Noord-Brabant - Schoon water voor Brabant

Noord-Brabant - Schoon water voor Brabant Betrokken partijen vertellen waarom ze dit doen (Brabant Water, ZLTO, Brabantse waterschappen en provincie N-Brabant), gevolgd door een excursie „duurzame gewasbescherming‟ op werktuigencoöperatie de Kempen, afgerond door een interactieve sessie „Lessen van Schoon Water voor Brabant voor het beleid voor Bodem en Ondergrond‟. „Schoon water voor Brabant‟ - waar ook Hans van der Vlist, voormalig DG van de VROM, die dag een bezoek aan zal brengen- is een uniek project dat in acht jaar tijd de risico‟s van uitspoeling van bestrijdingsmiddelen naar het grondwater, in zes kwetsbare grondwaterbeschermingsgebieden beheersbaar heeft gemaakt. Tijdens het veldbezoek kunt u zelf kennis maken met de nieuwe oplossingen van „Schoon water voor Brabant.‟ 09:30 – 12:30, Het Ven 37, Oost en West Middelbeers Leo Joosten (CLM), [email protected]

Enschede - Gebiedsgericht grondwaterbeheer We lopen via het “cultuurlint” naar de opnieuw ingerichte wijk Roombeek, waar we specifiek op de waterhuishouding en onze visie daarop ingaan. Ook voor cultuur- en architectuurliefhebbers een mooie belevenis! In de loop der jaren hebben de textielindustrie en nijverheid hun sporen nagelaten in de Enschedese ondergrond. Enschede zet nu in op „gebiedsgericht grondwaterbeheer‟, om het stedelijk watersysteem op orde te krijgen en te houden. Pilotgebied voor het gebiedsgericht waterbeheer is de wijk Roombeek. In de wijk staat verduurzaming van het watersysteem en het realiseren van ruimtelijke kwaliteit centraal; de aanpak van de aanwezige (rest)verontreinigingen is ondergeschikt gemaakt aan een veilig en duurzamer watersysteem. De aanpak in en van deze wijk is een goed voorbeeld van bewust bodemgebruik. 10:00 – 12:30, Gemeente Enschede, Molenstraat 50, Enschede Jos Mol (Gemeente Enschede) [email protected]

Utrechtse Heuvelrug - Verkenning gebiedsgericht grondwaterbeheer Sessie met digitale kaarten met doorkijk naar kansen en knelpunten. De provincie Utrecht verkent het gebiedsgericht grondwaterbeheer op de Utrechtse Heuvelrug. Is gebiedsgericht grondwaterbeheer een methodiek om te voorkomen dat grondwaterverontreinigingen uiteindelijk de waterwinningen bereiken? Aan de hand van kaarten is gekeken welke kansen en knelpunten er zijn. 13:30-15:30, Provinciehuis Utrecht, Pythagoraslaan 101, Utrecht Aernoud Paspop (Provinciehuis Utrecht), [email protected]

Apeldoorn - Het natste plekje van Nederland, waar blijft al dat water? Op de dag van de praktijk willen we u graag al fietsend laten zien hoe dit zich manifesteert; soms heel zichtbaar, soms heel erg verstopt.

Als je aan Apeldoorn denkt zo aan de rand van de Veluwe is water niet de eerste gedachte die bij je opkomt. Een belangrijk deel van het Apeldoornse water zit onder de grond. Het stroomt van de Veluwe omlaag naar de stad en vervult een economische functie. Als inwoners van deze gemeente drinken wij hiervan. Er is op dit moment sprake van industriële vervuiling. Op sommige plekken zijn er zelfs problemen met de grondwaterstand. Op de ene plek is die te laag, wat leidt tot verdroging. Op de andere plek is daarentegen weer sprake van een stijging van de grondwaterstand wat leidt tot natte voeten. Om de stijging van het grondwater op te vangen willen gemeente en waterschap Veluwe de oude beken en sprengen in de stad weer herstellen. Daarnaast wil de gemeente het kwaliteit van ons grondwater behouden en waar deze verontreinigd is reinigen. 10:00-14:00, Melden bij CS Apeldoorn, voor AH to go Ron Nap (Gemeente Apeldoorn), [email protected]

Zwolle – Duurzaam gebiedsgericht grondwaterbeheer Aan de hand van het praktijkvoorbeeld „Interceptie spoorzone‟ (bescherming drinkwaterwinning, duurzame energie, groene inrichting), kunt u kennis maken met het Zwolse duurzaam gebiedsgerichte grondwaterbeheer. In kleine groepen een wandeling door het gebied en een uitleg op de locatie van de geohydrologische beheersing In combinatie met verwarming/koeling van de tijdelijke bebouwing op de locatie. Zwolle geeft duurzaam gebiedsgericht grondwaterbeheer vorm! De ondergrond en het grondwater benut Zwolle voor de duurzame ontwikkeling van de stad. Vanuit benoemde functies voor de ondergrond wordt sanering en beheer van grondwaterverontreining vormgegeven en worden doelstellingen op gebied van energie, duurzaamheid en ruimtelijke ordening ondersteund. 09:30 – 12:00, Gemeente Zwolle, Lübeckplein 2, Zwolle Annemiek Wiegman (Gemeente Zwolle), [email protected]

Wijnandsrade (Limburg) – Project Bodembreed Veldexcursie „Bodembreed‟ in Wijnandsrade Project „BodemBreed‟ (2009-2011) zich op het verduurzamen van het landbouwkundig bodemgebruik, door het versterken van de kennis en inzichten van de bodem als samenhangend geheel. Het project is vooral gericht op de verdere implementatie door de landbouwer van deze maatregelen. Het project focust zich in eerste instantie op de specifieke karakteristieken van het lössgebied, maar er vindt ook een uitbreiding plaats naar het zandgebied. 13:30 – 16:00, Bongard 1, Wijnandsrade Gido Lemmens (Arvalis), [email protected]

Vredepeel (Limburg) – Duurzaam bodembeheer op zandgrond Tijdens de middag worden in een rondgang langs diverse veldexperimenten een aantal belangrijke aspecten getoond. Daarbij zal voldoende ruimte voor discussie zijn.

Op PPO-proefbedrijf Vredepeel (L) wordt grootschalig onderzoek uitgevoerd naar duurzaam bodembeheer in de akkerbouw en groententeelt op zandgronden. Dit jaar start nieuw onderzoek naar duurzaam bodembeheer op zandgronden. Daarnaast loopt sinds 2006 een groot experiment naar bodemweerbaarheid. Deze onderzoeken zijn gericht op het testen van nieuwe maatregelen in biologische en geïntegreerde bedrijfssystemen op het leveren van ecosysteemdiensten. Hierbij worden de effecten op de gewasproductie, de bodemkwaliteit en bodemweerbaarheid inclusief bodemleven en de emissies van nutriënten, broeikasgassen en gewasbeschermingsmiddelen bepaald. Belangrijke maatregelen zijn organisch stofbeheer, minimale grondbewerking, groenbemesters, vruchtwisseling en meststoffenkeuze. Het vaststellen van de bodemkwaliteit gebeurt zowel op chemisch, fysisch als biologisch vlak. 13:30 – 16:00, PPO-proefbedrijf Vredepeel, Vredeweg 1c, Vredepeel Janjo de Haan (WUR), [email protected], 0320-291211

Lelystad- Niet kerende grondbewerking op jonge zeeklei In Lelystad vertrekt u met een boerenkar richting het land, waar u kennis kunt maken met „niet kerende grondbewerking‟ (NKG, een nieuwe manier van ploegen). NKG staat volop in de belangstelling vanwege de vermindering van uitstoot van broeikasgassen en een toename van biodiversiteit. Nederlandse akkerbouwbedrijven zijn begonnen met deze manier van grondbewerking, maar hebben er nog weinig ervaring mee. Op de locatie in Lelystad waar u die dag een kijkje gaat nemen, ligt daarom een proefveld waarin we ploegen vergelijken met NKG. Daar kijken we naar de verandering in de bodem (o.a. structuur, bodemleven, stikstof) en het effect op de gewassen (o.a. opbrengst, gewasontwikkeling,onkruid). 13:30 – 16:00, PPO Proefbedrijf Prof. Broekemahoeve, Elandweg 84, Lelystad Derk van Balen (WUR), [email protected], 0320-291343

Norg, Roden (Drenthe) – Verbetering van de bodemkwaliteit Veldbezoek Doel van dit project is het verbeteren van de bodemkwaliteit voor natuurontwikkeling op voormalige landbouwgrond. De relatief hoge bodemvruchtbaarheid van voormalige landbouwgronden vormt vaak een knelpunt bij het realiseren van de gewenste natuur. Het blijkt dat de traditionele methoden om de bodemvruchtbaarheid te verlagen, niet of erg langzaam tot het gewenste resultaat leiden en soms kostbaar zijn. Daarom wordt gezocht naar alternatieven. Dit project brengt de mogelijkheden van fosfaatuitmijning, het gericht onttrekken van fosfaat door een gewas, in beeld. De locatie is een gedeelte van een beekdal met een areaal van 75 hectare, tussen Norg en Roden in Noord Drenthe. Staatsbosbeheer en een melkveehouder nabij het gebied hebben afspraken gemaakt over de uitvoering van de uitmijning. Bijzonder is de relatief lage fosfaattoestand, waardoor de uitgangssituatie voor natuurontwikkeling relatief gunstig is. Het effect van een aantal behandelingen op de bodemkwaliteit en vegetatie worden op een aantal plekken in het gebied in beeld gebracht. 09:00 – 12:00, Oosterweg 4, Langelo R. Postma (NMI), [email protected], 06-46020776

Varsen (Overijssel) - Herstel van verzadigde landbouwbodems Om een indruk te krijgen van het gebied, de wijze waarop het gebied ingericht moet worden en welke rol het beheer door melkkoeien plaats moet vinden wordt toegelicht tijdens een excursie door het gebied. Deskundigen zullen informatie verstrekken over de geplande ontwikkelingen in het gebied en welke invloed dit zal hebben op de bodem, vegetatieontwikkeling en hydrologie. Het halfnatuurlijke landschap dat in de loop der eeuwen in Nederland ontstaan is, wil men behouden langs de Overijsselse Vecht. De wens van de provincie Overijssel, Staatsbosbeheer en DLG als eigenaar van de gronden en het Waterschap Groot Salland is het landschap, bodem, vegetatie, kwel, hydrologische eigenschappen en waterbergend vermogen terugbrengen in de staat voor circa 1920. Een oplossing wordt gezien in het beheer door melkkoeien in combinatie met fysieke ingrepen in het landschap. Het beheer moet leiden tot uitmijning van de nutriëntrijke bodems. Echter, er moet wel een kostendekkend en economisch rendabel bedrijfssysteem op deze gronden mogelijk zijn. Dit doel is alleen te bereiken door meerwaarde te creëren die de producten van het gebied leveren. Een groot aantal partijen, als schakels in de keten van grond tot mond, is betrokken bij dit project. 13:30 – 16:30, Boerderij Dunnewind, Larinkmars 5, Ommen Yolande A. Holthuijzen (My eyes Group N.V), [email protected], 06-83708934

Weerselo (Overijssel) - Beekherstel Tijdens een veldbezoek willen we de maatregelen en bodemprofielen bekijken van het herstel van de Rossumerbeek. De oude loop van de Rossumerbeek is recent hersteld. Hierbij is de oude ontwateringstoestand van de aangrenzende landbouw percelen aangepast als antiverdrogingsmaatregel. In de huidige situatie wordt er ondiep en nauw gedraineerd op de landbouw percelen. Door deze aanpassingen worden grondwaterstanden in een beekdal verhoogd. Daarnaast is er grond herverkaveld en verbeterd. Wij, landbouw, waterbeheerder en adviseur (Aequator Groen & Ruimte), vertellen u graag wat de succesfactoren zijn geweest om tot een betere afstemming van landbouw en natuur te komen. Hierbij moet u denken aan een goede communicatie, kennis van bodem, ontwatering, en effecten van maatregelen. 13:00 – 16:30, Stiftschool Weerselo, Het stift 13, Weerselo Evernard van Essen, 06 265 186 30

Zegveld (Utrecht) – Zakkende veengrond Bij een bezoekje aan Zegveld nemen we u mee langs onze meer maatregelen tegen de verzakking van het veen.

Het gebruik van veengronden voor de landbouw in het oosten van Nederland heeft haar weerslag op de veenbodem. Door de noodzakelijke drooglegging „klinkt veen in‟ en verteert het door intreding van zuurstof. Daardoor daalt de bodem met ruim 1 cm/jaar. Bij melkveeproefbedrijf Zegveld werken we aan innovaties en oplossingsrichtingen om deze bodemdaling te beperken in een landbouwkundige omgeving. Denk daarbij aan onderzoek voor de gevolgen van biodiversiteit en de mogelijkheden om kleibagger in te zetten. Bij een bezoekje aan Zegveld nemen we u mee langs deze en nog meer maatregelen tegen bodemdaling. 13:00 – 16:00, Melkveeproefbedrijf Zegveld, Oude Meije 18, Zegveld Frank Lenssinck (WUR), [email protected]

Amsterdam – Where art meets earth Op de „Dag van de Praktijk‟ presenteren Witteveen+Bos met Bureau Broedplaatsen de onderzoeksresultaten voor de baten van kunstbroedplaatsen. Dit gebeurt in de kunstbroedplaats en tevens bodemsanering locatie „Marci Panis‟. De mensen van Marci Panis vertellen ook wat er in de kunstbroedplaats gebeurt en wat de rol was van de kunstbroedplaats bij de herontwikkeling. Ook is er gelegenheid om rond te kijken bij Marci Panis en de wijkactiviteiten die daar plaatsvinden (restaurant, circuswerkplaats, kinderopvang, etc.). Kunstbroedplaatsen (woon- en werkpanden voor creatieve ondernemers) worden in Amsterdam ingezet als maatregel voor het herontwikkelen van gebieden. Het idee hierachter is dat broedplaatsen maatschappelijke baten genereren en daarmee de herontwikkeling op gang brengen. Dit geldt ook voor moeilijk te ontwikkelen gebieden, zoals gebieden met een slechte ondergrond. In opdracht van SKB heeft Witteveen+Bos met Bureau Broedplaatsen van gemeente Amsterdam en CROW onderzocht wat de baten van kunstbroedplaatsen zijn voor creatieve ondernemers, de wijk en de overheid. 14:00 – 16:30, Marci Panis, Marcusstraat 46-52, Amsterdam Martha Bleeker (Witteveen+Bos), [email protected], 010-2442812

Bodegraven, Reeuwijk – Omgaan met de slappe bodem De gemeente Bodegraven-Reeuwijk weet bijna alles van de „slappe bodem‟. Zo initieert de gemeente onderzoek in Delft bij TNO en Deltares en investeert de gemeente in een duurzaam opgeknapte wijk in Driebruggen. Een wijk waarbij de zetting wordt geminimaliseerd middels lichtgewicht ophoogmaterialen. Op de Dag van de Praktijk kunt u tijdens een veldbezoek deze vorm van bewust bodemgebruik in Driebruggen met eigen ogen gaan aanschouwen. 09:30 – 11:30, Gemeente Reeuwijk, Raadhuisweg 3, Reeuwijk Eke Vos-Heikens (Gemeente Bodegraven-Reeuwijk), [email protected]

Deventer – Visie op de Deventer ondergrond

Tijdens het veldbezoek krijgt u niet alleen een korte rondleiding langs de Deventer‟ bodemthema‟s, maar ook een mooie wandeling door de historische binnenstad van Deventer. De gemeente Deventer is, net als vele andere gemeenten in Nederland, druk bezig om een gemeentelijke visie te ontwikkelen voor de ondergrond. In 2010 is een Visie op de ondergrond opgesteld. In 2011 wordt met de aanbevelingen in deze Visie concrete stappen gezet naar een invulling van de Deventer‟ grondwaterproblematiek en het bodemenergie vraagstuk. Een eerste stap is gemaakt met een pilotproject om een eeuwigdurende grondwatersanering (de IBC locatie Handelskade) af te koppelen en binnen de bestaande kaders het beste ingevuld worden voor de Deventer‟ situatie. Daarnaast ligt voor bodemenergie nog een vraag hoe de regierol voor Deventer voor de ordening van de ondergrond voor KWO toepassingen in te vullen. 09:30 – 13:00, Latijnse School, Grote Kerkhof 6, Deventer Judith Meekes, [email protected]

Rotterdam – groene daken, stadslandbouw en drukke ondergrond Gemeentewerken Rotterdam organiseert een compleet dagprogramma. In de ochtend kunt u naar „Groene daken, stadslandbouw en in-situ sanering‟ (zie uitleg hieronder). In de middag kunt u aansluiten bij „ondergrondse ordening, drukte in de ondergrond.‟ Blijft u de hele dag dan wordt er een lunch aangeboden. Rotterdam is een stad in beweging. Altijd wordt er wel ergens gebouwd om uiting te geven aan de ambities van de stad. Het verhogen van de kwaliteit van de leefomgeving is een belangrijke ambitie. Evenals een sterke economie, uitstekende bereikbaarheid en allerlei doelstellingen op het gebied van klimaat en duurzaamheid. Bij het vormgeven van al deze ambities staan planmakers vaak voor grote uitdagingen. Wordt er door hen bewust rekening gehouden met de bodem en zo ja hoe? Als het weer het toe laat, lopen en fietsen we langs enkele projecten waar we een toelichting krijgen over het project en welke rol de bodem hierbij speelt. Vervolgens discussieren we hierover verder in het infocentrum van het centraal station. 10:00 – 12:30 en 13:30 – 16:00, Gemeentewerken Rotterdam, Galvanistraat 15, R‟dam Joost Martens (Gemeentewerken Rotterdam), [email protected]

Gouda – Milieudienst Midden-Holland, wamte/koude-opslag Tijdens een veldbezoek komt u meer te weten over dit praktijkvoorbeeld van bewust beheren en duurzaam benutten van de Goudse bodem.

Bedrijventerrein Goudse Poort is een aansprekend herontwikkelingsgebied in de Randstad. Een bedrijventerrein waar de gemeente Gouda samen met vastgoedeigenaren en ondernemers investeert in een totale opknapbeurt. Duurzaamheid staat centraal bij de nieuwe invulling van de Goudse Poort. Het belangrijkste aandachtspunt is de collectieve energievoorziening. Bij collectieve energievoorziening gebruikt een aantal bedrijven gezamenlijk een energie-installatie. Dat levert schaalvoordeel op en er wordt bespaard op energiekosten. Ook is het mogelijk om warmte en koude in de bodem op te slaan. Samen met de Provincie Zuid-Holland heeft de gemeente Gouda een masterplan Warmte-Koude opslag voor de Goudse Poort opgesteld. De kaarten uit dit Masterplan worden te zijner tijd opgenomen in een nieuw bestemmingsplan voor de Goudse Poort. Daarmee wordt het voor ondernemers mogelijk om de ondergrond zo efficiënt mogelijk te benutten. 09:00 – 12:30, Gemeente Gouda, Antwerpseweg 5, Gouda Gert-Jan van Oostenbrugge, [email protected]

Gorinchem – Alles over de bodem van Gorinchem Ontvangst op stadhuis, kennismaking en presentatie, daarna fietstocht (de gemeente zorgt voor fietsen) We starten aan de oever van de Boven-Merwede, met het Ruimte voor de Rivier project. Door de rivier meer ruimte te geven komt meer sediment vrij voor toepassing als bodemverbeteraar voor ons nieuwe bedrijventerrein in Gorinchem Noord. Dat bedrijventerrein moet bovendien een belangrijk element worden in de energietransitie van ons stadje. Hiervoor willen we onder andere een biomassa centrale naar Gorinchem Noord halen en „s zomers heet water in de diepere ondergrond opslaan, voor distributie in een warmtenet. Dat warmtenet kan gekoppeld worden aan het warmtenet dat we in de Gildenwijk willen uitrollen en waarvoor we warm water met diepe geothermie beschikbaar willen stellen. Dat water komt uit Noord Brabant, waarvoor een gestuurde boring onder de Boven Merwede moet worden aangelegd. In de Gildenwijk zijn al enkele WKO-projecten in bedrijf en andere worden opgestart (onder ander het ziekenhuis) In de Gildenwijk zijn bovendien goed de gevolgen te zien van de slappe bodem van Gorinchem op de infrastructuur. Dat is weer een mooie gelegenheid om te discussiëren over de beste aanpak voor bouwen op een slappe bodem (niet, met ophogingen en heipalen of op staal). We sluiten af bij de locatie voor ons te ontwikkelen industrieterrein, waar het zand uit de rivier zou worden toegepast en waar dan nog de weinig verstoorde bodem van Gorinchem goed te zien is en de geringe draagkracht gedemonstreerd kan worden. 09:00 – 13:00 OF 13:30 – 17:30, Gemeente Gorinchem, Stadhuisplein 1, Gorinchem Dick Rumpff (Gemeente Gorinchem), [email protected]

Arnhem – Alles over de Arnhemse ondergrond In de bijeenkomst op de Dag van de Praktijk komt de bijzondere Arnhemse ondergrond, met opmerkelijke geohydrologie, archeologie en verontreinigingen, uitgebreid aan bod.

De gemeente Arnhem gaat warmte en koude winnen uit rioolwater en waarschijnlijk in combinatie met WKO (warmte-koude-opslag) als accu. Het hele Arnhemse systeem ligt ondergrond. Hierdoor heeft de gemeente interessante bijkomstigheden: De gemeente heeft een masterplan KWO voor het centrum van Arnhem gemaakt. De beschikbare ruimte voor KWO systemen is in kaart gebracht en er zijn op kaart zonering aangebracht in waar koude en waar warmte opslag plaats mag vinden om zo de capaciteit optimaal te benutten. Dit heeft raakvlakken met de keuze voor energie winning uit het riool. 10:00 – 12:00, Gemeente Arnhem, Koningsstraat 38 Arnhem Ilja Jansen (Gemeente Arnhem), [email protected]

Utrecht – Warmte/koude-opslag op de Uithof Deltares en de Universiteit Utrecht heten u welkom op de dag van de praktijk om te zien en horen hoe de WKO op de Uithof gebruikt wordt voor energiebesparing en onderzoek naar thermische effecten. Er zijn presentaties en een rondleiding door technische ruimtes en naar de proefopstelling. Het onderwerp WKO (warmte-koude-opslag) staat volop in de belangstelling van ontwikkelaars, beleidsmakers, onderzoekers en personen die geïnteresseerd zijn in energiebesparing. Maar hoe veel is er eigenlijk bij u bekend over de werking ervan, het beheer en de effecten op de ondergrond? De WKO op de Uithof bestaat uit vier doubletten (boorgaten) en voorziet meerdere gebouwen van warmte en koude. De nieuwe techniek van het meten van temperatuur via glasvezelkabels tot vijftig meter diepte wordt hier gebruikt om meer inzicht te verkrijgen in de temperatuurveranderingen in de bodem. 12:00-14:00, Deltares, Princetonlaan 6, Utrecht Niels van Oostrom (Deltares), [email protected], 06-51594108

Arnhem – Warmte/koude-opslag onder Arnhem CS Een veldbezoek in de tunnels onder Arnhem CS, waarbij we de warmte/koudeopslag laten zien. In Arnhem zijn al meer dan 25 grote warmte-/koudeopslagsystemen aangelegd. Het Gelredome en Arnhem Centraal zijn hiervan twee aansprekende voorbeelden. De totale CO2-uitstoot is door de toepassing van alle bodemenergiesystemen in Arnhem afgenomen met meer dan vier miljoen kilogram per jaar. Tussen de warme en de koude bronnen zijn transportleidingen aangelegd. Hiermee wordt koud en warm water uit de bronnen gepompt naar de ruimte waar de warmte en koude wordt afgegeven aan het gebouw. De transportleidingen zijn aangelegd in tunnels langs de kelders van het gebouw. Deze tunnels zijn te betreden, waardoor een groot deel van het leidingtraject kan worden gevolgd. 10:00, Stationsplein-West, tegenover het politiebureau bij de tunnel van de parkeergarage Marion Hetterscheid (If-Technology), [email protected], 026-3535511