Nummer
14
Nieuwsbrief
november 2002
Zorgbouw van de toekomst vraagt om keuzes Ruim 800 deelnemers bezochten 10 oktober jl. in het Nederlands Congrescentrum te Den Haag het jubileumcongres ‘Zorg en architectuur’ van het Bouwcollege, dat 30 jaar bestaat. In zijn openingsspeech benadrukte voorzitter Hans de Boer: ”Het is goed dat bouw weer de aandacht krijgt die het verdient. Immers, er zijn nog steeds wachtlijsten in alle sectoren. Uitbreiding van capaciteit - bouw - is dan ook dringend noodzakelijk.”
Het hele congresprogramma stond in het teken van
neerzetten die karakter hebben en die zijn artistie-
het maatschappelijk, sociologisch en architecto-
ke opvattingen weerspiegelen.”
nisch belang van zorgbouw. In zijn lezing
A NTON Z IJDERVELD
‘Dilemma’s van de vergrijzing’ stelde prof.dr. Anton
Ing. Erik Veldhoen, ICT-deskundige, hield een
Zijderveld dat de aanstormende vergrijzing vier
inleiding getiteld ‘Van ziekenhuis tot geneeshuis,
dilemma’s oplevert voor de zorgbouw. Zo kan de
de toekomst op tafel’. ICT heeft geleid tot anders
wens naar privacy van de komende 65-plussers meer
werken: informatie is onafhankelijk van tijd en
eenzaamheid veroorzaken. Een ander dilemma is of
plaats gemaakt, wat gevolgen heeft voor de gehe-
er al dan niet aparte voorzieningen voor allochtone
le organisatie van het geneeshuis van de 21ste
ouderen moeten komen. En is zelfstandig wonen
eeuw. “ICT stelt ons volstrekt nieuwe hulpmidde-
met zorg op maat en intramurale zorg met optimale
len ter beschikking, waardoor we onze processen
bescherming van de privacy over 25 jaar, met 2,8
effectiever kunnen inrichten”, stelde hij. “Dan
miljoen 65-plussers, nog te betalen? Tot slot is er
hebben we behoefte aan andere faciliteiten en
het spanningsveld tussen woonwensen enerzijds en
andere vaardigheden”. Als voorbeeld besprak
professionele integriteit van architecten anderzijds:
Veldhoen het Maasland Ziekenhuis in Sittard,
“Een beetje architect wil immers ook gebouwen
waarin bij de bouw consequent gedacht is vanuit
JUBILEUM
E RIK V ELDHOEN
Middagprogramma: drie perspectieven: organisatie, besturing en gebouw. “Daarin is de patiënt een klant in een vraaggestuurd proces en is de omgeving aangepast aan de situatie van de patiënt.” De toekomst van de hoofdlocatie in de gehandicaptenzorg Prof.ir. Wytze Patijn, voormalig Rijksbouwmeester, ging vooral in
Nu steeds meer bewoners in het kader van de vermaatschappelijking
op de esthetiek van de ziekenhuisarchitectuur. In zijn lezing ‘Het
van de zorg ‘de wijk ingaan’, blijven op de instellingsterreinen alleen
ziekenhuis als kunstwerk’ was zijn uitgangsvraag waarom veel zie-
de zware patiënten over. Veel instellingsgebouwen zijn echter kwali-
kenhuizen in architectonisch opzicht beneden de maat zijn, terwijl
tatief onder de maat en moeilijk aanpasbaar, terwijl de lange wacht-
patiënten, bezoekers en personeel zich er thuis moeten kunnen
lijsten wel om maatregelen vragen. Er moet financiële ruimte komen
voelen. ”Sommige ziekenhuizen in Nederland zien eruit als ministe-
voor modernisering van instellingsgebouwen. Sommige terreinen zul-
ries”, stelde hij. “Het zijn machines om te genezen, het functiona-
len echter afgestoten moeten worden. De vraag is dan wat (en wie)
lisme is alom tegenwoordig. Zelden worden er eisen beschreven die
er allemaal bij komt kijken als voormalige grote instellingsterreinen
aan de sfeer, de uitstraling, de toegankelijkheid en het interieur
een andere bestemming moeten krijgen. Samenwerking tussen de
van het gebouw gesteld kunnen worden. Een ziekenhuis moet ech-
betrokken instanties is dan geboden. Veel instellingen zien echter op
ter in de eerste plaats humaan zijn.”
tegen deze vaak moeizame onderhandelingen.
Een goed voorbeeld van een mooi en humaan ontworpen zieken-
Intensieve samenwerking – in dit geval met cliënten, ouders en
huis achtte hij het Academisch Ziekenhuis Groningen, waarin “niet
medewerkers – is ook het toverwoord geweest bij de ‘ombouw’ van de
van ziektegevallen, maar van mensen” is uitgegaan. “Het gaat om
Severinusstichting in Veldhoven van een traditionele grote instelling
gevoel, smaak en architectonische subtiliteit.”
tot een genormaliseerde woongemeenschap waarin ruim 400 verstandelijk gehandicapten in gewone huizen (en wijken) wonen. Samen met voldoende middelen en begeleiding hoeven aldus geen cliënten op het instellingsterrein achter te blijven. In minder ideale omstandigheden kan het echter noodzakelijk zijn dat op de hoofdlocatie een ‘beschermde omgeving’ blijft bestaan, mede omdat bepaalde cliënten niet in staat zijn tot of gebaat zijn met wonen in de wijk. Geestelijke gezondheidszorg: een humane asielfunctie Het aantal mensen dat gebruik maakt van de ‘asielfunctie’ van het algemeen psychiatrisch ziekenhuis (APZ) neemt de laatste jaren in een hoog tempo af. Het merendeel van de langdurig zieke psychiatrische patiënten zal in de toekomst met intensieve begeleiding en soms aangepaste huisvesting in de maatschappij wonen en ambulant worden geholpen. Die ambulante zorg zal echter duurder zijn dan de huidige klinische zorg. Toch zal een een beperkte groep patiënten overblijven die gebruik
W YTZE PATIJN
zal moeten blijven maken van een asielfunctie. Voor stadsbewoners hoort deze functie in de stad te zijn; er zijn echter onvoldoende
CONGRESVERSLAG
plaatsen beschikbaar. Het humane karakter van de asielfunctie wordt bepaald door bejegening, kwaliteit van zorg en behandeling,
Alle deelnemers ontvangen eind november een verslag van het
en de kwaliteit van de huisvesting.
jubileumcongres, waarin alle ochtendlezingen en middaginleidingen
Dat vormt tegelijkertijd een architectonische opgave die het ont-
in samenvatting zijn opgenomen.
werp moet kenmerken en die niet alleen ‘kunstmatig’ bereikt kan worden via technische installaties.
referentiekader voor ziekenhuisbouw, met best-practice voorbeel-
Zes workshops
den, dat hen (die meestal maar één keer in hun leven een ziekenhuis bouwen) hierin een houvast en een stimulans biedt. Healing environment De kwaliteit van de gebouwde omgeving is medebepalend voor het
Kleinschaligheid in de ouderenzorg
welbevinden van mensen die in die omgeving wonen en werken.
De nieuwe kleinschalige zorg vloeit voort uit drie elkaar versterken-
Invloed op de gezondheid is er vooral indirect via psychologische
de factoren: andere wensen en behoeftes van ouderen, politiek en
processen als stress en controle, emoties en gedragsverandering.
overheid die inzetten op vraaggestuurde zorg en ambities van zorg-
Onze kennis over omgevingseffecten op gezondheid is echter nog
aanbieders, die zich meer als maatschappelijke ondernemers willen
te onvolledig om daarmee sluitende eisen te formuleren voor
gaan gedragen. De zorg krijgt zijn beslag in door ouderen te con-
gezondheidszorggebouwen. We weten tegelijkertijd teveel om
tracteren ‘arrangementen’ (bekostigd met zowel publieke als priva-
omgevingspsychologische inzichten nog langer slechts als een
te middelen), bestaande uit combinaties van wonen, zorg en dien-
‘decoratief sausje over bouwplannen te gieten’.
sten. Deze arrangementen kunnen in principe zowel bij zelfstandig
De ontwerper moet bij situering en inrichting dan ook positief scoren
wonen, beschermd wonen als residentieel wonen worden toegepast.
op aspecten als ruimte, privacy, comfort, variatie en communicatie.
Een tweetal projecten voor groepswonen (6 à 7 bewoners per
Gezien vanuit het cliëntenperspectief (de vraagsturing) wordt voor-
woning) heeft als inspiratie gediend voor de nieuwe bouwmaatstaven
al in de curatieve sector nog te weinig voor cliënten gebouwd en
voor verpleging en verzorging. De woningen zijn zo ontworpen dat ze
teveel voor zorgverleners: er wordt nog steeds teveel vanuit het
de nodige prikkels en herkenningspunten bieden voor de (demente)
zorgaanbod geredeneerd en er is te weinig aandacht voor nieuwe
bewoners: uitzicht op een kruispunt, voorbijgangers en spelende
organisatorische en technologische aspecten. In de care sector
kinderen, een eigen tuin en terras, gewone huizen als overburen.
moet interdepartementaal beleid leiden tot ‘levensloopbestendige’
De leefomgeving refereert dus zoveel mogelijk aan de thuissituatie.
woningbouwcontingenten. Alhoewel verschillend gedacht wordt
De exploitatie van kleinschalige voorzieningen vormt overigens nog
over de mate waarin patiënten directe invloed moeten kunnen heb-
een probleem (kosten, personele bezetting). Een kleinschaligheids-
ben op ontwerp en inrichting van zorggebouwen, is zonder meer
toeslag zou veel kunnen helpen.
duidelijk dat actieve gebruikersparticipatie bij de ontwikkeling van bouwplannen alleen maar meerwaarde oplevert.
Ziekenhuizen: nieuwe concepten in relatie tot zorgvisies en gebouwtypologie
Wettelijke en juridische aspecten: het stelsel voorbij?
In ruim 100 jaar zijn veel gebouwtypen ontwikkeld, waarin flexibili-
Vanaf 1991 is de WZV van binnenuit gedereguleerd. Door de beoogde
teit, functionele relaties en vormgeving op diverse manieren zijn
vervanging van de WZV is ook een proces gaande van externe deregule-
‘vertaald’. Telkens lijkt een andere factor dominant in het zoeken
ring: het steeds minder toepassen van de wet en het bouwregime. In
naar een basisvorm voor het ziekenhuis. Voor het ziekenhuis van de
de overgangsfase naar een nieuw zorgstelstel waarin de centrale over-
toekomst werd het denken in dergelijke typologieën als verouderd
heid terugtreedt ten gunste van de partijen in de zorgsector, is sprake
en verstarrend beschouwd. Aan de basis van nieuwe ziekenhuisplan-
van diffuse verantwoordelijkheden. Is het oude stelsel voorbij en hoe
nen zou een strategie moeten liggen berustend op een meer hybride
snel dan wel? Het gekozen centrale thema sloot hierop aan:
organisatie (minder gescheiden functies) en de aan de logistiek en
Zorgbehoefte en capaciteitstekorten in de zorginstellingen: wie is ver-
(te verwachten) patiëntenstromen te stellen eisen. De grote uitda-
antwoordelijk? Het thema weerspiegelde ook de tijdgeest: naast poli-
ging ligt in het ontwikkelen van ontwerpen die aan zoveel mogelijk
tieke vragen leidt een zorgtekort menigmaal ook tot een gang naar de
eisen tegelijk voldoen en dus voldoende flexibel zijn om te kunnen
rechter. De Nederlander is weinig tolerant meer tegenover capaciteits-
inspelen op nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen en zorgvisies.
tekorten of wachtlijsten, zoals bij IC-plaatsen of voor heupoperaties.
De vraag daarbij is in hoeverre zorgconcepten bepalend zijn voor de
De lijdzaamheid heeft plaatsgemaakt voor de zich verzettende patiënt.
uitkomst van het ontwerp. Een gezamenlijke basis van uitgangspun-
De inleidingen/lezingen zijn integraal opgenomen in het boek Het
ten voor nieuwe ziekenhuisplannen én een scenariomethode om de
Stelsel voorbij? Sturingsperikelen in de gezondheidszorg en jurispru-
veranderingscapaciteit van plannen te vergroten zijn een eerste
dentie-overzicht, Den Haag, 2002. U kunt dit boek aanvragen bij het
vereiste. Ziekenhuisdirecteuren blijken behoefte te hebben aan een
Bouwcollege.
Nieuws Naast het reguliere programma was er aandacht voor drie nieuwsfeiten: het uitschrijven van prijsvragen, het instellen van een leerstoel Bouw gezondheidszorg en de ISO9001/2000 certificering van het Bouwcollege.
VERGADERING BOUWCOLLEGE 7 OKTOBER Het Bouwcollege heeft een signaleringsrapport vastgesteld over: • de boekwaardeproblematiek bij verzorgingshuizen Nieuwe ontwikkelingen, zoals het scheiden van wonen en zorg, kunnen gefrustreerd worden door hoge boekwaardes die vaak nog op bestaande gebouwen rusten. Het rapport bevat concrete voorstellen om deze problematiek pragmatisch en ‘op maat’ te benaderen.
Prijsvraag
Bouwmaatstaven zijn vastgesteld voor:
De prijsvraag ‘Zorg(zame) Architectuur’ werd aangekondigd. De
• ziekenhuizen
komende jaren zullen drie (deel)prijsvragen voor innovatieve archi-
Het gaat om een zogeheten paraplumaatstaf, waarin de samenhang
tectonische ontwerpen worden uitgeschreven voor achtereenvol-
tussen de maatstaven voor de verschillende functies is aangegeven.
gens de ouderenzorg, chronische
Ziekenhuizen krijgen meer ruimte dan voorheen om zelf invulling te
(ggz-)zorg en ziekenhuiszorg. Het
geven aan hun nieuwbouwplannen. De basiskwaliteitseisen zijn beschre-
Bouwcollege wil daarmee een bij-
ven op het niveau van het ziekenhuis als geheel en geven de randvoor-
drage leveren aan het vertalen van
waarden aan voor de essentiële, meest kwaliteitsbepalende functies.
nieuwe ontwikkelingen in de relatie zorg/architectuur. Voorzitter van de
• Revalidatiecentra
jury is mevrouw drs. Hedy d’Ancona,
Door een verschuiving van klinische zorg naar dagbehandeling en door
lid van het Bouwcollege.
de vergrijzing is de zorgzwaarte van de opgenomen revalidanten
De inschrijving start in januari a.s.
toege–nomen. Daarom kunnen deze patiënten volgens de bouwmaatstaf
Via de website www.bouwcollege.nl
desgewenst beschikken over een eenpersoonskamer.
wordt u op de hoogte gehouden. • het binnenmilieu en de installatietechniek in gezondheidszorggebouwen De maatstaf bevat o.m. richtwaarden voor het thermisch binnenklimaat in diverse ruimten (minimale - en voor verpleegruimten ook maximale -
Leerstoel Bouw gezondheidszorg Er komt, op initiatief van het Bouwcollege, ook een leerstoel Bouw
temperaturen). Deze maatstaven moeten door de minister nog worden goedgekeurd.
gezondheidszorg voor twee dagen per week aan de TU in Eindhoven. Waarnemend decaan prof.ir. Jan Westra kondigde de leerstoel aan: “In Nederland is er nog geen specifieke opleidingsmogelijkheid voor architectuur in de gezondheidszorg, terwijl er ieder jaar wel € 2 miljard geïnvesteerd wordt in de zorgbouw. Bovendien is zorgbouw
AGENDA BOUWCOLLEGE 18 NOVEMBER
maatschappelijk van groot belang, omdat vrijwel ieder-
Het Bouwcollege vergadert naar verwachting over o.m. de volgende uitvoe-
een in zijn leven ermee te
ringstoetsen en signaleringsrapporten:
maken krijgt. De leerstoel
• voorzieningen voor zintuiglijk gehandicapten
geeft studenten architectuur
• bevordering budgettair bouwen/vereenvoudiging aanbestedings-
de mogelijkheid de specifie-
procedures voor kleine projecten
ke eisen en ontwikkelingen
• electronische datauitwisseling
al vroeg in hun studie te
(De laatste twee zijn een uitwerking van de kortetermijnvoorstellen van de
leren kennen.”
Commissie De Beer)
Verder wordt de volgende bouwmaatstaf vastgesteld: • centrale sterilisatieafdeling
ISO-9001/2000 Drs. Jan Laan, directeur van KPMG Certifications, overhandigde het ISO-9001/2000 certificaat aan de directie van het Bouwcollege. De certificering is vooral bedoeld als instrument om de minister en de gezondheidszorginstellingen, de
MELDPUNTEN VOOR GROND EN INTERIMHUISVESTING
twee belangrijkste ‘klanten’ van
Op onze website zijn sinds kort meldpunten voor grond en interimhuis-
het Bouwcollege, een garantie te
vesting ingesteld.
bieden voor een optimale service-
Beide meldpunten vloeien voort uit een toenemende vraag en een beperkt
verlening. ISO-certificering past
aanbod en beogen via een databank vraag en aanbod samen te brengen.
in het voornemen van het
Instellingen worden nadrukkelijk uitgenodigd voor deze databank de beno-
Bouwcollege om de kwaliteit en
digde gegevens aan te reiken. De formulieren daarvoor kunt u downloaden.
transparantie van zijn besluitvorming verder te vergroten.
EUROPESE SAMENWERKING
Bundelen van best practice in Europese zorgbouw
Het EU Health Property Network, waaraan met het Bouwcollege vergelijkbare organisaties deelnemen, vergaderde parallel aan het jubileumcongres op 10 en 11 oktober jl. in Den Haag. “Het belangrijkste nieuws werd gevormd door de uitkomsten van de enquête van de Medical Architecture Research Unit, een onderzoeksinstituut van de South Bank University in Londen, naar de belangrijkheid van designcriteria die door de verschillende EU-landen worden gehanteerd bij de beoordeling van bouwplannen”, zegt Peter Wearmouth, algemeen directeur van het Engelse NHS Estates en een van de initiatiefnemers van het Network. “Opvallend was dat het criterium functionaliteit in Europa het hoogste scoort.”
P ETER W EARMOUTH
Eén van de onderwerpen die regelmatig terugke-
dat impactcriteria nieuw zijn in de zorgbouw
nen, waardoor deze niet uit de rijksbegroting
ren op de agenda van het Network is het bunde-
maar kan ook veroorzaakt worden door de vooron-
hoeven te worden bekostigd.”
len van best practice in de zorgbouw, waardoor de
derstelling dat een best practice-ontwerp altijd al
deelnemende landen van elkaars expertise kunnen
voldoet aan functionele criteria. In de toekomst
Professionalisering
leren. “We zijn bezig met het opstellen van een
zullen we de Europese best practice portfolio op
Voor de vergadering waren ook de kandidaat-lid-
best practice portfolio, waarin de beste en mooi-
de websites van de verschillende deelnemers van
staten van de EU uitgenodigd, waaraan Malta en
ste bouwconcepten worden opgenomen”, vertelt
het Network ter beschikking stellen.”
Tsjechië gehoor hebben gegeven. Daarnaast was
Wearmouth. “Om zo’n portfolio te kunnen samen-
Griekenland voor het eerst aanwezig en gaf ook
stellen zijn vaste designcriteria nodig, zoals func-
Kennisuitwisseling
Zwitserland acte de présence. Afgesproken is dat
tionaliteit, prijs-kwaliteitverhouding, esthetiek,
Wearmouth noemt het belang van het uitwisselen
het Network een eigen secretariaat zal opzetten
healing environment en de relatie tot de steden-
van kennis binnen het Network. Zo wil Engeland
om het verder te ontwikkelen. “We denken aan het
bouwkundige omgeving. Het opvallende is dat in
onderzoek gaan doen naar de Nederlandse wijze
aanstellen van een professional, die voor 50%
deze best practice portfolio de impactcriteria,
van financiering van de zorgbouw. “Bij ons vindt
beschikbaar is”, zegt Wearmouth. “Op die manier
zoals esthetiek, healing environment en de relatie
de financiering rechtstreeks via de belastingen
zijn we in staat het Network verder te professiona-
tot de stedenbouwkundige omgeving, kortom
plaats”, zegt hij. “Daarmee zijn de kosten voor de
liseren en aandacht te besteden aan de bouwinno-
innovatie, als de belangrijkste criteria worden
zorgbouw directe overheidskosten, die vaak poli-
vatie in Europa, het uitdiepen van de designcrite-
gezien, terwijl functionaliteit als de dominante
tieke problemen opleveren. Nederland heeft een
ria. Bovendien willen we onderzoek doen naar de
factor in de beoordelingscriteria naar voren komt.
financiering van de kapitaallasten via premies,
relatie tussen nieuwe zorgconcepten, de patiën-
Deze inconsistentie kan voortkomen uit het feit
met gebruik van particuliere financieringsbron-
tenlogistiek en de gevolgen voor de zorgbouw.”
COLOFON
Rectificatie niet-rechtenvrije foto
Deze nieuwsbrief is een uitgave van:
Een foto in Nieuwsbrief 13 (achterpagina) en in de
College bouw ziekenhuisvoorzieningen
flyer voor het jubileumcongres (voorzijde) is helaas
Postbus 3056, 3502 GB Utrecht Bezoekadres: Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht
ten onrechte zonder bronvermelding geplaatst.
E-mail:
[email protected]
U treft daarom alsnog de relevante gegevens aan:
Internetsite: www.bouwcollege.nl
• project: ziekenhuis Gelderse Vallei
Telefoon: 030-2983100
• ontwerper: Architectengroep Duintjer BV te Amsterdam • fotograaf: Kostas Pasvantis
Fax: 030- 2983299 Redactie: Peter van Beek, Han Hoes Fotografie: Perry Zonneveld, Peter van Beek Vormgeving: ColorScan, Voorhout Druk: Wilco bv, Amersfoort ISSNnummer: 1570-4254
