30-11-2012
Nieuw ecologisch burgerschap en politisering Anneleen Kenis Departement Aard- en omgevingswetenschappen, KULeuven www.demythevandegroeneeconomie.be
De tijd dringt •
“De tijd dringt. We moeten daarom groter denken. Enkele jaren geleden zouden jullie mij dit niet horen zeggen, maar ik denk dat we de verlichte geesten onder de ondernemers moeten inlijven.” (Susan George, Tilburg, 2008, Een comfortabele waarheid – Groei naar een duurzame en solidaire economie)
•
Omwille van de urgentie en de schaal van de klimaatproblematiek kunnen we ons niet langer permitteren onze tijd te verliezen met vormen van strijd en strategieën die “mensen onderling verdelen” (Rob Hopkins, Transition Handbook, 2008).
•
“NGOs, regeringen en bedrijven zullen moeten samenwerken.Dat vergt nieuwe vormen van mondiaal leiderschap” (Richard Branson, CEO van Virgin, 2010)
•
“Klimaatopwarming is te ernstig om het gevaar ervan nog te ontkennen of om ons erdoor te laten verdelen in tegengestelde kampen” (Tony Blair).
Rob Hopkins : “Nu bij bedrijven het bewustzijn van duurzaamheid en klimaatverandering met de dag groeit, zal je verbaasd staan over hoeveel mensen in machtsposities enthousiast en geïnspireerd zullen reageren op wat je aan het doen bent en jouw inspanningen veeleer zullen ondersteunen dan hinderen.”
De tijd dringt ⇒ NU allemaal samen de strijd tegen CO2 aangaan – de urgentie van de situatie (“there is no planet B”) – allemaal in hetzelfde schuitje ⇒ niet langer ‘tegen’ zijn, wel win-win situaties, positief denken, samenwerking
Bovendien lijkt er ook steeds meer goede wil aan de andere kant van de barricade van weleer …
Susan George: bedrijven hebben evenzeer “belang bij het redden van de planeet”.
1
30-11-2012
Richard Branson: “[Nothing] wakes one up more to the issues at hand than the former vice president of the USA coming all the way to your home in London to give a personal lecture on global warming. … Looking directly at me, he said, “Richard, you and Virgin are icons of originality and innovation. You can help to lead the way in dealing with climate change. It has to be done from the top down, instead of from the bottom up on a grassroots level”. Richard Branson beschrijft dit moment als een keerpunt in zijn leven, waarna hij in zag dat het reduceren van CO2 essentieel is, omdat anders ‘‘in a very short space of time most of the Earth will be uninhabitable’” (Branson 2007).
Tijdens de internationale klimaattops: alle maatschappelijke actoren zijn present (ngo’s, bedrijven, politici, …)
⇒ Vandaag: ecologisten op alle plaatsen van het politieke spectrum.
Nagenoeg alle multinationals hebben wel ergens een milieuproject. Verantwoord ondernemen is een must. Geen politieke partij of ze heeft een milieuprogramma.
Allemaal in hetzelfde schuitje? •
Ecologische kwes<e ≠ andere ‘sociale’ bewegingen (feminisme, arbeidersstrijd, burgerrechtenbeweging)
• • ⇒ ⇒
Ecologisten lijken niet langer roepers in de woestijn.
Geen eenduidig subject van verandering Iedereen en niemand lijkt ‘in de naam van de natuur’ te kunnen spreken ‘Allemaal samen’ discours De ‘verenigde mensheid’ versus CO2?
⇒ Wie niet mee doet met het consensusverhaal wordt afgeschilderd als onverantwoord of zelfs gevaarlijk, geridiculiseerd, gemarginaliseerd, gecriminaliseerd !) Uiteraard wel debat over bvb. de verschillende opties binnen emissiehandel of de alternatieve keuze voor een CO2 traks. Maar tal van meer maatschappijkritische stemmen worden tegelijk niet of nauwelijks gehoord.
Allemaal in hetzelfde schuitje? • ‘Allemaal samen versus CO2’ (“blablabla, act now”; “real leaders act”) •
De vijand, elk conflict wordt geëxternaliseerd =>‘Act on CO2!’
•
!) ‘Iedereen samen’-discours ook in zekere zin aanwezig in bvb. de vredesbeweging. Maar: die beweging heeft een specifiek object: oorlog (& zij die zich daaraan schuldig maken)
•
Wie of wat is het object van de ecologische strijd? Alles (en iedereen)! ⇒ onvermogen om politieke prioriteiten te stellen.
•
“De strijd tegen de klimaatverandering” => er is in zekere zin wel een strijd, vijand, conflict, maar een geëxternaliseerde … CO2
Allemaal in hetzelfde schuitje? •
•
Geen politieke conflicten meer, enkel nog die éne grote boeman, CO2. Alsof iedereen evenveel verantwoordelijkheid draagt, en even fel de gevolgen ondervindt. Voorbeelden: de orkaan Katrina/Sandy, Tuvalu, Teerzanden, de Lange Wapper…
2
30-11-2012
Een postpolitiek klimaat •
Gaat het er om dat ‘iets’ in plaats van ‘niets’ zou gebeuren? ⇒ het probleem = teveel CO2 ??? de oplossing: technologische innovatie + een prijs op CO2 ??? ⇒ Is alle CO2 gelijk? Kan je de CO2–uitstoot van een ziekenhuis zomaar gelijkstellen aan die van een steenkoolcentrale. De CO2–uitstoot van de productie van een windmolen aan die van een pleziervluchtje per helikopter? • Grote zonneschermen in de atmosfeer, synthetische bomen of kunstmatige wolkvorming als oplossingen?
Een postpolitiek klimaat • Liberaal en technocratische denken: alternatief voor meer ‘ideologisch’ geladen stemmen? • = meesterzet van de ideologie (Slavoj Žižek ) • Heersende ideologie: diegene die erin slaagt zichzelf voor te stellen als het tegendeel van ideologie: als natuurlijk, logisch en evident, als de wil van God, als zogenaamd neutrale wetenschap, techniek of marktmechanismen.
⇒ Het maatschappelijke en politieke vraagstuk wordt via de markt en de techniek aan het zicht onttrokken.
Een postpolitiek klimaat Politiek filosofen zoals Chantal Mouffe, Slavoj Zizek, Jacques Rancière: het huidige tijdsklimaat als postpolitiek. Een discours is postpolitiek als het… 1) de geconstrueerde en daardoor contingente aard van het sociale miskent 2) verhult dat elke sociale constructie bepaalde exclusies bevat en daardoor conflicten en antagonismen creëert 3) abstractie maakt van het feit elke sociale constructie onvermijdelijk door bepaalde vormen van macht wordt gekenmerkt !) De politiek ≠ het politieke Het postpolitieke klimaat gaat over ‘het politieke’ Samengevat: contingentie, conflict en macht zijn de kenmerken van politisering. Hun verhulling is constitutief voor het post-politieke.
Hoe natuurlijk is de natuur? •
Depolitisering van de klimaatkwestie heeft te maken met: Huidige socio-historische context: postpolitiek tijdsklimaat binnen de krijtlijnen van de dominante ideologie (marktconform, technisch, geïndividualiseerd, goed bestuur, bevolkingscontrole…)
Specifieke karakteristieken van de ecologische kwestie 1) 2) 3) 4)
onduidelijk ‘subject’ van verandering onduidelijk ‘object’ van verandering ambigue positie van de ‘natuur’ (zie verder) complexerende rol van de ‘wetenschap’ (zie verder)
≠ feminisme, arbeidersbeweging, burgerrechtenbeweging, …
Natuur/wetenschappelijke analyse als basis voor politieke actie?
Begrip ‘natuur’: betekenis erg moeilijk vast te pinnen – Bomen, vlinders, orkanen, versgeperst appelsiensap, goudvissen in een bokaal, voorverpakte soepgroenten, houten tafels, olievlekken, diamanten, genetisch gemanipuleerde zaden, internet of Dolly, het gekloonde schaap?
•
Een postpolitiek klimaat
2. de grondoorzaken (“waarom?”)
De ‘natuur’ als iets buiten ons? Cfr. ‘milieu’ – Was de orkaan Sandy of de droogte in de zomer in de VS een ‘milieuramp’? – Externalisering van de natuur => verhulling maatschappelijke oorzaken – Bestaat er nog wel zoiets als ‘natuur’ los van menselijke invloeden?
•
De natuur als objectief, extern standpunt: de natuur als norm, bvb. homoseksualiteit, veerkracht-denken + is alles wat ‘natuurlijk’ is ook zomaar goed? HIV-virus, ‘wet van de sterkste’?
•
Postpolitiek: de natuur als ‘buiten ons’ of als ‘fundering’
ecologie / klimaat
1. het natuurkundige probleem en de effecten ervan (“wat?”)
3. veranderingsstrategieën (“hoe?”) 4. visies op alternatieven (“waarheen?”) (Jensen, 2002)
3
30-11-2012
Natuur/wetenschappelijke analyse als basis voor politieke actie? • • • • • • • •
⇒ nauwelijks democratisch debat en conflict over grondoorzaken, verschillende toekomstmogelijkheden en strategieën om deze te realiseren => postpolitiek !) Uit natuurwetenschappelijke vastellingen kan je geen eenduidige politieke conclusies trekken IPCC: klimaatverandering => kernenergie; velen klimaatverandering => duurzame consumptie, klimaatverandering ⇒ bevolkingspolitiek … ⇒ meer diepgaande discussies verdwijnen onder het oppervlak Leonard Cohen: “There is a war between the ones who say there is a war, and the ones who say there isn’t.” ⇒ Allemaal in hetzelfde schuitje of niet? Consensus of conflict/debat? “There is no alternative”? “There is no such a thing as a society”? ⇒ Duurzame consumptie of ecologisch burgerschap? Welk soort van ecologisch burgerschap?
Consumentensoevereiniteit?
Duurzame consumptie = het idee dat individuen via hun consumptiekeuzes de maatschappij in duurzame richting kunnen veranderen
Maar hoeveel keuze hebben we? • Consumentensoevereiniteit: economische beslissingen worden gedreven door de vraag van consumenten => via zijn koopkracht kan de consument de bedrijfswereld beïnvloeden. • MAAR spannen we daarmee niet de kar voor het paard? Hoeveel keuze hebben we? •
Het vliegtuig kost stukken minder dan de trein. Tal van plaatsen zijn nauwelijks met het openbaar vervoer te bereiken. Voor veel producten is er geen duurzaam alternatief voorhanden, of het is te duur. Marketingafdelingen delen de lakens uit in bedrijven. Voortdurend worden nieuwe producten op de markt gebracht, vaak met onnodige wijzigingen in vergelijking met voorgaande versies, incompatibel met oudere modellen en altijd met een hoop overbodige verpakking. Ook als producten nog niet helemaal op punt staan, worden ze op de markt gegooid. Niets wordt nog gerepareerd, want iets repareren is in deze economie vaak duurder dan de aankoop van een nieuw product.
•
=> een wegwerpmaatschappij met producten van korte levensduur
4
30-11-2012
Consumentenval •
De loutere som van individuen? • Liberale en technocratische maatschappij: “there is no such a thing as a society” • Klimaatverandering als gevolg van consumenten ‘die altijd maar meer willen’? • In ons huidig economisch model moet de groeimotor blijven draaien. Consumptie is een middel om de accumulatiemotor aan de gang te houden, niet omgekeerd.
Consumentenval – Geplande veroudering: producten worden zo ontworpen dat ze niet te lang meegaan – Het zou verkwistend zijn, om de onderdelen van een product duurzamer te maken dan het zwakste onderdeel ervan. Ideaal gezien zou een product in één keer helemaal uit elkaar vallen.
• •
Waarom zou je kwaliteitsgoederen produceren? Het verhoogt de productiekosten + schaadt de toekomstige verkoop => voorkeur voor voor wegwerpproducten van lage kwaliteit die snel moeten worden vervangen.
•
+ marketeers helpen ervoor te zorgen dat mensen om de zoveel jaar hun auto, gsm of computer vervangen, ook al werken die nog prima
•
~‘schuldenval’: om mee te kunnen in de ratrace betaalt een groeiende groep mensen op krediet
• De klimaatverandering als resultaat zou zijn van een massa aan individuele milieuvriendelijke gedragskeuzes => postpolitiek; negatie van structuren, macht, beslissing … • Het idee dat het gaat om de optelsom van individuen krijgt een wetenschappelijk tintje in formules zoals de IPATvergelijking (de formule doet wiskundig aan) MAAR …
IPAT-vergelijking (I=PAT)
De complexiteit van de milieukwestie
Impact = Population X Affluence X Technology • MAAR denkfout – IPAT is geen formule! “+” of “x”? op de “P” kan je nog een soort van exact cijfer plakken? Maar op de “A”? en de “T”? – Cirkelredenering => Hoe kan je bvb. de A (het individuele consumptiepeil) meten? Enkel door de totale consumptie te delen door de bevolking (en de technologie?!)! + leidt tot de fictie van het gemiddeld individu. – IPAT is een definitie. De IPAT-vergelijking bewijst niet dat bevolking, individuele consumptie en techniek sleutelfactoren zijn, maar poneert dat als uitgangspunt => niet neutraal, wel ideologisch – Welwillend: IPAT is een poging is om de totale impact te ontbinden in factoren. Maar daarvoor bestaan manieren die veel meer inzicht geven in maatschappelijke structuren en machten. – Bvb. Donella Meadows: Impact = consumptie van het leger + de grootindustrie + kleine bedrijven + de regering + luxeconsumptie + levensnoodzakelijke consumptie
Is het een kwestie van individuele private moraal? Sandilands (1993): “Het schuift de verantwoordelijkheid in de schoenen van individuen en huishoudens en weg van overheden, bedrijven en internationale instellingen” “Het verandert politiek in acties zoals sorteren; ethiek in geen oververpakte producten kopen en milieuactivisme in het meebrengen van uw eigen herbruikbare tas naar de supermarkt.”
• Is de klimaatproblematiek niet structureel verankerd in de wijze waarop onze maatschappij georganiseerd is? •
Bvb. ik wil mijn kinderen met de fiets naar school brengen maar dat blijkt levensgevaarlijk; ik wil mijn auto inruilen voor de bus, maar dat wil zeggen dat ik ‘s avonds laat niet meer thuis geraak; ik wil met de trein naar Portugal, maar dat kost met 4 keer zoveel als met het vliegtuig; ik wil mijn gsm laten herstellen maar ze zeggen me dat het goedkoper is een nieuwe te kopen; ik wil minder consumeren, maar als de economie stopt met groeien, leidt dat tot crisis en werkloosheid, …
=> gaat het wel om individueel (consumenten) gedrag? => gaat het wel om individuele private moraal?
Biomacht • Enerzijds moet de individuele consument soeverein blijven, anderzijds moet je die ‘vrije’ consument zo sturen, beïnvloeden dat zij/hij de ‘juiste’ ‘ethische’ keuzes maakt. • de ‘successen’ van de reclame-industrie worden hierbij toegepast voor het ‘algemeen belang’ • zich de ‘omweg’ besparen van het rationeel overtuigen van mensen en hen in staat te stellen zelf hun eigen conclusies te trekken …
"Hoe belangrijk deze acties ook zijn, geen van deze acties maken milieubehoud publiek, geen van deze acties houdt een serieuze analyse van de sociale relaties en structuren in die ons in de huidige crisis gebracht hebben.”
5
30-11-2012
Biomacht Governmentality?! • de macht tracht burgers te produceren die het best bij haar beleid passen en op die manier effecten te realiseren op populatieniveau (bijvoorbeeld een reductie in de uitstoot van broeikasgassen) • individuen ertoe brengen zichzelf te reguleren door zichzelf te zien als morele subjecten Het individu als subject of object van verandering?
Strategiescepticisme waar macht is, is verzet … => strategiescepticisme in plaats van klimaatscepticisme? strategiescepticisme (!) niet zozeer een ‘psychologische’ barrière
=> Wat is het doel? Als je louter gedragsverandering wil bereiken, dan zijn reclametechnieken, economische stimulansen of sociale druk wellicht een gepaste strategie. Maar als je een beweging voor maatschappijverandering wil opbouwen, als je wil dat mensen de competentie verwerven om zelf in actie te treden, dan hebben we iets heel anders nodig.
Is het wel de beste strategie? • Bij focus op individueel ‘consumenten’ gedrag => koopkracht als voorwaarde om actie te kunnen ondernemen •
bvb. biologische agro-industrie in het Zuiden (Vandana Shiva)
• Wat met de minder koopkrachtige vraag? Wat met zij die niet het geld hebben om de ‘macht van de consument’ te laten gelden?
De geschiedenis van de sociale verandering • Pierre Bourdieu: De sociale geschiedenis laat zien dat er geen sociale politiek bestaat zonder een sociale beweging die in staat is die af te dwingen … • Echte verandering: zelden zonder druk van onderuit? Zelden hebben de machtigen zomaar hun kar gekeerd? • Bvb. vrouwenstemrecht, burgerrechtenbeweging, 38-uren week, …
⇒ Hun strijd zal door andere actiemiddelen moeten gebeuren …
Bewustzijnsverandering? • Okee, maar gedragsveranderingscampagnes helpen het het ook zij om het ecologisch bewustzijn bij mensen aan te scherpen? • Welk ecologisch bewustzijn wordt hiermee gecreëerd? Leren die campagnes mensen niet dat de klimaatverandering het gevolg is van een optelsom van milieuonvriendelijke gedragskeuzes? • Leiden ze niet tot een aantal blinde vlekken in het bewustzijn? • + Er zijn andere, veel effectievere manieren om het ecologisch bewustzijn te veranderen: • één succesvol protest tegen grootafval zou wel eens veel meer effect kunnen hebben dan honderd campagnes voor gedragsverandering!
“It’s not just about CO2!” • Herpolitiseren als eerste stap in een daadwerkelijke duurzaamheidstransitie => grondoorzaken, alternatieven, strategieën? • Hoe belangrijk ook, het risico van campagnes voor individuele gedragsverandering is dat ze de kritische energie wegvoeren van waar ze echt naartoe zou moeten gaan: de strijd voor sociale en politieke verandering. ⇒Zowel op persoonlijk als op maatschappelijk vlak ageren! ⇒Vraagt andere visie op actor van verandering!
6
30-11-2012
Postpolitiek … of herpolitisering? in relatie tot sociaal werk praktijken en opleiding NOT ONLY
de waardegeladenheid van het heersende discours leren zien niet alleen kennis over (1) de natuurkundige aard van het probleem en de effecten, maar ook het debat over (2) grondoorzaken, (3) strategieën en (4) alternatieven aangaan zien dat er verschillende opties open staan duurzame consumptie
ecologisch burgerschap
(1) de “WAT?” vraag
Vier dimensies van kennis
analyseer wat de natuurkundige aard van het probleem is en wat zijn de effecten zijn
Bezorgdheid & angst, indien geïsoleerd => platgeslagen: geen verklaring waarom, geen hoe of waarheen ...
2. de grondoorzaken (“waarom?”) waarom is het goedkoper een nieuwe gsm te kopen dan mijn oude te laten herstellen?
milieuproblemen
1. het natuurkundige probleem en de effecten ervan (“wat?”)
3. veranderingsstrategieën (“hoe?”) 4. visies op alternatieven (“waarheen?”) Ook collectieve en ‘indirecte’ acties
‘de huidige wereld nis iet de enige mogelijke’ => geen krachtigere motivatie voor verandering dan een visie op een alternatief.
(Jensen, 2002)
(2) de “WAAROM?” vraag bepaal wat de grondoorzaak van het probleem is
(3) de “WAARHEEN?” vraag ontwikkel een visie op een alternatief
7
30-11-2012
(4) de “HOE?” vraag ontwikkel een aangepaste strategie
(4) de “HOE?” vraag ontwikkel een aangepaste strategie Stel daarbij ook eens de volgende vragen … is iedereen evenveel verantwoordelijk? evenveel slachtoffer? wie zijn mogelijke bondgenoten? wie zijn mogelijke tegenstanders? welk ‘publiek’ wil je mee op de kar krijgen? je kunt wel zeggen dat de overheid of de bedrijven ‘dit’ of ‘dat’ moet doen, maar wie gaat zorgen dat de overheid of de bedrijven dat doen? hoe kan je (indien nodig) macht verwerven? hoe kan je (indien nodig) druk zetten?
Meer lezen? EPO/Jan van Arkel www.demythevandegroeneeconomie.be of via facebook Boekvoorstelling op 6 december in de Vooruit! Moderator - Alma De Walsche Gastsprekers - Caroline Copers (algemeen secretaris Vlaams ABVV) - Ann Vermorgen (nationaal secretaris van het ACV) - Tom De Meester (Energiespecialist PVDA) - Vera Dua (Consulent, Centrum voor duurzame ontwikkeling UGent) Auteurs - Anneleen Kennis - Mathias Lievens i.s.m. het Masereelfonds, OIKOS, MO*-magazine, ABVV, ACV, Climaxi VZW, De Vooruit e.a.
8
