NIEUWSBULLETIN Januari 2014, Jaargang 12, nummer 1

NIEUWSBULLETIN Januari 2014, Jaargang 12, nummer 1 Forum Biotechnologie en Genetica Voorzitter: Mevr. Prof. Dr. M. de Visser Secretariaat: Dr. G. L. Engel, Dr. P.J. A. Bertens en Dr. P. A. Bolhuis Postbus 93245 2509 AE Den Haag Tel: 070 – 349 52 81, fax: 070 – 349 53 93, site: www.forumbg.nl

COLOFON Ingezonden stukken voor het Nieuwsbulletin van het Forum Biotechnologie en Genetica (FBG) kunnen per e-mail worden gezonden naar de redactie ([email protected]).

Jaaroverzicht 2013 Het Forum Biotechnologie en Genetica (FBG) heeft in het afgelopen jaar uitvoerig overlegd over het Nationaal Plan Zeldzame Ziekten. De minister van VWS meldt in haar brief van 14 november aan de Tweede Kamer dat het FBG ook bij de uitvoering van het plan betrokken blijft. In het forum zijn diverse belangrijke ontwikkelingen op het gebied van biotechnologie en genetica besproken. Naar aanleiding daarvan wijst het FBG in twee signalementen op de betekenis voor de gezondheidszorg van nieuwe technologieën zoals next generation sequencing. Ook is gesproken over de voor biotechnologie en genetica relevante wet- en regelgeving, met speciale aandacht voor de Europese verordeningen.

1

Dit jaaroverzicht geeft een samenvatting van de activiteiten van het FBG in 2013, met een getalsmatig overzicht aan de hand van een aantal indicatoren. Ook is de voorlopige planning voor het komende jaar opgenomen.

De plaats van de plenaire vergaderingen weerspiegelt de forumfunctie van het FBG. De eerste bijeenkomst van 2013 vond plaats in het AMC te Amsterdam.

Van de voorzitter Het FBG fungeert als platform voor de zeer uiteenlopende partijen die zich bezighouden met biotechnologie en genetica. Onderzoekers, behandelaars, patiënten, producenten, verzekeraars, overheid en adviesorganen bespreken actuele onderwerpen. Het FBG geeft die partijen de gelegenheid de verschillende perspectieven toe te lichten. Veelal zijn inleidende presentaties, zowel van gastsprekers als van leden, de aanleiding tot levendige discussies. De beraadslagingen leiden in bepaalde gevallen tot het uitbrengen van brieven of signalementen. Op de agenda van het FBG in 2013 hebben onder meer de volgende onderwerpen gestaan: convergerende technologieën in de gezondheidszorg, preconceptionele erfelijkheidsadvisering, EU regulations, voorlichting en preventie van erfelijke kankers, octrooien en gentherapie. Evenals in 2012 is het Nationaal Plan Zeldzame Ziekten meer dan eens besproken. Ook is overlegd over de ontwikkelingen in de biofarmaceutische industrie en over de wijziging van de WMO (onderzoek bij kinderen).

In maart heeft het FBG vergaderd bij Spierziekten Nederland te Baarn.

2

Hoogtepunten en activiteiten De twee in 2013 meest besproken onderwerpen zijn het Nationaal Plan Zeldzame Ziekten en de ontwikkeling van nieuwe methodes om DNA-volgordes te bepalen, het zogenoemde next generation sequencing. Het FBG heeft, zoals vastgelegd in het instellingsbesluit namens de Minister, een taak bij de implementatie van het nationaal plan, en heeft daartoe een werkgroep ingesteld onder de naam Zeldzame Ziekten Forum. Die werkgroep is begonnen met de problemen rond de diagnostiek van zeldzame ziekten, die soms moeizaam verloopt en veel tijd kost. Wetenschappelijke ontwikkelingen die belangrijk kunnen zijn voor de gezondheidszorg zijn besproken in het signalement Convergerende technologieën. Aan bod komen daar onder andere de regeneratieve geneeskunde, waarin de mogelijkheid stamcellen te reprogrammeren tot therapeutisch bruikbare cellen dichterbij komt, de nanotechnologie, toepasbaar voor het toedienen van geneesmiddelen, en gentherapie, met zowel methodologie als toepassingen. Next generation sequencing blijkt in de praktijk belangrijk voor de diagnostiek van zeldzame ziekten, doordat na te gaan is of er bij de patiënten mutaties zijn in coderende sequenties van reeksen genen of zelfs in het gehele genoom. Het FBG heeft in een signalement uiteengezet dat die methode ook voor preconceptionele erfelijkheidsadvisering toepasbaar is. Ook andere mogelijkheden krijgen aandacht, zoals de screening op behandelbare erfelijke aandoeningen.

Het FBG heeft ook gesproken over wet- en regelgeving die relevant is voor de biotechnologie. Een al eerder genoemd probleem is de wetgeving ten aanzien van medisch-wetenschappelijk onderzoek bij kinderen. In de huidige vorm kan die wet de ontwikkeling van geneesmiddelen voor onbehandelbare (zeldzame) ziekten belemmeren, hetgeen het FBG zorgen baart en deze zorg is onder woorden gebracht aan de minister van VWS. Het FBG volgt ook de politieke discussie over dit onderwerp in de Tweede Kamer. Ook de Europese regelgeving heeft op de agenda gestaan. De EU Regulation in vitro diagnostics vraagt om een CE markering voor tests, hetgeen voor gespecialiseerd onderzoek in klinisch-genetische laboratoria een probleem kan zijn. De regeling van klinische trials wordt in de EU-landen op verschillende wijze toegepast, en een voorstel om meer harmonisatie te bereiken zal aan het EUparlement worden voorgelegd. Die EU directive Clinical trialson medicinal products for human use beoogt strakkere procedures en kortere termijnen, maar kan voor de landelijke METCs (medisch-ethische toetsingscommissies) nadelen opleveren.

Indicatoren FBG 2013 De activiteiten van het FBG zijn al enige jaren ook kwantitatief weergegeven. Volgens de instellingsbrief (GMT/MT 2646263, Artikel 5) gaat het om de volgende taken: 1. Het FBG organiseert informatieuitwisseling en overleg binnen plenaire vergaderingen. In de plenaire vergaderingen staan informatieuitwisseling en overleg centraal; daarnaast vindt hier besluitvorming plaats over interne zaken en over de vaststelling van verslagen, brieven, signalementen en issue papers. Hierbij heeft het FBG een integrerende functie, maar zonder dat hierachter een doelstelling ligt om tot eensluidende opvattingen te komen. 2. In de tijdelijke werkgroepen worden onderwerpen besproken die verdieping en integratie van visies in multidisciplinair verband behoeven en worden signalementen en issue papers voorbereid. 3. Voor leden en voor het grote publiek worden informatie op een website en periodiek uit te brengen nieuwsbrieven beschikbaar gesteld. Op grond hiervan zijn in overleg met het ministerie van VWS de hieronder genoemde indicatoren geformuleerd, met daarbij de resultaten voor het jaar 2013. 1. Plenaire vergaderingen 1a. Het aantal vergaderingen en gemeenschappelijke bijeenkomsten: Zes vergaderingen (14-2, 10-4, 4-6, 12-9, 2711).

In juni was het FBG te gast bij het Erfocentrum, in het Gezondheidshuis te Amersfoort.

3

1b. Het aantal en de achtergrond van de deelnemers aan die vergaderingen en gemeenschappelijke bijeenkomsten: Aantal deelnemers:

19 (14-2 AMC Amsterdam), 29 (10-4 Erfocentrum Amersfoort), 21 (4-6 Spierziekten Nederland Baarn), 15 (12-9 ErasmusMC Rotterdam), 23 (17-10 AstraZeneca Zoetermeer), 20 (27-11 Gezondheidsraad Den Haag).

3. Informatie leden en specifieke doelgroepen

Achtergrond van de deelnemers:

Drie: De signalementen met begeleidende brieven aan de minister van VWS, en een brief betreffende de commissie Doek

Beroepsgroepen (genetica, kindergeneeskunde), patiëntenorganisaties, biofarmaceutisch bedrijfsleven, verzekeraars, adviesorganen, waarnemers ministeries, gasten. . 2. Werkgroepen en uitgebrachte documenten

3a. Het aantal mededelingen, brieven, signalementen en nieuwsbulletins dat op het open deel van de website is geplaatst:

3b. Het aantal mededelingen, brieven, signalementen en nieuwsbulletins dat op het gesloten deel van de website is geplaatst: Vier: als onder 3a, plus het Nieuwsbulletin 2013.

2a. Aantal werkgroepen: 3c. Websitegegevens Drie: Preconceptiezorg, Medische Producten en Zeldzame Ziekten Forum

Zie: http://www.forumbg.nl/stats/

2b. Aantal signalementen: Twee: Convergerende Technologieën (21 maart) en Preconceptioneel erfelijkheidsonderzoek (18 juli) 2c. Issue papers: Eén: Op 21 oktober heeft het FBG een reactie verzonden aan de Minister van VWS naar aanleiding van het negatieve advies dat het College voor de rechten van de mens heeft uitgebracht aan de minister t.a.v. het wetsontwerp wijziging WMO. 2d. Overig: Nieuwsbulletin 11 (januari 2013).

4

In september vergaderde het FBG in het ErasmusMC te Rotterdam.

Sprekers FBG in 2013 14-2 Amsterdam Preconceptioneel spreekuur Volendam, door mevrouw dr. M.C. van Maarle ( AMC). Trends in genetic patent applications, door mevrouw drs. A.Kers (Vrije Universiteit). 10-4 Amersfoort Erfocentrum, door de heer drs. K. Dolsma (Erfocentrum). Preventie van erfelijke kanker: het belang van landelijke registratie, door de heer prof. dr. H.F.A.Vasen (STOET). Voorlichting over erfelijke darmkanker, door mevrouw prof. dr. N. Hoogerbrugge (UMCN). 4-6 Baarn Spierziekten Nederland, door de heer drs. M. Timmen, (VSN). Vergoeding Weesgeneesmiddelen, door de heer drs. J.B. van den Wijngaard (VWS). 12-9 Rotterdam Gentherapie begint beloftes in te lossen, door de heer prof. dr. G. Wagemaker (ErasmusMC). De octrooieerbaarheid van (on)gewijzigd menselijk DNA, door de heer dr. P. J. A. Bertens (Nefarma). 17-10 Zoetermeer AstraZeneca, door de heerdrs. A. Antonisse (AstraZeneca). EU IVD Directive Consequences for diagnostic genetics, door de heer prof. dr. H. Scheffer (VKGL). ASTERIX, door de heer prof.dr. K.C.B. Roes (ErasmusMC). EU Regulation in vitro diagnostics, door mevrouw drs. H. Koppenaal (ministerie VWS). 27-11 Den Haag Next generation sequencing, door mevrouw dr. G.A.J. Soete (Gezondheidsraad) EU directive Clinical trials on medicinal products for human use, door mevrouw dr. M. Al (CCMO). 5

In september werd het FBG ontvangen door AstraZeneca te Zoetermeer.

Activiteiten 2014 Op de agenda van het FBG staan voor het komende jaar onder andere de activiteiten van de werkgroep Zeldzame Ziekten Forum die is ingesteld naar aanleiding van het Nationaal Plan Zeldzame Ziekten. Naast de al genoemde problematiek rond de diagnostiek, zullen de instelling van expertisecentra en de registratie van het ziektebeloop aan bod komen. Ook in 2014 zal de wet- en regelgeving van biotechnologie weer aandacht krijgen. Zowel de landelijke als de Europese regels zijn complex, en vormen veelal een compromis dat verschillende standpunten herbergt. Juist in het FBG bestaat de mogelijkheid de diverse perspectieven op de regelgeving te bespreken. Ook wordt de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen gevolgd en blijft er aandacht voor commerciële DNA-tests. Het nietinvasieve prenatale onderzoek aan de hand van foetaal DNA in moederlijk bloed blijkt een aanzienlijke verbetering van de prenatale screening op te leveren.

Als voortzetting van de discussie over de impact van next generation sequencing op de gezondheidszorg zal in eerste instantie gekeken worden naar de screening op behandelbare aandoeningen. Voorbeelden zijn de familiaire hypercholesterolemie en de erfelijke vormen van borstkanker waarbij tijdige opsporing van groot belang is.

Oratie PGD in Nederland

De vergaderingen van het FBG zullen ook in 2014 plaatsvinden bij diverse instellingen.

ESHG congres 2014 Het European Society of Human Genetics congres is van 31 mei tot 4 juni te Milaan, tegelijkertijd met de European meeting on psychosocial aspects of genetics.

Nieuws Nederland scoort hoog op de Innovation Index 2013 Na Zwitserland komen Nederland, Zweden en het V.K. op een min of meer gedeelde tweede plaats in de Global Innovation Index Score. Op korte afstand volgen de V.S. Landen als Duitsland en Frankrijk scoren duidelijk lager (http://globalinnovationindex.org ). Onderzoek naar cystic fibrosis in het Hubrechtslaboratorium Opgekweekte ‘minidarmen’ of organoïden van twee patiënten met taaislijmziekte zijn in het laboratorium genetisch gerepareerd, een belangrijke stap op weg naar stamceltherapie met genetisch gemodificeerde cellen (Persbericht 5 december 2013). Gentherapie Belangrijke vorderingen zijn geboekt bij onderzoek naar het gericht uitvoeren van gentherapie, dat wil zeggen een DNA-segment op een specifieke plaats van het genoom in te brengen in plaats van at random. Cong L, Ran FA, Cox D, e.a. Multiplex genome engineering using CRISPR/Cas systems. Science 2013;339(6121):819-23.

Mevrouw prof. dr. C. de Die-Smulders schetst in haar oratie ‘Preïmplantatie Genetische Diagnostiek: ongekende mogelijkheden’ de praktijk en organisatie van PGD in Nederland, de snelle technische ontwikkelingen, de ethische en morele dilemma’s en de politieke gevoeligheden (6 september 2013).

Therapie door RNA-interferentie In een fase 1 trial is de werking van RNAinterferentie onderzocht. De expressie van gemuteerd transthyretine (in een vorm die amyloïdosis veroorzaakt) wordt sterk geremd door bepaalde kleine RNA-fragmenten, hetgeen uitzicht biedt op therapie voor dit type aandoeningen. Coelho T, Adams D, Silva A, e.a. Safety and Efficacy of RNAi Therapy for Transthyretin Amyloidosis. N Engl J Med 2013; 369:819-829. ERIC is gevestigd in het VU medisch centrum in Amsterdam. Europese Commissie De commissie heeft op 14 november 2013 de oprichting van een nieuw Europees onderzoeksprogramma goedgekeurd: EATRIS ERIC (European Advanced Translational Research Infrastructure in Medicine resp. European Research Infrastructure Consortium). Het doel is nieuwe medicijnen en therapieën sneller en efficiënter te ontwikkelen. Nederland is gastland en EATRIS ERIC is gevestigd in het VU medisch centrum in Amsterdam. FDA en commerciële genetische tests

Wang H, Yang H, Shivalila CS, e.a. One-step generation of mice carrying mutations in multiple genes by CRISPR/Cas-mediated genome engineering. Cell. 2013;153(4):910-8.

6

De FDA heeft aan de firma 23andMe geschreven dat de Saliva Collection Kit en de Personal Genome Service niet voldoen aan de wettelijke vereisten. De analytische en

klinische validiteit zijn onvoldoende onderbouwd.

FEDERA 2013 Op de Federa-dag 2013, gewijd aan ‘Next Generation DNA Sequencing: impact on clinical care and society’ is de Federa-prijs uitgereikt aan Jay Shendure (University of Washington, USA) die nieuwe methoden heeft ontwikkeld om efficiënt DNA te analyseren en heeft bijgedragen aan de toepassing ervan in medisch onderzoek (18 oktober 2013).

Zeldzame Ziektendag 2014 Op 1 maart a.s. vindt de Zeldzame Ziektendag plaats in Naturalis te Leiden, met als thema 'awareness', het verhogen van alertheid op en de kennis over zeldzame aandoeningen.

Orphanet Op 23 juni is Orphanet officieel uitgebreid met een Nederlandstalige site, mede mogelijk gemaakt door subsidie van het Vlaamse Instituut voor Volksgezondheid. Nobelprijs voor geneeskunde 2013 De Nobelprijs Geneeskunde is toegekend aan de Amerikanen James E. Rothman en Randy W. Schekman, en de Duitser Thomas C. Südhof voor hun ontdekkingen op het gebied van de intracellulaire transportsystemen. Onderzoek naar mogelijke therapie voor mitochondriale ziekten Met behulp van geconstrueerde transcription activator-like effector nucleases – mitoTALENs genoemd - lijkt het mogelijk om het aantal deleties of puntmutaties in het mitochondriale DNA terug te brengen. Nucleases ontleden DNA en de constructen zijn gericht op de mutatiebevattende segmenten. Bacman SR, Williams SL, Pinto M, e.a. Specific elimination of mutant mitochondrial genomes in patient-derived cells by mitoTALENs. Nat Med 2013;19(9):1111-3

7

De laatste vergadering in 2013 was bij de Gezondheidsraad, tijdelijk gehuisvest bij het Ministerie van OCW.

Cancer Genomics Centre

Gezondheidsraad

Stand Up To Cancer (SU2C) uit de V.S. en het KWF hebben aan de heer prof. dr. H. Clevers van de universiteit Utrecht een subsidie toegekend van 6 miljoen euro voor een project getiteld: Tumor Organoids: a new preclinical model for drug sensitivity analysis.

De raad bereidt rapporten voor over de neonatale hielprikscreening, next generation sequencing en de niet-invasieve prenatale test.

CSG

Al eerder is bericht over plannen van Biofarmind en Niaba om de samenwerking tussen beide verenigingen te versterken en eventueel te fuseren (Nieuwsbulletin 2013). Onlangs is inderdaad tot fusie besloten; de vereniging gaat verder onder de naam HollandBIO.

Het Centre for Society and Genomics presenteert in het rapport ‘CSG Next 20082013: Harvesting results & Preparing for the future’ de bereikte resultaten en hoe de activiteiten worden voortgezet (www.societylifesciences.nl).

HollandBIO

KNMG College voor zorgverzekeringen Het CVZ heeft een rapport uitgebracht over de voorwaarden voor toelating tot het basispakket (28 mei 2013). Nefarma heeft in een reactie daarop gewezen op het vervagen van de grens tussen advanced therapies en andere interventies. Het CVZ heeft toegezegd op dat probleem terug te komen.

Erfocentrum De minister van VWS heeft besloten tot structurele financiering van het Erfocentrum vanwege het belang van publieksvoorlichting over erfelijkheid en genetica (brief Tweede Kamer 23 oktober 2013). Op de website erfocentrum.nl zijn films aan te klikken over erfelijkheid, onder andere over kinderwens en erfelijke ziekte in de familie, en borstkanker en erfelijkheid.

8

De KNMG-richtlijn ‘Multidisciplinaire richtlijn preventief medisch onderzoek’ is op 28 mei 2013 in werking getreden. De richtlijn is bedoeld voor zowel aanbieders als uitvoerders en stelt kwaliteitseisen aan het - vaak commerciële – aanbod.

NACGG De Nederlandse Associatie voor Community Genetics en Public Health Genomics heeft een bijeenkomst georganiseerd op 28 november 2013, waar gesproken is over commerciële DNA-tests (mevrouw drs. E. Bunnik) en het erfelijkheidsonderzoek te Volendam (mevrouw dr. M. C. van Maarle).

NHG De website www.huisartsengenetica.nl is ontwikkeld voor en door huisartsen om snel en gemakkelijk een antwoord te kunnen vinden op vragen over erfelijkheid.

NVGCT De Nederlandse Vereniging voor Gen- en Cel Therapie heeft het erelidmaatschap toegekend aan de heer prof. dr. D. van Bekkum, voor zijn baanbrekende werk op het gebied van beenmergtransplantaties.

Nefarma De branchevereniging voor farmabedrijven Nefarma meldt dat wereldwijd aan minstens 1800 projecten wordt gewerkt die kunnen leiden tot nieuwe medicijnen tegen zeldzame ziekten (28 februari 2013). De Galenusprijs 2013 is gewonnen door het farmaceutisch bedrijf Takeda voor het weesgeneesmiddel Adcetris (bretuximab vetodin), voor de behandeling van volwassenen met bepaalde vormen van recidief Hodgkin-lymfoom (7 juni 2013). De vereniging Samenwerkende Topklinische opleidings Ziekenhuizen, de NFU en Nefarma hebben overeenstemming bereikt over standaardisatie van het onderzoekscontract voor geneesmiddelenonderzoek, in lijn met richtlijnen van de CCMO (9 juli en 19 december 2013).

NVK In een brief aan zowel minister Schippers van VWS als de Tweede Kamer wijzen de Nederlands Vereniging voor Kindergeneeskunde, afdelingshoofden kindergeneeskunde van de universitair medische centra, en ouder- en patiëntenorganisaties erop dat medischwetenschappelijk onderzoek bij kinderen soms nodig is, ook als het niet duidelijk is of het kind zelf direct voordeel kan hebben van dit onderzoek. Relevant is onder meer dat van veel medicijnen die aan kinderen worden

9

voorgeschreven de werkwijze en dosering nooit onderzocht zijn.

RIVM Het RIVM heeft een rapport gepubliceerd met de titel Public Health Genomics Wat zijn de kansen voor preventie? Veelbelovende toepassingen zijn er volgens het rapport voor ziektepreventie, bijvoorbeeld het gebruiken van genetische risicoprofielen bij kankerscreening, het toepassen van prenatale tests die meer zekerheid en minder risico’s bieden dan de huidige, en het screenen van paren met een kinderwens op dragerschap van erfelijke aandoeningen (M. van den Berg en H.J. van Kranen, rapport 28 maart 2013).

VSOP Op 14 en 15 november 2013 is door de Verenigde Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP) de Nationale Conferentie Zeldzame Aandoeningen gehouden. Vertegenwoordigers van patiëntenorganisaties, medisch professionals, zorgverzekeraars, overheid en industrie bespraken concrete stappen om uitvoering te geven aan het plan. Het ging onder meer om de rol die de NFU, de koepel van de Universitair Medische Centra, toegewezen krijgt bij het opzetten van expertisecentra voor zeldzame aandoeningen. Ook is gesproken over het voornemen van de zorgverzekeraars om de zorg voor zeldzame aandoeningen meer gezamenlijk ter hand te nemen, het advies om totaalanalyse van het DNA routinematig in te gaan inzetten voor tijdige diagnostiek bij onbegrepen aandoeningen bij kinderen en het voornemen van het CVZ om patiëntenorganisaties veel eerder te betrekken bij vergoedingsdiscussies betreffende dure weesgeneesmiddelen

VWS De minister van VWS heeft de Kamer in een brief over het Nationaal Plan Zeldzame Ziekten gemeld dat zij borg staat voor de uitvoering van het plan en daartoe een regisseur aan zal stellen (14 november 2013). De NFU is gevraagd een landelijk netwerk van expertisecentra te vormen. Aan het FBG is een adviserende taak toegedacht. Financiering van wetenschappelijk onderzoek vindt plaats via ZonMw en aan het RIVM zal worden gevraagd de classificatie van zeldzame aandoeningen (verder) ter hand te nemen. Op 4 oktober 2013 heeft de minister bepaald dat de geneesmiddelen voor de ziekten van Pompe en Fabry ook na 2013 vergoed blijven vanuit het basispakket. Het besluit is genomen na het bereiken van een positief onderhandelingsresultaat met de fabrikanten van de middelen.

ZonMw De heer dr. J. Veltman van het UMC St Radboud heeft op 24 mei 2013 de ZonMw Parel ontvangen voor zijn onderzoek ‘Human genomic disorders and genome architecture’. Dit onderzoek spoort nieuw ontstane DNAafwijkingen op en wordt nu reeds klinisch toegepast. Het interactieve digitale magazine van het ZonMw-programma Zwangerschap en Geboorte is uitgebreid met 6 projecten over preconceptiezorg. De projecten zijn gericht op het bereiken van aanstaande ouders (inclusief hoogrisicogroepen) zodat zij zich meer bewust worden van het belang van preconceptiezorg en dit beter kunnen benutten. Voorts is er aandacht voor onderwerpen als ethische vraagstukken, e-health, genetisch dragerschap en lokale afstemming van het preconceptie-aanbod (17 oktober 2013).

10