Nieuwsbrief Zoetwatervoorziening Oost-Nederland
Zoetwatervoorziening Oost-Nederland
juni 2015
Uitvoering een stap dichterbij De droogteproblematiek is actueel. Uit metingen blijkt dat 2015 tot en nu toe behoort tot de categorie ‘5% droogste jaren in Nederland’. Voor mij is dat een bevestiging dat het vraagstuk waar wij ons mee bezig houden vanuit Zoetwatervoorziening Oost-Nederland (ZON) zeer relevant en urgent is. Door de krachten te bundelen van onder meer gemeenten, waterschappen en provincies, denken we de komende jaren grote stappen te kunnen maken om de droogteproblematiek in deze regio tegen te gaan.
We hebben in de afgelopen periode belangrijke mijlpalen behaald.
Bestuursovereenkomst ontwikkeld. In 2018 evalueren we de
De intentieverklaring die de partners op 27 juni 2014 hebben
afspraken.
ondertekend, is uitgewerkt in het Werkprogramma ‘Wel goed water geven!’. Met de regionale partners en het Rijk is een
Met dit Werkprogramma en de Bestuursovereenkomst zetten de
Bestuursovereenkomst opgesteld, die de uitvoering regelt. Het
zoetwaterregio’s Oost en Zuid zich in om voldoende en schoon
Werkprogramma maakt inzichtelijk in welke concrete maatregelen
zoetwater te behouden en effecten van droogte en overvloed
de partners in de periode van 2016 tot en met 2021 willen
tegen te gaan. Om de start van de uitvoering te markeren, streven
investeren. Op 27 mei jongstleden heeft het Regionaal Bestuurlijk
we ernaar om begin 2016 een feestelijke bijeenkomst te
Overleg (RBO) Rijn-Oost de Bestuursovereenkomst en dit
organiseren. We zullen u daarover tijdig informeren.
Werkprogramma vastgesteld. Deze maand is de Bestuursovereenkomst voor instemming en ondertekening voorgelegd aan de afzonderlijke besturen van de betrokken partijen. In september 2015 verwachten we dat we de Bestuursovereenkomst met het Rijk kunnen ondertekenen en de laatste stap kunnen zetten naar de echte uitvoering van de maatregelen om de zoetwatervoorziening in onze regio
Bert Boerman
klimaatbestendig te maken.
Voorzitter Regionaal Bestuurlijk Overleg
De Bestuursovereenkomst legt afspraken vast tussen onze regio en
Rijn-Oost
het Rijk enerzijds en de regionale partners anderzijds. Met deze
Zoetwatervoorziening
Bestuursovereenkomst spreken de regionale partijen af hoe ze de
Oost-Nederland
uitvoering willen organiseren, financieren en rapporteren over de voortgang onder de regie van het RBO Rijn-Oost. De regio Zuid heeft in nauwe samenwerking met onze regio een vergelijkbare
1
Concretisering van intenties
Ontstaan van het Werkprogramma ‘Wel goed water geven!’ Op 27 mei 2015 heeft het Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn-Oost (RBO Rijn-Oost) besloten om de Bestuursovereenkomst Zoetwatervoorziening Hoge Zandgronden 2016 - 2021 regio Oost en het Werkprogramma Zoetwatervoorziening Hoge Zandgronden 2016 - 2021 ‘Wel goed watergeven’ ter besluitvorming voor te leggen aan de afzonderlijke partijen. Na ondertekening is het project Zoetwatervoorziening Oost-Nederland (ZON) klaar om te starten met de uitvoering van de concrete maatregelen. Wat betekent dit commitment en wat ging er aan vooraf? We hebben de belangrijkst mijlpalen voor u op een rijtje gezet. De klimaatverandering is een proces dat zich al enkele decennia aan het voltrekken is. In de afgelopen 10 jaar hebben we vijf droge zomers gehad. Ook nu hebben we weer een extreem droog voorjaar. Voldoende redenen om het zoetwatervraagstuk nu actief aan te pakken. Om de huidige watertekorten het hoofd te bieden en om tijdig in te kunnen spelen op effecten van de klimaatverandering hebben de partners in de regio Oost de afgelopen jaren via onderzoeken verschillende vragen beantwoord: wat zijn nu al knelpunten in de zoetwatervoorziening, welke gevolgen zijn door klimaatverandering te verwachten en welke maatregelen zijn nodig voor de komende jaren en de lange termijn ( < 2050)?
Neerslagtekort in (mm)
300
200
100
aan het Rijk uitgebracht voor de uitvoering van maatregelen voor zoetwatervoorziening als onderdeel van het landelijk deelprogramma Zoetwater van het Deltaprogramma. De regionale partijen bieden aan om in totaal € 87 miljoen in de regio te investeren in de periode van 2016 - 2021. Aanvullend wordt ook een bijdrage gevraagd van het Rijk voor co-financiering. Uiteindelijk draagt het Rijk € 27,1 miljoen bij voor het realiseren van het programma Hoge Zandgronden in de regio Oost. Van intentie naar overeenkomst In de intentieverklaring van juni 2014 is dit regionale bod door de regionale overheden en maatschappelijke organisaties bekrachtigd. De partners hebben daarbij toegezegd de strategie ‘sparen, aanvoeren en accepteren/adapteren’ en het eigen financieel aandeel in het regionaal bod te zullen verankeren in plannen en begrotingen. In oktober 2014 is in het Bestuurlijk Platform Zoetwater, het landelijk overleg tussen Rijk en de zogenaamde Zoetwaterregio’s, afgesproken om per regio de afspraken tussen Rijk en regio vast te leggen in een Bestuursovereenkomst. In het RBO Rijn-Oost is besloten om deze Bestuursovereenkomst ook te benutten voor het vastleggen van de afspraken tussen de regionale partners onderling. Zo ontstaat een gedragen set van afspraken waarmee de uitvoering in 2016 van start kan gaan.
september
augustus
juli
juni
mei
april
0
5% droogste jaren mediaan recordjaar 1976 jaar 2015: actueel 135 mm 15-daagse verwachting met midden van verdeling 149.3 mm Neerslagtekort in Nederland in 2015, bron: KNMI
Gezamenlijke strategie en financiering De partners in de regio Oost hebben in 2013 samen met de regio Zuid toegewerkt naar een Uitvoeringsprogramma voor de Hoge Zandgronden. De zoetwaterstrategie ‘sparen, aanvoeren en accepteren/adapteren’ staat hierin centraal. In februari 2014 hebben we, wederom samen met de regio Zuid, een regionaal bod
2
Werkprogramma Bij de Bestuursovereenkomst hoort het Werkprogramma ‘Wel goed water geven!’. Het Werkprogramma beschrijft voor de periode van 2016 2021 de geplande en voorgenomen activiteiten en maatregelen van de regionale partijen om daadwerkelijk de zoetwatervoorziening in Oost-Nederland te verbeteren en klimaatbestendig te maken. Het Werkprogramma bouwt voort op de inzet van het regionaal bod en kan gezien worden als een afspraak aan het begin van de uitvoering. Jaarlijks wordt het programma geactualiseerd. Hiermee is de gewenste flexibiliteit geborgd.
Ondertekening Op 27 mei heeft het RBO beide documenten vastgesteld en besloten deze voor ondertekening voor te leggen aan de afzonderlijke regionale partijen.
Betekenis Bestuursovereenkomst Met de Bestuursovereenkomst spreken partijen af de maatregelen uit het Werkprogramma te zullen gaan uitvoeren. De regionale partners zeggen toe in ieder geval het bedrag van het regionaal bod te zullen investeren (€ 87 miljoen). Het Rijk co-financiert voor € 27,1 miljoen vanuit het Deltafonds. Jaarlijks zullen partijen rapporteren over de voortgang van de uitvoering. Naar aanleiding daarvan kan het Werkprogramma bijgesteld worden.
Begin september kan de overeenkomst dan, naar verwachting nog voor Prinsjesdag, ondertekend worden met het Rijk.
Voor de uitvoering van maatregelen is iedereen zelf verantwoordelijk. Het RBO Rijn-Oost coördineert wat betreft rapportage over de voortgang, bijstellen van het Werkprogramma en evaluatie van de afspraken in 2018. Kijk ook op www.zoetwatervoorzieningoostnederland.nl. Hier vindt u onder meer de Bestuursovereenkomst en het Werkprogramma Hoge Zandgronden.
Meer inzicht en betere afstemming helpt gebruikers tijdig in te spelen op droogte
Regio Oost aan de slag met twee opdrachten uit het Deltaprogramma In het kader van het Deltaprogramma Zoetwater zijn twee landelijke thema’s opgestart, waar de regio Oost ook een bijdrage aan wil leveren. Dit zijn het vaststellen van het Voorzieningenniveau en Slim Watermanagement. Voorzieningenniveau Teun Spek van provincie Gelderland licht de opdracht Voorzieningenniveau toe. “Het is een nieuw instrument dat we gaan ontwikkelen om droogte een plek te geven in het waterbeheer. Wateroverlast en waterveiligheid hebben al wel hun plek in het waterbeheer, maar droogte nog niet. De waterschappen en Rijkswaterstaat gaan samen aan de slag om in kaart te brengen wat we nu al doen om de effecten van de droogte te beheersen. Daarnaast nemen we mee hoe het klimaat zich gaat ontwikkelen en wat er gebeurt onder extreme weersomstandigheden. Als we de omstandigheden in kaart hebben en weten wat we nu al doen, weten we ook wat er nog moet gebeuren. Dan worden keuzes
gemaakt of waterbeheerders meer zouden kunnen doen of dat dit onder de eigen verantwoordelijkheid valt van de gebruikers.” Bij het project Voorzieningenniveau gaat het vooral om de vertaling van de effecten van het waterbeheer naar de gevolgen voor gebruikers van de ruimte. Wonen en werken, industrie en landbouw. “Niet alle gebruikers kunnen de effecten van extreme droogte overzien. We willen transparant zijn over de informatie die wij als waterbeheerders tot onze beschikking hebben, maar moeten deze cijfers wel vertalen naar wat dat betekent voor de gebruiker. We staan wat dat betreft echt aan het begin. We moeten leren dezelfde taal te spreken om de kennis weer te verbreden. Wat betekent het voor de gebruikers? En wat doen wij of wat kunnen ze zelf doen om een oplossing te vinden voor de situatie?” De komende periode zijn de betrokkenen nog druk met de voorbereidingen voor deze gezamenlijke zoektocht. Ieder waterschap zal minimaal één pilot draaien waar verschillende gebruikers bij betrokkenen zijn, zoals landbouw, natuur, bedrijven en scheepvaart. Het betreffende waterschap bepaalt zelf op welke schaal ze de pilot uitvoeren, maar ze voeren de pilot samen met één of meer gebruikers uit. De verwachting is dat de pilots in 2016 starten en in 2018 zijn afgerond. “Water zit overal in de maatschappij. Denk aan hittestress, gewasgroei, auto wassen en de drinkwatervoorziening. We moeten goede oplossingen vinden voor de mensen hoe ze kunnen omgaan met droogte. Met een instrument dat de voorzieningenniveaus weergeeft, kunnen we straks snel de juiste keuzes maken. En de gebruiker weet dan beter waar hij aan toe is,” aldus Teun Spek. Vervolg op pagina 6 >
3
Maatregelen droogteproblematiek in kaart Van september 2014 tot en met mei 2015 is hard gewerkt aan de Bestuursovereenkomst en het Werkprogramma ‘Wel goed water geven!’. Het Werkprogramma is ‘gevuld’ met de financiële inzet en de maatregelen en projecten, die partijen zelf aangedragen hebben. Hierbij is voortgebouwd op de ontwikkelde strategie voor de Hoge Zandgronden en de 38 kansrijke maatregeltypen, die benoemd zijn als meest effectief voor de klimaatopgave. Bij die maatregeltypen zijn ook de effecten op de zoetwatervoorziening ingeschat.
De maatregeltypen zijn geordend in zes categorieën: • Geen-spijt maatregelen • Kansen en innovaties • Robuust en veerkrachtig watersysteem • Economisch perspectief • Accepteren en adapteren • Overige maatregelen De maatregelen zijn via werkbijeenkomsten in februari zoveel mogelijk op kaart gezet. Daarbij is het onderscheid gemaakt tussen geplande activiteiten en voornemens en kansen. Geplande activiteiten De waterschappen (blauw op de kaart) zetten met name in op de categorie robuust watersysteem. Zij werken onder meer aan het aan het robuust herinrichten van beekdalen, water vasthouden in gebieden met minder kritische natuurdoelen en conservering in vrij-afwaterende gebieden. De gemeenten (rood op de kaart) werken vooral aan het afkoppelen van verhard oppervlak en het realiseren van groen-blauwe structuren. De gebieden waar maatregelen zijn gepland zijn gearceerd op de kaart.
4
Voorbeelden van geplande projecten zijn: • Klimaatbuffer om verdroging Dwingelderveld tegen te gaan • Oude Willem met verdrogingsbestrijding Drents-Friese Wold • Beekherstel Reestdal met verdrogingsmaatregelen en KRW-maatregelen • Klimaatadaptatie Brongebied Baakse Beek • Systeemherstel Middenloop Vledder Aa met KRW in combinatie met vertraagd afvoeren en daardoor meer grondwateraanvulling • Brongebied Oude Diep verkenning en herinrichting systeem met aandacht op voorkomen natschade • Aanpak waterkwaliteit stadsgracht Wageningen en benedenstrooms gelegen gebied • Verdrogingsbestrijding en een klimaat-robuuste landbouw in Spier-Moraine • Onderzoek wincapaciteit Veluwe Voornemens De voornemens moeten nog meer uitgewerkt worden in concrete projecten. Het gaat daarbij met name om maatregelen door de agrarische sector (geel) en terreinbeheerders (groen). Enkele voornemens zijn: • De landbouw richt zich op maatregelen, zoals het verhogen van het organisch stof gehalte in de bodem, efficiënter beregenen, inzetten van peilgestuurde drainage en overstap naar droogteresistente gewassen. Ook zal de landbouw aanhaken bij het optimaliseren van het watersysteem door de waterschappen. De inzet van de landbouw is gekoppeld aan het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW). • De terreinbeherende organisaties zetten in op het vasthouden van water in gebieden met natuurdoelen die minder gevoelig zijn voor gebiedsvreemd water, het omzetten van naaldbos in loofbos, het robuust inrichten van beekdalen, flankerende maatregelen rond Natura 2000-gebieden. • De Waterfabriek Terwolde is een nieuwe waterbron voor de Twellose beek door een integrale benadering van de waterketenproblematiek. • Wateraanvoer Vechterweerd noordzijde door de drinkwaterwinlocatie in te richten aan de zuidzijde voor aanvoer noordzijde. • Buitenpolder achter Kuinre met inrichtingsmaatregelen gericht op droogteschade en versterkte maaivelddaling verminderen. • Herinrichting stadscentrum Apeldoorn met bovengronds halen van de Grift en hemelwater afkoppelen voor duurzaam benutten van water. • Blue Deal Amersfoort maatregelen in openbare ruimte voor tegengaan verdroging en hittestress.
Kaart Oost
Waar landen de maatregelen? Waar landen de maatregelen?
LEGENDA LEGENDA gepland waterschap
voornemen/onderzoek gemeente
gepland waterschap voornemen/onderzoek waterschap
voornemen/onderzoek gemeente voornemen/onderzoek TBO
voornemen/onderzoek waterschap gepland drinkwatersector/Vitens
voornemen/onderzoek TBO kansen
gepland drinkwatersector/Vitens voornemen drinkwatersector/Vitens
kansen uitgelicht
voornemen drinkwatersector/Vitens voornemen/onderzoek landbouw
uitgelicht waterschap grenzen
voornemen/onderzoek landbouw gepland provincie gepland provincie gepland gemeente gepland gemeente
waterschap grenzen provincie grenzen provincie grenzen kansen (code verwijst naar beschrijving kans in bijlage) kansen (code verwijst naar beschrijving kans in 5 bijlage)
Slim Watermanagement (SWM) Het project Slim Watermanagement (SWM) wil de kennis en ervaring vanuit alle Zoetwaterregio’s en het hoofdwatersysteem bundelen en benutten om onder andere de watervoorziening in de perioden van schaarste te verbeteren. Pieter Filius van Waterschap Vechtstromen heeft in samenwerking met René van de Heuvel van Rijkswaterstaat Oost Nederland het initiatief genomen tot een concreet voorstel aan het RBO om SWM verder te ontwikkelen voor regio Oost. Slim Watermanagement moet bijdragen aan het verkleinen van zoetwatertekorten en het verminderen van de wateroverlast door de beschikbare capaciteit en mogelijkheden van het Nederlandse watersysteem beter en duurzamer te benutten. “Slim Watermanagement richt zich vooral op het optimaliseren van het waterbeheer, zonder de infrastructuur aan te passen,” legt Pieter uit. “Het ene watersysteem houdt water over, terwijl een ander watersysteem mogelijk te kort komt. Zo kunnen we elkaar van dienst zijn, over de grenzen van onze beheersystemen heen. Hierdoor kunnen we langer gebruik maken van de bestaande infrastructuur in ons watersysteem. Ieder waterschap voert metingen en maatregelen uit, maar we kunnen de gegevens nog niet, of in beperkte mate, met elkaar delen en met elkaar verbinden. SWM beoogt de waterstromen, c.q. peilen en de bijbehorende prognoses digitaal in kaart te brengen. Daardoor kunnen we de gegevens onderling uitwisselen en verbindingen met elkaar leggen op lokaal, regionaal en landelijk niveau. Zo kunnen knelpunten worden
opgelost. Ieder waterschap legt nu wel gegevens vast, maar er wordt vaak niet verder gekeken dan de grens van het eigen gebied. Door elkaar inzicht te geven in de beschikbare bergingscapaciteit om tijdelijk water op te vangen, kan beter worden gestuurd met beschikbare capaciteit.” De landelijke coördinatiegroep SWM (samenwerkingsverband tussen Rijkwaterstaat en de waterschappen) gaat dit proces initiëren en ondersteunen. Pieter heeft als ambtelijk vertegenwoordiger vanuit Oost-Nederland zitting in de landelijke coördinatiegroep, omdat hij als projectleider ruime ervaring heeft opgebouwd met het regionale Hoogwater instrumentarium FEWS Vecht. Met dit systeem worden situaties van wateroverlast in Overijssel en op de Vecht gesignaleerd en vermeden door tijdig in te grijpen. Door bijvoorbeeld de uitkomsten van een regionaal en landelijk model te combineren met de weersverwachting voor de komende dagen, in kaart brengen is het ook goed mogelijk eerder inzicht in knelpunten te krijgen. “Door gezamenlijk op te trekken, kan tijdig worden bijgestuurd om wateroverlast of droogte te voorkomen.” Het eindresultaat is mooi, maar in de voorbereiding moet er nog veel gebeuren. We verwachten dat eind 2018 het instrument gereed is om in de praktijk te kunnen toetsen. In 2020 kan het dan in gebruik worden genomen en gebruikt worden als beslissingsondersteunend instrument.”
Korte vooruitblik
2015-289
In de periode van juni tot en met augustus 2015 liggen de Bestuursovereenkomst en het Werkprogramma ter ondertekening respectievelijk instemming voor bij de afzonderlijke besturen van de partners. In de eerste week van september wordt een lijst vastgesteld van besturen die de Bestuursovereenkomst ondertekenen.
De ondertekening door het Rijk zal op 7 september plaatsvinden in het bijzijn van een paar regionale vertegenwoordigers. De bestuursovereenkomsten voor de andere regio’s zullen dan ook getekend worden. Hier zal bekendheid aan gegeven worden. Begin 2016 organiseren we een feestelijke bijeenkomst als startsein van de uitvoering.
Het project
Colofon
Zoetwatervoorziening Oost-Nederland is een project van het Regionaal Bestuurlijk Overleg (RBO) Rijn-Oost. Door de klimaatverandering zullen perioden van droogte langer aanhouden en vaker voorkomen. In gebieden waar niet of nauwelijks sprake is van wateraanvoer, kan die droogte schade opleveren voor de economie, de natuur en de leefomgeving. We moeten regionaal, maar ook landelijk, actie ondernemen. Zoetwatervoorziening Oost-Nederland levert de regionale inbreng in het deelprogramma ‘Zoetwater’ van het Deltaprogramma. Met deze nieuwsbrief brengen wij u op de hoogte van de laatste stand van zaken van het project. Het project Zoetwatervoorziening Oost-Nederland is een samenwerkingsverband tussen Rijkswaterstaat, de provincies Overijssel, Drenthe, Gelderland en Utrecht, de waterschappen Groot Salland, Reest en Wieden, Rijn en IJssel, Vallei en Veluwe en Vechtstromen en de gemeenten. Het totale gebied wordt Regio Oost genoemd.
Uitgave: juni 2015
6
Realisatie: Kernteam Zoetwatervoorziening Oost-Nederland Projectleider Jan Kreling (provincie Overijssel) Postbus 10078 8000 GB Zwolle Meer informatie? Of wilt u zich aanmelden, afmelden of wijzigingen doorgeven met betrekking tot deze nieuwsbrief? Neem contact op met: projectsecretaris Rolf Koops,
[email protected], 06 50 90 26 79. Kijk ook op: www.zoetwatervoorzieningoostnederland.nl.
