1 Het urinewegstelsel 1.1 Anatomie
nierschors nierbekken nierslagader
nierpiramide niermerg
nierslagader (arteria renalis)
nierader
Hier zie je een nier aan het werk. Het bloed stroomt de nier binnen via de nierslagader. Het wordt nierader gezuiverd en verlaat de nier via (vena de nierader. arenalis) nier urineleider
nierschors
urineleider (ureter)
blaas urinebuis Het urinewegstelsel
1.1.1 Nieren > Ligging Achter in de buik, bijna tegen de rug. Een links en een rechts. > Bouw – Boonvormige organen, ter grootte van een vuist. – Ze bestaan uit schors met daarin het merg. Dat niermerg ligt in groepjes bij elkaar en neemt de vorm aan van een piramide, waardoor deze groepjes ook wel ‘nierpiramiden’ genoemd worden. Ze monden uit in het nierbekken, dat op zijn beurt geleidelijk overgaat in de ureter of urineleider. – Elke nier bestaat uit ongeveer een miljoen nefronen. Elk nefron bestaat uit dezelfde delen: • kapsel van Bowman • glomerulus • lichaampje van Malpighi • lis van Henle • verzamelbuis
5
maquete_3e_gr.indd 5
06/03/12 6:45 PM
X Extra > Het kapsel van Bowman is een soort zakje waarin de glomerulus zit. Die twee vormen samen het lichaampje van Malpighi, dat werkt als een filter en volledig in de schors van de nier ligt. De lis van Henle is een soort buis die in het merg ligt en de gefilterde vloeistof uit het lichaampje van Malpighi opvangt en doorstuurt naar de verzamelbuis. Er komen telkens enkele nefronen samen uit dezelfde verzamelbuis. Deze buis loopt door het merg en mondt uit in het nierbekken.
1.1.2 Urineleiders (ureters) > Bouw Twee buizen die 25 à 30 centimeter lang zijn en de nieren verbinden met de blaas. > Werking Via peristaltische bewegingen wordt de urine druppelsgewijs naar de blaas gebracht.
1.1.3 Blaas > Ligging – Bij de man bevindt de prostaat (een geslachtsklier die een rol speelt bij de productie van het sperma) zich juist onder de blaas, en omgeeft hij de eerste paar centimeters ervan. – Bij de vrouw ligt de blaas lager in het bekken, net onder de baarmoeder. Omwille van zijn ligging, moet een vrouw vaker urineren naarmate haar zwangerschap vordert en de baarmoeder groter wordt. – De blaas wordt via de urineleiders of ureters verbonden met de nieren en mondt uit in de urethra of urinebuis.
bla bla laas blaas baarmoeder blaas
urinebuis prostaat urinebuis uri
6
maquete_3e_gr.indd 6
06/03/12 6:45 PM
> Bouw – De blaas is een peervormig orgaan waar de urine in wordt opgeslagen. – Aan het uiteinde van de blaas zitten twee sluitspieren: de inwendige en de uitwendige sluitspier. De inwendige sluitspier is een onwillekeurige spier die we dus niet zelf kunnen beïnvloeden. De uitwendige sluitspier, die het dichtst tegen de urethra ligt, kunnen we wél zelf beheersen en beïnvloeden. Het is die spier die getraind moet worden bij de zindelijkheidstraining, en er dus voor zorgt dat we deels zelf kunnen bepalen wanneer we naar het toilet gaan. – In de wand van de blaas zitten zenuwen die een signaal doorgeven aan de hersenen wanneer de blaas te vol wordt. Om te urineren ontspannen de sluitspieren zich terwijl de blaasspier samentrekt. Op die manier wordt de urine via de urinebuis geloosd.
1.1.4 Urinebuis (urethra) > Ligging Het onderste deel van de blaas staat in verbinding met de urinebuis. > Bouw De urethra of urinebuis meet 3 à 4 centimeter bij de vrouw, en 12 centimeter bij de man. Omdat de urinebuis bij de vrouw minder lang is, hebben zij sneller last van een infectie van de urinewegen. Door de kortere urinebuis kunnen micro-organismen immers gemakkelijker opstijgen.
1.2 Fysiologie
1.2.1 Functies > Het bloed zuiveren: de afvalstoffen die het lichaam niet meer kan gebruiken, moeten uit het lichaam verwijderd worden, anders vergiftigt het lichaam zichzelf. Dit geldt ook voor overtollig vocht. > De samenstelling van het bloed regelen: onze nieren moeten ervoor zorgen dat ons bloed voldoende vitaminen, mineralen en zouten bevat. Het is belangrijk dat van deze elementen een juiste hoeveelheid aanwezig is. Een teveel of tekort aan een van deze stoffen, zorgt er immers al voor dat wij niet meer goed kunnen functioneren. Zo kan een teveel aan zouten ertoe leiden dat je lichaam heel wat vocht ophoudt. Dit kan leiden tot oedeemvorming in bv. de handen, voeten of buik.
7
maquete_3e_gr.indd 7
06/03/12 6:45 PM
1.2.2 Werking Bloed met afvalstoffen via nierslagader Lichaampje van Malpighi: zuivert het bloed via lis van Henle Schors: zuivert het bloed een tweede maal Verzamelbuis Nierbekken Bloed
Afvalstoffen (urine) via ureter
via nierader Bloedsomloop
Blaas
1.3 Observaties Normaal is urine een waterige oplossing waarin de afvalstoffen van het bloed zich bevinden. Urine bevat zouten en ureum (eindproduct van de afbraak van eiwitten). Om problemen met het urinestelsel tijdig op te sporen, moeten enkele zaken nauwlettend in de gaten worden gehouden.
1.3.1 Helderheid Normaal
Abnormaal
Helder en doorzichtig
– Troebel: etter of te veel eiwitten aanwezig – Stase: wanneer urine te lang wordt blootgesteld aan de lucht, wordt het door het neerslaan van de zouten en mineralen troebel
1.3.2 Kleur Normaal
Abnormaal
Lichtgeel
– Donkergeel: te weinig urineproductie – Donkerbruin: leverprobleem – Roodbruin: bloed aanwezig
Bepaalde voedingsmiddelen en medicatie kunnen urine een andere kleur geven, bijvoorbeeld rode biet, rabarber, vitaminen …
8
maquete_3e_gr.indd 8
06/03/12 6:45 PM
1.3.3 Geur Normaal
Abnormaal
Weinig tot geen geur
– Zoete appelgeur: diabetes – Sterke scherpe geur: wanneer de urine te lang in contact staat met de lucht, komt er een ammoniakgeur vrij, ook infecties kunnen zorgen voor een sterke urine-geur
Ook sommige voedingsmiddelen zoals asperges geven de urine een vreemde geur.
1.3.4 Hoeveelheid Normaal
Abnormaal
Tussen de 1200 en 2000 ml/24u
– Anurie: minder dan 50 ml/24u – Oligurie: tot 500 ml/24u – Polyurie: meer dan 2000 ml/24u
Personen die extreem veel drinken, plassen meer. Personen die via zweet of diarree veel vocht verliezen, plassen minder.
1.3.5 Frequentie Normaal
Abnormaal
Regelmatige spreiding over de dag
– Pollakisurie: veelvuldig kleine hoeveelheden plassen – Dysurie: pijnlijk en moeilijk urineren – Nycturie: ’s nachts veelvuldig kleine hoeveelheden plassen – Urineretentie: er wordt urine gevormd, maar de zorgvrager kan niet plassen
Omdat de baarmoeder tegen de blaas ligt, zal een vrouw vaker urineren naarmate haar zwangerschap vordert en de baarmoeder groter wordt.
1.3.6 Gevoel Normaal
Abnormaal
Pijnloos
– Branderig gevoel: blaasontsteking – Pijn in bekken en onderrug: nierontsteking – Pijn in rug en/of liesstreek: nierstenen
9
maquete_3e_gr.indd 9
06/03/12 6:45 PM
1.4 Pathologie
1.4.1 Te weinig urine produceren = de zorgvrager produceert minder dan een liter urine per 24 uur. > Oorzaken – braken/diarree – overmatig zweten – oedeemvorming – nierproblemen – te weinig drinken > Symptomen → verzorgend observeren – urine heeft een donkergele kleur en een scherpe geur – zorgvrager maakt weinig gebruik van het toilet – luiers zijn minder snel nat dan gewoonlijk > Acties → verzorgend handelen – oorzaak navragen/opzoeken – voldoende water laten drinken, minstens 1,5 liter per dag – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke
1.4.2 Te veel urine produceren = de zorgvrager produceert meer dan twee liter urine per 24 uur. > Oorzaken – overmatig vochtgebruik – gebruik van vochtafdrijvende medicatie – diabetes > Symptomen → verzorgend observeren – urine is lichter van kleur – zorgvrager maakt veel gebruik van het toilet – luiers zijn vaker nat dan gewoonlijk > Acties → verzorgend handelen – oorzaak opzoeken – goede huidhygiëne – incontinentiemateriaal tijdig verwisselen – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke
10
maquete_3e_gr.indd 10
06/03/12 6:45 PM
1.4.3 Blaasontsteking = irritatie of infectie van het blaasslijmvlies. > Oorzaken – micro-organismen geraken tot in de blaas, dikwijls de E-colibacil – blaas wordt onvolledig geledigd – onvoldoende drinken – langdurige aanwezigheid van een blaassonde > Symptomen → verzorgend observeren – dikwijls en dringend moeten plassen in kleine hoeveelheden – branderige pijn voor, tijdens en/of na het urineren – troebele urine, soms met bloed bij – soms koorts – algemeen ziektegevoel – bij bejaarde zorgvragers kan een blaasontsteking leiden tot vreemd gedrag > Acties → verzorgend handelen – zorgvrager voldoende water laten drinken, minstens 1,5 liter per dag – correcte hygiëne van de schaamstreek aanleren, zoals een correcte werktechniek bij het intiem toilet – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke
1.4.4 Nierontsteking = ontsteking van de filters van de nieren. > Oorzaken – micro-organismen geraken tot in de nieren
11
maquete_3e_gr.indd 11
06/03/12 6:45 PM
> Symptomen → verzorgend observeren – troebele urine, soms met bloed bij – hoge koorts, tot meer dan 39 °C – algemeen gevoel van ziekte en zwakte – pijn in onderrug en bekken > Acties → verzorgend handelen – de arts verwittigen – zorgvrager voldoende water laten drinken, minstens 1,5 liter per dag, om de nieren beter te laten filteren – correcte hygiëne van de schaamstreek aanleren, zoals een correcte werktechniek bij het intiem toilet – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke
1.4.5 Nierstenen = ophopingen van kalk en andere stoffen in het nierbekken. Kunnen groot of klein zijn. > Oorzaken – te weinig vocht in het lichaam door bv. te weinig drinken, overtollig zweten ... – fout in de samenstelling van het bloed, bv. teveel zouten > Symptomen → verzorgend observeren – vage, lage rugpijn bij grote stenen – hevige, koliekachtige pijn in de rug en/of de liesstreek wanneer een kleinere steen vastzit in een urineleider (ureter) – misselijkheid en braken – bloederige urine door beschadiging van het slijmvlies – blaasontsteking > Acties → verzorgend handelen – de arts verwittigen – zorgvrager voldoende water laten drinken, minstens 1,5 liter per dag, maar water met weinig zouten – geen zuivelproducten innemen tot de stenen weg zijn, daarna beperkt! – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke
1.4.6 Chronische nierinsufficiëntie = nieren werken onvoldoende, waardoor alle afvalstoffen in het bloed blijven zitten. > Oorzaken Nierinsufficiëntie heeft vele mogelijke oorzaken. De belangrijkste zijn: – diabetes – hypertensie
12
maquete_3e_gr.indd 12
06/03/12 6:45 PM
> Symptomen → verzorgend observeren – weinig tot geen urineproductie – misselijkheid en braken – vermageren of juist oedeemvorming – hoofdpijn – hoge bloeddruk (hypertensie) – verwardheid of suf zijn – jeuk – droge huid > Acties → verzorgend handelen – de arts verwittigen als de zorgvrager weinig tot geen urine produceert – hulp bieden bij het opvolgen van vochtbalans en urinedebiet – observaties doorgeven aan de verantwoordelijke – toezicht houden zodat de zorgvragers zich houden aan een dieet Als de nieren nog maar een klein percentage van het bloed filteren, moet de zorgvrager aan de nierdialyse. Dat is een methode die via het bloed of buikvlies het lichaam zuivert van afbraakproducten van de eiwitstofwisseling en het teveel aan mineralen afbreekt.
1.4.7 Bedplassen Vanaf 18 maanden is het lichaam van het kind in theorie in staat om zindelijk te worden. Het spreekt voor zich dat ieder kind op zijn eigen tempo ontwikkelt. Belangrijk is wel dat de signalen opgemerkt worden die aangeven dat een kind klaar is om deze stap te zetten. Het proces van zindelijk worden kan een hele tijd duren. Je spreekt dan ook pas van bedplassen wanneer kinderen vanaf 7 jaar minstens twee keer per maand in hun bed plassen. Bedplassen komt vaker voor bij jongens dan bij meisjes, maar een duidelijke reden daarvoor is niet bekend.
13
maquete_3e_gr.indd 13
06/03/12 6:45 PM
> Oorzaken – Grootte van de blaas: bij sommige kinderen ontwikkelt de blaas zich trager dan bij anderen. Wanneer de blaas nog niet volledig volgroeid is, kan het voorkomen dat ze niet stevig genoeg is om alle urine vast te houden. Het gevolg is dan ook dat de blaas zal ‘overlopen’. – Erfelijkheid: als één of beide ouders bedplassers waren, is de kans reëel dat hun kind ook zal bedplassen. – Psychologische en sociale factoren: stress kan bij kinderen leiden tot bedplassen. Elke bijzondere gebeurtenis, zowel positief als negatief, kan bedplassen in de hand werken. – Te vroege of te strenge zindelijkheidstraining. – Infectie: als de blaas, nieren of urinewegen geïnfecteerd zijn, hebben kinderen vaak een grotere drang om te plassen. Daar komt nog bij dat de sluitspieren moeilijker te beheersen zijn door de infectie. – Constipatie: het niet regelmatig maken van stoelgang kan er ook voor zorgen dat de opvangcapaciteit van de blaas vermindert. Als dat gebeurt, zal de blaas sneller overlopen. – ’s Nachts een hogere productie van urine dan overdag. – Diabetes: als het kind plots zonder reden begint te bedplassen, kan dat een eerste teken zijn van diabetes. Het belangrijkste is dat je beseft dat bedplassen niet gebeurt omdat een kind te veel gedronken heeft of te diep slaapt. Kinderen doen het ook niet om aandacht te trekken, de meesten schamen zich er zelfs voor. Daarom zorgt het voor extra stress, wat op zijn beurt weer een invloed heeft op het bedplassen. Op die manier wordt het probleem van bedplassen een vicieuze cirkel. > Acties → verzorgend handelen – oorzaak opzoeken – plaswekker – ontspanningsoefeningen – training van de bekkenbodemspieren
1.4.8 Incontinentie = geen controle meer over de sluitspier(en) waardoor er ongewild urine- en/ of stoelgangverlies is. > Oorzaken – Stress- of inspanningsincontinentie: de bekkenbodemspieren zijn te zwak. Onder invloed van druk verliest de zorgvrager ongewild urine. Dat kan bijvoorbeeld voorkomen wanneer men hoest, niest, lacht, heft … – Drangincontinentie of prikkelblaas: incontinentie ten gevolge van overgevoeligheid van de blaas door bijvoorbeeld een infectie. – Overloop- of druppelincontinentie: incontinentie door prostaathypertrofie (vergroting van de prostaat). – Reflex- of neurologische incontinentie: fout in de zenuwgeleiding waardoor de zorgvrager zijn sluitspier niet meer kan beïnvloeden.
14
maquete_3e_gr.indd 14
06/03/12 6:45 PM
– Ontlastingsincontinentie: stoelgang niet kunnen ophouden door een gebrek aan controle over de sluitspier. – Functionele incontinentie: het niet tijdig bereiken van het toilet omwille van verschillende redenen, zoals mobiliteitsproblemenn (bv. been in gips), oriëntatieproblemen (bv. verwarring na een opname) ... Incontinentie kan echter ook het gevolg zijn van medicatie of langdurig gebruik van een blaassonde. > Acties → verzorgend handelen – correctie houding op het toilet – zorgvragen voldoende tijd geven (niet overdrijven) – training van de bekkenbodemspieren – mictietraining – medicatie nakijken: neemt de zorgvrager medicatie om te kunnen plassen, medicatie die de werking van de sluitspieren beïnvloedt … – gebruikmaken van een goed opvangmiddel – goede lichaamshygiëne toepassen om decubitus (doorligwonde) te vermijden
1.5 EHBO
1.5.1 Bloedingen > Oorzaken – problemen ter hoogte van het voortplantingsstelsel: miskraam, infectie, loskomen placenta … – problemen ter hoogte van het spijsverteringsstelsel: aambeien, infectie, tumor … – problemen ter hoogte van het urinestelsel: nierstenen, prostaathypertrofie, infecties, vergroeiingen … > Symptomen → verzorgend observeren – bloedverlies ter hoogte van de geslachtsorganen/anus – bloed in urine – zwarte stoelgang (bloeding in de hoger gelegen darmen of maag) – bloed bij de stoelgang (bloeding in de lager gelegen darmen) – onwel worden > Acties → verzorgend handelen – observeren van de plaats van de bloeding – observeren van de algemene toestand (shock!) – indien mogelijk de bloeding stelpen – de arts en de verantwoordelijke verwittigen
15
maquete_3e_gr.indd 15
06/03/12 6:45 PM
