engelsen door-
kwam in 1343 een einde: hij werd door zijn
geven. Maar zo hadden de Gentenaars en
stadsgenoten vermoord. Wol kan vreemde
met hen de rest van Vlaanderen het niet
dingen doen.
21
begrepen. Hun “herstelmaatregelen” waren nogal drastisch.
Het laat zich gemakkelijk raden dat, met al
bewind in het graafschap over en kozen
er ook in Norwich werd geweven. Zo werden
zich een revolutionair bewind van vijf
Gent en Norwich collega-textielsteden. De
“hoofdmannen” met Jacob van Artevelde
doorbraak van de textielindustrie in Norwich
als “opperhoofdman”. Artevelde wist de
kwam er vanaf 1567, toen gereformeerde
relaties met Engeland te herstellen. Hij
textielwerkers uit de Nederlanden voor de
ging in 1339 met de Engelsen een politiek,
religieuze repressie op de vlucht gingen
militair en economisch-financieel verbond
naar Engeland. Ze kwamen niet alleen met
aan, waarin ook Brabant en Hengouwen
hun families, ze brachten ook hun superieure
betrokken waren. Uiteindelijk schoof hij de
vakkennis mee. Er waren ook enkele wevers uit
Fransgetrouwe graaf Lodewijk van Nevers
Gent bij, de grootste textielstad in Vlaanderen,
opzij en stelde een “ruwaard” aan, een
waar de reformatie grote aanhang kende. In
interim-bestuurder van het graafschap. Het
Norwich noemde men die immigranten gewoon
jaar daarna volgde zijn sterkste zet: op 26
“strangers”, zij het niet alleen uit onwennigheid
januari 1340 werd koning Edward III op
of wantrouwen. Men was zich maar al te goed
zijn initiatief op de Gentse Vrijdagmarkt
bewust van de economische betekenis van het
uitgeroepen tot koning van Frankrijk,
meesterschap van die “vreemden”. De textiel-
waardoor Vlaanderen hem erkende als
productie in Norwich nam dan ook een hoge
nieuwe soeverein. “Kingmaker” Artevelde
vlucht. De Vlamingen brachten nog iets mee:
speelde ook met de gedachte om de Prins
kanaries, die vanuit Spanje in de Nederlanden
van Wales, de “zwarte prins”, graaf van
waren ingeburgerd geraakt. Zonder de
Vlaanderen te maken. In datzelfde jaar
“strangers” was het voetbalteam Norwich City
1340 werd in Gent ook Edwards zesde kind
nooit aan zijn bijnaam “the canaries” geraakt.
geboren, toepasselijk genoemd Jan van Gent (John of Gaunt), later de eerste hertog van Lancaster. Artevelde’s eigengereide optreden was niet het eerste maar tot dan wel het meest kordate voorbeeld van het in de Nederlanden sterk verdedigde principe dat een vorst het land moet dienen en niet het land de vorst. Naar dit voor die tijd revolutionaire principe zou men in de Nederlanden
Een kanariekweker uit Nor wich ©Nor wich Record Office N/MC 1/12
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
de Vlaamse weeftechnieken in de 14de eeuw,
GENT
De Gentenaars namen zonder meer het
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
die wol ter beschikking en met de import van
22
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
NORFOLK EN VLAANDEREN: HAPHAZARD TWINS?
Sympathie
spinmachine “Mule Jenny” die Gent na
steden goed leesbaar in de binnenstad met
Vlaanderen lijkt ook bij herhaling een geprefereerde verblijfplaats te zijn
eeuwen opnieuw liet uitgroeien tot één van
zijn historische monumenten en een indruk-
geweest voor Engelse prominenten, voor wie de Britse eilanden tijdelijk niet
de grootste textielproducenten van toen, werd
wekkend kunstpatrimonium. Nor wich is trots
pluis waren. Zo wordt er verteld dat Thomas Beckett in de Gentse Sint-
trouwens door een Gentenaar, Lieven Bauwens,
op zijn Norwich Castle, Gent pronkt met
Pietersabdij heeft verbleven en daar “het boek” zou hebben achtergelaten met
uit Engeland gesmokkeld samen met enkele
zijn Gravensteen.
het verhaal van de Graal, dat graaf Filips van de Elzas later aan Chrétien de
gespecialiseerde arbeiders! Het leverde hem
Troyes zou hebben gegeven en dat dus aan de basis zou liggen van diens
een veroordeling tot de dood op waarna
Wie dit merkwaardige verhaal vol gezamen-
“Li Contes del Graal”. In 1470, tijdens de Rozenoorlogen, vluchtte Edward IV
hij wijselijk op het continent bleef en het in
lijke geschiedenis, gelijklopende feiten en
naar Brugge, waar hij een gul onthaal vond bij Lodewijk van Gruuthuse, een
Gent zelfs tot burgemeester bracht. Worstead
gebeurtenissen nog extra wil kruiden, heeft de
prominente – en schatrijke - hoveling van hertog Filips van Bourgondië. Enkele
en North Walsham waren met gelijke munt
keuze: Colmans mosterd uit Nor wich (anno
eeuwen later zouden ook Karel II Stuart en zijn broers, na de executie van hun
terugbetaald.
1814 is daarvoor voortreffelijk, Tierenteyns
vader Karel I, voor een tijd in Vlaanderen onderdak vinden.
Zo kreeg de Sint-Pietersabdij in de middeleeuwen uitgestrekte landerijen in Kent
loopt ook door tot het recente verleden en tot
wel heel uitzonderlijke blijk van waardering.
Iets minder sympathie Engelse katholieken terecht, die in de al even katholieke Spaanse Nederlanden (ongeveer het België van nu) sympathie en steun vonden. Ze richten er kloosters en instituten op waar met het oog op een katholieke “herovering” van het protestantse Engeland een militant-katholieke clerus werd gevormd. Van die herovering kwam – afgezien van het beramen van enkele niet zo fraaie aanslagen op
mosterd uit Gent (anno 1818) is dat evenzeer.
vandaag en dat misschien het duidelijkst en meest herkenbaar op het puur lokale vlak. Merkwaardige gelijkenissen blijven nog steeds opvallen, soms tot in het verbazende toe. GENT
In Vlaanderen kwamen er in de late 16de en de vroege 17de eeuw heel wat
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Dat ineengrijpen van onze geschiedenis EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Voor die gastvrijheid en hun sympathie werden de Vlamingen af en toe beloond. en werd Lodewijk van Gruuthuse beleend met het graafschap Winchester, een
NORWICH
Een tweeling bij toeval?
23
Zowel Gent als Norwich zijn vandaag alle twee samengesteld uit een samenvoeging van 12 gemeenten. Norwich en Gent zijn beide universiteitssteden, Gent werd dat in 1817,
Colman’s Mustard ©Nor wich HEART
toen koning Willem I der Nederlanden (na Napoleons nederlaag bij Waterloo had het
Elisabeth I - zoals bekend niets terecht, Engeland verenigde zich rond zijn
Congres van Wenen Nederland en België
“Virgin Queen”. Zonder het gure weer en de Engelse superioriteit ter zee, die
samengevoegd tot één koninkrijk) in het
in 1588 de Invincibile Armada lelijk toetakelden, was het gros van de landings-
zuiden ook drie universiteiten wilde, net als
troepen, Alexander Farnese’s geduchte Spaanse tercio’s, van op de Vlaamse kust
in het noordelijk deel. In Norwich opende de
overgezet en had het er voor Engeland niet fraai uitgezien.
universiteit haar deuren in 1963. Beide steden zijn bijzonder dynamische cultuurcentra en
Confrontatie kwam ook uit de andere richting: in de strijd tussen de protestantse
ambiëren een prominente plaats in de actuele
Noordelijke Nederlanden en het katholieke zuiden speelden Engelse militairen
kunsten. Terwijl Gent plannen maakt voor een
af en toe een rol in het gereformeerde kamp. Zo was het de Engelsman Francis
nieuwe stadsbibliotheek een “bibliotheek van
Vere, die van 1601 tot 1604 het taaie en voor de wereld van toen onwaar-
de 21ste eeuw, opende Norwich in 2002 zijn
schijnlijk lange verzet van het protestantse Oostende tegen de aartshertogen
Forum, waarin de “Millennium Library”, een
Albrecht en Isabella leidde met een zelden vertoonde koppigheid.
gloednieuwe bibliotheek, werd ondergebracht. Hun lange, rijke verleden maakt van Gent en
In de 19de eeuw explodeerden zowel Gent als Norwich zowat tijdens de indu-
Norwich boeiende toeristische bestemmingen.
striële revolutie. Engelse basistechnologie, Samuel Cromptons laat-18de-eeuwse
Het middeleeuwse stadsbeeld is in de twee
Tierenteyn Mosterd Shop in Gent
24
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
Textiel,
25
Norwich en Gent kennen doorheen hun geschiedenis
een grote voorliefde voor textiel en dit heeft een onmis-
het gedeelde
kenbare invloed uitgeoefend op de rijkdom en de ontwik-
goud van
textiel werd deze bron van rijkdom ook een reden om samen
Nor wich
onder de godsdiensttroebelen, massaal uit de Lage Landen
en Gent
kennis en -vaardigheden deelden met de lokale Engelse
Emmy Beyls
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
keling van beide steden. Naast een gedeelde interesse voor te werken. In de Middeleeuwen vluchtten mensen, gebukt naar Norwich en de ruimere omgeving waar ze hun textielbevolking. Het begin van een gedeelde textielgeschiedenis.
Vlaamse ‘strangers’ in Norfolk Op het einde van de 13e eeuw was Gent de belangrijkste
leven. De stad telde 60.000 inwoners, waarvan de helft in de lakenindustrie werkte. Zo werden onder meer lakens gebleekt Alles stond in teken van textiel, wat de stad Gent een ongeziene bloei opleverde. Het Vlaamse laken was eeuwenlang een absolute bestseller in heel Europa en zelfs erbuiten. Engeland was dan op zijn beurt in de 14e eeuw de grootste producent van wol in Europa. De grondstof van het laken, de uitste-
GENT
NORWICH
op de velden van de begijnhoven en de Sint-Pietersabdij.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
ongekende bloei. Dat was duidelijk zichtbaar in het stedelijke
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
lakenstad van Europa. De Lakenhalle aan het Belfort kende een
kende Engelse wol, werd in Norfolk naast King’s Lynn en Great Yarmouth ook vanuit Norwich verscheept naar textielsteden zoals Gent om verder te worden verwerkt.
Sint-Jorisgilde in Gent en Nor wich De lakenkwaliteit werd streng gecontroleerd door de gilden. Deze waren ambachts- en handelsorganisaties met een sterke religieuze connotatie. De term gild komt van het Saksische woord gildan wat ‘te betalen’ betekent. Steden zoals Gent en Norwich telden vele gilden. Eén ervan is de Sint-Jorisgilde die zowel in Gent als in Norwich actief was. In Gent was deze gevestigd in de Lakenhalle van het Belfort. In Norwich, waar de Sint-Jorisgilde de meeste macht en invloed uitoefende, wordt Snap The Dragon, nu ondergebracht in Norwich Castle, geassocieerd met deze gilde.
Belfort en lakenhalle in Gent
26
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
Jan Kempe uit Gent en andere Vlamingen trekken naar Nor wich (14 e eeuw)
27
Vlaamse ‘Strangers’ trekken massaal naar Nor wich
Sinds augustus 1336 had Edward, koning van Engeland, verboden wol naar
De doorbraak van de textielindustrie in Nor wich kwam
Vlaanderen uit te voeren. Zo verplichtte hij het graafschap in de strijd tegen
er vooral vanaf de onderdrukking van de Nederlanden
Frankrijk zijn kant te kiezen. Edward had ook de uitvoer van levensmiddelen
door Graaf Alva midden 16e eeuw. Textielwerkers uit
verboden en de invoer van Vlaams laken in Engeland. Een begin van een 100
de Lage Landen sloegen voor de religieuze repressie
jarige oorlog. Het was onder meer die afhankelijkheid van de basisgrondstof
Het standbeeld van Jacob van Artevelde, Vrijdagsmarkt Gent
uit Engeland, die Vlaanderen in de Honderdjarige Oorlog de Engelse kant
op de vlucht naar Engeland. De aankomst van de Strangers, zo genaamd door de Engelsen, had een
deed kiezen. En dit tegen de graaf van Vlaanderen in, trouwe aanhanger van
grote impact op de stad Norwich en de wijdere
de Franse koning, die weinig oog had voor de belangen van zijn onderdanen.
omgeving van Norfolk. Dit alles gebeurde in een periode waar de textielnijverheid ver val kende.
Kempe stuurde, vermoedelijk vanuit Norwich brieven naar het thuisfront
Norwich, was eigenaar van het gebouw nu gekend
Gent om te zeggen hoe goed het wel was om wol te hebben om te weven
als Strangers’ Hall Museum. Hij was sterk betrokken
en niets van de problemen met de Fransen te ondervinden. Andere wevers
om de strangers naar de stad te lokken. Er werden
volgden het voorbeeld van hem. Op het einde van Edwards regering waren er vermoedelijk meer dan 200 die de oversteek naar Engeland waagden. de productie van nieuwe stoffen. Deze stoffen waren zeer gegeerd in de exportmarkten vooral in de warmere klimaten (kruistochten). Zij vestigden zich naast Norwich, ook in Worstead en in North Walsham, dichtbij Norwich, en zouden daar de Vlaamse weefkunst aan de Engelsen doorgeven. Naast de productie van wol (vooral de Worsted wol, genaamd naar Worstead) werd door de kennisuitwisseling van de wevers uit de Lage Landen nu ook geweven in Norwich en de ruimere omgeving van Norfolk.
30 weversfamilies uit de Spaanse Nederlanden uitgenodigd, waarvan 24 Nederlandstalige en 6 Franstalige families. De families kwamen toe in 1565 en de eerste ontmoeting met hun nieuwe thuis werd positief er varen, wat blijkt uit brieven naar het thuisfront. De strangersbevolking groeide in enkele jaren uit tot bijna 3000 in Het schild van het stadje Aylsham,
Norwich, wat in 1582 een derde van de toenmalige
met Jan van Gent ©Nor wich HEART
bevolking betekende. De vele families brachten hun textielkennis- en vaardigheden mee naar Nor wich, waardoor ze een belangrijke basis hebben gelegd voor de rijkdom die Norwich kende in de 17e en
Jacob Van Artevelde richt z’n blik op Engeland
vroege 18e eeuw.
Tegelijkertijd heerste er in Gent grote armoede, werkloosheid en onrust. De drastische herstelmaatregelen van de Graaf van Vlaanderen en de
“ O fair, o white, o delightful one, the love of thee stings and binds so that the hearts of those who make merchandise of thee can not escape.”
koning van Frankrijk werden door de Gentenaars en andere Vlamingen niet in dank afgenomen. Als reactie namen de Gentenaars het bewind in het graafschap over. Aan het bewind kwamen vijf “hoofdmannen” met Jacob van Artevelde als de leidende figuur. Artevelde, wiens standbeeld op de vrijdagsmarkt in Gent staat wijzend in de richting van Engeland, wist de relaties met Engeland te herstellen. Engelse wol was terug verkrijgbaar in Gent en de andere steden van het graafschap. In datzelfde jaar 1340 werd in Gent ook Edwards zesde kind geboren, toepasselijk genaamd Jan van Gent (John of Gaunt), later de eerste hertog van
Dat declameerde de 15e
Lancaster. Aan het revolutionaire bewind van Jacob Van Artevelde kwam in 1343 een einde, wanneer hij door stadsgenoten werd vermoord.
eeuwse Engelse dichter John Jan van Gent
Gaver over z’n liefde voor wol
GENT
NORWICH
Ze begonnen een mengeling van lokale wol en garen te gebruiken voor
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Thomas Sotherton, rijk handelaar en burgemeester van
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Tegelijk wist Edward III een aantal wevers naar Engeland te lokken. Jan
30
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
Bloeiende textielnijverheid in Nor wich dankzij de Strangers
Briefwisseling tussen Norfolk en Vlaanderen
31
nog meer kleurrijke populaire stoffen erbij, die exotische namen verkregen zoals perpetuana, mockadoe en frizado. Damask, denim,
Het is in de 17e en vooral de middenjaren
velours en chequers waren andere voorbeelden
met hun families in Vlaanderen, dit gebeurde door bood-
van de 18e eeuw dat Norwich veel faam
van de rijke verbeelding en grondbrekende
schappers die de brieven bezorgden. Jan Pollet was er één
verkreeg in Europa en daarbuiten voor z’n
experimenten die in deze periode plaats-
van. Hij werd in 1571 in Hondschootte gearresteerd omwille
kleurrijk geweven stoffen. Een belangrijke
vonden. De afwerkingstechnieken werden
van zijn praktijken. Ook anderen die terugkeerden met
basis van deze bekendheid en technische
verder verfijnd in Norwich zoals het voorzien
brieven van de hervormde kerk werden gevangen genomen,
vaardigheid werd gelegd door de Strangers
van een hoge glans aan de stoffen. Diverse
zo ook Gille Ente die voor de rechtbank in Gent verscheen.
in de vorige eeuwen. In de 17e eeuw keerden
patroonboeken uit deze periode zijn nog steeds
velen terug naar hun moederland of inte-
getuige van de speelsheid en de creativiteit
Uit de brieven blijkt dat de Strangers vrij goed ontvangen
greerden in de lokale bevolking (met behoud
die de nieuwe stoffen vertoonden. Deze twee
werden in Norwich in tegenstelling tot een aantal andere
van de eigen tradities zoals de voorliefde
eeuwen vormden de hoogbloei van het weven
steden in Engeland. ‘Come at once and do not be anxious.’
voor kanaries en de Nederlandse taal).
in Norwich. De strangers waren ook sterk in
gebruiken en tradities en dit weerspiegelde zich ook in de brieven ‘When you come bring a dough trough, for there are none here… Buy two little wooden dishes to hun eigen boter, Engelsen gebruikten varkensvet. Toch ontstonden er in de loop van de 16e eeuw kleine strubbelingen met de lokale inwoners waardoor de Strangers rekening dienden te houden met een avondklok: ‘…neyther you nor anye of you shall be fownde in the streetes after Extracten uit het ‘Book of Orders for Dutch and Walloon Strangers’ 1564 - 1643, gedrukt in Engels en Nederlands. Het boek toont de opgelegde regels aan de Strangers ©Nor folk Record Office NRC 17d
het verven van stoffen en introduceerden popuDe Strangers toonden de mogelijkheid
laire kleuren zoals Popinjay green en Turtle en
om verfijnde en lichte stoffen te maken
willow. De expressie ‘dyed in the wool’ werd
die de Engelsen ook leren kennen hadden
hier voor het eerst gehoord. Het theatergebouw
tijdens de vele kruistochten in het Oosten.
nu gekend als Maddermarket in Nor wich werd
Op het einde van de 16e eeuw waren de
gebouwd op de vroegere marktplaats waar
markten voor de traditionele en zware
de verschillende verfstoffen werden verkocht.
wollen stoffen sterk verminderd en vooral de steden die afhankelijk waren van deze productie moesten zich aanpassen aan de nieuwe technieken. Met de invloed van de
the eight of the clocke bell shal be ronge in the churche of
Strangers had Norwich een grote voorsprong
Saynte Peter of Mancrofte.’ In 1570 werd zelfs een anti-
gekregen ten opzichte van andere steden.
Strangers groep opgericht. Zo hadden de samenzweerders
De stad kon zich makkelijker aanpassen
een samenkomst gepland op Midsummer Day in Harleston
aan de veranderende textieltrend en zo een
Fair. ‘To have raised a number of men with sound of trumpet
belangrijk economische draaischijf worden.
and beat of drum, and then to have declared the cause of their rising namely, to expulse the strangers from the city
De populaire ‘Norwich stuffs’ (de popu-
and the realm.’ De groepsleden werden verraden door
laire stoffen uit Norwich) werden gemaakt
één van hun eigen leden. De leider, John Throgmorton en
van worsted garen, vaak gecombineerd met
twee andere werden opgehangen, verdronken en vierenge-
linnen of zijde. De stoffen waren licht, fijn
deeld. Vijf andere werden gevangen genomen. Zoals het
en kleurrijk. De ontwikkeling van texturen,
in die tijd gewoon was, schreef één van de verraders een
patronen en gestreepte stoffen zorgde voor de
gedicht over de nacht voor de executie, zichzelf werpend
nodige diversiteit die het keurmerk werd van
in God’s mercy. Het werd gedrukt door de enige drukker in
de industrie. De best gekende stoffen waren
Norwich, die ironisch genoeg uit Vlaanderen afkomstig was.
camlets, bombazines en crapes. Later kwamen
Een typerend venster van een wevershuis op Hill St Andrew’s in Nor wich. Deze lange horizontale ramen laten zien waar weefgetouwen werden gehouden op de bovenste verdiepingen van vele stedelijke huizen in Nor wich. Veel van deze huizen werden bewoond door de Strangers ©Rachel Barrett
GENT
NORWICH
make up half pounds of butter.’ De Vlamingen maakten
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
De Strangers waren zich goed bewust van de andere
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Velen die hun land ontvluchtten, onderhielden nog contact
32
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
De Industriële Revolutie luidt verandering in
Hotel Clemmen in Gent – katoendrukkerij
Vanaf midden 18e eeuw zette zich een beweging op gang die het uizicht van de
In 1772 diende Judocus Clemmen een bouwaanvraag in
wereld, alsook de steden Norwich en Gent en hun bevolking totaal zou wijzigen.
voor een katoendrukkerij en pakhuis in de Veldstraat in
Het begin van de industrialisering van de textielsector werd geluid. Die beweging
Gent, achteraan uitgevend op de Leie. De Veldstraat was
kwam op gang in Engeland en verspreidde zich in de 19e eeuw over het West-
ook toen al een drukke handelsstraat en de Leie, een ideale
Europese vasteland en de rest van de wereld. Door de Industriële Revolutie groeide
verbinding voor vrachtvervoer. Het pakhuis is één van de
de katoenhandel tot nog nooit eerder geziene omvang, waarbij Engeland vanaf
weinige 18e eeuwse industriële pakhuizen die in Gent
1790 de grootste katoenproducent was. De industriële revolutie en het geïmpor-
nog bestaan. Later in de 19e eeuw bewoonde de Gentse
teerde katoen werd de ondergang van de traditionele wollen weefnijverheid. Steden
drukkersfamilie Vander Haeghen dit prachtige hotel.
zoals Norwich en Gent dienden zich aan te passen aan deze nieuwe situatie.
Lieven Bauwens en de Mule Jenny
Nor wich en het begin van de industriële revolutie
uit Engeland naar Gent de eerste spinmachine smokkelde. Een
Engeland maar tot in het noorden van Europa, en zelfs Italië en Spanje. Vanaf
exemplaar van de Mule Jenny staat nog steeds in het MIAT
De ingang van Hotel Clemmen met het
(Museum voor Industriële Archeologie en Techniek) in Gent.
kunstwerk ‘De Brug’ van Koen Broucke
geweven) zakte vanaf 1760 ineen door buitenlandse conflicten, het concurrerende Indische katoen die z’n opmars begon, de goedkopere Worstead wol werd The West Riding of Yorkshire de hoofdproducent van worstead wol. Norfolk verloor zijn positie in deze markt. In Norwich waren er periodes van grote armoede waar vele textielwerkers onder leden en vele nijveraars failliet gingen. Het fenomeen duikt ook op in Norwich waarbij minder maar grotere bedrijven terug te vinden zijn en velen gingen zich specialiseren in de export.
Gent – het Manchester van Vlaanderen
Lieven Bauwens was afkomstig van een Gentse familie van contact met textielfabrikanten en katoendrukkers. Hij slaagde erin om via zijn handelsactiviteiten in Nederland, Hamburg en Engeland en met de steun van de Franse overheid een spinmachine, de Mule Jenny, over te smokkelen uit Engeland. Nu werd niet enkel in de katoendruk, maar ook in de spinnerij de mechanisering doorgevoerd. Zo kon hij als eerste op het vaste continent mechanisch gesponnen katoen leveren. Hij werd burgemeester van Gent in 1800-1801. In 1800 richte Lieven Bauwens in het oude Kartuizerklooster ook een katoenspinnerij op. In 1804 richtte hij nog een nieuwe fabriek op in het voor-
nentale stad met een eigen katoenindustrie. Ze ving in Vlaanderen en in
malige klooster van de Norbertijnen in Drongen. De katoen-
Gent in bijzonderheid aan in de textielsector vanaf 1725 met cesuur tijdens
spinnerij en -weverij waren in het begin van de 19e eeuw
de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) en zette vervolgens haar
niet onbekend, maar nog onbeduidend. Vooral de katoendruk
opwaartse beweging voort tot het 2e decennium van de 19e eeuw.
was nog een belangrijke industriële tak, die tijdens het laatste decennium van de 18e eeuw grote opgang had gemaakt.
katoen. In die periode zag men nieuwe mogelijkheden in Gent om de productie
textielgeschiedenis
leerlooiers en handelaars. Via die activiteiten kwam hij in
Gent, ook het Manchester van Vlaanderen genaamd, was de eerste conti-
De textielnijverheid in Gent in de 18e eeuw werd beheerst door de opgang van
dat ver wijst naar de rijke Gentse
GENT
en de goedkopere werkkrachten in het noorden van Engeland. Tegen 1770
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
18e eeuw. De Norwich Stuffs waren populair en zeer gegeerd. Niet enkel in EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
uitbouw van de Gentse katoensector was Lieven Bauwens die
industrie in Norwich. De huisnijverheid (nog steeds werd thuis gesponnen en
NORWICH
Eén van de belangrijkste figuren bij de mechanisering en de
De textielindustrie domineerde het doen en laten in Norwich doorheen de
de tweede helft van de 18e eeuw verdween geleidelijk het belang van de textiel-
33
De mechanisering zet zich in
van nieuwe modieuze stoffen te produceren. Eén van deze stoffen zou in het
Tijdens de 19e eeuw maakte de Gentse katoennijverheid een
laatste kwart van die eeuw enorm populair worden, namelijk de indiennes. Dit
opwaartse beweging. De grootste groeimomenten waren er
waren volkatoenen stoffen van Indische oorsprong die hier bedrukt werden. De
in het midden van de Franse periode en op het einde van de
katoendrukkerij werd de eerste belangrijke textielindustrietak waar Gent zich
19e eeuw, rond 1890, wanneer de export zeer snel begon te
in specialiseerde, later verschoof de focus meer naar het spinnen en weven.
stijgen. De Gentse katoendrukkerijen lagen aan de oorsprong
Standbeeld van Lieven Bauwens in Gent
34
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
35
van de nijverheid maar hun belang daalde continu, terwijl de weverijen en spinnerijen meer opgang maakten. Gent is als een soort textieloase in Vlaanderen gedurende de 19e eeuw en deels de 20e eeuw belangrijk gebleven. Naast katoen werd ook vlas verwerkt, maar niet als kerntaak. In 1808 waren er in Gent (incl. Ledeberg en Drongen) 8 spinnerijen, 12 weverijen, 21 drukkerijen. In 1810: 18 spinnerijen, 20 weverijen en 21 drukkerijen. Rond 1830 verschafte de Gentse katoenindustrie werkgelegenheid aan ca. 16.000 arbeiders. De linnennijverheid werd ook gemechaniseerd. In 1840 bezat Gent 4 mechanische vlasspinnerijen. De grote verbeteringen die de revolutie op gang
bracht rond 1800; de stoommachine die eerst in Gent komt in 1805 door Frans De Vos, een katoenspinner; de grote power loom die in 1820 voor het eerst in Gent binnenkomt bij Voortman, die dan zelf overschakelt van katoendrukker naar spinner en wever en tot slot de selfactor op de spinmolens waardoor je een grotere productieactiviteit kan bereiken. Gent werd terecht het Manchester van Vlaanderen genoemd.
…ook in Nor wich
de jaren 1890. Andere, slechts enkelingen, experimenteerden met verschillende diverse types van katoen en fustians. Norwich bleef tevens een belangrijk centrum voor het verven van stoffen. De Norwich red was een populaire kleur in die tijd. Vanaf 1870 vielen de Nor wich Shawls en iets later de crapes niet meer in de gratie en textielnijveraars dienden zich aan deze veranderende situatie aan te passen. Andere industriën namen het over,
Doordat velen niet konden concurreren met de goedkopere
zoals de productie van schoenen en laarzen, de brouw-
krachten in het noorden van Engeland en de goedkopere
industrie, het bank- en verzekeringswezen, de productie
Worsted wol en katoen, legde de meerderheid van de textiel-
van levensmiddelen en de ijzersector namen het over.
bedrijven in Norwich zich toe op de aanmaak van Norwich shawls en crapes. Vanaf de jaren 1780 experimenteerden diverse nijveraars om de zachte, hoge kwaliteit van de dure en modieuze Kashmir shawls te produceren. Shawls werden het essentiële vrouwelijke topkledingstuk voor het grootste deel van de 19e eeuw. Norwich, samen met Paisley en Edinburgh
Patroon boek van Bolingbroke, Jones and Company, 1850/60. Nor wich textiel zoals
werden de belangrijke centra voor productie. De vele textiel-
deze zijn afgeleid
nijveraars maakten maar graag gebruik van deze tijdelijke
uit een versmelting
heropleving van de textielsector. Norwich crape was tevens een bijzonder succesverhaal en werd geïntroduceerd door Joseph Grout in 1822. Dankzij de Victoriaanse fascinatie voor het rouwen, bleef de Norwich crape sterk presteren tot
van Engelse en Strangers elementen ©Norfolk Museums and Archaeology Ser vice NWHCM: 1966.661.1: B
GENT
NORWICH
innovatie van het mechanische weefgetouw, met name de
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Jenny, die door Lieven Bauwens in Gent werd binnenge-
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
hebben gebracht zijn: de mechanische spinmolen, de Mule
36
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
37
St James Mill St James Mill werd in 1839 op de funderingen van een Karmelietenklooster gebouwd als antwoord op de textielcrisis in Norwich. Het gebouw werd voorzien van power looms om de productie meer efficiënt te maken. Oorspronkelijk omvatte de site diverse gebouwen – fabriek, twee weefateliers, twee machinekamers en een ketelruimte (met een 50m hoge schoorsteen). Het gebouw kende vijf verdiepingen. Momenteel is nog het fabrieksgebouw en de machinekamer overgebleven en doet het gebouw dienst als kantoor.
met zich mee. Diverse fabrieken zoals St James
NORWICH
Mill werden gebouwd, maar ook historische gebouwen kregen een andere invulling. In de 18e eeuw verloor het Gravensteen in Gent geleidelijk zijn functie als administratieve zetel. De bouwkundige Jean-Baptiste Brismaille kocht het voormalige opperhof en bouwde het om tot een industrieel complex. Nu werden in het Gravensteen katoenspinnerijen en een metaal-
Arbeiderswoningen in het Gravensteen ©Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos Fototheek SCMS_1938
De Sint-Baafsabdij in Gent ondergaat dezelfde veranderingen als het Gravensteen. Een deel van de abdij, met name de abdijbrouwerij, werd in 1844 omgevormd tot katoenfabriek. Zoals Gent grote veranderingen ondergaat
constructie-atelier ondergebracht. Het huis van
tijdens de industriële revolutie ondergaat
de graaf deed van 1807 tot 1884 dienst als
Norwich hetzelfde. Een groot deel van het textiel-
machinekamer. In een deel van de donjon werd
landschap in Norwich is verdwenen, wegen
de katoenspinnerij Van Acker-Ceuterick en Cie.
verwoestingen tijdens de Tweede Wereldoorlog
opgericht, gevolgd door de eigenaars: Scribe,
en veranderende straatpatronen. Toch zijn er nog
H. Delise-Scribe en A. Lutens-Scribe. Ook een
steeds historische gebouwen, geassocieerd met
vijftigtal arbeidersgezinnen vonden onderdak in
de textielgeschiedenis, aanwezig. In de Guildhall
een beluik op het terrein van de burcht. Naast
was vroeger een lakenhalle gehuisvest waar zich
de toegangspoort bouwde Brismaille ook een
nu Caley’s café bevindt. The Assembly House
directeurswoning. Vanaf de 19e eeuw voldeden
organiseerde op haar beurt het ‘Crape Ball’ in
de verouderde gebouwen niet meer aan de
de 19e eeuw ter promotie van de nieuwe trendy
strengere veiligheidsnormen en de bedrijven
Norwich Crape. Op het bal werden vrouwen
verhuisden naar de rand van de stad. Dit was het einde van het Gravensteen als industrieel complex.
en dochters aangemoedigd de mooiste Norwich Gravensteen ©Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos Fototheek SCMS_1838
stoffen te dragen, dit ter ondersteuning van de lokale wevers.
GENT
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
De industrialisering bracht vele veranderingen
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Monumenten in teken van textiel
38
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
39
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
Begijnen actief in de textielnijverheid Het ritme van het dagelijkse leven van begijnen wordt bepaald door de religieuze activiteiten en arbeid. Men streefde naar een harmonieus evenwicht tussen een leven van beschouwing en een actief bestaan. In de beginperiode van de begijnenbeweging verkeerde de lakenindustrie in volle bloei en zochten de begijnen ook werk in deze sector. Wat textielarbeid betreft houden de begijnen zich vooral bezig met het weven. Later wordt ook naai- en borduurwerk uitgevoerd. Ze maakten de wol klaar voor de wevers en verrichten ook bijkomende taken zoals kaarden (garen ontwarren), spinnen en bleken. Wanneer de textielindustrie in een diepe crisis belandt, leggen de begijnen zich toe op andere taken zoals het herstellen, wassen en strijken van kleren van mensen uit de stad en priesters.
De luxeartikelen die ze maken zijn vooral in trek bij welgestelde burgers. Er werd klos- en naaldkant gemaakt. Rond het einde van werkster. Wel moet men sterk concurreren met de machinale kant, die veel sneller geproduceerd wordt en er bijna identiek uitziet. John Asger (15e eeuw), een Vlaamse handelaar die later een rijke schepen, sheriff en burgemeester werd in Norwich, liet na zijn dood een gebouw na in één van de oudste delen van de stad Norwich, gelegen naast de Sint-Laurentiuskerk. Dit gebouw
GENT
NORWICH
de 19e eeuw zijn de meeste begijnen ingeschreven als kant-
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
alleen een meer creatieve maar ook een lucratievere bezigheid is.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Rond de 16e eeuw gaan ze kant- en borduurwerk maken, wat niet
Naaiatelier in het Klein Begijnhof in Gent ©Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos Fototheek SCMS_240
deed dienst als begijnhof, zeer uitzonderlijk in Engeland en gaf onderdak aan diverse vrouwen. Zoals op het vasteland waren zij, naast het beoefenen van hun religieuze activiteiten vermoedelijk ook actief in de textielnijverheid (spinnen).
Kantwerk in het Groot Begijnhof in Gent ©Stadsarchief Gent ,
De Zwar te Doos PBK / SCMS / 91
40
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
T E X T I E L , H E T G E D E E L D E G O U D VA N N O R W I C H E N G E N T
41
Een stedelijk sociaal landschap in verandering Tijdens de 19e eeuw verdriedubbelt de bevolking binnen de stadsmuren van Norwich. Eigendommen werden verdeeld binnen de stadsmuren. Rijke handelaars verlieten de stad, hun eigendommen werden onderverdeeld en hun tuinen werden bebouwd. John Wright was één van die rijke textielhandelaars met een eigendom Wright’s Court in de jaren 1830 op Elmhill, waar zich tevens het begijnhof van Norwich bevindt. John Wright was gekend dat hij het werk liet doen door wevers buiten de stad, namelijk goedkopere werkkrachten. Dit werd natuurlijk niet in dank afgenomen door
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
vernam dat een kar vol te weven materiaal aan zijn woning stond, bedoeld voor wevers in Forncett en niet voor de eigen wevers in de stad, werd vernietigd. Tevens moesten een aantal vensters van zijn woning op Elm Hill eraan geloven. Vooral vanaf 1850 heeft Gent ook een fundamentele verandering ondergaan. Omstreeks 1880 waren er in Gent 7.500 huizen voor iets minder dan 30.000 mensen. 1 Gentenaar op vijf woonde in een beluik. Tot op heden zijn nog de sporen terug te vinden van de vele beluiken. Gent is één van de weinige industriesteden die tot op vandaag zoveel ‘citeetjes’ heeft weten te bewaren. Naast de beluiken die er vandaag nog bestaan, waren er ook beluiken aanwezig in het Gravensteen en op de Blandijnheuvel waar nu de Boekentoren staat. Deze laatste beluikenregio noemde Batavia. Er waren 117 woningen aanwezig, maar deze hadden een slechte reputatie wegens de nogal beperkte voorzieningen. Batavia werd in 1881 weggesaneerd om plaats te maken voor de Boekentoren en het gebouw van de Kunstgeschiedenis van Universiteit Gent.
Gezicht op een binnenplaats van een beluik ©Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos Fototheek SCMS_406
GENT
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
de wevers in Norwich zelf. Een verhaal vertelt dat toen men
42
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Nor wich
Norwich en Gent delen vele verhalen uit de Eerste en Tweede
en Gent
speelde een centrale rol in de ontsnappingsroute van Belgische,
tijdens
heeft ook enige tijd in Gent verbleven. In de Tweede wereld-
WOI
(ex RAF piloot) die tijdens de Bevrijding van Gent aanwezig
en WOII
koppel Oscar en Simone Van Geele uit Gent. Dit zijn slechts
Wereldoorlog. Edith Cavell, geboren en begraven in Norwich, Franse en Engelse soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ze oorlog hebben we het verhaal van de 87jarige Herbert Jessett was en sindsdien steeds bevriend is geweest met het getrouwd enkele van de gemeenschappelijke oorlogsverhalen die we
De Wereldtentoonstelling in Gent in 1913 ‘Les Sections Belge et Anglaise et les
kennen.
De Zwarte Doos PBK / SCMS / 3155
De Groote Oorlog 1913, Wereldtentoonstelling in Gent in 1913 de Wereldtentoonstelling plaats. Diverse arbeiders werkten mee aan de opbouw van de Wereldtentoonstelling, waaronder ook John Charles Mazzotti, de kleinzoon van de gekende beeldhouwer Pellegrino Mazzotti uit Norwich. geboren rond 1795 in Toscane en kwam in februari 1822 naar Norwich waar hij trouwde met Mary Leeds. Kort na het einde van de wereldfoor brak de eerste wereldoorlog uit. In het begin van de oorlog bood het Feestpaleis in het Citadelpark onderdak aan tienduizend vluchtelingen. Later deed het dienst als Duits oorlogsziekenhuis.
Duitse militairen in de stad gelegerd die heel wat diensten bemanden. Gent lag ver van het front (Westhoek) en het echte oorlogsgeweld werd gemeden in de stad in tegenstelling tot vele andere regio’s in Vlaanderen. Anders dan in de Tweede Wereldoorlog, toen de Duitse bezetters de hele samenleving naar hun ideologische hand poogden te zetten, hielden ze zich in de Eerste Wereldoorlog eerder afzijdig. De gevolgen van het oorlogsgebeuren waren voor de Gentse bevolking ongetwijfeld het sterkst te voelen op het vlak van de werkverschaffing en de voedselvoorziening. Tussen eind augustus en midden oktober 1914 verbleven er ongeveer 45.000 vluchtelingen in Gent. Samen met het wegvallen van de overzeese afzetgebieden en het groeiend gebrek aan grondstoffen, zette dit een domper op de economische activiteit. Bovendien ging de bezetter uit vrees voor concurrentie de Belgische industrie systematisch ontmantelen en zelf ook grondstoffen en goederen opeisen, wat tot massale werkloosheid leidde.
De Wereldtentoonstelling van 1913 betekende een enorme
Na twee jaar bezetting waren de inlandse voedselvoorraden helemaal opge-
stimulans voor het ontluikende toerisme dat vanaf die tijd ook
bruikt en namen de tekorten vanaf de winter 1916 dramatische vormen aan.
beter georganiseerd werd. Eén van de grootste publiekstrekkers
De hulverlening kon vanaf toen de toename van ondervoeding en ziekte niet
sinds 1913 was en is nog steeds het Gravensteen. In oorlogstijd
langer verhinderen. De oorlog had een merkbare weerslag op de bevolkings-
bleef het historische monument als toeristische bezienswaar-
cijfers. Het aantal inwoners daalde van 169.473 in 1913 tot 161.685 in 1918.
digheid toegankelijk. Zo liet Keizer Wilhelm II zich tijdens zijn
De meeste sterfte is dan ook gevallen tijdens die laatste 2 jaren.
korte bezoek aan Gent op 23 december 1917 fotograferen op
De twee grote oorlogen hebben ook hun effect niet gemist op de stad Nor wich.
de trappen van het Gravensteen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog verloor de stad 3.500 mannen in Vlaanderen,
Oorlogsverklaring
Picardië en andere regio’s. Een groot verlies in verhouding met de grootte van de stad. Dit herdenken ze nog tot op vandaag in Norwich. De verschillende
Duitsland verklaart de oorlog aan België en bezet verschil-
herdenkingsplaatsen zijn er alvast een bewijs van. Ook de over volle wijken
lende steden, waaronder Gent. Na de inval van 12 oktober
in de stad kenden een sterke populatiedaling tijdens de grote oorlog door de
werd Gent de hoofdplaats van Etappe IV, ressorterend onder
slechte leefomstandigheden en sanitaire voorzieningen.
GENT
Pellegrino Mazzotti, een hoog getalenteerde kunstenaar, werd
het bestuur van het 4e Duitse Legerkorps. Gemiddeld waren er zowat 12.000 EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog vond in Gent
NORWICH
Bureaux’ ©Stadsarchief Gent,
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Emmy Beyls
43
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
44
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
45
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Zeppelins vallen aan In 1915 vielen de Duitsers Groot-Brittannië met
Brussel. Nu zijn haar resten terug te vinden
zeppelins aan. Londen kreeg veel te verduren
in Norwich Cathedral. Edith Cavell heeft ook
maar ook Nor wich en de wijdere omgeving
enige tijd in Gent verbleven. Om efficiënte
van Norfolk. L3 en L4 waren de eerste twee
vluchtroutes op te zetten had Edith Cavell
zeppelins die Norfolk aanvielen. Zeppelins
contact met geheime diensten en vaderlandse
waren er ook boven Gent. Op juni werd het
verenigingen. Gent was hierbij een belang-
luchtschip LZ 37 boven Gent (omgeving Groot
rijke ontmoetingsplaats, meer bepaald het
Begijnhof te Sint-Amandsberg) neergehaald.
café De Stad Audenaarde (daar staat nu de
De zeppelin, de eerste die door een luchtge-
Residentie Cavell), waar Edith zelf meer-
vecht werd vernietigd – stortte deels neer op
maals overnachtte. In de Kortrijkse Steenweg
het klooster van Onze Lieve Vrouw-Visitatie te
waar vroeger café ‘De Stad Audenaarde’
Sint-Amandsberg.
stond, hangt nu nog altijd een gedenksteen glorieryke slachtoffer der Duitsche barbaarscheid werd in dit huis heimelyk geherbergd
ook in de Eerste Wereldoorlog. De Britse Edith
in april 1915”. Bij het begin van de Tweede
Cavell werd geboren in 1865 in Swardeston,
Wereldoorlog werd de plaat verborgen achter
bij Nor wich als dochter van een Engelse
een kalklaag en een oude cinema-affiche. Pas
dominee. In 1906 werd ze hoofdverpleegster
in september 1944, bij de bevrijding, werd
in Brussel, en later leidde ze de verpleeg-
de kalk verwijderd en kwam de plaat weer
sterschool Berkendaal. Bij het uitbreken van
tevoorschijn. In 2002 kreeg Edith Cavell in
de Eerste Wereldoorlog in 1914 werd de
Gent ook een straat naar haar vernoemd.
school omgevormd tot een hospitaal voor het Rode Kruis. Door Edith Cavell speelde het ziekenhuis al snel een centrale rol in de
Samual Leighton Green – ‘Heigham Woodbine Willie’
GENT
Oorlogshelden zijn er in iedere oorlog, zo
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
en staat het volgende geschreven: “Het EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
Edith Cavell
Het standbeeld van Edith Cavell in Nor wich
De herdenkingsplaats van Edith Cavell in Gent
ontsnappingsroute voor Engelse, Franse en
Nog andere inwoners van Norwich trokken
Belgische soldaten. De vluchtroute werkte
naar het Vlaamse front. In augustus 1915
uitstekend van november 1914 tot juli 1915.
werd Samuel Leighton Green (assistant
Edith Cavell en haar companen zouden
priester in de St Barnabas’s Church, Heigham,
tussen de 166 en 186 geallieerden geholpen
Norwich) ambulancier bij het Rode Kruis,
hebben. Op 15 augustus 1915 werd ze echter
later als army Chaplain aan het Vlaamse
aangehouden en beschuldigd van spionage.
front. Tussen maart 1916 en februari 1919
Tot grote consternatie kwam ze op 12 oktober
schreef Green iedere maand een brief over
1915 voor het vuurpeleton. De terechtstelling
z’n ervaringen aan het Westerse front. Hij
van een vrouw ontketende een storm van
gebruikte zijn parochiale brieven om het
protest. De dood van Edith Cavell werd al
“Fag-Mag” fonds te promoten om sigaretten
vlug een propagandamiddel waardoor vele
en tijdschriften te kopen voor de troepen in
Britten als vrijwilliger in het leger stapten.
zijn eenheid. Hij kreeg hierdoor de bijnaam
Edith Cavell werd tijdelijk begraven in
“de Heigham Woodbine Willie”.
46
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
47
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Vlamingen vluchtten naar Norfolk
“Look! There are women amongst the number… Now I understand.
Vanaf augustus 1914 trokken Belgen massaal uit hun land. Op hun vlucht voor
She is from Ostend with Belgian refugees on board. Yes I see them
de Duitsers liet men alles achter en trok men naar Nederland, Frankrijk en Groot-
plainly – truly a pathetic sight… A friend has just called with the
Brittannië. In de week na de val van Oostende zetten meer dan 26.000 vluch-
information that several boats with refugees have reached the
telingen voet aan wal op de Britse kusten. De bezetting van de hele Vlaamse
harbour during the day. The quays and jetties are lined with townsfolk
kuststreek zwengelde de toestroom alleen maar aan. Het aantal vluchtelingen
who give the refugees a most tender and sympathetic welcome. Better
dat voor het einde van november 1915 ontscheepte in Verenigd Koninkrijk wordt
still, food, shelter and warm clothing are being provided.”
geschat op een kwart miljoen. Later daalt dit tot 180.000 door de terugkeer van velen. In Groot-Brittannië zetten duizenden families hun deuren open om de
Hulpcomités opgericht door notabelen, lokale autoriteiten of
vluchtende families op te vangen. Zo ook in de regio Norfolk en de hoofdstad
religieuze instanties, schoten als paddenstoelen uit de grond om
Norwich.
Belgen te helpen. In Groot-Brittannië werden tegen het einde van 1914 meer dan 2.500 hulpcomités genoteerd. Een veiling voor de Belgian Relief Fund gehouden op 13 januari 1915 in Norwich
familie heette Biddeloo en was afkomstig uit Brussel, zo blijkt uit een kran-
bracht 396,14 Britse pond op.
Raymackers. Zij kwamen uit Antwerpen.
HOUSED IN THE COUNTRY Yesterday afternoon twelve distressed Belgian refugees arrived in Norwich. The first-comers were a family of the name of Biddeloo who alighted from the 1.30 train from Liverpool Street, due at Thorpe at 4.30. Mr and Mrs Geoffrey Birkbeck were on the platform to meet them. Monsieur Biddeloo, who is a working tailor by trade, was accompanied by Madame and their little girl, all of them wearing a button hole or a rosette of the Belgian colours, and
De overtocht naar Norfolk was een zware en harde reis. Niet allen haalden de Britse kust zonder problemen. Rachel de Keukelaire en haar man, waren uit Antwerpen gevlucht met enkel de kledij die ze aanhadden toen het Duitse leger binnenviel. Ze konden wegvluchten via een river steamer, maar Rachel had te veel geleden onder de koude reis. Aangekomen in Norfolk, werd ze in Bramblewood opgenomen in een ziekenhuis voor tuberculose patiënten in Sheringham, vooraleer ze geïnterneerd werd in Kelling. Ze was slechts 35 jaar toen ze overleed. Langzaamaan probeerden de Belgen te voorzien in eigen onderhoud.
looking a little strange and anxious in their new surroundings. They had been
De tewerkstelling verliep niet altijd even vlekkeloos. De harmonie was
living in Brussels, whence they had fled in a state of much loss and distress
door andere werkgewoontes en de taalbarrière, vaak ver te zoeken.
almost at the moment of the German occupation …. Mr and Mrs Birkbeck
Om dit soort spanningen het hoofd te bieden werden de Belgen vaak
took them to the Thorpe refreshment room, and subsequently drove them to
samengebracht in homogeen samengestelde werkploegen. De regering
Stoke Holy Cross, where they will be housed at all events for the present with
gaf er de voorkeur aan om de Belgische werkkrachten in hun eigen
Mrs Birkbeck’s head gardener. The remaining nine of the party consigned to
aparte werkomgeving onder te brengen. De eerste Belgische fabrieken
Norwich arrived at Thorpe by the train due at 3.37 pm. They consisted of
werden opgericht vanaf eind 1914 (Richmond & Letworth/Birtley).
a family named De Jongh, husband, wife and three children; and a family
Er ontstonden als het ware Belgische kolonies zoals Elisabethville waar
named Raymackers, husband, wife and two children. These persons come from
meer dan 7.000 mensen woonden. De hoofdreden achter het langzaam
the environs of Antwerp, which city they appear to have left just before the
ontstaan van deze kloof tussen vluchtelingen en de lokale bevolking
arrival of German troops.
moet gezocht worden in de moeheid en ontmoediging. Na de wapenstilstand gingen de vluchtelingen terug naar hun nu grotendeels verwoeste
Op 15 oktober 1914 landden 1.350 vluchtelingen in vissloepen aan in Lowestoft,
land. Slechts weinigen verkozen om in Groot-Brittannië te blijven.
een belangrijke toegangspoort tot de Norfolk-waterwegen.
Er is haast niks overgebleven om te tonen dat dit land tot de wapen-
Een ooggetuige zegt het volgende:
stilstand ooit gast was van ruim 160.000 Belgen.
©Nor folk Record Office BR 122/98/1
GENT
NORWICH
BELGIAN REFUGEES ARRIVE AT NORWICH PARTY OF TWELVE
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
tenartikel uit die tijd. Een andere familie in dezelfde boot heette De Jongh en
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Duizenden Belgen kwamen terecht in Norfolk, vanaf september 1914. De eerste
48
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Briefwisseling naar Norfolk vanuit de loopgraven
49
Ook Gentenaars dienden in de loopgraven. Zo werden brieven van de Gentse soldaat Maurice De Klerck bijgehouden en geven ze een idee
Gresham’s School, gelegen in Holt (Noord-Norfolk), heeft tijdens
hoe het leven eraan toe ging in de loopgraven. Maurice De Klerck,
de oorlog 100 leerlingen en 1 meester verloren. De meeste van de
een Gents frontsoldaat, probeerde de gruwel in de loopgraven te
Gresham boys die zich inschreven in augustus 1914 kwamen terecht in
verbloemen in de brieven die hij naar z’n familie stuurde. Het was niet
de Vlaamse loopgraven. De brieven die ze schreven naar hun directeur
altijd eenvoudig communiceren, gezien brieven niet altijd toekwamen.
vertellen hun ervaringen aan het Westerse front. Ze hadden het vooral
Op 18 juli 1915 schrijft Maurice het volgende vanuit de loopgraven
moeilijk met de harde weersomstandigheden. James Foster,
en over z’n herinnering aan Gent:
“We were knee deep in mud and water while we were in the trenches”. Een brief geschreven vanuit z’n hospitaalbed. Cuthbert Shaw stierf in
Mijn lief Mama’tje,
1914 op 30 oktober in Ieper. In het schoolmagazine verscheen na
Ik heb wel uw brief ontvangen en nog vele anderen ook. Ik schrijf U op
z’n dood een gedicht van OG Arthur Playford:
dit oogenblik uit een tranchée van de eerste lijn en mijn brief zal ik maar met eenige dagen kunnen opsturen als ik weer in het cantonnement ben.
For should the lion hear our tread, He will not raise his stupid head
is nu kermis in Gent of ten minste zou het er moeten zijn. Wat verschil
To question on our advance, “Through Belgium we will wend our way She will not dare resist, promises will not persuade, The lion sprang with mighty strength, To where the need was sore, And from the corners of the earth, The Lion’s cubs came tearing forth To join him in the war. And is the British Lion old, His sun about to set?, Is he feeble as they said? Is he dying? – nearly dead?, Not yet, my boy, not yet! Naast deze jongens van de Gresham school zijn vele regimenten uit
buiten vroeger: wie had ook gedacht dat ik de Gentsche kermis zou doorgebracht hebben in een tranchée, vlak voor den vijand, met het muziek der kanonen en het fluiten der geweerballen. Nu daaraan ben ik reeds gewoon, zoo goed of den duivel aan’t branden maar nogtans heb ik aan de feest gedacht en nog meer denk ik aan mijn goed ‘te huis’. Ik begrijp zeer goed dat u verdriet hebt lief mamatje en dikwijls aan mij denkt, niet omdat ik weg ben, dat is het minste, maar omdat ik gedurig in gevaar ben. Voorzeker bezit de oorlog niets goede; ’t is een barbaars iets; wreed, vermoeiend en het verbeest degeenen die hem medemaken maar er is niets aan te doen we moeten ons schikken in ons lot. Het doet mij
Norfolk van groot belang geweest bij de overwinning van de oorlog.
veel genoegen, en ’t is vooral voor mij eene verzachting in mijn lot dat U
Zo diende het Norfolk regiment bij de slag van Hill 60, dichtbij Ieper.
te huis niets ontbreekt; hetgeen helaas bij anderen altijd niet is; ik denk
Guy Tyler (diende voor het 1e bataljon van het Norfolk Regiment)
dat er veel, zeer veel armoede moet zijn onder het werkvolk.Hopen we;
schreef vanop Hill 60 tijdens de 2e strijd om Ieper:
voor het welzijn van eenieder dat de oorlog welhaast eindigde, en vooral is het te hopen voor dezen die dagelijks ten velden staan, voor het heil
“We have now been in the firing line and close support for three
van de Koning en Vaderland. Nu mijn lief Mamatje hou U kloek en laat
weeks during which time I have, of course, been out of doors all the
uwen moed maar niet verloren gaan, ge hebt immers al wat u aangenaam
time – up in the morning, always by 3 o’clock, often not sleeping at
is en tot hiertoe ben ik in volle gezondheid nog en heb dus nog altijd de
night at all, but in the comparative safety of day time. No bath and
kans van ongedeerd terug te komen. Als dat mag waar zijn, wat zal ik
my clothes never off, this is what I feel more than anything.”
U al kunnen vertellen en hoe zullen we weer allen gelukkig zijn en feest
Z’n boosheid reflecteerde duidelijk in z’n brieven: “The feelings of all
vieren; dat zal een dag zijn en die zal ons plotseling al het vroegere
of us here is that the warmen in England should be put under military
leed doen vergeten. Dus goeden moed lief mamatje en ik omhels u alle,
law… if the supply of munitions suddenly gives out, they simply leave
Uw toegenegen Maurice. Ik schrijf nog binnen eenige dagen. Mijn brief
the men to be slaughtered, in just as definite a way as if a sentry
vertrekt op 18e juli. (Maurice draagt op dit moment eindelijk het kaki
goes to sleep on his post.”
uniform van de door hem bewonderde Engelse soldaten and gentlemen.)
GENT
NORWICH
And threatenings leave her unafraid, We’ll try the mailed fist…
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Ja, mamatje, ik ben in de tranchées gedurende de kermisdagen; want het EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
“The Lion is asleep,” they said “This safe to start on France,
50
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Monumenten krijgen een andere betekenis
uitgebouwd. Diegenen die geleden hadden
Tijdens deze oorlog maakten de strijders
onder de Eerste Wereldoorlog (vaak mannen
van de luchtbasis in Coltishall deel uit van
Vooral vanaf 1917 vaardigde de Duitse
die aan het front hebben gestreden) konden
de Duxfor “Big Wing” tijdens de Battle of
bezetter een hele reeks verordeningen uit
diverse vaardigheden worden onderwezen.
Britain. De 2nd Air Division speelde ook een
waarbij de inbeslagneming van heel wat
Zo kon iemand als timmerman, metselaar,
belangrijke rol in diverse operaties tijdens
producten werd bevolen. Bijzondere belang-
horlogemaker, … terug aan de slag na de
de Tweede Wereldoorlog. De laatste
stelling ging uit naar koper. Zo werden
oorlog en zich opnieuw integreren in de
operatie was op 25 april 1945. De divisie
beelden uit het Museum van Schone Kunsten
maatschappij.
vervolmaakte 493 missies in Europa vertrek-
in Gent meegenomen. Maar ook kunsthis-
kende vanuit één van de vele vliegvelden in
Tweede Wereldoorlog
Norfolk. De soldaten verkregen veel lof voor
Anders dan in de Eerste Wereldoorlog, toen
hun prestaties en 5 piloten verkregen een
ruiterij-vaandel, door de Oostenrijkers in
de Duitse bezetters zich nog eerder afzijdig
Medal of Honor. Een totaal van 1.458 B-24
1758 op de Pruisen veroverd en aan de
opstelden in Gent, trachtte men tijdens de
vliegtuigen zijn verloren tijdens de missies
St Jorisgilde geschonken, verzonden naar
Tweede Wereldoorlog de hele samenleving
en 6.700 mannen stierven in actie.
Potsdam. Ook op het beroemde retabel van
naar hun ideologische hand te zetten. De
het Lam Gods probeerden de Duitsers de
impact van deze oorlog is sterk aanwezig in
hand te leggen, maar ze hadden hierbij geen
Norwich en Gent en reflecteert zich ook in
succes. De panelen werden in twee aparte
de vele verliezen en vernielde gebouwen in
schuilkelders ondergebracht.
beide steden.
Luchtmacht in Norfolk
kenis en werden ingezet in teken van de
Het graafschap Norfolk heeft een lange
oorlog. In juli 1915 plaatste men mitrail-
geschiedenis in de luchtvaart. Tijdens de
leurs op het belfort, waardoor de histo-
Eerste Wereldoorlog startten Boulton & Paul
rische toren een mikpunt voor de Britse
de productie van vliegtuigen in Norwich in
luchtmacht dreigde te worden. Het Belfort
1915, die vlogen vanuit Mousehold Heath.
was een ideale uitkijkpost voor de vliege-
Narborough was het grootste vliegveld in het
niers. Kort daarna verschenen er ook op
land en Pulham was een belangrijke basis
het Gravensteen. Het Gravensteen werd als
voor luchtschepen. Er waren strategische
wachtpost van de Duitsers gebruikt. Tijdens
vliegvelden langs de kust die het land verde-
de Eerste Wereldoorlog, tussen 1914 en 1918
digden tegen zeppelin aanvallen.
werd de Sint-Pietersabdij ook door de Duitse
Tijdens het interbellum werden de perma-
militairen gebruikt, die al dienst deed als
nente RAF (Royal Air Force) stations verder
kazerne sinds 1810. Dit zal nog zo zijn tot
uitgebreid, zoals Bircham Newton, Marham,
in 1948.
Watton en West Raynham, en Mousehold Heath werd de luchthaven van Norwich.
In Nor wich werden ook monumenten
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden
aangepast in functie van de na-oorlogse
ongeveer 30 nieuwe luchthavens aangelegd
periode. St James Mill werd verkocht aan de
in Norfolk, voor gebruik door USAAF 8e Air
regering om als educatief centrum te worden
Force en RAF Bomber Command.
RAF 1942 ©Herbert Jessett
Boulton & Paul hangars Mousehold ©Norfolk Librar y and Information Ser vices
GENT
Ook monumenten kregen een andere bete-
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
werden 15 kruisbogen, 3 degens en een
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
torische voor werpen. In het Bijlokemuseum
51
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
52
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
Belgische strijdkrachten actief tijdens de Battle of Britain
53
Mr Herbert Jessett (ex-RAF uit Nor wich) ontmoet Gents koppel tijdens bevrijding van Gent
Druppelsgewijs kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog gevluchte Belgische regeringsleden in Groot-Brittannië aan. De Belgische regering te Londen had het niet makkelijk internationale erkenning af te dwingen. Met diverse ministers werd op 31 oktober 1940 een regering in ballingschap gecreëerd. Aangezien de koning als krijgsgevangene zijn functies niet meer kon uitoefenen, trok ze in december 1940
In september 1944 werd Gent bevrijd. De Tweede Wereld-
de volledige wetgevende en uitvoerende macht naar zich toe.
oorlog in Europa eindigde pas definitief met de capitulatie van Duitsland op 8 mei 1945. De bevrijding bracht in heel
Belgische troepen in Groot-Brittannië. Enkele Belgische piloten namen ook deel aan
Ook in Gent werd de geallieerde overwinning enthousiast
de Battle of Britain. De strijdkrachten op de vele luchtmachtbasissen van Norfolk
en massaal gevierd. Er heerste een echte feeststemming in
speelden een belangrijke rol in de Battle of Britain, de strijd om de suprematie in
de stad. In De Gentenaar van 10 mei 1945 lezen we:
de lucht boven Groot-Brittannië in de zomer van 1940. RAF Coltishall zal voor
“Om 15u begonnen de sirenen, niet om het alarm af te
altijd herinnerd worden als een basis voor Spitfire en Hurricane vliegtuigen,
blazen zoals in het verleden, maar om officieel aan te
en het huis van legendarische piloten. Een herdenkingsmoment wordt nog steeds
kondigen dat de Moffen werkelijk gecapituleerd hebben en
jaarlijks gehouden in Norwich Cathedral op de zondag van de herdenking van
François Venesoen, afkomstig van Antwerpen, was ook één van die Belgische piloten die meestreed bij de Battle of Britain. Bij het begin van de oorlog vluchtte hij zoals vele anderen naar Engeland bij de inname van België door de bezetters. Hij schreef zich daar in in de RAF (Royal Air Force) om verder zoals voorheen te vechten tegen de bezettende eenheden. Tijdens de Battle of Britain was Venesoen gestationeerd in Bircham Newton. Hij was één van de weinigen die de Battle overleefde. Daarna schreef hij zich in voor een pilotentraining, waar hij al lange tijd van droomde.
waarop een korte verklaring van de Engelse premier door de massa in stilte wordt aangehoord. […] Na vijf uur was er veel te zien in de stad. Iedereen geeft zijn zondagpak aangetrokken. Die nog een fijne sigaar had, rookte ze; ’t was nu of nooit de gelegenheid, dacht men.” Het enthousiasme rond de bevrijding kwam tot uiting tijdens de twee defilés die op 9 mei werden gehouden. In de voormiddag stapten de bevrijders en hun muziekkorpsen door Gent. De Belgische troepen, de R.A.F., de medische korpsen en de vaandels van de geallieerde legers werden luidruchtig
Operational Training Unit in Heston (Middlesex) als lid van de RAF.
aangemoedigd en de vele toeschouwers wuifden met handen,
Op 18 december 1941 schreef hij zich in in de nieuw opgerichte No. 350 (Belgian)
hoeden en zakdoeken.
centrale strijdveld in Frankrijk en België, waardoor hij een Flying Cross verkreeg. Op 6 juni 1944 om 04:35u vertrekt Venesoen voor een volgende opdracht. “Over the Channel F/Lt Venesoen had to bale out owing to an internal glycol leak. His parachute opened alright and he was last seen by his Number 2 (F/O L. Siroux) alighting on the rough sea and struggling in the water, trying to inflate his dinghy. After F/O Siroux had pulled up to lead 3 launches to the spot, no trace of F/Lt Venesoen could be found”. François Venesoen wordt herdacht in het militair kerkhof in Brussel. Roger Malengreau, een Belgische diplomaat, afkomstig uit Brussel, vocht ook zoals andere Belgische soldaten bij de RAF tijdens de Battle of Britain. Op het einde van de oorlog was hij aanwezig bij de Bevrijding van Parijs en Brussel.
©Herbert Jessett
voor 1000 jaar geknakt zijn. Overal hingen er luidsprekers
Na een geslaagde training kreeg hij zijn ‘wings’ en verhuisde naar No. 61
squadron flying Spitfire MkIIA’s. Hij was actief aan de Ierse kust en later ook op het
Herbert Jessett 1942
GENT
NORWICH
de Battle of Britain.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Europa en de Verenigde Staten miljoenen mensen op de been.
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Generaal Victor Van Strydonck de Burckel organiseerde in oktober 1940 de eerste
Simone en Oscar Van Geele ©Herbert Jessett
58
N O R W I C H E N G E N T T I J D E N S WO I E N WO I I
BIBLIOGRAFIE
59
die tijd, werd tijdens de oorlog gebruikt door Oliver Messel, aangesteld door de War Office, die het gebouw gebruikte als
Bibliografie
camouflageschool. Hij werd later een belangrijke kostuumen theaterset ontwerper in
Dit rapport zou niet tot stand zijn gekomen
Nor wich.
zonder de medewerking en kennis van diverse personen en organisaties: Stadsarchief Gent, MIAT, Kristel De Wulf, Frank Meeres, In Flanders Fields Documentatiecentrum, Dienst Monumentenzorg en Architectuur Stad Gent, Huis van Alijn, STAM, Kunsthal Sint-
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
de Nor wich Blitz ©George Plunkett
de Zwarte Doos (Stadsarchief Stad Gent) en Norfolk Record Office. Onderstaande bronnen werden geconsulteerd tijdens het onderzoek naar de gemeenschappelijke geschiedenis tussen Norwich en Gent en de ruimere regio’s Norfolk en Vlaanderen. Wie bepaalde hoofdstukken van deze gedeelde geschiedenis verder wil ontdekken, kan uit deze literatuur zeker putten en mogelijks nieuwe linken ontdekken.
GENT
Vernielingen na
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
NORWICH
Pietersabdij en Historische Huizen Gent,
60
BIBLIOGRAFIE
Amies, B. e.a. (2000), Worsted Woven. A Village Compendium. Worsted: Worsted Village Festival Committee and Worsted Parish Council Antheunis, G & Laleman, M-C (2007), Materiële oorlogsbronnen in Gent. In: Charles, L., Antheunis, G.; Capiteyn, A.; e.a. (2007), Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in De Zwarte Doos (20e eeuw), De Zwarte Doos, Stadsarchief, Stad Gent, 103-166 Audooren, F, Van Severen, J, Vandaele J. e.a. (s.d.), De Buren en de Abdij. Monniken, Vikings, soldeniers en slachters. Tweeduizend jaar verhalen over de Gentse Sint-Baafssite Ayers, B. (2009), The Strangers, in: Nor wich – Archaeology of a fine city, Amberley
Barron, C. (1995), Introduction: England and the Low Countries 1327-1477. In C. Barron and N. Saul ed.: England and the Low Countries in the Late Middle Ages. New York: St. Martin’s Press and Phoenix Mill, Far Thrupp, Stroud, Gloucestershire: Alan Sutton Publishing Limited
Derom, S. 1995, Gravensteen, een bezoek aan het Gravensteen, Stad Gent, Dienst Monumentenzorg
Bolton, J. (2003), Aliens in East Anglia in the fifteenth century: 1998, revised 2003. East Anglia and its North Sea World, University of East Anglia, Nor wich, 13-16 April 2010 Capiteyn, A. (ed.) (1991), Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918. Stadsarchief en Museum Arnold Vander Haeghen, Stad Gent
Ives, N. (s.d.), Bayes Makers, Hosiers, Merchants & Other Trades (known) carried out by the Strangers in St. Clements, Norwich between 1576 & 1622 [onderzoeksrapport]
Derom, S. 2007, Gravensteen Gent, Een burcht voor graven, rechters en werklieden, Stad Gent, Dienst Monumentenzorg
Johnston, A. F. (1995), Traders and Playmakers: English Guildsmen and the Low Countries. In C. Barron and N. Saul (ed.): England and the Low Countries in the Late Middle Ages. New York: St. Martin’s Press and Phoenix Mill, Far Thrupp, Stroud, Gloucestershire: Alan Sutton Publishing Limited
De Visser, J. (s.d.), Mechanisering en ekonomische groei: de Gentse katoenindustrie in de 1e helft van de 19e eeuw De Weerdt, D. (1993), De vrouwen van de Eerste Wereldoorlog. Gent: Stichting Mens en Kultuur: IGM, Brussel: SVV De Weerdt, D. (2007), Maurice. Een Gentse frontsoldaat in de Groote Oorlog. In: Charles, L., Antheunis, G.; Capiteyn, A.; e.a. (2007), Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in De Zwarte Doos (20e eeuw), De Zwarte Doos, Stadsarchief, Stad Gent, 11-60 De Wilde, B., (s.d.), Gent/Rabot De teloorgang van de textielnijverheid, Cultuurstad Gent Dhaene, S. & Van Uystel, N. (2001), Gent in bewegend beeld, Het Huis van Alijn, Gent (+ DVD) Crump, T. (2010), A brief history of how the Industrial revolution changed the world, London Constable & Robinston Ltd
Battle of Britain Archive [online], www.bbm.org.uk BBC [online], www.bbc.co.uk
Holderness, B. A. (1997), The Reception and Distribution of the New Draperies in England. In N. B. Harte, ed. The New Draperies in England in the Low Countries and England 13001800. Oxford: Oxford University Press, pp. 217-244
De Herdt, R. (1989), Het Museum Arnold Vander Haeghen, Dienst voor Culturele Zaken, Gent
Duthie, R. E. (1982), ‘English Florists’ Societies and Feasts and in Seventeenth and First Half of the Eighteenth Centuries’, Garden History, 10 (1), pp. 17-35 Esdaile, K. A. (1943), The Inter-Action of English and Low Country Sculpture in the 16th Century: With a Note on the Works of Joseph Hollemans of Burton-upon-Trent, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 6, pp. 80-88
Karras, R. M. (1989), The Regulation of Brothels in Later Medieval England, Signs, 14 (2), Working Together in the Middle Ages: Perspectives on Women’s Communities, pp. 399-433 Kerridge, E. (1985), Textile Manufacturers in Early Modern England, Manchester: Manchester University Press King, D. J. (1996), A Glazier from the Bishopric of Utrecht in Fifteenth-Century Norwich. In E. de Bièvre (ed.), Utrecht, Britain and the Continent: Archaeology, Art and Architecture, British Archaeological Association Conference Transactions, XVIII, Leeds, pp. 216–25 King, D. J. (2006), The Medieval Stained Glass of St. Peter Mancroft Norwich. Printed for The British Academy. Oxford: Oxford University Press
NOAH, Norfolk Online Access to Heritage [online], www.noah.norfolk.gov.uk Norfolk County Council. (2005), Norfolk and the Netherlands - Norfolk en Nederland [onderzoeksrapport] Norfolk Heritage Explorer [online], www.heritage.norfolk.gov.uk Norfolk Record Office. (2009), Exhibition Guide. Norwich Pattern Books: a Preservation Project. Interwoven evidence of an eighteenth-century textile industry. 9 September – 20 November 2009 Norfolk Record Office [online], www.archives.norfolk.gov.uk Norfolk Strangers Association, (2009), Meeting of the Norfolk Strangers Association. [society meeting], St. Mary the Less church, Norwich, October 2009
Liliez, A. (1921), L’Affaire Cavell. Vérités et légendes à la lumière de documents nouveaux, Tamines
Norwich Cathedral [online], www.cathedral.org.uk
Capiteyn, A.; Decavele, J.; Van Coile, Ch.; Vanderlinden, H. (1983), Katalogus Museum Arnold Vander Haeghen Gent 5 maart – 10 mei 1983, Gent - Dienst voor Kulturele Zaken
Gray, H. L. (1924), The Production and Exportation of English Woollens in the Fourteenth Century, The English Historical Review, 39 (153), pp. 13-35
Martin, L. (1997), The Rise of the New Draperies in Norwich, 1550-1622. In N. B. Harte (ed.) The New Draperies in England in the Low Countries and England 1300-1800. Oxford: Oxford University Press, pp. 245-274
Carson, P. (1996), Jacob Van Artevelde, Davidsfonds/Leuven
Hanet, J. (2008), 200 jaar geautomatiseerde productie in de Gentse katoenindustrie
Harskamp, J. (s.d.), The Low Countries and the English Agricultural Revolution
Museum of Fine Arts Boston. (s.d.) Collections, [online], www.mfa.org/collections/index.asp
Norwich Blackfriars’ Online. (s.d.) What was the Dutch church?. [online], www.norwichblackfriars.co.uk/ the-dutch-church
Fussell, G. E. (1959), Low Countries’ Influence on English Farming, The English Historical Review, 74 (293), pp. 611-622
Costume and Textiles Study Centre, Nor wich Textiles. Discover the people, the art and the technology – then and now, [online], www.nor wichtextiles.org.uk
Murray, J. J. (1957), The Cultural Impact of the Flemish Low Countries on Sixteenth- and Seventeenth-Century England, The American Historical Review, 62 (4), pp. 837-854
Langendries, E. & Simon-Van der Meersch A-M. (1992), 175 jaar Universiteit Gent – Ghent University 1817-1992, Universiteit Gent
Capiteyn, A. (2007), Het Kriegsalbum van Gent In: Charles, L., Antheunis, G., Capiteyn, A. e.a. (2007), Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in De Zwarte Doos (20e eeuw), De Zwarte Doos, Stadsarchief, Stad Gent, 81-101
Harris, A. M. (1998), Norwich and the Continental Connection [niet-gepubliceerde essay]
Moore, A. (1995), The Norwich School of Artists. Norfolk Museums Service. London: HMSO
Kruyt, A.H. (s.d.), De dood van Edyth Cavell, Amsterdam
Louw, H. J. (1981), ‘Anglo-Netherlandish Architectural Interchange c. 1600-c. 1660’, Architectural History, 24, pp. 1-144
Coppejans-Desmedt, H. (1970), De betekenis van Gent voor de expansie van de katoennijverheid in de Nederlanden (1799-1834), in: Textielhistorische Bijdragen nr. 11. Stichting Textielgeschiedenis Hengelo (jaar verslag over 1969)
Moens, W. J. C. (1888), The Walloons and their Church at Norwich. 1565 – 1832., Printed for the Huguenot Society of London. Lymington: R. E. & C. T. King
North Norfolk News. (s.d.) North Norfolk histor y, [online], www.northnorfolknews.co.uk/content/northnorfolknews/ content/community/History.aspx
Evans, N. (1985), The East Anglian Linen Industry – Rural industry and Local Economy 1500-1850, Vermont: Gower Publishing Company
McLaren, S.J. (ed.) (2005), Somewhere in Flanders: A Norfolk Padre in the Great War. The War Letters of the Revd Samuel Frederick Leighton Green MC, Army Chaplain 1916-1919, The Larks Press, Guist, Norfolk Mitchell, J. (2000), Painting in East Anglia around 1500: The Continental Connection. In: J. Mitchell and M. Moran (ed.) England and the Continent in the Middle Ages: Studies in Memory of Andrew Martindale. Proceedings of the 1996 Harlaxton Symposium. Stamford: Shaun Tyas
61
Norwich Historic Churches Trust, (2009), Jacques de Hem 15?? – 1603. [online], www.norwichchurches.org/monuments/ Jacques%20de%20Hem/Jaques%20de%20Hem.shtm Norwich Historic Churches Trust, (2009), Sir Robert Suckling (1520 – 1589). [online], www.norwich-churches.org/ monuments/Robert%20Suckling/Robert%20Suckling.shtm Norwich Textiles, (s.d.), Norwich Textiles – discover the people, the art and the technology – then and now. [online], www.norwichtextiles.org.uk Paeye, K. (2009), De Gentse katoennijverheid op de internationale katoenmarkt in de 19e eeuw. In: Tijdschrift voor Industriële Cultuur, jaargang 26, deel 108, 4e trimester, 3-31 Peche, T. (1584), Inventory. 1584/42, Norwich, Norfolk Record Office. Petre, OBE F.L. (1918), The History of the Norfolk regiment 1685-1918 Vol II, Norwich.
GENT
NORWICH
Barbour, V. (1930), Dutch and Merchant Shipping in the Seventeenth Century, The Economic Histor y Review, 2 (2), pp. 261-290
Harskamp, J. (s.d.), Cross-Channel LL UK Interactions Timeline
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Balthazar, Prof. Dr. H (1981), Gent… pionier in de industriële revolutie (19e eeuw), in: Gent Geschiedenis van een stad, VLIED vzw
De Cant, G.; Majerus, P. & Verougstraete C. (s.d.), Een onafhankelijke vrouwenwereld. Van de 12de eeuw tot heden. De Vlaamse begijnhoven, The Hervé van Caloen Foundation
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Amara, M. (2004), Vluchten voor Oorlog, in: In Flanders Fields Magazine II, 6e jaargang januari 2004, 3-6
BIBLIOGRAFIE
62
BIBLIOGRAFIE
Pollitt, R. (1980), “Refuge of the Distressed Nations,” Perceptions of Aliens in Elizabethan England, The Journal of Modern History, 52 (1), pp. D1001-D1019
Visit Aylsham and the Bure Valley. (s.d.) Histor y of Aylsham. [online], www.visitaylsham.co.uk/historypages/historyitem. asp?HistoryID=10
Pound, J. F. (2009), The Social and Trade Structure of Norwich 1525-1575, Past & Present, (34), pp. 49-69
VIOE, Inventaris, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed [online], inventaris.vioe.be
Priestley, U. (1985), ‘The Fabric of Stuffs’: The Nor wich Textile Industry, c. 1650 – 1750, Textile Histor y, 16 (2), pp. 183-210
West, C. (2010), Discussion regarding De Expugnatione Lxybonesi (‘The Conquest of Lisbon’) and Anglo-Flemish presence
Priestley, U. (1991), The Marketing of Nor wich Stuffs, c.1660-1730, Textile Histor y, 22 (2), pp. 193-209
Williams, H. (2002), The Flemish Strangers of 1565 and their impact on Norwich. [niet-gepubliceerde essay]. February 2002 Williams, N. (2007), The Britons Arms, Elm Hill – the only surviving medieval beguinage in England. [onderzoeksrapport]. September 2007
Saul, A. (1982), ‘English towns in the late middle ages: the case of Great Yarmouth’, Journal of Medieval Histor y, 8, pp. 75-88
Stoyanov, I. (2010), Ripping Yuarns: A journey through the evolution of the textile industr y in the East of England Terr y, C. (2009), The Strangers of Nor wich, [onderzoeksrapport] Strangers Hall, Nor wich Tittler, R. (1977), The English Fishing Industr y in the Sixteenth Century: The Case of Great Yarmouth, Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies, 9 (1), pp. 40-60 Trudgill, P. (2010), The role of Dutch in the development of East Anglian English University College London, University of Sheffield, University of Cambridge, University of Nottingham. (2009) Virtual Dutch. [online], www.dutch.ac.uk Van der Wee, H. (1963), The Growth of the Antwerp and the European Economy (fourteenth – sixteenth centuries), The Hague: Martinus Nijhoff Van Doorne, G. (1992), Omtrent het Gravensteen in Gent, in: Monumenten Beleven, Koning Boudewijnstichting, Gemeentekrediet Van Meenen, V. (1994), Leidraad voor de geschiedenis van de Sint-Pietersabdij, Centrum voor Kunst en Cultuur Sint-Pietersabdij Gent Van Til, J. (1922), With Edith Cavell in Belgium, New York, H.W. Bridges.
Yungblut, L. (1996), Strangers Settled Here Amongst Us. Policies, perceptions and the presence of aliens in Elizabethan England. London and New York: Routledge
S.N. (1980), Ghent The Manchester of the continent, Miat, Gent S.N. (1914), Belgian refugees arrive at Norwich. Party of twelve housed in the country, in: Eastern Daily Press 2, September 1914 2nd Air Division Memorial Librar y [online], www.2ndair.org.uk
www.shaping24.eu
Norwich HEART
www.heritagecity.co.uk
Toerisme Norwich
www.visitnorwich.co.uk
Stad Gent
www.gent.be
Toerisme Gent
www.visitgent.be
NORWICH CASTLE Nor wich Castle Museum and Art Galler y Castle Meadow Nor wich Norfolk NR1 3JU www.museums.norfolk.gov.uk +44 (0)1603 495897/493636 THE ASSEMBLY HOUSE Theatre Street Nor wich Norfolk NR2 1RQ www.assemblyhousenor wich.co.uk +44 (0)1603 626402 NORWICH CATHEDRAL 12 The Close Nor wich Norfolk NR1 4DH www.cathedral.org.uk +44 (0)1603 218300 ST JAMES MILL Whitefriars Nor wich Norfolk NR3 1SH www.jarrold.com +44 (0)1603 677100 THE GREAT HOSPITAL Bishopgate Nor wich Norfolk NR1 4EL www.greathospital.org.uk +44 (0)1603 622022 THE CATHEDRAL OF ST JOHN THE BAPTIST Cathedral House Unthank Road Nor wich Norfolk NR2 2PA www.sjbcathedral.org.uk +44 (0)1603 624615
THE HALLS - ST ANDREW’S AND BLACKFRIARS’ St Andrew’s Plain Nor wich Norfolk NR3 1AU www.standrewshall.co.uk +44 (0)1603 628477 SURREY HOUSE Aviva plc 8 Surrey Street Nor wich Norfolk NR1 3NG www.aviva.com/about-us/heritage/our-archive/ THE GUILDHALL Gaol Hill Nor wich Norfolk NR2 1JS +44 (0)1603 305575 NORWICH CITY COUNCIL City Hall Nor wich Norfolk NR2 1 NH www.nor wich.gov.uk +44 (0)344 980 3333 DRAGON HALL 115-123 King Street Nor wich Norfolk NR1 1QE www.dragonhall.org +44 (0)1603 663922 THE FORUM TRUST 2 Millennium Plain Bethel Street Nor wich Norfolk NR2 1TF www.theforumnor wich.co.uk +44 (0)1603 727950
GENT
NORWICH
Smart, S. (2001), When heroes die. A forgotten archive reveals the last days of the schoolfriends who died for Britain, Somerset
Williams, N. (2010), The blue plaques of Norwich, Norwich HEART
S.N. (1978), Vijfde Nationaal Kongres voor Industriële Textiel Gent, 26-27 november 1977, Handelingen werkgroep voor Industriële Archeologie, Rijksuniversiteit Gent
Projectsite SHAPING 24
Nor wich 12
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Simons, W. (2001), Cities of ladies: Beguine communities in the medieval low countries, 1200 – 1565, Philadelphia: University of Pennsylvania Press
Info
EEN GEMEENSCHAPPELIJKE GESCHIEDENIS
Rye, W. (1915), A calendar of Nor wich Deeds enrolled in the Court Rolls of that city, 1307 – 1341. Printed for the Norfolk and Norwich Archaeological Society. Nor wich: Goose & Son, Ltd
63
INFO
