Nog een rondje? Onderzoek naar de mogelijkheden van gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg 19 mei 2016

Nog een rondje? Onderzoek naar de mogelijkheden van gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg 19 mei 2016

Schoolstraat 6118 AT Nieuwstadt T (0475) 386 430 F (0475) 386 459 [email protected] www.ikl-limburg.nl Stichting9IKL

Gescheperde begrazing in Nationaal Landschap Zuid-Limburg

Colofon

Opdrachtgever Provincie Limburg Postbus 5700 6202 MA Maastricht www.limburg.nl Contactpersoon:

A. Blokland [email protected]

Opdrachtnemer Stichting Schaapscompagnie Mergelland Contactpersoon:

G. Backer [email protected]

Projectleiding Stichting IKL Schoolstraat 9 6118 AT Nieuwstadt Contactpersoon:

Dossiergegevens Projectnummer Titel Document Status Versie

B. Houben [email protected]

00-490-OV-130 Nog een rondje? - Onderzoek naar de mogelijkheden van gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap Zuid- Limburg 20160519-RA01 Definitief 19-05-2016

2


Dit onderzoek is tot stand gekomen door:

met financiële steun van:

en met inhoudelijke bijdragen van externe deskundigen in de “klankbordgroep” 3


WOORD VOORAF Iedereen kent het fraaie beeld van rondtrekkende schaapskuddes. Deze schaapskuddes spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van ons landschap. En dat mooie landschap: daar geniet iedereen van. Bewoners en bezoekers. En ondernemers: het landschap is van groot belang voor de toeristische sector en daarmee voor de regionale economie. Schaapskuddes zijn op zichzelf al een toeristische trekpleister. Zij vormen een beeldbepalend element in de beleving van ons landschap. Schaapskuddes maken deel uit van ons culturele erfgoed. Maar…. rondtrekkende schaapskuddes staan onder druk en dreigen te verdwijnen. Financiering is het grote knelpunt. Dit knelpunt vormde de aanleiding voor de opdracht die de Provincie Limburg drie jaar geleden gaf aan de stichting Schaapscompagnie Mergelland: onderzoek de mogelijkheden en de meerwaarde van gehoede schaapskuddes in het Nationaal Landschap Zuid Limburg. Maar ook: hoe deze te financieren. Dit driejarig onderzoek wordt uitgevoerd door een werkgroep waarin de provincie, Staatsbosbeheer, stichting IKL en de stichting schaapscompagnie vertegenwoordigd zijn. De projectleiding berust bij IKL. De werkgroep kon rekenen op steun van de Wetenschapswinkel van de Universiteit van Wageningen en onderzoeksbureau Alterra. Zij onderzochten de toegevoegde waarde van schaapskuddes én de financieringsmogelijkheden. De resultaten zijn neergelegd in hun rapport “een nieuwe economische basis voor de kudde in het Gulpdal: zoektocht naar draagvlak voor gescheperde begrazing met streekeigen Mergellandschapen”. De werkgroep presenteert na twee jaar haar onderzoeksrapport met concrete resultaten: In het Nationaal Landschap Zuid Limburg zijn drie rondtrekkende schaapskuddes in te zetten Nieuwe mogelijkheden ontstaan door schaalvergroting, waarbij afzonderlijke terreinen door ecologische verbindingen worden gekoppeld. Voldoende schaalgrootte is nodig om financiering vanuit bestaande vergoedingsregelingen voor natuurbeheer te kunnen optimaliseren . Daarvoor is nodig dat partijen samenwerken. Terreineigenaren, beheerders maar ook de overheid. Want zonder overheidssteun zal het niet gaan. Wij bieden deze oplossingrichting in het voorliggende rapport graag aan. In het derde onderzoeksjaar kan, wanneer er voldoende steun voor de aanbevelingen is, het advies verder worden uitgewerkt . Rest mij om iedereen te bedanken die dit onderzoek mogelijk maakte. In de eerste plaats de provincie Limburg, stichting IKL, Staatsbosbeheer en schaapskooi Mergelland. Maar ook gemeente Gulpen-Wittem, gemeente Vaals, stichting Het Limburgs Landschap, Vereniging Natuurmonumenten, stichting ARK en VVV Zuid Limburg die een financiële bijdrage hebben geleverd om dit onderzoek mogelijk te maken. De klankbordgroep – bestaande uit vertegenwoordigers van gemeenten, natuurorganisaties, VVV, toeristische organisaties en stamboekvereniging Oos Mergelland Sjaop - die met ons meedacht- en van input voorzag. En in het bijzonder de Wetenschapswinkel van Wageningen UR. Hun expertise bleek van onschatbare waarde. Deze wijze van samenwerking vanuit verschillende disciplines en organisaties gaf het onderzoek een waardevolle dimensie. Het leidde niet alleen tot een breed gedragen visie maar gaf ons een motivatie die ook voor het vervolg nodig is. Want alleen door samenwerking en input van alle betrokkenen kunnen de rondtrekkende schaapskuddes een duurzame toekomst krijgen in het Nationaal Landschap Zuid Limburg! Namens de werkgroep Onderzoek gescheperde begrazing Zuid Limburg, Gitta Backer stichting Schaapscompagnie Mergelland

4


Samenvatting De schaapskuddes in Nederland, en dus ook in Limburg, verkeren in financiële nood. Zij zijn van grote waarde voor de maatschappij, maar die waarde vertaalt zich niet altijd terug. Schaapskuddes zijn voor hun financiering afhankelijk van de overheid en van de financiële mogelijkheden van de grondeigenaar die de schaapskudde inhuurt voor het realiseren van natuurdoeleinden. De financiële mogelijkheden van de grondeigenaar zijn óók in hoge mate afhankelijk van de overheid: welke vergoeding kan de eigenaar krijgen voor het (laten) beheren van de natuurterreinen? Sinds het natuurbeleid is gedecentraliseerd naar de provincies zien we verschillen ontstaan tussen de provincies onderling. Sommige provincies subsidiëren de schaapskuddes nog rechtstreeks, andere niet meer. Gescheperde begrazing is van grote betekenis voor het behalen van biodiversiteitsdoelen. Maar de waarde van gescheperde schaapskuddes is groter. Denk aan de cultuurhistorische en toeristische meerwaarde. Denk ook aan de instandhouding van het streekeigen ras Mergellandschaap. Een mooi landschap en de toegevoegde toeristische waarde is voor een regio als Zuid Limburg - die zijn aantrekkelijkheid juist dankt aan het fraaie landschap - heel belangrijk. De schaapskudde is op zich al een gewaardeerde trekpleister. Dat bleek wel toen de schaapskudde in het Gulpdal in 2012 dreigde te verdwijnen en er via crowdfunding in korte tijd ruim 1.800 schapen werden geadopteerd. Dat bood een financiële oplossing voor een kortere termijn. Die tijd is gebruikt om een meer structurele oplossing te vinden. Vandaar dit onderzoek in opdracht van de provincie Limburg. Op drie plaatsen in het Nationaal Landschap: het Gulpdal waar schapenbegrazing al jarenlang plaatsvindt, maar ook in het gebied Kunrade-Ubachsberg en in het gebied Bemelen – Cadier en Keer, zijn gehoede schaapskuddes goed in te zetten. Is er een oplossing voor de financiering van dergelijke kuddes? Ja die is er, maar zonder overheidssteun zal het niet lukken. De oplossing kan worden gevonden in het maximaal benutten van het huidige vergoedingen- en subsidiestelsel. Er is een vergoeding mogelijk op grond van de SNL voor het ontwikkelen van natuurdoelen, met zelfs een toeslag voor gehoede schaapskuddes. Maar de regeling functioneert niet optimaal in een versnipperd begrazingsgebied. Er zijn in Zuid-Limburg maar weinig gebieden opengesteld voor de SNL-begrazingstoeslag. Neem het pilotgebied Gulpdal. Het praktijkonderzoek heeft uitgewezen dat de ecologische resultaten uitstekend zijn. Inmiddels is het Gulpdal ook opgenomen in Natura 2000.Van de in totaal bijna 40 ha die met de schaapskudde wordt beheerd, zijn slechts enkele hectaren "opengesteld" voor de SNL gescheperde begrazingstoeslag. En voor dat bedrag kan de grondeigenaar geen schaapskudde inhuren, en kan de schaapskudde niet voortbestaan. Het openstellen van de SNL inclusief de toeslag voor schaapskuddes voor het hele gebied dat de kudde begraast, zou al een flinke stap in de goede richting zijn. Het onderzoek van Alterra en de Wetenschapswinkel wijst uit dat gehoede schaapskuddes een grote maatschappelijke meerwaarde bieden. Maar er worden op dit moment in Limburg geen subsidies beschikbaar gesteld voor de cultuurhistorische en recreatieve waarden van gehoede schaapskuddes. Er is ook bekeken in hoeverre de particuliere markt kan bijdragen aan de financiering van schaapskuddes. Onderzoek wijst uit dat marktwerking faalt. De belangrijkste diensten die een schaapskudde levert aan de samenleving zijn een hogere biodiversiteit (een fraai landschap), cultuurhistorische, toeristische en educatieve diensten. Dit zijn zogenaamde collectieve diensten. Niemand is exclusief eigenaar, maar iedereen kan er van genieten. En dat is precies waarom 5


marktwerking faalt: collectieve diensten zijn geen producten die je in de winkel koopt, of op de markt kunt verhandelen. Ze zijn veel waard maar er wordt niet voor betaald. Het is met name de overheid die op komt voor de collectieve diensten. En de overheid bepaalt in hoge mate het beschikbare budget voor de totstandkoming van die diensten. In dit rapport geven wij een oplossingsrichting aan, die bestaat uit verschillende elementen: - optimaliseer het bestaande vergoedingenstelsel en stel dit open voor het gehele gebied dat door schaapskuddes wordt beheerd; - waardeer de maatschappelijke meerwaarde die een gehoede schaapskudde biedt; - investeer in samenwerking tussen de overheid, terreineigenaren, toeristische sector en schapenbedrijven om het beheer en de financiering te optimaliseren Met deze maatregelen moet het mogelijk zijn om gehoede schaapskuddes in het Nationaal Landschap Zuid- Limburg een duurzame toekomst te bieden. Op hun beurt bieden de schaapskuddes een duurzame beheermethode die niet alleen tot uitstekende resultaten leidt, maar ook een cultuurhistorische en recreatieve meerwaarde aan het Nationaal Landschap geeft.

6


Inhoud 1 Inleiding

8

2. Historie van gescheperde begrazing

10

3. Ecologische waarde

14

4. Recreatieve waarde

16

5. Beleid

19

6. Kosten- baten

23

7. Verdienmodellen

25

8. Begrazingsmodel

33

9. Conclusies en aanbevelingen

39

7


1. Inleiding 1.1 Aanleiding Aanleiding voor deze studie was de stopzetting van subsidies voor schaapskudden van het rijk via de provincie Limburg in 2011. Daarnaast gaf ook de grondeigenaar, Staatsbosbeheer, aan niet langer de kosten te kunnen dragen. Dus in een jaar tijd vielen alle vaste inkomstenbronnen weg. De Schaapscompagnie Mergelland startte een sponsoractie om de kudde in het Gulpdal te kunnen behouden, voerde lobby-acties uit bij de direct betrokken gemeenten en ondernemers, en klopte tegelijkertijd aan bij de Provincie Limburg voor een structurele oplossing. De Provincie Limburg wenste een onderzoek te laten uitvoeren naar de (financiële) mogelijkheden om voor het beheer van natuur en landschap in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg op structurele en permanente wijze rondtrekkende schaapskuddes met een herder in te zetten. Onder de huidige subsidiemogelijkheden is het financieel niet rendabel om een gescheperde schaapskudde te exploiteren. Algemeen bekend is dat gescheperde begrazing leidt tot aantoonbare ecologische meerwaarde voor natuurterreinen en verspreid in het cultuurlandschap liggende landschapselementen. Minder eenvoudig aantoonbaar zijn de baten op het gebied van cultuur en vrijetijdseconomie, hoewel iedereen zal bevestigen dat die er wel degelijk zijn.. De Provincie Limburg heeft de Stichting Schaapscompagnie Mergelland verzocht om het voortouw te nemen in het organiseren van een onderzoek naar de kansen en mogelijkheden om gescheperde begrazing structureel in te zetten in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg, inclusief de daarvoor vereiste nieuwe financieringsvormen. Het onderzoek bestaat uit een theorie- en een praktijkgedeelte. In voorliggende rapportage komen deze samen, het praktijkonderzoek loopt nog tot eind 2016. 1.2 Doelen van het onderzoek Het onderzoek richt zich met name op de hiervoor genoemde aspecten, en geeft antwoord op de onderstaande 4 vragen: 1. 2.

3. 4.

Aan welke maatschappelijke doelen levert gescheperde begrazing aantoonbaar een bijdrage? Is het mogelijk om in Zuid-Limburg een netwerk van begrazingsobjecten tot stand te brengen met een zodanige omvang dat het zich leent voor begrazing door een of meer rondtrekkende schaapskuddes? Welke kosten zijn gemoeid met de instandhouding en exploitatie van een of meer kuddes rondtrekkende schapen voor het beheer van dit netwerk? a.) Op welke wijze kunnen deze kosten gedekt of beperkt worden? b.) Wie zijn de belanghebbende partijen en welke bijdragen kunnen zij leveren? c.) Is een duurzame en rendabele exploitatie van een of meer rondtrekkende kuddes mogelijk zonder aanvullende overheidssubsidie?

1.3 Aanpak Afbakening van het onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied wordt in eerste instantie beperkt tot het zuidoostelijk deel van Zuid-Limburg, ongeveer het grondgebied van de gemeenten Vaals en Gulpen. Daarmee ontstaat de mogelijkheid om -uitgaande van de bestaande praktijk-alle mogelijkheden voor uitbreiding en het betrekken van 8


nieuwe partijen en financieringsvormen te onderzoeken. Het streven is om de resultaten van het onderzoek vervolgens te kunnen uitrollen naar heel Zuid-Limburg, en zo mogelijk ook naar andere delen van de provincie. Uitvoering De begeleiding en aansturing van het project berustte bij een kleine werkgroep met vertegenwoordigers van de direct betrokken partijen. De leden leveren een actieve bijdrage. De werkgroep was samengesteld uit Aad Blokland van de provincie Limburg, Freek van Westreenen van Staatsbosbeheer, Gitta Backer van de Schaapscompagnie Mergelland en Bér Houben van het IKL.. Een aantal onderdelen van het onderzoek zijn uitgevoerd door de Wetenschapswinkel van Wageningen UR. Klankbordgroep Voor de terugkoppeling met andere belanghebbende organisaties en partijen werd een breder samengestelde klankbordgroep ingesteld. (de deelnemerslijst van de klankbordgroep is in de bijlagen opgenomen). De klankbordgroep is driemaal samen gekomen: bij de start van het project om de aanpak te bepalen (24 oktober 2014), na de concept publicatie van de resultaten van de Wetenschapswinkel (8 oktober 2015) en ter beoordeling van het concept eindrapport op 10 mei 2016.

9


2. Historie van gescheperde begrazing Schapen hebben eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld in de agrarische traditie van het Limburgse heuvelland. Vrijwel elk dorp kende tot in de jaren twintig van de vorige eeuw één of meer schaapskuddes. Dagelijks werd het vee van de stal naar het veld gedreven. Onder hoede van de herder liepen de dieren op en langs wegbermen, braakliggend akkerland, schrale hellingen en heideterreinen. Eerst en vooral om het landschap optimaal te benutten, want het enige wat telde was de opbrengst: wol en mest. Tot ongeveer honderd jaar geleden was het grondgebruik vooral gericht op het onttrekken van zoveel mogelijk biomassa aan het landschap. De natuur was bijzaak, maar profiteerde er wel van.

Willem Vroemen, laatste scheper van Bemelen (foto: Jo Houben, Bemelen)

10


jaar schapen kudden

jaar schapen kudden

1856

1007

16

1882

50

2

1858

945

12

1883

140

3

1859

754

13

1884

230

4

1862

745

13

1886

200

3

1863

742

11

1888

210

2

1865

720

10

1889

90

1

1866

610

9

1893

90

2

1868

573

8

1894

90

1

1870

425

7

1897

120

1

1871

625

7

1898

215

4

1874

645

6

1903

200

2

1875

700

6

1907

290

2

1876

210

3

1908

200

2

1878

130

2

1911

130

2

1881

40

1

1914

100

1

Voorbeeld van het aantal schapen en schaapskudden te Cadier en Keer.(bron: VTN Cadier en Keer)

Naar oude gewoonte gingen de Mergellandschapen van maart tot half oktober ‘de baan’ op. Voor het opkomende toerisme waren schapen erg bezienswaardig. Van oudsher bepaalden schaapherders het aanzien van het landschap. Rondtrekkende schapen hadden een grote en gunstige invloed op de openheid van de begroeiing én op de verspreiding van planten en dieren. De herders maakten gebruik van een fijnmazig netwerk van wegen en paden. Onderweg, op de rand en aan de kant van bermen en taluds, werd de begroeiing kort gehouden. Als gevolg van de gescheperde beweiding werden vraat (intensiteit) en verstoring (dynamiek) ruimtelijk gestuurd. Voedselrijke, productieve gebieden werden intensiever begraasd dan schrale terreinen. Zodoende ontstond een keten van zeer uiteenlopende milieuomstandigheden.

Schaapskudde te Kanne (België).

11


Prentbriefkaart voor de toeristen in Valkenburg; de Bergerheide was destijds nog beweid door schapen.

Helaas verdwenen de schapen begin vorige eeuw uit het landschap. Door de import van goedkope wol en door het beschikbaar komen van kunstmest waren de schaapskuddes niet langer rendabel. Dit had grote gevolgen voor het landschap. De kalkgraslanden werden decennialang niet of nauwelijks beheerd. Hierdoor verruigde en verviltte de grond. Het duurde tot het einde van de zeventiger jaren voordat de gronden weer echt in beheer werden genomen. Voor de restauratie van de kalkgraslanden werden – hoe kan het ook anders – schapen ingezet. Schaapskuddes in natuurbeheer zijn bovendien van essentieel belang voor de instandhouding van streekeigen bijzondere schapenrassen. Het streekeigen Mergellandschaap wordt in Zuid Limburg ingezet voor natuurbeheer en landschapsontwikkeling. Stamboekvereniging Oos Mergelland Sjaop telt nog zo’n 75 fokkers van dit bijzondere schapenras. Voor het merendeel zijn het hobbymatige fokkers met een paar schapen. Voor het in stand houden van dit schapenras zijn de grotere schapenkuddes van Mergellandschapen absoluut nodig. De traditionele schapenhouderij in het Limburgse heuvelland sluit aan op wat gangbaar was en is in de ons omringende landen. Binnen Europa waren en zijn diverse streekeigen varianten te onderscheiden (hof-, dorps-, almherders en Wanderschäfer). Het heen en weer trekken van vee (schapen, geiten en runderen) via transhumance-wegen wordt op veel plaatsen in ere gehouden of opnieuw opgestart, niet alleen ten bate van het landschap en de natuur, maar vooral als toeristische trekpleister. Naar voorbeeld van de Franse Seine-vallei, de Duitse Schwäbische Alb en Kalkeifel tot de Belgische Viroin-streek, verdient het ‘levend cultureel erfgoed’ van Zuid-Limburg alle aandacht. Het economisch belang van het toerisme, de instandhouding van een zeldzaam huisdierras en de Europese verplichtingen op vlak van Natura 2000 zijn goed te combineren. De cultuurhistorische achtergrond en betekenis van het landras ‘Mergellandschaap’ zijn uitvoerig uiteengezet door H.P.M Hillegers en B. Reuten (Natuurhistorisch Maandblad, 9-1978).

12


Op 26 juni 1998 organiseerden het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg en de Provincie Limburg in de Statenzaal van het Gouvernement te Maastricht een symposium, met als titel ‘De wijzen en verstandigen schaapherder’. Deze openbare bijeenkomst stond geheel in het teken van de betekenis van Mergellandschapen voor het behoud en het herstel van de natuur. Ook het cultuurhistorische aspect werd ruimschoots onder de aandacht gebracht. Hierbij kwam naar voren dat naast de betekenis van schapen voor het beheer van kalkgraslanden en andere half-natuurlijke vegetaties er méér mogelijkheden zijn om door schapenbegrazing de landschappelijke kwaliteit van het buitengebied in Zuid-Limburg te verbeteren.

Conclusie Schapen - en meer specifiek de schaapskudde met een herder - maken onderdeel uit van de historie in Zuid-Limburg en hebben bijgedragen aan de vorming van het huidige landschap. Iedere dorp had zijn schaapsherder met bijbehorende kudde die het omliggende landschap hoedde. Doel was uiteraard de opbrengst van wol, mest en vlees. Natuur, landschap en later ook toerisme waren bijproduct. In het buitenland zijn diverse voorbeelden hoe de cultuurhistorische waarden van schapen toeristisch beter geëxploiteerd kunnen worden. 13


3. Ecologische waarde Goed ontwikkelde kalkrijke schraallandvegetaties kunnen tot zestig hogere plantensoorten per vierkante meter bevatten. Op dit schaalniveau behoren ze tot de meest soortenrijke levensgemeenschappen van de wereld (Peet et al. 1983). In het beleidskader van Natura 2000, een Europees netwerk van beschermde natuur, zijn ze gerangschikt onder: droge halfnatuurlijke graslanden en struikvormende facies op kalkhoudende bodems Festuco-Brometalia (H6210). De landelijke doelstelling is gericht op het behoud van de verspreiding, een uitbreiding van de oppervlakte en een verbetering van de kwaliteit. Het streefbeeld hierbij is het behoud van dit habitattype in een juiste landschappelijke configuratie, in samenhang met andere (halfnatuurlijke) levensgemeenschappen. De in 2007 aan de Europese Commissie gerapporteerde referentiewaarde voor het verspreidingsgebied is gelijk aan de huidige 75 ha. Nederland dient deze minimaal in stand te houden en verder te ontwikkelen.

Belangrijkste Festuco-Brometalia (H6210) in het heuvelland, excl. Sint Pietersberg.

In binnen- en buitenland is veel onderzoek verricht naar het behoud en herstel van (kalkrijke) schraallanden. Een belangrijk knelpunt voor het behoud en herstel van biodiversiteit in deze terreinen vormt vaak de geringe ruimtelijke samenhang tussen de afzonderlijke natuurgebieden, waardoor kleine populaties van kenmerkende planten en dieren genetisch verarmen en uiteindelijk definitief verdwijnen. De uitwisselingsmogelijkheden kunnen vergroot worden door het herstel van lijnvormige elementen, waaronder de bermen van wegen. Over het nut hiervan voor planten en dieren (vooral ongewervelden) bestaat geen twijfel, maar aan de inrichting en het beheer van deze verbindingen wordt doorgaans weinig aandacht besteed. De kwaliteit van natuurgebieden en de kwaliteit van tussenliggende micro-habitats hangen nauw met elkaar samen (de kralen en het snoer). Veelal is de te overbruggen afstand tussen natuur en cultuur te groot. Rondtrekkende schapen, een vorm van agrarisch natuurbeheer, kunnen zeker bijdragen aan kwaliteitsverbetering van wegbermen en andere lijnvormige landschapselementen, aan de biodiversiteit in het algemeen en daarmee ook aan een gunstige ‘staat van instandhouding’ van Natura 2000 gebieden. Dit laatste is een internationale verplichting. De schapen zorgen al 14


grazend voor geschikte standplaatsen en geven de mogelijkheid aan bijzondere flora hun intrede te doen. De schapen vormen zo de wegbereider voor een grotere biodiversiteit. Enkele jaren geleden is een verkennend onderzoek uitgevoerd naar de vroegere en huidige natuurwaarden van lijnvormige elementen in het Heuvelland, met een nadruk op droge kalkrijke hellingen (Wallis de Vries et al. 2009). Simpel gezegd: we weten wat we in huis hebben, nu is het zaak deze natuurwaarden te verbeteren en in stand te houden. Een goed voorbeeld hiervan is de lopende begrazing van schraallanden en bermen in de omgeving van Blankenheim (Eifel). Even hoopvol is de uitkomst van een kortstondige proef en de lopende praktijkonderzoek met een rondtrekkende schaapskudde in het Gulpdal.

Variatie in vegetatie als gevolg van schapenbegrazing in Natura2000 gebied Geuldal Parktijkonderzoek Gulpdal Onderdeel van de onderzoeksopdracht is een praktijkonderzoek naar de ecologische resultaten van gescheperde begrazing in het gebied Gulpdal met een schaapskudde van VOF Schaapskooi Mergelland. Het huidige beheer is gericht op herstel van karakteristieke natuurwaarden met een rijke flora en fauna. Sinds 2009 wordt in het Gulpdal begraasd door een gehoede schaapskudde. Daartoe is een plan ontwikkeld door Staatsbosbeheer in samenspraak met schaapskooi Mergelland. Afrasteringen werden verwijderd waardoor een groot open gebied ontstond. Dit gebied wordt doorkruist door enkele openbare wandelpaden. In het praktijkonderzoek is de ontwikkeling van de natuurwaarden gevolgd. In bijlage zijn de rapportages van de monitoring in de eerste twee jaar van het project: 2014 en 2015 opgenomen. Talrijke micro-habitats van zeldzame planten zijn in vrij korte tijd aanmerkelijk verbeterd. Reden om het beheer met een gehoede kudde voort te zetten. Conclusie De schraallanden zijn zeer soortenrijk en voor Limburg, Nederland en Europa bijzonder. De begrazing met schapen draagt bij aan de kwaliteit van deze gebieden. Grootste knelpunt vormt de versnippering van de gebieden. De uitwisseling van soorten tussen de gebieden in kan vergroot worden door de inzet van gescheperde begrazing. 15


4. Recreatieve waarde Uit het jaarverslag 2014 van het VVV Zuid-Limburg blijkt dat het landschap voor vele toeristen de belangrijkste reden is om Zuid-Limburg te bezoeken. Ca. 5 miljoen mensen vierden dat jaar hun vakantie in Zuid- Limburg. Samen besteedden de bezoekers ca. 225 miljoen euro. De groei van het toerisme zet zich voort. Alleen al in de gemeente Gulpen Wittem verbleven afgelopen jaar 650.000 toeristen. LED (Limburg Economic Development) heeft een aantal strategische lijnen gepresenteerd aan ondernemers en overheden m.b.t. Leisure. “Kwaliteit en gemak tot in de haarvaten” vormt een van deze lijnen. Een fraai en schoon landschap en behoud van landschapselementen maakt onderdeel uit van de kwaliteitslijn. Gescheperde begrazing vormt een relatief klein radertje in het geheel maar is wel beeldbepalend in een aantal voor Zuid- Limburg zeer belangrijke natuurgebieden die jaarlijks een groot aantal toeristen trekken: de Sint Pietersberg, de Brunssummerheide en het Gulpdal. Anya Niewierra, Directeur VVV Zuid- Limburg “Schaapskuddes in het unieke Zuid-Limburgse Heuvellandschap zijn niet alleen goed voor het onderhoud van het landschap maar zijn ook van grote recreatieve waarde. Zo kunnen fiets- en wandelroutes ontwikkeld worden langs plaatsen waar je herder en schaapskuddes kunt bewonderen. Genieten van kleine dorpen en gehuchten en ontdekken wat de rol is van de herder en de schaapskuddes in dit gebied. Het zijn deze kleine dingen met hoge attractieve waarde die Zuid- Limburg extra aantrekkelijk maken voor de toerist.“

In deze natuurgebieden worden jaarlijks tal van activiteiten ontplooid die bijdragen aan het toeristisch product: demonstraties schapendrijven, lammerdagen, verblijven bij de schaapsherder, meelopen met de herder, etc. Veelal gebeuren deze activiteiten tegen een vergoeding en dienen als neveninkomsten. Soms maken de activiteiten onderdeel uit van de overeenkomst tussen de grondeigenaar en de herder. Voor Natuurmonumenten, die de beheerder is van de Brunssummerheide en de St. Pietersberg, vormt de recreatieve meerwaarde, naast het ecologische belang, een van de redenen om te kiezen voor begrazing met schapen. De lammetjesdagen vormen een belangrijke bron van nieuwe leden. Natuur en landschap vormen voor de toerist de belangrijkste reden om naar Zuid- Limburg te komen. Als streekeigen element in het landschap vormt de herder met zijn kudde een van de pareltjes in het Nationaal Landschap Zuid – Limburg. Troef van het toeristische attractieve landschap vormt de infrastructuur: goede paden en wegen, bewegwijzering en tal van recreatieve uitspanningen daarlangs zorgen ervoor dat het landschap optimaal beleefd kan worden zonder daarbij de inwendige mens te vergeten.

16


De herder geeft uitleg aan een groep toeristen.

Piet Franssen, Wethouder Gemeente Gulpen- Wittem

“De toeristen komen naar Gulpen-Wittem voor de natuur, het landschap, de rust, de ruimte, de spiritualiteit en de kwaliteit van leven. We hechten waarde aan puurheid, natuurwaarden, culturele identiteit en onthaasting. We zijn één van de weinige plekken in Nederland waar mensen een herder met zijn rondtrekkende kudde kan tegenkomen. Een ware beleving van het landschap: attractief, schilderachtig, spiritueel. Voor het toerisme in Gulpen-Wittem is de gehoede en rondtrekkende schaapskudde dus enorm belangrijk en waardevol.”

17


.

Conclusie Het Limburgse landschap vormt het unique selling point van Zuid- Limburg. De heuvels de kleinschaligheid en de cultuurhistorie. Het is niet één element dat het landschap zo bijzonder maakt maar juist de samenhang van alle aanwezige elementen. De schaapskudde met zijn herder maakt daar een wezenlijk onderdeel van uit en zorgt voor een stukje extra beleving in het landschap.

18


5. Beleid 5.1 Europees beleid Natura 2000: Vogel- en Habitatrichtlijngebieden Natura 2000-gebieden zijn natuurgebieden die onder de Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn vallen. De gebieden moeten uitgroeien tot een Europees netwerk van aaneengesloten natuurgebieden. Dit netwerk wordt Natura 2000 genoemd. In Nederland zijn ruim 160 Natura 2000-gebieden aangewezen. Samen hebben deze een oppervlakte van ca. 1,1 miljoen hectare bestaande uit 69% water, en 31% landbiotoop. Op Europees niveau vormen de Natura2000 gebieden een samenhangend netwerk van natuurgebieden voortkomend uit de vogelrichtlijn en habitatrichtlijn. Doel van Natura 2000 is het keren van de achteruitgang van de biodiversiteit. Per Natura 2000 gebied wordt een beheerplan opgesteld waarbinnen een goede balans wordt gezocht tussen economie en ecologie. Bekeken wordt welke activiteiten in het gebied mogelijk zijn zonder het bijzondere biotoop te schaden. De plannen zijn in overleg met particulieren, ondernemers, terreinbeherende organisaties en overheid opgesteld om tot een breed gedragen voorstel te komen. In Limburg zijn 23 verschillende Natura 2000 gebieden aangewezen waarvan er negen liggen in het Nationaal Landschap Zuid Limburg. Per gebied wordt een beheerplan opgesteld waarin wordt vastgesteld welke maatregelen getroffen moeten worden en welke activiteiten zijn toegestaan. Zes van deze gebieden worden met schapen begraasd of er wordt aanbevolen om dat te doen. Natura 2000 gebieden in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg:         

Sint Pietersberg & Jekerdal* Savelsbos* Bemelerberg & Schiepersberg* Geleenbeekdal* Brunssumerheide* Geuldal (waaronder Gulpdal)* Noorbeemden & Hoogbos Grensmaas Bunder & Elsloërbos

*beheer met schapen gewenst of reeds aanwezig

19


Natura 2000 gebieden in Zuid Limburg 5.2. Provinciaal beleid

Provinciaal Omgevingsplan Limburg 2014 (POL) Op 12 december 2014 is door Provinciale Staten het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL2014) vastgesteld. Dit POL2014 is in samenwerking met gemeenten en andere stakeholders opgesteld. POL2014 is een plan op hoofdlijnen. In samenhang met POL2014 zijn er programmatische beleidsdocumenten, een omgevingsverordening met bijbehorende beleidsregels, en inpassingsplannen. Voor een aantal van de thema’s, waarvoor in POL2014 op hoofdlijnen de ambities, opgaven, rolopvatting en aanpak zijn vastgelegd, zijn nadere regionale afspraken nodig voor de verdere operationalisatie van de aanpak. Het POL gaat in op een divers spectrum aan ruimtelijke thema’s zoals woningbouw, industrie, natuur, landbouw en toerisme. POL Visie op Zuid Limburg De aantrekkelijkheid van Zuid-Limburg wordt in sterke mate bepaald door de aanwezigheid van relatief op korte afstand van elkaar gelegen, dichtbevolkte stedelijke gebieden (vergelijkbaar met de dichtheid in de Randstad) en het daartussen gelegen unieke Nationaal Landschap Zuid-Limburg. Dit heuvellandschap geeft samen met de historische binnenstad van Maastricht een bijzondere kwaliteit aan deze regio (POL2014).

Gulpdal, Zuid- Limburg, foto Judith Westerink 20


Nationaal Landschap Zuid-Limburg Het Nationaal Landschap is het groene hart tussen de drie stedelijke agglomeraties Maastricht, Sittard-Geleen en Parkstad. Het Nationaal Landschap Zuid-Limburg is in samenhang met de steden en kernen een welvarend gebied waar het goed wonen, werken en recreëren is. Een mooi en afwisselend Zuid-Limburgs landschap, dat rust en kwaliteit uitstraalt, waarin alle activiteiten een lust voor de omgeving zijn en dat als uitloop- en recreatiegebied makkelijk bereikbaar en beleefbaar is voor haar bewoners, de eromheen gelegen stedelingen, economische topsectoren en van veraf komende toeristen. De maatschappelijke en toeristische voorzieningen staan op een hoog peil en de zorg voor en de versterking van de landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische kernkwaliteiten is duurzaam geborgd. De ambitie is om dit vijfsterren-landschap (met haar kernkwaliteiten) te behouden, te beheren, te ontwikkelen en te beleven. Het Nationaal Landschap wordt ook door de economische topsectoren gezien als een belangrijke vestigingsplaatsfactor (POL2014).

Begrenzing Nationaal Landschap Zuid- Limburg.

Ambitie natuur De ambitie van de provincie Limburg is het in stand houden van de biodiversiteit. Dat vraagt om een robuust grensoverschrijdend natuur- en waternetwerk van goede kwaliteit, dat ook de effecten van de klimaatverandering voor flora en fauna kan opvangen. Dat netwerk fungeert bovendien als belangrijke recreatiezone, als drager van de landschappelijke structuur en als een belangrijke pijler onder een goed vestigingsklimaat in Limburg. Daarnaast is de ambitie van de provincie Limburg dat natuur en natuurbeleid sterk verankerd zijn in de samenleving (POL2014). De natuurambities zijn op kaart weergegeven. Onderstaande afbeelding geeft een uitsnede weer van de goudgroene natuur, natura 2000 gebieden en de kalkgraslanden. Hieruit blijkt dat nagenoeg alle kalkgraslanden liggen binnen de voor Limburg belangrijke natuurgebieden.

21


Goud- groene natuur (groen), Natura 2000 gebieden (rode arcering) en de ligging van de kalkgraslanden daarbinnen.

Conclusie Uit deze inventarisatie kan opgemaakt worden dat er in het POL 2014 ruim aandacht is voor het landschap. Specifiek het Nationaal Landschap Zuid Limburg en Natura 2000 krijgen extra aandacht. Het gaat hierbij niet alleen over ecologische waarden maar juist over de integrale meerwaarde die het landschap biedt met haar kernkwaliteiten. De wisselwerking tussen mensen, natuur en landschap maken het tot een uniek geheel. Een of meerdere schaapskudden passen in deze ambitie en kunnen van aanvullende betekenis zijn in het Nationaal Landschap Zuid Limburg en voor behoud en ontwikkeling van de voor Limburg belangrijke natuurgebieden.

22


6. Kosten en baten De kostensamenstelling van het typische schapenbedrijf met gescheperde kuddes in Zuid-Nederland is door Alterra Wageningen UR berekend en opgenomen in het rapport: Wie stuurt de herder? (zie bijlage). Alterra Wageningen UR heeft dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Financiën in 2016. Het onderzoek in is de bijlage opgenomen. Uit de kosten baten analyse valt af te leiden dat de totale bedrijfsopbrengsten maar iets meer dan 70% van de totale bedrijfskosten dekken. Het exploitatietekort ligt in de orde van grootte van € 28.600 voor een bedrijf met 250 ooien. De figuur is (met enkele kleine aanpassingen) overgenomen uit een recente studie naar de marktpotenties voor gescheperde schaapskuddes in Noord-Brabant (Zie bijlage, Kunnen we de schapen scheren, Schrijver, 2015). In dit modelbedrijf scheperen3 herders gedurende 240 dagen per jaar een kudde op de heide of op de schrale graslanden. De overige 125 dagen worden de kuddes samengevoegd en door één persoon gerund. Dat levert schaalvoordelen op ten opzichte van het alternatieve model waarbij één herder het hele jaar door bij één kudde blijft. De situatie komt veelvuldig voor in het zuiden van Nederland (staat er model voor),wat niet wil zeggen dat die nergens in het noorden wordt aangetroffen. /geraamd aantal

Kosten- baten van een Kudde Kempische Heide schapen van 250 ooien (bron: Kunnen we de schapen scheren, Alterra 2015)

Kosten Wat kost een gemiddelde schaapskudde? De belangrijkste kostenpost wordt gevormd door de loonkosten van de herder. Andere kostenposten zijn huisvesting (afschrijving stal of schaapskooi, energiekosten), transportkosten en diergebonden kosten (bijvoeren, dierenarts/vaccinaties, scheren etc). Een kudde van 250 ooien kost ca € 100.000,- per jaar. Voor de post arbeid wordt gerekend met 1,8 fte (CAO-loon incl. werkgeverslasten en premies). Die arbeid is nodig om de kudde te hoeden/verzorgen, voor overige werkzaamheden “in het veld” maar ook voor de administratieve verplichtingen die aan een schaapskudde verbonden zijn. Maar: het is moeilijk om van gemiddelde kosten te spreken. In de praktijk wordt in de door het schapenbedrijf toegerekende kostprijs zelden uitgegaan van 1,8 fte betaalde arbeid. Ook in huisvestingskosten komen we grote verschillen tegen. Veel schaapskuddes kunnen gebruikmaken van een schaapskooi (of stal) die door de terreinbeheerder of gemeente beschikbaar wordt gesteld. 23


Baten De baten van een gemiddelde schaapskudde van een streekeigen schapenras van 250 ooien liggen volgens Alterra op ca € 71.400,-. De belangrijkste inkomstenbron wordt gevormd door de vergoedingen uit terreinbeheer. De begrazingsvergoeding die gemiddeld in Nederland wordt betaald ligt tussen de € 250,- en € 300,- per dag. De afzet van vlees is een belangrijke tweede inkomstenbron (Alterra 2015). De opbrengsten uit wol zijn te verwaarlozen: het scheren kost meer dan de wol oplevert. Efficiëntie In het onderzoek, Kunnen we de schapen scheren, zijn een aantal aanbevelingen gedaan om de kudde met herder efficiënter in te zetten. De aanbevelingen zijn gebaseerd op de Brabantse situatie. Met in achtneming van deze aanbevelingen is er nog steeds een tekort. De belangrijkste aanbevelingen zijn:    

Opschaling van de begrazingseenheid en schaapskudde tot 350 schapen (optimale grootte); Streven naar aaneengeslotenheid van de percelen; Differentiatie van terreintypen, zowel voedselrijke gronden als voedselarme; Gecoördineerde samenwerking op het gebied van vlees en wol (overigens is daar slechts marginale winst te behalen).

Verschillen met Zuid- Limburg In bovenstaand kosten- batenanalyse is uitgegaan van een gemiddelde voor Zuid- Nederland. Voor Zuid- Limburg ligt het anders. De verschillen zitten er in dat in Zuid-Limburg begrazing plaats vindt in een cultuurlandschap in plaats van grote aaneengesloten heide velden. Sommige percelen hebben een natuur functie, andere een agrarische functie en weer andere een natuurfunctie met een agrarische restwaarde (zie H.7). Daarnaast is er sprake van sterk versnipperde begrazingsgebieden, grote verschillen in beheervergoedingen en zelfs pachtprijzen in plaats van beheervergoedingen (i.v.m. agrarische functie of restwaarde).

Conclusie Het onderzoek van Alterra is niet direct toerekenbaar naar de Zuid Limburgse situatie maar toont wel aan dat de reguliere inkomsten, zelfs in een optimale situatie, niet dekkend zijn. Er is een tekort van ca. 30.000 euro op jaarbasis. Bij het bepalen van de begrazingseenheden dienen de aanbevelingen in acht genomen te worden.

24


7. Verdienmodellen Door het wegvallen van de structurele subsidies ter ondersteuning van de kudde wordt het steeds moeilijker een duurzaam bestaan te kunnen garanderen. Toch vertegenwoordigen ze een bijzondere waarde als het gaat om cultuurhistorie en natuurbeheer. Maar voor wie eigenlijk? En is het mogelijk om deze belanghebbenden te laten betalen, zodat de gescheperde kuddes kunnen blijven bestaan? Met deze vraag is de Wetenschapswinkel in samenwerking met Alterra aan de slag gegaan in opdracht van Stichting Schaapscompagnie Mergelland. Onderzoekers en studenten hebben contact gezocht met betrokken burgers, (horeca) bedrijven en grondeigenaren in Zuid-Limburg om erachter te komen wat hun belang is bij de schaapskudde en of en hoe zij bij willen dragen aan het voortbestaan van de kudde. Doel is te komen tot een ‘sociaal contract’, waarbij de betrokkenen met elkaar afspreken wat hun bijdrage is. Landelijke problematiek De financieringsproblematiek speelt landelijk. Diverse onderzoeken voor andere kuddes in het land hebben nog geen pasklare oplossing opgeleverd. Vaak gaat het bij gescheperde begrazing over heide: daar kan niet geprofiteerd worden van de landbouwsubsidies. Daarom is - mede op basis van eerder onderzoek (Schrijver 2015 en Schrijver 2016) - door de Tweede Kamer aangedrongen op meer steun voor gescheperde kuddes, vanwege de door hen geleverde ecosysteemdiensten. In de aangenomen motie van Jacobi van 30 oktober 2014 signaleert de Tweede Kamer deze problematiek nog steeds en roept daarin de regering op om het Gilde van traditioneel werkende herders te steunen, inclusief middelen voor ‘het in stand houden van hun cultuurhistorische waarde in aanvulling op de bekostiging van het natuurbeheer (SNL)’. Naar aanleiding daarvan heeft het ministerie van EZ aan Alterra verzocht om een onderzoek te doen waarin de kernvraag is: hoe kan de economische positie van traditionele schaapskuddes worden verbeterd? Het antwoord daarop is verwoord in het onderzoeksrapport “Wie stuurt de herder” (zie bijlage). Belangrijkste conclusie uit het onderzoek is: “In vergelijking met veel andere beroepen en/of ambachten die onder druk staan, leveren de herders veel zogeheten collectieve goederen. Collectieve goederen worden niet voldoende door de markt geleverd. Zonder een goede regeling verdwijnt dus niet alleen de traditioneel werkende herder uit het landschap, met hem verdwijnen ook de collectieve goederen die we allemaal belangrijk vinden.” Belanghebbenden Als de overheid niet langer betaalt voor de ecosysteemdiensten die de kudde levert (zie onderstaande tabel, een kudde draagt bij aan de vetgedrukte diensten) wie dan wel? De Wetenschapswinkel van Wageningen UR heeft onderzoek gedaan naar de gescheperde schaapskudde in het Gulpdal en de belangen geïnventariseerd van Staatsbosbeheer, horeca- en recreatiebedrijven, en overige belanghebbenden. Vanuit de theorie is goed te begrijpen waarom het zo moeilijk is om andere belanghebbenden dan de overheid te laten betalen voor dit soort collectieve ecosysteemdiensten. Het enige wat zou kunnen werken, is als de voornaamste belanghebbenden het met elkaar en met de schaapskooi eens kunnen worden over de geleverde diensten, de tegenprestatie en de verdeling daarvan. In het onderzoek zijn wel enkele ideeën ontwikkeld, maar dat heeft vooralsnog niet geleid tot een nieuw sociaal contact. Dat heeft er onder meer mee te maken, dat de kudde van de Schaapskooi Mergelland niet het enige bedrijf is dat ecosysteemdiensten levert. Diverse andere agrarische ondernemers en grondeigenaren dragen eveneens bij aan de kwaliteit van het Nationaal Landschap Zuid Limburg. Een sociaal contract zou dan ook een groter gebied moeten betreffen, bijvoorbeeld het Nationaal Landschap Zuid Limburg in zijn totaliteit, met veel meer ‘aanbieders’ en ‘vragers’. Een complexe aangelegenheid, maar wel de moeite waard om na te streven.

25

Gescheperde begrazing in Nationaal Landschap Zuid-Limburg Toeleverende diensten

Regulerende diensten

Culturele diensten

Voedsel

Luchtkwaliteit

Vezels (o.a. hout, wol) Brandstoffen Genetische hulpbronnen Biochemie, natuurlijke medicijnen Ornamentale hulpbronnen (o.a. goud) Drinkwater

Klimaatregulering Waterstromen Vasthouden van de bodem Bodemherstel

Dempen van natuurlijke gevaren Culturele diversiteit Spiritueel / religieus Kennissystemen Onderwijs

Waterzuivering

Inspiratie

Reguleren ziekten en plagen Reguleren onkruid Bestuiving / zaadverspreiding

Esthetisch Sociale relaties Identiteit (plaatsgebonden) Cultureel erfgoed Recreatie en ecotoerisme

Bron: Millennium Ecosystem Assessment (MEA, 2005).

Geconstateerd is dat ook de overheid de grootste belanghebbende vormt voor de collectieve ecosysteemdiensten die de schaapskudde levert. De belangen van de terreinbeherende organisaties liggen in het verlengde van de overheid. De horecaondernemers kunnen worden aangesproken op duurzaam ondernemen en een bijdrage aan cultureel erfgoed. Agrariërs met een horecatak zullen echter wellicht concurrenten zijn (bijvoorbeeld om grond) en hun belangen eerder negatief beoordelen. Crowdfunding en sponsorschap Eén bijzondere inkomstenbron van schaapskooi Mergelland willen wij nog noemen. In 2011/2012 toen zowel de begrazingsvergoeding en de provinciale subsidie voor de schaapskudde in het Gulpdal wegvielen - is de actie “Red de schaapskudde” opgezet door twee vrijwilligers van schaapskooi Mergelland. Bedrijven en particulieren konden tegen betaling één of meer schapen adopteren. Dankzij een intensieve mediacampagne kreeg de actie al snel landelijke bekendheid. Het maatschappelijk draagvlak voor de schaapskudde bleek groter dan verwacht. De actie genereerde genoeg geld om in de jaren dat de schaapskudde in het geheel geen inkomsten had (2012 en 2013) overeind te houden. De gelden werden ondergebracht in een stichting: Vrienden van schaapskooi Mergelland. Ook nu nog vormen schaapsadopties een substantiële inkomstenbron: ca. € 10.000,- per jaar. Maar dit bedrag staat onder druk. Het is een gegeven dat mensen eerder bereid (en in staat) zijn om een eenmalige dan een structurele jaarlijkse bijdrage aan een goed doel te geven. Ook bedrijfsmatige sponsors zijn nog wel te verleiden tot een eenmalige of projectmatige ondersteuning. Deze hebben dan ook in belangrijke mate bijgedragen aan het succes van “Red de schaapskudde”. Voor hen is een schaapskudde echter geen core-business dus een structurele bijdrage is, zeker in het huidige economisch klimaat, veel moeilijker. Acquisitie is lastig en tijdrovend. Media-aandacht is niet blijvend en we moeten het niet alleen van de regionale maar vooral ook van de landelijke pers hebben. Er is bovendien nogal wat concurrentie: in navolging van ”Red de schaapskudde” zijn schaapskuddes elders in den lande crowdfundingsacties gestart om het financiële gat in de exploitatie te dichten in afwachting van structurele oplossingen. De meeste adoptanten worden geworven door schaapskooi Mergelland zelf door bezoekers van de schaapskooi te interesseren voor een adoptie, en daarmee wordt de logische afname van het aantal adoptanten momenteel nog redelijk gecompenseerd. Maar het is niet reëel om te verwachten dat de inkomsten op dit niveau blijven. Arrangementen Zijn de belangen van de horecasector te vertalen naar een directe betaling voor de collectieve diensten buiten de overheid om? Alhoewel de meerwaarde van de kudde voor het landschap van 26


Heuvelland door de meeste horecaondernemers wordt erkend, is het toch moeilijk die precies te duiden. Veel horecaondernemers in de streek hebben bijvoorbeeld ook zelf nog een agrarisch bedrijf en leveren daarmee ook een bijdrage aan het landschap. Men vindt in het algemeen dat ieder zijn eigen broek op moet houden, maar er is wel bereidwilligheid en animo voor vormen van samenwerking op basis van wederkerigheid. In de praktijk In de studie van de Wetenschapswinkel is geconstateerd dat de VOF schaapskooi Mergelland een groot aantal waardeproposities heeft, maar niet de tijd/capaciteit om die allemaal goed te bedienen (de Bruijne et al 2014). Het bedrijf bevindt zich in een spanningsveld tussen focus en verbreding. Het bedrijf heeft moeite om de voornaamste waardepropositie, de ecologische, goed over het voetlicht te brengen. Een fenomeen dat we ook bij veel andere schaapskuddes in Nederland zien, speelt hier. Daar waar betrokken stakeholders mogelijkheden zien, om op basis van wederkerigheid arrangementen op te zetten voor samenwerking, is dat voornamelijk met betrekking tot niet-ecologische waardeproposities. Als er al een rendabel businessmodel aan te koppelen is, dan staat dit haast volkomen los van het ecologische bedrijf. Waarmee we terug zijn bij af. Het ecologische bedrijf levert publieke diensten waarvoor in het algemeen geen vergoeding verkregen wordt: het marktmechanisme faalt.

Subsidies Met de decentralisatie van het natuurbeleid is de zorg over de schapen bij de provincies komen te liggen. Hoe de verschillende provincies hier mee omgaan verschilt sterk. In de meeste provincies wordt een aanvullende subsidie voor gescheperde kuddes verleend (bron: Alterra, Wie stuurt de herder, 2016). Zo is in de provincie Drenthe opnieuw een subsidieregeling geopend om het belang van de gescheperde kudde te behouden. In de provincie Drenthe is de subsidie gekoppeld aan de gescheperde kudde zelf en bedraagt ca. 25.000 euro per kudde afhankelijk van de grootte van de kudde. De provincie Drenthe geeft aant: De gescheperde kuddes zijn recreatief en toeristisch beeldbepalend voor Drenthe. Ook vanuit cultureel oogpunt en voor natuur- en landschapsbeheer zijn deze kuddes belangrijk. Gedeputeerde Rein Munniksma: "Deze kuddes vertegenwoordigen een bijzondere waarde als het gaat om cultuurhistorie en natuurbeheer. Ze zijn bovendien zo verbonden met de identiteit van Drenthe, dat we samen met de beheerders van de kuddes naar een duurzame oplossing voor de instandhouding van de gescheperde kuddes zoeken.” Onlangs is de traditie van gescheperde begrazing in Drenthe op de Unesco werelderfgoedlijst geplaatst. De provincie Drenthe draagt hiermee bij aan de collectieve diensten die de kudde levert. Naast de directe subsidie aan de schaapskudde zijn er nog een aantal andere mogelijkheden, deze zullen achtereenvolgend behandeld worden.

Subsidieregeling natuur en landschap (SNL) In de provincie Limburg biedt het Subsidiestelsel natuur en landschap (SNL) de mogelijkheid via de subsidieverordening natuur en landschap (SVNL) om een “toeslag schaapskuddes natuur” aan te vragen bovenop de reguliere beheersubsidie van het betreffende beheertype. Deze toeslag is alleen van toepassing op de beheertypen vochtige heide, droge heide, zandverstuivingen en droog schraalland. In Zuid- Limburg komt momenteel 405 ha in aanmerking voor deze toeslag. In het studiegebied is momenteel ca. 225 ha opengesteld voor deze toeslag, met uitzondering van de Brunssummerheide is het areaal behoorlijk versnipperd. Een aaneengesloten begrazingseenheid is echter onontbeerlijk voor een efficiënt beheer met een gescheperde kudde. Ieder provincie bepaalt zelf welke beheerpaketten en / of gebieden in aanmerking komen voor de begrazingstoeslag. Mogelijk bestaat de kans om hele begrazingseenheden open te stellen voor deze toeslag (ongeacht het beheertype) en kunnen beheertypen herijkt worden aan de huidige situatie en potentie in het gebied. 27


Kaart: gebieden die in aanmerking komen voor de toeslag gescheperde begrazing.

Programmatische Aanpak Stikstof Ruimte voor economische ontwikkelingen, sterkere natuur en minder stikstof. Het doel van de PAS is het beschermen en ontwikkelen van kwetsbare, voor stikstof gevoelige natuur en daarmee het realiseren van de doelen van het Europese natuurbeleid, terwijl tegelijkertijd economische ontwikkelingen mogelijk blijven. Al jaren is er in Natura2000-gebieden een overschot aan stikstof (ammoniak en stikstofoxiden). Dit vormt een groot probleem voor de realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen voor de stikstofgevoelige natuur in die gebieden, waartoe Nederland zich op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn verplicht heeft. Gevolg hiervan is dat het niet of zeer moeilijk is om een vergunning te verkrijgen voor (nieuwe) activiteiten waarbij sprake is van stikstofdepositie. Daarom heeft het Rijk het initiatief genomen om deze stikstofproblemen aan te pakken. In de PAS werken overheden en maatschappelijke partners samen om de stikstofuitstoot te verminderen en daarmee ook economische ontwikkelingen mogelijk te maken. De PAS werkt vanuit twee grondslagen. De ene grondslag is om de uitstoot van stikstof te verminderen (brongerichte maatregelen). De andere grondslag is om via specifieke maatregelen in de natuurgebieden de weerbaarheid van de natuurdoelen voor een teveel aan stikstofdepositie te vergroten. Dit zijn de zogenaamde herstelmaatregelen, zoals bijvoorbeeld verbeteren van de waterhuishouding, verhogen van de grondwaterstand, plaggen, chopperen, maaien of begrazen. Welke maatregelen precies zinvol zijn in een gebied is vastgesteld op basis van uitgebreide studies naar het ecologische functioneren van de gebieden (de zogenaamde gebiedsanalyses) en zijn in kaart gebracht. De PAS wordt vastgesteld voor een tijdvak van telkens 6 jaar en is in werking getreden per 1 juli 2015.

28


Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) Met het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) zorgt de Europese Unie voor duurzaam, voedzaam, veilig en betaalbaar voedsel in Europa. Binnen de grenzen van het GLB bepalen lidstaten hun eigen landbouwbeleid. In Nederland is RVO.nl in opdracht van het ministerie van Economische Zaken verantwoordelijk voor de uitvoering van het beleid. Het Nederlandse uitgangspunt is dat bedrijven meer gaan innoveren, zich beter op de markt richten en minder afhankelijk worden van inkomenssteun. Bedrijven zijn op deze manier in staat hun goede concurrentiepositie te behouden. Daarnaast werken we naar een productiewijze toe waarbij efficiënter gebruik wordt gemaakt van natuurlijke hulpbronnen om zo natuur en milieu te sparen. Vanuit het GLB wordt onder andere de regeling voor directe inkomenssteun uitgevoerd, met daarin diverse subsidies, zoals de basisbetalingsregeling en de vergroeningsbetaling. Daarnaast is er geld beschikbaar voor markt- en prijsbeleid en plattelandsontwikkeling (indirecte inkomenssteun). Het GLB is voortdurend in ontwikkeling en spoort agrariërs aan om duurzamer en innovatiever te ondernemen. Het GLB bestaat uit 2 pijlers. Onder pijler 1 vallen de inkomenssteun en het markt- en prijsbeleid. Onder pijler 2 valt het POP (Plattelandsontwikkelingsprogramma) waar ook LEADER onder valt. Iedere landbouwer kan inkomstenondersteuning aanvragen ter hoogte van een basisbetaling van ca. 270 euro per ha. Daarnaast bestaat een vergroeningsbetaling, deze is vastgesteld op 116 euro per ha. Om in aanmerking te komen voor de vergroeningstoeslag moet voldaan worden aan bepaalde voorwaarden, die landelijk worden vastgesteld. De inkomstensteun en vergroeningsbetaling is niet van toepassing op natuurgebieden waar geen agrarische restwaarde is. Aangezien gescheperde begrazing plaats vind in het cultuurlandschap is er op sommige percelen nog wel sprake van een agrarische restwaarde. RVO heeft bepaald dat voor een aantal natuurdoeltypen er nog sprake is van een agrarische restwaarde en voor deze gebieden wel inkomstensteun mogelijk is. Sommige gronden tellen niet meer mee als subsidiabele landbouwgrond. Dus geen agrarische restwaarde op bijv. kalkgrasland. Voor deze terreinen geld dat het mogelijk is om een graasdierpremie aan te vragen van 24 euro per schaap. Worden de schapen gemengd ingezet, zowel op agrarische grond als op natuurgrond dan worden per ha agrarische grond 11,6 schaap afgetrokken van het aantal dieren die in principe in aanmerking zouden komen voor de graasdierpremie. Keerzijde van dit systeem is dat de gronden die in aanmerking komen voor de GLB toeslag positief bijdragen aan de fosfaatboekhouding van de veeteelt. Op het moment dat een veeteler natuurgronden pacht/ in gebruik heeft telt dit mee in de fosfaatboekhouding en kan er meer melk geproduceerd worden. He t pachten / of om niet in gebruik nemen van natuurgronden door de veeteelt dient dus geen natuurdoel maar een (melk)productiedoel.

LEADER-Zuid-Limburg Om de ambities in het Nationaal Landschap Zuid Limburg waar te maken is ingezet op een LEADERprogramma. In de komende vijf jaar kunnen ondernemers en burgers in Zuid-Limburg rekenen op ondersteuning van projecten die op een vernieuwende manier bijdragen aan de sociaaleconomische ontwikkeling én aan de kwaliteit van het landschap. Maatschappelijke organisaties organiseerden daarvoor een zogenaamd LEADER-programma. Europa, de Provincie Limburg en de gemeenten in het gebied stellen geld beschikbaar voor lokale initiatiefnemers. Projecten met een waarde tussen de 10.000 en 80.000 Euro kunnen in aanmerking komen voor subsidie onder het LEADER-programma, onder de voorwaarden die voor alle POP3- subsidies gelden. De maximum-subsidie bedraagt 55 %. De initiatiefnemers moeten zelf zorgen voor 45% private financiering van hun project in de vorm van 29


geld, arbeid of vrijwilligersuren. Binnen het LEADER-programma zou plaats kunnen zijn voor projecten die de toeristische promotie van schaapskudden en zijn producten bevorderen maar niet voor de reguliere exploitatie van de kudde.

Praktijk In het geval van het pilotbedrijf VOF schaapskooi Mergelland begraast de kudde de eigendommen van Staatsbosbeheer. Een deel van de gronden hebben een agrarische restwaarde en zijn dus aantrekkelijk voor omliggende agrariërs en kunnen in theorie verpacht worden. Het huidige fosfaatquotum werkt dit in de hand. De aanwezige natuurwaarde is nog relatief laag in deze gebieden. Andere gronden hebben enkel een natuurfunctie. Voor alle gronden krijgt Staatsbosbeheer een SNL beheervergoeding en voor sommige percelen de gescheperde begrazingstoeslag. Staatsbosbeheer verpacht (tegen gereduceerd tarief) de gronden aan de Schaapskooi en brengt de SNL beheervergoeding in mindering op de pachtprijs. De schaapskooi vraag GLB aan over de percelen die een agrarische restwaarde hebben, het aantal ha met agrarische restwaarde is dusdanig dan het niet mogelijk is om voor de GLB begrazingstoeslag in aanmerking te komen. Netto betaalt de schaapskooi een pachtprijs voor het uitvoeren van het beheer.

30


Kaart: beheertypen SVNL waar tevens GLB toeslag mogelijk is

31


Conclusie Innovatieve verdienmodellen voor het landschap die zich baseren op principes van directe betaling zijn voorlopig nog niet in beeld. Vanuit de horecaondernemers en nevenactiviteiten is er niet veel meeropbrengst te verwachten bovenop het huidige niveau. Crowd funding helpt maar zal geen duurzame oplossing bieden. Naast substantiële opbrengsten zijn er ook aanzienlijke inspanningen nodig (en dus kosten) voor de collecte ervan. De oplossingsrichting ligt daarom vooral bij het terreinbeheer, waarbij de schapenhoeders, terreinbeheerder(s) en provincie gezamenlijk naar effectieve oplossingen zouden kunnen zoeken. Het breder openstellen van de Subsidieverordening natuur en landschap zou mogelijk een deel van de oplossing kunnen bieden. Daarbij dient rekening gehouden te worden met de mogelijkheden uit het GLB. Het LEADER programma kan mogelijk een bijdrage leveren aan nieuwe verdienmodellen en ondernemersinitiatieven om gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap in te zetten. De PAS kan daar eveneens aan bijdragen.

32


8. Begrazingseenheden 8.1 Visie op het Nationaal Landschap Zuid Limburg en begrazing met gescheperde kuddes Een mooi en afwisselend landschap, dat rust en kwaliteit uitstraalt, waarin agrarische activiteiten een lust voor hun omgeving zijn en dat als uitloop- en recreatiegebied goed bereikbaar is voor bewoners, omliggende stedelingen en toeristen: dat is het streefbeeld voor het Nationaal Landschap ZuidLimburg. Maatschappelijke en recreatieve voorzieningen staan op een hoog peil en de zorg voor de landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische kernkwaliteiten is duurzaam geborgd. Mensen voelen zich er thuis en hebben het naar hun zin. Meerdere herders met hun schaapskudden trekken door het landschap en beheren de bijzondere schraalgraslanden in het landschap. Op hun tocht tussen de natuurgebieden in worden holle wegen, wegbermen en andere weilanden meegenomen. Om een toeristisch / recreatieve impuls te genereren worden ook de dorpskernen aangedaan. De gescheperde kuddes dragen zo bij aan het imago en de promotie van het Nationaal Landschap Zuid Limburg.

8.2 Verkenning en selectie van begrazingseenheden Binnen het Nationaal Landschap Zuid-Limburg zijn in 2016 vier kalkrijke deelgebieden verkend: de omgeving van Kunrade-Ubachsberg, Gulpen-Eperheide, Bemelen-Cadier en de streek tussen Valkenburg aan de Geul en Wijlre. Het gebied ten westen van de A2 en het gebied ten oosten van de A76 is buiten beschouwing gelaten. Binnen de deelgebieden is vooral gelet op aanwezige dan wel te ontwikkelen micro-habitats; de kwaliteit van bestaande, grotere natuurgebieden is reeds beschreven in een reeks concept-beheerplannen (Natura 2000). Verder is gekeken naar de aanwezigheid van voldoende ‘parkeerweiden’ geschikt voor tijdelijke begrazing of overnachting van een schaapskudde (SNL-proof), alsmede te overbruggen afstanden en verkeerstechnische belemmeringen. Op grond van deze verkenning komen drie deelgebieden in aanmerking voor een gescheperde beweiding. Het betreft een begrazingseenheid in de omgeving van: Kunrade –Ubachsberg, Gulpen Eperheide en Bemelen – Cadier. 33


8.3 Kunrade-Ubachsberg Potentieel trekgebied: de gehele Kunderberg (Staatsbosbeheer en particulier), een gedeelte van de Putberg (Staatsbosbeheer) en de Keverberg (particulier), het westelijke talud van de snelweg (Rijkswaterstaat) en gronden ten noorden van het Imstenraderbosch (Natuurmonumenten). Op onderstaande kaart is in rood de route en kerngebieden weergegeven en in groen de Goudgroene Natuur. Kracht van de streek: de omvang en dichtheid van weidegronden en de vele veldwegen. Vanaf begin mei tot eind september zijn meerdere rondjes te maken. Een groot aantal kalkrijke wegbermen is bij uitstek geschikt voor een gescheperde beweiding; deze bermen verbinden de afzonderlijke natuurgebieden. Uitstraling: sluit naadloos aan op plaatselijke initiatieven (gemeente Voerendaal), zoals het ‘Oerland - Land van kalk’ tussen Parkstad en het Heuvelland, een gebied waar stad en land elkaar ontmoeten waar cultuur en natuur samen worden gepromoot en beleefd. Een rondtrekkende schaapskudde geeft een nieuwe impuls aan de streek. De inzet is ook van Europees belang (Natura 2000).

34


8.4 Gulpen-Eperheide Potentieel trekgebied: het gehele hoogland tussen de Geul en de Gulp. De nadruk ligt op het Onderste bos, het Groote bosch en het droogdal tussen Crapoel en Landsrade (Staatsbosbeheer). In het noorden zijn de Berghemmerweg (Staatsbosbeheer) en de Gulperberg (gemeente GulpenWittem) de belangrijkste deelgebieden. Op onderstaande kaart is in rood de route en kerngebieden weergegeven en in groen de Goudgroene Natuur. Kracht van de streek: de grote omvang en dichtheid van weidegronden en de vele veldwegen. Vanaf begin mei tot eind september zijn niet alleen meerdere “rondjes” te maken, maar kunnen ook wat grotere afstanden worden afgelegd. Het grote aantal kalkrijke én kalkarme wegbermen is bij uitstek geschikt voor een gescheperde beweiding; de bermen verbinden en versterken een reeks gradiëntrijke “hot spots” in natuurgebieden. Opmerkelijke hoogtepunten zijn de Gulperberg en de Eperheide (de hoogst gelegen heide van Nederland). Uitstraling: het vaak geroemde (vijf sterren) landschap is uitzonderlijk, een stukje ‘buitenland’ en zeer aantrekkelijk voor recreanten en toeristen. Al in 1976 werd het Gulpdal aangemerkt als ‘kern van het toekomstig Nationaal Landschapspark’ (thans Nationaal Landschap Zuid-Limburg). Gulpen, Mechelen, Epen en Slenaken leven van de natuur; veelal met het plaatje van rondtrekkende schapen. De inzet van een kudde past bij de natuurlijke herinrichting van de Gulperberg (gemeente GulpenWittem) en is van Europees belang (Natura 2000).

35


8.5 Bemelen-Cadier Potentieel trekgebied: het gehele complex van de Bemelerberg (Limburgs Landschap), een deel van de Schiepersberg (Limburgs Landschap), de Wolfskop (Staatsbosbeheer) en de oostelijke Maasdalhelling tussen Gronsveld en Heer (Staatsbosbeheer). Op onderstaande kaart is in rood de route en kerngebieden weergegeven en in groen de Goud Groene Natuur. Op dit moment wordt de Bemelerberg al voor een groot deel, met succces, begraasd dor een permanente niet gescheperde kudde. Kracht van de streek: De grote omvang. Ook kunnen grotere afstanden worden afgelegd. Opmerkelijk hoogtepunt is uiteraard de Bemelerberg. Uitstraling: zeer afwisselend landschap nabij Maastricht, binnen bereik van stedelijke recreanten. Een schaapskudde benadrukt de biogeografische verbondenheid met het Maasdal (belangrijke ecologische verbinding) en is van Europees belang (Natura 2000).

Conclusie Op basis van bodemgesteldheid, beschikbare weidegronden, versnippering en ecologische potentie zijn in het Nationaal Landschap drie gebieden gedefinieerd waar voldoende potentieel is voor gescheperde begrazing met schapen.

36


9. Conclusies en aanbevelingen Herders met hun kudden maken sinds mensenheugenis onderdeel uit van het Zuid Limburgse cultuurerfgoed. Tot in de 20e eeuw was begrazing met een gehoede kudde gemeengoed. In ieder dorp was wel een herder met schaapskudde te vinden. Onderdelen van het huidige landschap danken hun uiterlijk aan de jarenlange begrazing. Het ecologische effect van begrazing met een gescheperde kudde is positief en heeft er toe geleid dat er in het Nationaal Landschap een aantal voor Nederland unieke natuurtypen zijn ontwikkeld, zoals de kalkgraslanden. De gradiënten in reliëf en voedselrijkdom die ontstaan door de begrazing en de stuurbaarheid van het beheer maken het een zeer effectieve vorm van natuurbeheer. De gebieden die momenteel worden begraasd met een gescheperde kudde maken veelal onderdeel uit van Natura 2000-gebieden. Uit de natuurbeheerplannen voor Natura 2000 blijkt dat begrazing met schapen veelvuldig wordt aanbevolen en zijn doorwerking vindt in de PAS maatregelen en de SVNL toeslag voor gescheperde schapenbegrazing. De begrazingseenheden moeten zo groot mogelijk zijn maar goed te begrazen met een kudde van max. 350 schapen. In het Nationaal Landschap Zuid- Limburg zijn zo 3 begrazingseenheden mogelijk, verspreid over het gebied. Om de financiering van de gescheperde begrazing te onderzoeken is er in eerste instantie gekeken naar de belanghebbenden (stakeholders) in de directe omgeving van de kudde(s). Welke partijen hebben belang bij een gescheperde schaapskudde? Dat zijn heel veel partijen die allemaal een klein beetje belang hebben. De schaapskudde levert met name publieke diensten waar individuele belanghebbenden in die regio niet direct een financiële bijdrage aan willen leveren. Financiering door “de regio” vastgelegd in een sociaal contract is vooralsnog niet mogelijk gebleken. De schaapskudde levert dus publieke diensten waarvoor geen directe vergoeding verkregen wordt. (dwz. het marktmechanisme faalt). Het optimaal inzetten van subsidies is dan ook noodzakelijk. Subsidiemogelijkheden zijn divers: Zowel SNL-subsidies als GLB-toeslagen kunnen ingezet worden voor het beheer. LEADER en PAS kunnen mogelijk ingezet worden voor de opstartfase van het begrazingsnetwerk en de toeristische marketing van de kuddes. De natuurbeheersubsidies kunnen door de grondeigenaar aangevraagd worden en de inkomenssteun uit GLB-toeslag dient door de schaapsherder aangevraagd te worden. De terreineigenaar moet dan ook bereid zijn om de subsidie aan de beheerder door te geven. Uit de kosten- batenanalyse van een schaapskudde bestaande uit 250 schapen (de optimale situatie) blijkt dat deze niet kostendekkend ingezet kan worden. ook bij maximale subsidies is er nog altijd een tekort ca. 30.000 euro. Mogelijk kan dit verkleind worden door de aanbevelingen te volgen om de kudde efficiënter in te zetten. Per geval verschilt dit bedrag het is dan ook zaak het tekort per begrazingseenheid in beeld te brengen. Om het verschil tussen de kosten en opbrengsten van een schaapskudde te overbruggen, zijn de volgende alternatieven bekeken: 1) Maximale benutting van de bestaande subsidiestelsels: dat zijn de inkomenssteun uit het GLB, + subsidies voor terreinbeheer + inzet van hectaresubsidie voor schapenbegrazing over de gehele begrazingseenheid. Onderzoeken of de natuurdoeltypenkaart gewijzigd kan worden zodat ook voor toekomstige kalkgraslanden de volledige subsidie kan worden uitgekeerd. 2) Vergoeding voor publieke diensten door directe en indirecte belanghebbenden: d.w.z. naast de ecologische functies ook de waarde van schaapskudden als cultureel erfgoed en toeristische attractie in het Nationaal Landschap belonen. Daarvoor dienen zich twee sporen aan: provinciale subsidies via een subsidie voor cultuur (immaterieel erfgoed); en een bijdrage van de belangenorganisatie(s) van 37


toeristische ondernemers: RECRON en VVV-Zuid-Limburg. De betrokken gemeenten binnen het Nationaal Landschap Zuid – Limburg kunnen overwegen om een landschapsfonds te ontwikkelen voor het behoud van het landschap in het algemeen, waaronder ook de gescheperde kuddes vallen. Mogelijk kan een deel van de toeristenbelasting hiervoor worden ingezet. Dit zou door toeristische ondernemers zeker gewaardeerd worden en de duidelijkheid over doelen en bestemmingen van de toeristenbelasting ten goede komen. 3) Private verdienmodellen en -initiatieven: hier ligt een kans voor sponsoren, belangenverenigingen, ‘vrienden van’ de schaapskudde, en lokale ondernemers die een directe relatie met de schaapskudde of hun producten hebben (de slager, de camping, de restaurateur, etc.). In het verleden heeft de Schaapscompagnie Mergelland een succesvolle crowdfunding actie opgezet ‘adopteer een schaap’, die in 2011 en 2012 een flink bedrag heeft opgeleverd. De praktijk heeft echter ook uitgewezen dat private acties meestal van voorbijgaande aard zijn en daarom niet structureel kunnen bijdragen aan het opvangen van een exploitatietekort. Aanbevelingen over financieringsmogelijkheden:  Verruim de openstelling van de toeslag voor gescheperde begrazing binnen de drie beoogde begrazingseenheden in het Nationaal Landschap Zuid Limburg;  Pas de provinciale beheertypen aan op basis van de te bereiken beheertypen binnen de drie beoogde begrazingseenheden;  Beschouw schaapskudden niet alleen als een agrarische onderneming maar ook als cultureel erfgoed;  Benadruk de cultuurhistorische en toeristische waarde van een gescheperde kudde en zoek financiële steun uit deze sectoren;  Leg in een convenant vast dat eenieder, terreineigenaar, beheerder en overheden, zijn financiële verantwoordelijkheid neemt om het beheer te kunnen financieren;  Ga onverminderd door met sponsoracties, vriendenclubs, en het betrekken van (lokale) ondernemers bij de schaapskuddes. Aanbevelingen over de organisatie:  Zet in op het ontwikkelen van een landschapsfonds binnen het Nationaal Landschap Zuid Limburg, mede gefinancierd door een deel van de gemeentelijke toeristenbelasting;  Werk per begrazingseenheid het beheer en de financieringsconstructie uit;  Benoem één organisatie die de projectcoördinatie voert voor de drie beoogde begrazingseenheden;  Gezien de urgentie is het aan te bevelen om bij de bestaande gescheperde kuddes te beginnen. Tot slot: Gescheperde begrazing is een belangrijk element in het landschap en draagt substantieel bij aan de toeristische beleving van Zuid-Limburg. Behoud van de herder met zijn kudde in het Nationaal Landschap is uit ecologisch, cultuurhistorisch en toeristisch oogpunt van groot belang, en alleen mogelijk als de overheden en/of private belanghebbenden bereid zijn om extra bij te dragen aan de publieke diensten die een gescheperde kudde leveren, als de terreineigenaar bereid is om subsidie inkomsten in te zetten voor het beheer èn als de beheerder bereid is om zijn (extra) inkomsten in te zetten ten bate van de kudde en herder. Het voortbestaan van de gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg is, net als in andere regio’s in Nederland, nu vooral afhankelijk van de (politiek / bestuurlijke) bereidheid om een herder met schaapskudde meer te waarderen dan als een onrendabele graasmachine die louter ecologische doelen dient.

38

Nog een rondje? Onderzoek naar de mogelijkheden van gescheperde begrazing in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg 19 mei 2016

Recommend Documents