VITRUVILIS NUMMER 22 JANUÀRI 2013
Maa
rte n Helt
0naf hênket en pubticist
jk historicus
WitI Brouwers weTkzêêm voor het
maritiem programmê Van de RCE
EEN FLUITSCHIP MET EEN BIJZONDERE NAAM
1
-
Wrak effectlef beschermd met stelgerdoek.
Een houten scheepswrak dat op de bodem
DeWede ean
Nil*egen
van deWaddenzee eeuwenlang diep onder
het zand heeÍt gelegen en door bodemerosie ptotsel.ing gedeettetijk boven de zeebodem uit gaat steken, begint direct aan een proces van veryal. Een van de grootste vijanden van houten wrakken, naast menselijke activiteiten, i5 de paatworm lTerêdo Navalisl. De paalworm kan in relatiêf korte tijd de btoottiggende wrakdelen vernietigen. Een eÍÍectieve manier om dergelijke btootLiggende wrakken fysiek te beschermen, is aÍdekken met
p 2 oktober I7L0 lagen 24 koopvaardijschepen in de
neer deze partijen vindplaatsen als scheepswrakken aanrreffen, melden zij dit bij de
rede bij Tèxel klaar voor ver-
Rijksdienst.r
trek. Met zuidoostelijke wind en 'moij, liefweer' warel de omstandigheden ideaal voor een rustige zeiltocht naar Noorwegen. Om twaalf uur vertrok de handelsvloot naar de plaatsen Bergen en Drammen om er hout te halen. Fluitschip de Vrede van Nijmegen kwam echter niet ver. Rond zeven uur 's avonds was het nog maar zeven mijl verwijderd van de kust toen er plor5eling een groor schip aan stuurboordzijde opdoemde. Een botsing was onvermijdelijk: de Vrede van Nijmegen raakte lek en zonk naar de bodem van Noordzee.
Maritiem erÍgoed De wateren rondom Nederland zijn, onzichtbaar voor het blore oog, bezaaid met scheepswrakken. Het ziin stille getuigen vart ons maritieme verleden. Vandaag de dag hebben overheid en marktpartijen op zee regelmatig met dit onderwater erfgoed te maken. Wan-
Het f1'sieke bestand van het aaotal bekende scheepswrakken groeit relatiefsnel door bijdragen van verschillende partijen zoals amateurduikers, Rijkswarersraat (RVS) en de beroepsvisselii. De gegevens worden in databases ondergebracht en in kaart gebracht. Een dergelijk systeem waar in dit gebeurt is het MACHU GIS systeem. Archeologische data (wrakken) wolden gekoppeld aan informatie over bodemgebruik, erosie en biologi sche bedreigingen.: Daarnaast is een begin gemaakt om de veelheid aan historische data in archieven cn andere bronnen te ontsluiren en via databases te koppelen aan fysieke archeologische resren. Her maritiem programma van de RCE omvar het Wrakken in Documentenproject (WID) waarin een begin is gemaakt met het verzamelen en ontsluiten van deze historische bronnen.
steigerdoek lpotipropyteen nettenl. Door
de structuur van de netten wordt zand vastgezet en zo ontstaat een kunstmatige zandheuvel op het wrak.3
Een deel van het erfgoed onderwater is vanuit cultureel oogpunt van groot belang en het behouden waard. Maar dat is helaas niet voor elk wrak mogelijk. Er moete[ keuzes worden gemaakr. Het is daarom van belang een goede inventarisatie van scheepswrakken in de Nederlandse wareren - en daarbuiten, denk aan VOC schepen - te maken. Kennisopbouw is een van de prioriteiten van het in 2012 ge-
stalte Maritieme Programma van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).
De kennis die deze iDventarisatie oplevefi rorgt ervoor dat we steeds meer in slaat zijn: de cultuurhistorische waarde van scheeps-
wrakken vast te stellen en om keuzes te maken;
VIÍRUVIUS NI]MMER 22 JANUARI 2013
Wrakken in Documenten {WlDl, onderdeel van het rnaritiem programma van de RCE, bevat 409 vermetdingen van gezonken schepen rond TexeI uit de periode van de Republiek 11575-1795). De ontine historische schependêtabase geeÍt een unieke inkijk in het
Nimwegen. Deze ftuit \€n een houtschipper uit HindeLoopen is in 1710 gezonken na een aanvaring. Tussen 1600 en 1800 zijn er veet ftuiten gebouwd maar in Nedertandse wateren is er nooit een ge'identiÍiceerd. 0ok de Vrede van Nimwegen [igt nog a[tijd anoniem
reiten en zeilen van schippers en schepen, zoats de Vrede van
op de zeebodem, tenzij het wrèk is weggespoetd of vergaan.
3
-
-
onderzoeksmethoden en -technieken te ontwikkelen die nodig ziln voor het van wmkken in situ; verfiindere manieren van opgraven te ontwikkelen.
-
anno 1707 (ets van Jacob t Admirèt 1ó99- 17701
Ftuit zeiLend aan de wind {Ctaes Jansz. RietschooÍ ca. 1ó80)
2
Een scheepswrak is biina altiid de stille getuige van een dramatische gebeurtenis. Het zijn tijdmachioes die ons inzicht kunnen geven in het leven en werken van mensen uit vervlogen tijden; een fenomeen dat bilvoorbeeld bii landarcheologie zelden geèvenaard kan worden. hebben enerziids een (groeiend) bestand aan fysieke wrakken die, meestal anoniem. soms met naam en toenaam bekend zijn, an-
!íe
derzijds is er nog een immense schat aan nauweli jks aangeboord historisch materiaal.+
In archieven liggen notaliële akten, verzeke-
il
beeld te breneen beperkt gebied wrakken gen die russen I595-1795 rond Ïèxel zijn ver-
Dit leverde tot nu toe 409 schepen op die veelal met naam, lading, namen van de bemanning (en soms meer) bekend zijn. Deze
De Vrede oan Nijmegen
historische schependatabase geeft een unieke inkijk in het reilen en zeileu van schippers en schepen in een klein maar belangriik stukie van de Nederlandse wateren; het gebied rondom ïèxel.
onder de goloen
De Rede van Tèxel was eeuwenlang het gebied waar (handels)schepen zich verzamelden die naa! Oost Indiê, West Indië (Caraiben), het Oostzeegebied, Noorwegen en de Middellandse Zee voelen. Meestal ging het goed,
want de rede van Gxel was een lelatiefveilig ankergebied. Toch kwamen alleen al rond Texel tussen 1595-I795 honderden schepen op de bodem terecht. Eén van de schepen in de \WID darabase is de
Vrede van Nijmegen. Het was een doodgewone vrachtvaarder, type fluitschip. Het schip zonk na een aanvaring in l7l0 ten
Wrakken in Documenten lWlDl
bijzondere naam exemplarisch voor
Het Wrakken in Documentenproiect (WID)
groot deel van de gezonken vrachtvaarders. Bovendien krijgen we zo een inkilkie in
in
de vaarpraktijk vaD zevenÍiende-eeuwse zee varenden.
gaan.
ringspapieren, coumnten, brieven en andere berichten over scheepsrampen en olrgelukkige reizen die inzicht kunnen geven in handel en scheepsvaatt en zelfs kunnen helpen bil het voorspellen waar de wrakken zouden kunnen liggen.
is slechts een eerste bescheiden poging om
- Twee gestrande, onbewapende Noordvaarders
noordwesten van Tèxel. Wat lading, opvarenden ofscheepstlpe betreft is het geen bijzon-
der schip. Het is ook niet teruggevonden of opgegraven en toch is iuist dir schip rnet die een
Riskante vaarjaren van een Hindetoopèr schip peÍ a1702-17131 Voor de Amsterdamsche Courant was de ondergang van de Vrede van Niimegen in oktober 1710 slechts één van de vele incidenten. Ruim twee weken later meldde de krant summier dat het schip enkele miilen uit de kust was overzeild en gezonken.t Zulke ongelukken werden bijna terloops gemeld in de zeetijdingen: er zonken jaarlijks altijd enkele schepen langs de Noord-Hollandse kust. Tirssen 1700 en 1710 ziir er in de wateten rond Tèxel zeker 48 schepen ten onder gegaan, door stormen, strandingen, brand, aanvarin' gen of andere oorzaken.6
Ook op Tèxel leidde de ondergang van de Vrede van Nijmegen tot weinig ophef. Vanaf het eiland berichtte Theodora de Clercq aan de Directievan de Oostersche Handel in Amsterdarn over de maritieme toestand daar Zij schreef dat de vloot was vertrokken, maar verzweeg het oufortuinliike lot van de Vrede van Nijmegen.T In de notariële archieven is het scheepsongeluk beter gedocumenteerd. Het
VITRUVIU5 NI I'IV!II ::
JANUARI 2O]3
4-0pd tschitderlvan Henri GascardwordtdevredegeiekendtussenSpanjeenFrankrlk
fluitschip was irnmers gezonken ten gcvolge van een aanvaring, zodat er Ilnanciele belangen meespeelden. De eigenaren en verzekeraars van de Vrede van Nijmegen hoopten de \chade re kunnen verhalen op Je tegenpartij.
De bemanning wist tijdig te ontkomen en
n 1ó79.
zinde geloofsovertuiging. Die verbood hun namelijk om rvapens te dragen, het'weerloosheidsbeginsel'. Daarom kozen zij liever voor de relarief rustige vaart op Noorwegen dan voor risicovollere routes naar Indié of het Middellandse Zeegebied. r('
legde in Amsterdam op verzoek van de schip-
per notariele rerklaringrn af. Op basrs ran deze en andere archieltrronnen is een beeld te
schetsen van de geschiedenis van de Vrede van Nijmegen.
HouthandeI op Noorwegen De vroegste vermelding van de scheepsnaam
Vrede van Nijmegen dateert van februari 1702.s Het schip was toen eigendom van Hidde Tteerd.. een van de rele hour\chinper. uit het Friese stadje Hindeloopen. Dezc Hrdde rras in dat jaar zeker reertig iaar oud) aangezien hij in 1684 was getrourvd en
daarbij meerderjarig moet zijn gerveesr.e Vóórdat hij begon aan zijn zeemansbesraan, hij actiefals houthandelaar Tirssen 16981700 kwam ziin naam roor in he\ràchring\conrracren, waarbij hij grote ladingen houten balken lier imporreren uit de Zweedse plaats Nan'a (nu de derde stad in Estland). Hindelooper schippers hadden in deze periode een belangriik aandeel in de scheepvaart op het
was
Oostzeegebied cn Noorwegen.
Dit
!íel
vocren Hindelooper koopvaardijschepen meestal in konvooi, begeleid door bervapende
admiralireitsschepen.
schippers
in
ballast of met producten als
brandervijn, wijn, hop, vlas, tabak, steentverk en Leidse kazen. Op de terugweg naar Amsterdam vervoerden zii Scandinavische houtrvaren voor de scheepsbourv.ll
Het hout uit Noorwegen werd selosr en ge-
FETVALKHoF
veild in Amsterdarn. De invoer naar de Zaanstreek, die eind zeventiende eeuw uitgroeide tot centrum van de scheepsbouwJ was verwaarloosbaarJ aangezien de zrvare zeeschepen wegens de ondiepten de Zaan nier konden op-
varen. Het
in Zaandam geveilde hout
rvas
grotendeels aÍkomstig uit de Rijnstreek. Toch ,'nderh ielden de Hindelooper schippers goede contacten met Zaanse scheepsbourvers. Zij lieten er massaal hun vaanuigen bouwen, zoals
De Hindelooper vloor besrond aan het begin \,an de achttiende eeuw uit ruim honderd zeegaande vaartuigen. Deze lagen in winterlaag (in veilige haven overrvinteren) in Amsterdarn, rvaar de schippers opdrachten aannamen van lokale reders en bevrachters. Als hun schepen in het voorjaar gereed moesten rvorden gemaaktj brachten binncnvaanschepen Je bcmanning van het Frie.c.tadje naar de metropool àÀn het IJ. Eventueel konden zij daar ter plaatse nog aanvullend personeel werveD! want Amsterdam was het centrum van de arbeidsmarkt voor zeelieden. Op de heenreis naar de Noorse havens voeren de
is deels te
verklaren vanuit hun overrvcscnd dooosse-
ML.TsEUM
blijkt uit notariële akten.rl
Problemên mêt schippêrs Ook Hidde Tjeerds zal de Vrede van Niimegen in de Zaanstreek hebben laten bouwen, nadar hij zijn bestaan als koopman had ingervirreld loor een lelen op zee. l)ie carrrererrvitch was niet zo opmerkelijk, want schippers traden in vreemde havens ge$'oonlijk op als koopman. Helaas is ergeen bouwbestek
of
contract van de fluit van Hidde Tjeerds terug te vinden in de archielien van Zaan\e norarissen. Het volledige eigendom had
hij niet. Ver-
schillende Amsterdamse kooplieden bezaren een aandeel) zoals dar indertijd gebruikelijk rvas. Dankzij deze 'partenrederii' waren zowel dc rvinst als het risico bij eventuele schade verspreid over een grote groep investeerders. De Vrede ran Nijmegcn was terdceld in tcnminste 96 'parten' of aandelen. De totale rvaarde van het schip rvas ruim 14.000 gulden t: Onder r1e eigenrren vinden we riike
VITRUVIUS NIJMMER 22 JANUARI 2013
De Yrede van Niimegen I 67 6-1 679 Een pan-EuroPese vredesconferentie Scheepsnamen met het woord 'vrede erin waren buitengewoon populair onder Hindelooper schippers. Dat schipper Hidde Tjeerds ziin eerste schip spêcifiek naar de Vrede van Nijmegen vernoemde, is echter opvatlend. Waarschijntijk waren er nametijk aI decennia verstreken tussen het van stapel lopên van het schip en de stuiting van deze peis, in 1ó79. We kunnen niet met zekerheid zeggen
telgen uit het Amsterdamse regentenpatriciaat, zoals de families Rendorp en Roeters, maar ook eenvoudigere burgets. Vanaf het begin van de achttiende eeuw voer Hidde Tieerds geregeld met de Vrede van
Niimegen op Noorwegen, De houthandel was lange tiid belemmerd geweest door maatregelen van de koning van Denemarken, waaltoe
Noorwegen toen behoorde. In l70l hadden Hollandse kooplieden echter gunstige voorwaarden voor houtverschepingen uit Nool-
wegen geregeld en konden zil weer vrii inkopen.ra Een iaar later haalde Hidde Tjeerds een lading hout uit Kopervik, gelegen boven Stavanger. De terugreis verliep voorspoedig, totdat hii de Hollandse kust il zicht kreeg. Daa! werd de fluit aangevaren door een passerende schipper uit !íorkum. Een deel van de boegspriet was afgebroken, de boeg beschadigd en de schacht van het anker was kromgebogen.lt
tui-
Schipper Hidde Tjeerds kwarn wel vaker in problemen met andere schippers. In iuni 1703 lag hii klaar om vanuit Tèxel in konvooi
uit te varen, toen een gerechtsdienaar beslag liet leggen op de Vrede van Niimegen. Hii bleek zelf een ander schip, de Faam, te hebben aangevaren, dat daarbii beschadigd was geraakt. De scheepseigenaar, Cornelis Hobbe, wilde geld zien en liet de Vrede van Nijmegen confisqueren totdat in de betaling was voorzien. Hidde Tjeerds was het daarmee niet eens. Hil had de schade willen laten taxeren door twee neutrale scheepstimmerlieden, maar daarmee was Hobbe niet akkoord gegaan. Via de notaris wees hii een bevriende zeilmaker en scheepstimmerman aan als borgen. Op zijn beurt eiste Hidde Tieerds een forse schadeclaim, omdar hil nu niet kon uitvaren terwijl er gunstige wind was en het konvooi al was verttokken.16
wanneer het schip precies gebouwd werd, maar dat zal zijn gebeurd vóór 1ó97; anders had Hidde Tjeerds zijn schip wet genoemd naar de in dat jaar gesloten Vrede van Rijswijk. De voorgaande Negenjarige 0ortog (1ó88-1ó971 was immers desastreus geweest voor de noordvaarders. Zo was in 1ó9ó een groot deel van hun in het Vtie gereedtiggende handetsvtoot in handen gevattên van Franse kapers.zó
gedocumenteerd. Het schip voer altijd zonder bewapening, maar wel iu konvooi. De groep van acht tot twaalfbemanningsleden bestond uit bekenden uit Hindeloopen en kundige zeelieden van Ameland. In augustus l7l0 duikt plotseling een andere naam op in de scheepsliistenrT: dan is Boudewiin (Bolde-
wijn) Tjeerds kapitein van de Vrede van Nilmegen. Hiiwas ongetwilfeld een familielid en gezien zijn leeftijd (47) hoogstwaarschiinlijk een broer van Hidde Tieerds.
Op 2 augustus l7l0 veruok Boudewijn Tleerds wederom met de Vrede van Nijmegeu vanuit Amsterdarn naar Noorwegen.l8 In twee dagen voeren zii over de Zuiderzee naar Tèxel, waar zij achttien dagen moesten wachten op gunstige wind en het vertrek van het konvooi. Bij het uitzeilen bleek de wind echter te krachtig te zijn voor het oude schip:
de grote mast brak af. Schipper Boudewijn Tieerds zette koers naar Medemblik waar de mast werd hersteld. Op 2 oktober vertrok hii opnieuw in konvooi vanuit Texel, maar na zeven miil werd ziin schip aan stuurboordzijde geraakt door de Zwarte Kat, een andere koopvaarder. Vanaf een stelling probeerden de timmerman en bootsman het ontstaDe gat nog te dichten. maar ook de boeg had ernstige schade opgelopen en het water stroomde naar
ricksz. Net als Boudewiin Tieerds was hii af-
uit Hindeloopen en voer hij op Noorwegen. Wel had hij een groter schip: een fluit van 219 last met twintig bemanningsleden aan boord, De rol van kapitein Lolke Fredericksz bii de aanvaring was weinig heldhaftig: hij gaf het commando door te varen, terwijl zijn bemanning de noodsignalen van de Vrede van Niimegen konden zien en wisten dat het schip zwaar beschadigd was.20 komstig
Volgens het zeerecht moesten de kosten van eeu gezonken schip bii een aanvaring worden gedeeld tussen de beide partiieu, indien er tenminste sprake was een ongeluk. Bii moedwil ofopzet kwamen de kosten geheel op her bordie van de veroorzaker.?l Recente getuigenverklaringen van de opvarenden speeldeu een doorslaggevende rol in schadezaken Bii terugkeer in Amsterdam spoedden de bemanningsleden van de Vrede van Nijmegen zich dan ook naar de notaris om hun versie van de werkeliikheid te laten vastleggen. Op verzoek van Boudewiin Tjeerds legden drie matrozen op 29 oktober l7l0 een uitgebteide veÍklaring aí Voor hen was er geen twijfel moge-
binnen.
lijk; zii waren overzeild doo! de Zwarte Kat. Io het avondlicht hadden zii het schip her-
De goederen in het ruim dreven al heen en
kend aan de opvallend kleine voorsteng: geen enkel ander schip met dat kenmerk was uit
weer en de bemanning begol uit alle macht te pompen. Omdat de Zwarte Kat was doorgevaren na de aanvaring, bleven Boudewiin
Ook voor de iaren 1708 en 1709 ziin reizen
Tjeerds en zijn mannen verstoken van hulp terwijl hun schip langzaam zonk. De schipper liet met vuur een noodsein geven. Ook werd de reddingsboot uitgezet om hulp te halen, maar deze sloeg door een harde golfaan stukken. Intussen bleef het schip water maken. De opvarenden zagen het somber in, totdat een andere schipper te hulp schoot en hen aan boord nam. De verlaten Vrede van Niimegen werd spoedig verzwolgen dool de gol-
naar Noorwegen met de Vrede van Nilmegen
ven.l9
Nieuwe eigenaar
Zaak tegên de Zwarte Kat De Zwarte Kat, het schip dat de Vrede van Nijmegen zo ongenadig had geraakt, stond onder leiding van schipper Lolke Frede-
Tèxel vertrokken. Ook zeven bernanningsleden van de Zwarte Kat lieten een verklaring vastleggen bii de notaris. Volgens hun relaas was het iuist de
Vrede van Nijrnegen die hun schip had geschampt.22 Een dag na deze verklaring kwamen de reders van de Vrede van Niimegen in actie. Namens hen liet de Deense firma Laasbye & Nieugaard schipper Boudewiin Tieerds expliciet verklaren te ziin overzeild door de Zwarte Kat. Ook viif bemanningsleden van de Zwalte Kat kregen opnieuw een uitnodigiog om voor de notaris te verschiinen. Dit-
VITRUVIUS
NLIMMFR
22 JANUARI2(]IS ,,
- Links een ftuit ca. 1ó50, rechts een ftuit ca. 1ó90. 5
De
karakteristieke
peervormige achterkant wordt steeds minder uitgesproken aan het einde van de 17e eeuw.
maal verklaarden zii de Vrede van Nijmegen te hebben aangevaren en duidelijk te hebben gezien dat het schip daarbij zware schade had geleden.
van diens goederen om deze kracht bij te zetten. De Amsterdamse schepenen ontzegden hun echter die eis.23 De afloop van de rechtszaak is niet terug te vinden in de gerechtelijke archieven. Mogeliikerwiis is de zaak in der
Met deze getuigenverklaringen op zak begonnen de schipper en reders van het gezonken schip een rechtszaak voor de Amsterdamse schepenen. Zji eisten frnanciële genoegdoening van Lolke Fredericksz en confiscatie
minne geschikt. Ook over de verdere lotgevallen van schipper Boudewijn Tjeerds tasten we in het duister Hidde Tjeerds, de voormalige eigenaar van de Vrede van Niimegen, voer intussen weer op
Noorwegen. Zijn nieuwe schip, koltweg de Vrede genaamd, was gebouwd op de welfvan scheepsbouwmeester Pieter Jansz Ouwejan in Zaandam. Het was een grore fluit van 129 % voet (ca. 37 meter) lang en 217 last.z+ De Hindelooper schipper was optimistisch over de toekomst. Met de Vrede van Utrecht was in l7l3 een einde gekomen aan de langdurige en bloedige Spaanse Successieoorlog tegen
Frankrijk. Geinspireerd door dit heugliike feit doopte Hidde Tjeerds zijn nieuwste schip Vrede van Utrecht.z: De zeventiende eeuw was een bloedige eeuw, waarin Europa velscheurd werd door voortdurende conflicten en oorlogen. De landkaart van Europa werd grondig herschikt en mercantilistische belangen speelden een hoofdrol. De Republiek der Zeven Verenigde
Provinciën was een succesverhaal in economisch en politiek opzicht. Bij andere Europese staten, vooral Engeland en Frankrijk, zette dit kwaad bloed, in het Rampiaar 1672 culminerend in een aanval op de Republiek
- oetaits van het Ghostwreck: [inks een boeganker, rechts en het hennegat [waar hêt roer nèar buiten komtl. De êfweziqheid vên dê pêalworm en het zuurstofarme water van de 0ostzee zorqen er voor dat wrakken daar vaak qoed bewaard btiivenó
door Frankrijk met Engeland, Zweden, Miinster en Keulen als bondgenoten. De wateilinie behoedde het gewest Holland voor een Franse invasie en de sterke vloot onder leiding van Michiel de Ruyter kon de Elgelsen van landinsen afhouden.
VITRUVIUS NUMMÊR 22 JÁI{UAEI 2013
De ronde peervormige achterkant maakte de een zeer herkenbaar schip. De bewa-
fluit tot
pening werd tot een minimurn beperkt; ook dit zorgde voor meer vrachtruimte. De zeileigenschappen waren zo gunstig dat met een relatief kleine bernanning kon worden volstaan. Het scheepstype was een doorslaand succes in de strijd om handel, vracht en kosrenbesparing in de zeventiende eeuw. Het bleek het ideale vrachtschip voor de middellange afstand te zijn en het gafde Hollanders een grote voorsprong in de handel binnen Europa. De fluit groeide zo uit tot het werkpaard van de Gouden Eeuw.
Wrakkên en Íluiten Tussen ca. 1600-1800 ziin er veel fluiten gebouwd maar er zijn tot nu toe slechts drie min
-
7 Op deze afbeetding is nogmaats de typische peervormige spiegel of achterstêvên van fLuitschepen te zien. Het tweede schip van [inks heeft een platte spieget.
of meer complete wrakken gevonden (in Zweedse wateren) die ook als
fluit geïdentifi-
ceerd worden.
Een militaire patstelling ontstond waarbil de tol van de oorlog al snel voor alle partiien te hoog werd. De coalitie, onder leiding van Frankrijk, viel uit elkaar toen Engeland niet langer bereid was aan de oorlog deel te nemen. In 1674 stelde de Engelse koning Karel II zich op als bemiddelaar tussen de belangrijkste kemphaneo Frankrijk en de Repu-
bliek. Een geschikte plek om
onderhandelingen te beginnen werd gevonden in de centraal gelegen en voor alle parrijen acceptabele stad Nilmegen. De vredesconferentie duurde van 1676 tot 1679.27 Deels door de precaire verhoudingen en langdurige protocollen duurde het diplomatieke steekspel in de provinciestad veel langer dan beoogd. Jarenlang onderhandelen resuheerde in een vrede met grote gevolgen voor geheel Europa. Er werd namelilk niet alleen vrede gesloten tussen de Republiek en Frankrijk, maar ook tussen Spanje en
Voor schipper Hidde Tjeerds waren de marrtieme bepalingen van het Nijmeegse vredesverdrag signifrcanter dan al deze pracht en praal. In het traktaat van commercie, navigatie en madne, een afzonderlijk onderdeel van de vrede van 1679, hadden de koning van Zweden en de afgevaardigden van de StatenGeneraal afspraken gemaakt over de behandeling van schepen en schippers. Naast algemene bepalingen over de vrijheid vau scheepvaart en koophandel werden praktische maritieme zaken geregeld. Zo zouden
confiscatie van elkaars schepen, lading en zeelieden voortaan tot het verleden behoren, terwijl ook de procedures bil bergingen werden gereguleerd. In de praktilk was de goede
verstandhouding van korte duur: tijdens de Grote Noordse Oorlog (1700-1721) leed de Hollandse Oostzeevloot opnieuw grote schade door Zweedse kapers.
Frankriik, her Duitse Rijk en
Frankriik, Zweden en de Republiek. De onderhandelingen in Nijmegen mondden dus uit in een pan-Europese vrede. De verschillende vredesverdragen werden collectief bekend onder de naam 'Vrede van Nijmegen'(Tiearies of Peace of Nijmegen, Paix de Nimègue). De Vrede van Nijmegen inspireerde vele rildgenoten tot het maken van schilderijen, pamfletten gedenkpenningen en zelfs muziek. In Parijs werd speciaal ter ere van de vrede de 'Place des Vicroire' ingericht, mer een ruirerstandbeeld van Lodewijk XIV De componist Marc-Antoine Charpontier componeerde een
ïè Deurn rer gelegenheid van de vrede. Inrniddels is de Prelude van dit muziekstuk bij praktisch elke Europeaan bekend, omdat het wordt gebruikt als intro-tune van het Eurovisie Songfestival.
Het fluitschip: Dutch dêsign in de zeventiende eeuw
In Nederlalrdse wateren is kon tot nu toe geen fl uit worden geïdentifr ceerd.28 Begin ;aren '60 werd in de Zweedse haven Dalaró een wnk gevonden dat als fluit kon worden geidentificeerde en stamt uit dezelfde periode als de Vrede van Nijmegen. Het schip heette de Anna Maria, was gebouwd in 1693
in Amsterdam en weld verkocht aan een in 1709 van Stockholm naar Portugal, maar werd door wintene buien overvallen en moest wachten in de haven vao Dalaró. De bemanZweedse rederil. De Anna Maria voer
ning die was overgebleven om schip en lading te bewaken en onderhouden, was naar de haven gevaren om op te warmen en een borrelt;e te drinken, Het was tildens dit 'personeelsuitje' dat de Anna Maria vlarn vatte en jammerlijk zonk. Helaas is de achtersteven met de meest in het oog springende fluitkenmerken geheel verloren gegaan.2e De twee andere fluitachtige wrakken respectievelijk het zogenaamde Ghostwreck (onrdekt in 2007) en het Lionwreck (ontdekt in de buurt van Stockholm 2009) worden ruw-
De Vrede van Nijnegen was een vrachtschip van het tlpe fluit. De fluit was het meest succesvolle vrachtschip in de zeventiende en
weg tussen 1630-1650 gedateerd.ro
begin achttiende eeuw De fluit ontstond
De fluit was door de geringe ofzelfs afuezige bewapening alleen voor de handelsvaart op
rond 1600 in Hoorn uit al bestaande scheepstlpen zoals de gaing en buis. De fluit werd ten opzichte van bestaande vrachtschepen verlengd. De gebruikelilke lengte breedte verhouding was l:3,5. Fluiten werden l:4 en zelfs l:5 en werden daarmee smaller en beter bezeilbaar. De fluit had toch een bol luim voor extra vrachtruimte. Het dek was zeer smal en leek als het ware 'ingesnoerd'. Door de hoge graad vao specialisatie en mechanisatie (houtzageliien Zaanstreek) van de scheepsbouw in Holland was de fluit goedkoop te bouwen.
Doopsgezinde schippers
bestemmingen in veilige wateren geschikr. En dar waren er in de zeventiende eeuw niel veel. Bestemmingen die onbewapend konden worden bezeild, waren hooguit Noorwegen en de Oostzee, Hidde Tjeerds, de schipper van de Vrede van Nijmegen, kwam uit Hindeloopen, waa! veel schippers doopsgezind waren. Centraal thema van deze prorestantse stroming, ontstaan tijdens de Reformatie in Ziirich (1524), was de wedergeboorte en de daarmee gepaard gaande hernieuwde doop. De doopsgezinden streef-
VITRUVIUS NUMM€R 22 JANUARI 2013
den naar eeD geweldloze sarnenleving.
demogafsch-, economisch- en sociaal-hismrische studiën op gond oan Anstetdqmse en Zaanse arachioalía, I 600- I 800 (Dordrecht 197 6).
Noorwegen in: PC. van Royen, Ze€vaÍenden op de koopvaardijvloot (AmsreÍd^m 1987) 27 -29 en37.
desconferentie die daadwerkelijk langdurige vrede opleverde - in ieder geval voor de Re-
-
getal een keuze uir de demografrsch-, economisch- en
publiek
- Hell , Maarten & Gijsbers, Wilma, Geóorgefi of gezonken PapíeÍen getuigen van scheepsrcmpen tond Texel (1575-1795) in Tijdschrifr
Het is voorstelbaar dat een succesvolle vre-
- een positieve uitstraling had op tijdgenoten. Eén van die tijdgenoten was
Hidde Tjeerds. De periode van vrede en voorspoed waalin Hidde opgroeide werd rechrstreeks door hem in verband gebracht met de Vrede van Niimegen uit 1679. De positieve werking van de Nijmeegse Vrede werd zelfs decennia later nog door hem ervaren. Zodanig dat hij er ziln nieuw gebouwde fluirschip naar vellloemde als bron van voolspoed en welvaart. Voor de Hindelooper schippers braken inderdaad gouden tiiden aaÍr. Tirssen 1700 en 1747
domineerden zi; de vaart op Noorwegen eu later vooral op havenplaatsen als Reval (Tàllinn) en Narva in het Oostzeegebied. In de winter van laatstgelroemd jaar kwam er echter een abrupt einde aan deze voorspoed: door een hevige storm in de Russische houthaven
Narva werd de Hindelooper vloot gedecimeerd.3t Doorgaans wordt de terugval van het aandeel van het Friese stadje in de Oostzeehandel toegeschreven aan politiek-economische oorzaken. Uit vrees dat de Russische bossen uirgeput zouden raken, had rsarina Elisabeth in 1756 namelijk de houtexporr aalt banden gelegd.32 Slechte weersomstandigheden hadden echter al negen jaar eerder het lot
van de Hindelooper scheepvaa
bezegeld.
Nader onderzoek naar scheeps- mmpen zou meer
licht kunnen werpen op
deze onbekende
kanten van onze maritieme geschiedenis.
lll
voor Zeegeschiedenis, jaargang 31, l, 2012 - Lemmens, G. (ed.), De wede oan Nijmegen. Catalogi van het kunstbezit van de Gemeente Nilmegen nl. I (Niimegen 1978). - Lindblad, J.T., Dalch tade on Naruq in the eighteenth centurj, irr:. Arcund Peter the Grcat: thtee centuies of Russian-Dutch relariom (Groningen 1997) 103-l 14. - Lootsma, S., De aeeoaart oan Hindeloopen in de zeoentiende en achttiende eeuw,Economisch-Historisch Jaarboek 2l (1940) 218-296. - Nievelt, C. van,Bronnen oan de Nede nndse codífcatíe oan het zee- en assutaníicÍecht, 1798-1822
Nationaal ArchiefDen Haag:
Tiega gnÍ. 1.0 1.02, Staten-Generaal,' Liassen MoscoDièn', I 6 1 5- I 795. - Stadsarchief Amsterdam (SA): Archíef 78, Atchief oan de Dírectíe oan de Oostersche Handel en Reederijen, Archief 5036, Archief oan ile Butgemeestets:
(Leiden 1978).
- Royen, PC. van, Zeeoarenden op de koopoaa íjolaot (Ansterdam 1987). - Sprunger, M., 'Ilo? ijhe mennisten de hemel oerdiend.en: een eefite oetkenning oan de betroh-
henheid oan aanzíenlíjke doopsgezinden bij het Amstetdamse zakenleoen in d.e Goud.en Eeuw',
Doopsgezinde bi jdragen. nieuwe reeks, 18 (1992), pas. 39-52.
t
rc e Wgoe d. n UM aàtie mo/r2 9pro Cranma%2 0
2
MACHU GIS
zzrzr'. na chlttrcject.eu. Een
In Vrecks in Situ (WIS) ziin
ost anw. nU
ly I S. h tm
(SA), tuchief 78, inv m 445. Norariele Archieven (NA/, Archi€Í50?5, inv.
5624, p. 250, boed€linventaris d.d.27-2-1702.
e
ïiouwregister Gerecht Hindeloopen 1594-1685, DTB 407. l0 S. Gmenveld, 'llet "doopsg?rind èígev in hi:torisch pe$pèdief, Doopsgezinde biidmgen, nieuwe re€ks,
Literatuur - Amsterdamsche Co\ranL Mandets, M. €t Btouwerc ll1: Het 'Ghosmtreck'- Een fiuitschíp in de Oostzee, Archeobrief 3, jaargang 13, september 2009, 2-8.
- Groenveld, S.,Ilel
de eersre resuheren
I Amsterdamsch€ Courant, l?-10-1710. 'Ciifers onrleend aan Wrecks rn Documenrs, zie: wnr.naritienprogranna.nl| ly lD.htn lgela dpleegd 7 StadsarchiefAmsterdam
DTB.
'doopsgezínd eigene'
in historisch perspectief, Doopsgeziode bildragen, nieuwe reeks, 7 (1981) I l-30.
(1981)
ll-30, aldaár
24. Vgl.
7
M. Sprunser,'Hoe Íijke
mennislen de hemel verdienden: een eerste verken, ning van de belrokkenheid van aanzienliike doopsge, Gouden Eeuw', Doopssezinde biidragen, nieuwe Íeeks, I8(1992), pag.39-52, aldaaÍ 43-44. S.
Lootsma,'De zeevaart van Hindeloop€n in
de
zeventiende en achÍiende e€uw', Economisch-Hisro-
lisch
Twee jaar later,
caal,8Í.
in
1704, speelde €r nog steeds een
rechbzaak tuss€n hem en de Workumse schipper, zi€: SA, NÀ 5294/993, procuBti€ d.d. 7-10-1704;
NA 5290/995, attestade 16
d
.d. 29-9-1702.
De afloop van de schadezaak is onbek€nd. SA,
NA 7291l1817, insinuati€ d.d. l-6-1703. r7 1è
vinden in: SA,
.4rcÀ ief aan de Directíe oan de
Oost tsche Handel en Reederijen (aÍchieïnÍ. 78\,
inv. nrs. 169-171. 18In de registers van de zeebrieven vinden we op 2-8-1710 'Jan Harnansz van Amsterdam'; mogeliik de boekhoudeÍ van de redels. SA,
Archiefvan de
inv.
L
le SA. NA 5920. scheepsverklàr'ns 2J-4-l7l I; NA 5918/597, attestatie d.d. 29-10-1710. 20 SA, NA 5920, scheepsverklaring d.d.27-4-l7ll. 2r Carel van Nievelt, Eronnen Lvn de Nederlandse
asstantimcht, 1798-1822 (Leiden 1978) 138-139. 22 SA, NA 5920, scheepsvêrklaring d.d.23-4-l7ll; NA 5918/597, arrestatie d.d. 29-10'1710.
codífrcatb oan het zee- en
nl,in.v. ít.1953.
Een van de partenreders is zijn vriend, zeilmaker
2l
(1940) 218-29ó; vsl. de
tchelding d.d. 5.12.17 25 SA, Zeebtieoen
kÍitiek op
10
, Lootsma, 'ZeevaarC, 290.
(^tchiefnr. 5036), inv. nr. L
l.C. de longe, Gesêhiad.flis
lll
(Haaiem
x,otl
h.t Nede andtche
1860) 496-504.
G. Lemmens (ed.), De nred! van Nijnege . CàÍalogi
van het kunsrb€zir van de Gemeenre Nijmegen
(Nijmesen 28
In
nr I
1978).
de Vaddenzee is een wrak ondeÍzochr dar er
nog hel dichtst
bij komt. Het wrak
is bekend als
Scheurrak SOI en zonk ca. 1590. Her wÍak weÍd
uit-
voeÍig onderzo€ht en opgegraven in de jaren'90. Het was een handelsschip dat op de Oostze€ voer (Oosc vaardeÍ). Scheurrak SOI heeft een aantal fluitk€nmerken maar was geen duit. MACHU IIíIS: zrluw. mac 29
h pr oj e c t. e
"
I &rc c k sitet - c mt. htm.
Zie voor de Anna Maria: www.machuproject.eu/
machu_cmVindex.php?Ínode= standalone viewe&wr eck_id= 15&puid= undefi ned. Voor Ghostwreck zie ook: Vill BÍouwers en MaÍtijn M^nders, HeI Gholk$ecÀ, in ArcheobriefiaaF gang 13, nÍ. sept 2009. Het schip is biina in haar 30
geheel bewaard g€bleven, mel lwee van de drie masten nog altiid oveÍeind staand- Voor het eeÍsr kunnen we de originele vorm van het schip van buiten en van
binnen nauwkeuÍig ond€rzoek€n.
3I Nationaal ArchiefDen Haag, toegangnr inv. nr. 7 376, 29-09, 2-10-17 32
zinden bij het Amsterdams€ zakenleven in de
ll
15
27
gisch als historische bronnen combiÍreren.
nr
ta Hatr, Geschnf en
26
te zien vàn wÍakken en sites die zowel archeolo-
Archief 5061, Schout en schepenen,
- Tresoar: Tiouwtegistu Getecht Hindeloopen I 594- I 685,
l3 SA, NA 77171847, rÍansportakre d.d. l9125-6-1708.
Eearezen, deel
duikexpedities veel gegevens kan verzarnelen en op afstand interpreteren, Op grond van deze gegevens kunnen eerste keuzes worden gemaakt betreffende
op l6-3-20121.
Archief 5075, NotaÁële Archiaen 1NA1.
197ó) 7t-85.
gÍoot
voordeel van deze aenpsk is dat men zonder dure
8 SA.
en
Jacob Fransz Overz€e, zie: SA.,NA 542711\43, boedel-
zeebrimen. geprioilegíeetde rcI.
ceschrifr
so€iaál-historische studiën op grond van AmsÍerdamse en Zaanse aÍachivalia, 1600-1800 (Dordre€hr
24
I Zie voor programma maririem erfgoed:&'r!'1r.crl
Ltn tq:.naàtienpt
S. Harr,
2r SA, Archief50ó1, crrnz,ílzgieede
Noten
a
l2 Loorsma.'Zeevaaí',238;
Burgeme€sters: zeebrieven (archiefnr. 5036),
behoud en bescherming van het erfgoed onderwater. 3 Zie voor meeÍ informalie:. Tuuru.na.hrproject.eu-
Archiva tia
-
Jonge, J.C. de, Gesc hiedenis oan het Neder(Haarlem l8ó0). landsche zeeuezen, deel
J.I
47
1.01.02,
.
Lindblad, 'Dutch trade on Narva in the
êight€enth cenrury', in: Amund Peter rhe Great: lhree cenrunes of Russian-Durch relalions (Groningen 1997) 103-114. I
