RAAK ME WERKVERSLAG 4 // Niels van Doormalen Mensen verbinden door theater, dat is het mooiste wat er is
Profielwerkstuk E&M C&M Vakken: Nederlands, geschiedenis, M&O, maatschappijleer en levensbeschouwing Niels van Doormalen - VW6A SG WereDi Valkenswaard Begeleider: Dhr. G. Smits Dinsdag 9 Februari ’16
1
RAAK ME WERKVERSLAG 4 // Niels van Doormalen
Voorwoord Voor u ligt mijn profielwerkstuk ‘RAAK ME’. Dit profielwerkstuk is gerealiseerd en geschreven in het kader van mijn afstuderen aan de opleiding vwo aan Scholengemeenschap Were Di Valkenswaard. Van juni 2015 t/m december 215 ben ik bezig geweest met het realiseren van de voorstelling en het schrijven van dit werkstuk. Dit profielwerkstuk is een samenwerking met het theaterproductiebedrijf Het Nieuwe Theater en kunstpodium Pand P. Samen met mijn profielwerkstukbegeleider, dhr. Smits, heb ik het onderzoek opgesteld. Ik heb met ontzettend veel plezier en passie aan dit werkstuk gewerkt. Ik kijk terug op een fijne samenwerking met mijn begeleider. Bij dezen wil ik heel graag de cast van RAAK ME, Het Nieuwe Theater, Charlotte Grips en in het bijzonder Sanne Helle bedanken. Daarnaast wil ik graag alle andere sponsors, respondenten en belangstellenden bedanken. Zonder jullie medewerking had ik dit project nooit kunnen uitvoeren. Ik wens u veel leesplezier toe. Niels van Doormalen Valkenswaard, 29 December ’15
WAT IS RAAK ME? •••
RAAK ME is een muzikaal en theatraal programma. Een enthousiaste groep jonge mensen bracht voor een uitverkochte zaal een fijne portie muziek, kleinkunst en prachtige teksten. RAAK ME was een interactieve productie waarbij cast, creatives en publiek in een ongedwongen sfeer elkaar hebben geïnspireerd. Dit alles was exclusief te zien en te beleven op zaterdagavond 12 december in Pand P te Eindhoven. Deze avond stond in het teken van fundraising voor de voorstelling Spring Awakening van Het Nieuwe Theater. De totstandkoming van dit project, van wild idee tot succesvolle realisatie: Dát is mijn profielwerkstuk.
2
Inhoudsopgave VOORWOORD
2
INLEIDING
6
ROLBIOGRAFIE MORITZ STIEFEL
7
VERHAAL
7
ROLBESCHRIJVING EIGENSCHAPPEN
8
RELATIES TOT ANDERE PERSONAGES
9
ACHTERGROND
9
LEVENSVISIE
9
AMBITIES
10
NEGATIEVE EIGENSCHAPPEN
10
TELEURSTELLINGEN
10
PLAATSING IN TIJD EN LOCATIES
10
SONGS
10
IK BEN DAAR KLAAR MEE
11
DIT LEVEN
11
RAAK ME
12
KOPPELING RAAK ME
12
SITUATIE VOORAFGAAND AAN TWEEDE WERELDOORLOG
15
VERZET TEGEN DE KULTUURKAMER
16
THEATERSTUDENTEN IN DE TWEEDE WERELDOORLOG
17
PROPAGANDA
18
KOPPELING RAAK ME
20
IDEOLOGIE
21
FUNCTIE VAN KUNST
21
EMOTIE EN THEATER
21
KOPPELING THEORIE PIAGET EN SPRING AWAKENING
23
MARKETING
25
SCHETS SITUATIE
25
PERSONA’S
26
STAKEHOLDERMAP
27
CONSUMER JOURNEY MAP
27
INNOVATIE
29
MUSICAL 2.0
29
PROFESSIONELE PRODUCTIES
30 3
SOLDAAT VAN ORANJE
30
MOEDER, IK WIL BIJ DE REVUE
31
DE KLEINE BLONDE DOOD
31
THEATER M-LAB
32
KOPPELING RAAK ME
33
EPILOOG
36
CONCLUSIE
41
BIBLIOGRAFIE
42
BIJLAGEN
43
Extra audiovisueel materiaal: Het extra audiovisuele materiaal, dat hoort bij dit werkstuk, is te vinden op de website www.invloedrijktheater.nl (kopje ONDERZOEK). Wanneer er extra materiaal bij een onderwerp is, wordt dat aangegeven met de volgende aanduiding (àWEB).
4
Samenvatting Op 12 december 2015 heb ik, in samenwerking met Pand P en Het Nieuwe Theater, een eigen voorstelling gemaakt: RAAK ME. De wetenschappelijke onderbouwing achter het gekozen materiaal in mijn voorstelling presenteer ik vandaag aan u. Als artistiek leider heb ik alle facetten van het maken van een productie aangeraakt. Mijn profielwerkstuk heeft onder andere gebruik gemaakt van theorieën van Piaget, het alom bekroonde Spring Awakening, Larry Kramer’s The Normal Heart, schrijver Edward Albee en Theo Nijland. Als theatermaker kun je nu meer op de planken brengen dan vroeger. Daarin heb ik naar extremen en contrasten gezocht. Dit vertaalt zich onder andere in het uiten van seksuele driften die te maken hebben met bijvoorbeeld necrofilie. De tweede wereldoorlog speelt een belangrijke rol. Thema’s zijn: geraakt worden door kunst, emoties, verwarring, angst, ontluikende seksualiteit en het doorbreken van taboes. Het is persoonlijk. Van fysieke tot emotionele aanraking. Tijdens de presentatie kijken we hoe u theater ervaart door middel van beeldmateriaal. Daarnaast wordt er gesproken over de totstandkoming van Invloedrijk Theater en de performance ‘RAAK ME’. Het is wat theater met iemand kan doen: RAAK ME.
5
Inleiding RAAK ME vertelt een verhaal over het verbinden van mensen. Mensen verbinden door theater, zowel achter de schermen als voor de schermen: publiek, acteurs en muzikanten. Zij zijn één, want ze hebben allen maar een doel: elkaar inspireren. Ik ga een voorstelling maken die dit als belangrijkste doel heeft. Om te verbinden heb ik een onderzoek nodig. Dit onderzoek, en daarmee mijn voorstelling ‘RAAK ME’, staat onder invloed van het naturalistische Spring Awakening, de Tweede Wereldoorlog en innovatie. Ook worden economische en marketingtechnische aspecten van deze voorstelling belicht. Die waarde hoog in acht stellend zoekt RAAK ME naar de functie van kunst. Ik verwacht dat men in de Tweede Wereldoorlog een andere functie van kunst kende dan nu. Het lijkt me dat niet alles zomaar gemaakt en geproduceerd mag worden. Hoe gingen mensen daarmee om? Ik ga gebruik maken van literatuur en interviews uit die tijd met ooggetuigenverslagen. Hoe keken theaterstudenten in de Tweede Wereldoorlog aan tegen de functie van kunst in die tijd? Theater als spiegel van de maatschappij vind ik een belangrijk idee. Dit komt terug in het naturalistische Spring Awakening. Deze rockmusical, gebaseerd op Frühlings Erwachen (1891), speelt een belangrijke rol bij RAAK ME. De rol, Moritz Stiefel speelt hierin denk ik een belangrijke rol. Door dat personage te onderzoeken verwacht ik het karakter van de voorstelling te verhelderen. De ideologie van de voorstelling is heel erg belangrijk. Het wordt namelijk een unieke voorstelling omdat ik heel graag veel verschillende emoties terug wil laten komen in het stuk. Om een breed palet aan emoties te tonen ga ik het begrip van kunst onderzoeken. Hoe begrijpen mensen kunst en wat doet kunst met mensen? Ik verwacht dat dit begrip heel verschillend is, afhankelijk van interesse en opleidingsniveau. Innovatie zal steeds belangrijker worden in het theatervak. Producenten doen er van alles aan om hun producties zo 2016 mogelijk te maken. Men is in Amsterdam bijvoorbeeld op dit moment bezig met het produceren van een 3D-musical. Hoe kan ik de innovatie in mijn productie aanbrengen en hoe zorg ik ervoor dat deze mensen allemaal naar mijn voorstelling komen? Wat is de juiste marketingtechniek? Al deze vragen zullen beantwoord worden tijdens RAAK ME zelf, op 12 december 2015 in Pand P Eindhoven. Daar zal het praktische resultaat van dit onderzoek te zien zien
6
Rolbiografie Moritz Stiefel In deze deelvraag besteed ik uitgebreid aandacht aan een van de hoofdpersonages uit Frank Wedekinds’ Frühlings Erwachen: Moritz Stiefel. Frank Wedekind was een bekende Duitse schrijver in de tijd van het naturalisme. Voorjaarsontwaken uit 1891 is zijn bekendste werk en vertelt het verhaal van jongeren in het schemergebied van hun puberteit. Alle kenmerken van het naturalisme zitten in het verhaal verwerkt en het noodlot speelt een belangrijke rol. Ik heb deze deelvraag in drie paragrafen verdeeld met elk hun eigen deelonderwerpen: verhaal, rolbeschrijving en liedanalyses.
Verhaal Spring Awakening vertelt in het schemergebied van de puberteit het verhaal van een groep jongeren die lijden onder de verwarrende gevoelens die hun ontluikende seksualiteit teweegbrengt. Angst en verlangen botsen met elkaar in een burgerlijke wereld die doortrokken is van verstikkende fatsoensnormen. Hun weg naar volwassenwording zit vol verwarrende emoties en seksuele gevoelens waar ze niet mee om weten te gaan, enkel omdat niemand hen dat geleerd heeft. Alle personages in Spring Awakening worstelen met zichzelf en de boze buitenwereld. Ze struikelen, vallen en breken door barrières. Het gaat fout, het doet pijn. De thematieken zijn universeel. Het zoeken naar je identiteit en het verzet tegen de gevestigde orde is van alle tijden. Het stuk is rauw, eigenzinnig en vrij van vrolijke choreografieën en meezingers. (Eckhardt) In een tijd van verstikkende fatsoensnormen (Duitsland, 19e eeuw) vertolkt Spring Awakening het verhaal van Melchior Gabor. Hij en zijn klasgenoten zijn geobsedeerd door seksualiteit en ontdekking. Melchiors ouders zijn liberaal en zij tolereren (in tegenstelling tot de rest van de gevestigde orde) ‘enige’ vrijheid van denken. Wendla vraagt aan haar moeder ‘hoe-hét-nu-allemaal-zit’. Ze neemt geen genoegen met de kennis die ze voorheen opgedragen kreeg: ‘de ooievaar is langs geweest’. Wendla’s ouders tolereren geen enkele vrijheid van denken. Ze heeft geen idee wat haar overkomt als Melchior interesse in haar toont. Ze krijgt een verlangen naar ‘iets’ te voelen. Wendla raakt dan ook onder de indruk wanneer Martha, haar vriendin, vertelt dat ze door haar vader wordt misbruikt en geslagen. Daarnaast presteert Moritz Stiefel slecht op school, hij staat daardoor onder druk van de maatschappij en de school. Alle indrukken die de puberteit met zich meebrengt worden hem teveel. Hij weet zijn aandacht moeilijk te verdelen en hij slaapt slecht. Moritz slaagt niet voor zijn examens. Daarop geeft zijn vader aan dat het zakken van Moritz de grootste nederlaag voor 7
de familie ooit is. De laatste hoop van Moritz is Fanny Gabor, de ruimdenkende moeder van Melchior. Ook zij laat hem in de steek. Moritz raakt depressief en kiest voor zichzelf: hij maakt een einde aan zijn leven (MusicalWorld, 2011).
Rolbeschrijving EIGENSCHAPPEN -
15 jaar oud Scholier Weinig vrienden, Melchior is zijn beste vriend Faalangst Denker Puur Nerveus Kritisch Naïef Onvoorspelbaar Labiel Luchtig Schaamte Laatbloeier
Repetitiebeelden Spring Awakening, Parktheater Eindhoven Foto’s Julia Meenk
8
RELATIES TOT ANDERE PERSONAGES Herr Stiefel: vader van Moritz, hij voedt hem met harde hand op. Moritz voelt de druk van zijn ouders. Frau Stiefel: moeder van Moritz. Melchior: Beste vriend van Moritz. Ilse: vriendin uit kindertijd Fanny Gabor: moeder van Melchior, is als een ‘moederlijke vriendin’ voor Moritz. Wendla Bergman: vriendin uit kindertijd. Hanschen/Otto/Ernst/Georg: klasgenoten
Ilse is een bijzonder personage voor Moritz. Moritz heeft haar een lange tijd niet gezien en ziet haar dan voor het eerst terug in het bos op het moment dat Moritz een eind aan zijn leven wil maken.
ACHTERGROND (Een rolbiografie wordt altijd vanuit de ik-persoon geschreven) Ik ben Moritz, 15 jaar oud en ga naar school. Ik kom uit Duitsland en ben katholiek. Ik bevind me in een hoge maatschappelijke klasse. Mijn vader heeft een goede baan en ik zit op een goede opleiding. Ik ben niet erg sociaal. Ik vind het dan ook moeilijk om een houding aan te nemen op heel veel plekken. Mijn vader kleineert me en oefent een hoge prestatiedruk op me uit. Mijn ouders zijn een duidelijk voorbeeld van ouders die behoren tot de maatschappij waar ik in leef: verstikkend, conservatief, traditioneel en geen ruimte voor andere denkbeelden. Ik heb weinig vrienden. De enige echte vriend die ik heb is Melchior. Melchior helpt me enorm in mijn ontwikkeling, omdat hij de enige is bij wie ik terecht kan als er iets is. Ik volg vakken als Latijn en goniometrie. Bij Latijnse les heb ik vaak moeite om mijn aandacht erbij te houden. Ik heb geen bijzondere talenten of passies. Wanneer ik wanhopig ben en alleen, krimp ik vaak helemaal ineen. Dan verstijven al mijn spieren en dan voel ik me verschrikkelijk alleen. Ik word emotioneel en wil niets anders dan alleen maar schreeuwen. Weg hiervandaan, van deze kloteplek, van dit rotleven. Ik heb geen hobby’s, geen thuis, geen vrienden, geen passies: geen toekomst in de maatschappij. Ik raak in mijn puberteit depressief. Iedere kans die ik zou kunnen hebben om er bovenop te komen wordt door externe factoren verpest. Ik heb er zelf geen invloed op. Dit maakt me wanhopig, machteloos en kapot. Op een gegeven moment besef je dat je dan maar beter weg kan zijn.
LEVENSVISIE Mijn visie op het leven zou ik vooral omschrijven als een reis waar het eindpunt van bekend is, maar waarbij dat eindpunt geen invulling of inhoud heeft. Wanneer je op zo’n reis nergens kan uitstappen en
9
RAAK ME ••• puur en alleen een traject volgt om uiteindelijk bij een vaag eindpunt uit te komen heeft het gewoonweg geen zin. Een reis maken is nooit makkelijk, maar wanneer je geen handvatten krijgt om je aan op te trekken bij tussenstops en keer op keer teleurgesteld wordt, krijg je op een gegeven moment vanzelf door dat het beter is om niet meer op deze wereld rond te lopen. Ik ontdekte dat ik dat eindpunt zelf ook kon bepalen, wachten op een ziekte of een natuurlijke dood deed me niet in het speciaal goed. Ik kan er beter zelf meteen een einde aan maken.
AMBITIES Mijn ambitie is om proberen te overleven, maar dat lukt me steeds niet. De basis zit voor mij al niet goed, dus er is al niet echt ruimte voor andere ambities. Ik vind het goed van mezelf dat ik voor mezelf beslis. Ik laat me uiteindelijk niet leiden door anderen en het is ook mijn eigen keuze om zelfmoord te plegen.
NEGATIEVE EIGENSCHAPPEN Negatieve eigenschappen van me zijn, vooral eigenwijs, zijn extreem en pessimistisch. Het leven is grauw, maar zelf zie ik ook niet in hoe ik het rooskleuriger moet laten lijken. Het is zwart of wit, en ik heb gekozen voor zwart. En dat is dan ook mijn hele leven zo.
TELEURSTELLINGEN De grootste teleurstellingen in mijn leven zijn vooral dat ik afgewezen word door mijn vader nadat ik wil polsen bij mijn vader wat hij zou denken als ik gezakt zou zijn. Maar toch ook wanneer de moeder van Melchior mijn verzoek om geld afwijst. Zij weet als geen ander hoe ik me voel en dat de enige mogelijkheid om aan dit leven kan ontsnappen een reis naar Amerika is. Maar zelfs die reis, om mezelf er bovenop te laten komen, gunt de maatschappij me niet.
Goed dan, ik ben klaar, ik word een engel. PLAATSING IN TIJD EN LOCATIES Het stuk speelt zich af in een kleine gemeenschap te Duitsland in de 19e eeuw. Belangrijke locaties zijn school, de kamer van Melchior en het bos. In de versie van Het Nieuwe Theater Eindhoven heeft de regisseur gekozen voor een tijdloze setting, wat ik heel fijn vind voor mijn interpretatie.
Songs Over de songs in de musicalversie valt te zeggen dat de muziek de enige manier is voor de jongeren om zich volledig te uiten. In de Broadwayversie van het stuk wordt dit door het licht extra benadrukt en worden de songs met handheld microfoons gezongen. Hiermee wordt ook benadrukt dat er duidelijk twee verschillende werelden zijn. Die van de gevestigde orde en die van de jongeren. De songs zijn dus bij uitstek geschikt om de rollen te interpreteren omdat
10
RAAK ME ••• de personages hier duidelijk hun gevoel kunnen uiten. Ik heb drie nummers die van belang zijn voor de interpretatie van Moritz onderzocht: Ik ben daar klaar mee, Raak me en Dit leven.
IK BEN DAAR KLAAR MEE Ik ben daar klaar mee is het nummer waar Moritz zijn verwachtingen over de dood deelt. Het is daarmee het belangrijkste lied voor het karakter Moritz. De vergelijking met een vlinder die geen zorgen heeft en maar door het leven vliegt spreekt Moritz erg aan. Dit staat symbool voor de rust die hij in de dood zal vinden. Later in het nummer maakt Moritz nog een vergelijking met een zoete zomerwind en een waslijn die in de lucht hangt. Die drie metaforen verwijzen allemaal naar de lucht, naar boven en in dit geval dus naar de rust die Moritz zal vinden wanneer hij zelfmoord zal plegen.
Stel je voor dat jij een kleine vlinder bent, Die fladdert, hoog en droog, En die geen sores kent. Lekker leven, kalm en cool: Hoe vet is dat? Wat chillen bij een waterval, Of zweven naar de zon.
DOEL Het nummer is een soort van laatste roep naar maatschappij om te laten zien dat er mensen in deze maatschappij zijn die daarin niet kunnen functioneren. Moritz heeft er nu geen moeite meer mee en het is dus geen schreeuw om revolutie, maar het is voor mij wel een manier om duidelijk te maken dat de dood zoveel fijner is dan leven in deze maatschappij. Moritz heeft niet het doel om de maatschappij te veranderen. Hij wil wel laten zien de maatschappij voor zijn vroegtijdige door heeft gezorgd.
DRAMATISCHE AFKOMST Ik bevind me in de kerk waar Dominee Kaulbauch een preek houdt over Luther waarbij hij verkondigt hoe belangrijk ouders en onze leraren zijn. God wordt vergeleken met een opper leraar die we moeten eren. De jongeren voelen zich in het nummer ‘boete doel’, dat in deze scene zit verward. Wat moeten we met dromen? Wat moeten we met lente? Lente staat hierbij symbool als een goede tijd. Een tijd die deze jongeren nog nooit zo hebben gekend, maar angstig zijn voor wat komen gaat. Dan stormt Moritz op en schreeuwt: ‘GENOEG, GENÓÉG. GENOEG’
DIT LEVEN In het nummer Dit leven laten alle jongens weten wat zij vinden van hun leven op dit moment. Dit nummer bevindt zich aan het begin van het stuk, wanneer Moritz op school even geen antwoord weet in de les wanneer de docent hem wat vraagt. Melchior heeft hem de dag hiervoor het essay gegeven waar atheïstische denkbeelden in staan en seksuele voorlichting. Dit heeft
MORITZ: Oh, ik droomde van een engel Die verscheen op mijn kozijn, “Haal me weg uit deze kutzooi!”, Maar zij lispelde sereen, “Nog even wat geduld, knul, Ik kom voor iedereen”
11
RAAK ME ••• ervoor gezorgd dat Moritz niet goed geslapen heeft en dat hij erg moe en vermoeid is. In het nummer is Moritz angstig, wanhopig en een beetje labiel. Hij kalmeert zichzelf door zich voor te houden dat een engel komt die hem uit zijn lijden zal verlossen. Mijn eigen interpretatie is dat deze engel de toekomstige vrouw van Moritz is. Alleen met haar
Ze zei, “Geef mij je knuisten Als de zorg je overmant, En dan leer ik je de kneepjes – Neem jezelf in eigen hand. Kom, we spinnen witte draden Op de muur en langs je been.” Ze zei, “Goed, je wordt er blind van, Maar dat merk je niet meteen.”
zal hij seksuele gemeenschap mee hebben. Dat is ook iets waar Moritz ontzettend naar verlangt. Vooral als we dit nummer plaatsen in tijd en plaats lijkt me dit erg logisch. Zij zal hem uitleggen hoe alles op seksueel vlak werkt. Althans, dat hoopt hij. Waarschijnlijk zal zij dat niet doen, omdat ze zelf ook erg onervaren zal zijn. Toch vindt Moritz daar een soort schijnbare rust in. Op dat moment in het stuk droomt Moritz gewoon van verduidelijking, die hij niet krijgt en dat beangstigt hem.
RAAK ME Raak me is een ongemakkelijk nummer voor Moritz. Voorafgaand aan het nummer ‘Raak me’ verduidelijkt Melchior het door hem geschreven essay aan Moritz. Dit nummer is een soort uitleg aan Moritz hoe hij ‘het doet’. Moritz haakt hier snel op in, omdat hij in het tweede couplet zingt wat hij in zijn dromen voelt. In de rest van het nummer
MORITZ: Als ik ga Wil ik diepgaan, In de echo van jouw lied. Witte lippen op mijn huid, Ze zingen kalme zoete psalmen
zingen de jongeren over het feit dat ze aangeraakt willen worden. Wanneer dit niet gebeurt, gaan ze zichzelf aanraken en dit zorgt voor bevrediging en rust bij de meeste personages. Bij Moritz ligt het iets anders: hij voelt zich ongemakkelijk en weet zich geen houding te geven. Raak me is in tegenstelling tot het nummer ‘mijn kick’ een veel liefdevoller nummer. Mijn kick neigt iets meer naar het sensuele en seksuele, hoewel je dat niet zo snel zou verwachten als je de titel van het nummer en het couplet bekijkt.
Koppeling Raak Me Deze rolanalyse is van belang door de sfeer van de rol bij mijn performance. Het is de eerste keer dat ik zo over een rol nadenk en de structuur die ik bij deze rolanalyse heb aangehouden is er een die ik ook bij de rollen van de toneelfragmenten in RAAK ME ga gebruiken. Het karakter Moritz fascineert mij en ik heb gezocht naar gelijksoortige personages in de literatuur uit dezelfde periode en stroming. Eline Vere van Louis Couperus is zo’n personage. Het boek Eline Vere werd gepubliceerd uit eind negentiende eeuw en speelt zich af in de Hoge Haagse kringen. Eline voelt zich niet thuis in Den Haag en zoekt haar uitvlucht bij haar Tante Elise in België. Hier gaat het echter mis: de teleurstellingen in haar leven stapelen zich op en ze pleegt uiteindelijk zelfmoord.
12
RAAK ME ••• Op dit moment staat dit toneelstuk in de Nederlandse theaters en ik ben voor de vergelijking Moritz en Eline het toneelstuk twee keer gaan bekijken. En de verwachtingen kwamen overeen: Moritz lijkt ontzettend veel op Eline Vere. Ik hoop dat dit personage een plek krijgt in RAAK ME, maar daarvoor ben ik nog in contact met het auteursbureau Stuurman & Hummelinck. Dat is het meest concrete resultaat van deze analyse. Wel, mag ik de slotmonoloog sowieso gebruiken voor mijn audities dit schooljaar bij de vakopleidingen. Ook zal het nummer Raak me in het stuk terugkomen. Daarbij, geïnspireerd op de teleurstellingen van Moritz, zal het nummer Best kept secret uit Bare (popopera) te zien zijn en zullen we een scene uit The Normal Heart (Larry Kramer) opvoeren. Deze paragraaf is geschreven in oktober 2015. Helaas zijn B EST KEPT SECRET EN E LINE V ERE in het artistieke proces uit het programma van RAAK ME verwijderd. Wel zullen de teksten van deze fragmenten te vinden zijn in de bijlage.
13
RAAK ME •••
In de volgende deelvraag ga ik in op de Tweede Wereldoorlog. Ik verwacht namelijk, dat deze periode in de geschiedenis invloed heeft gehad op keuzes die theatermakers maakten. Deze periode zal van invloed zijn op de materiaalkeuze in mijn voorstelling. Ik wil grenzen in mijn theaterproductie op zoeken en waar het kan deze overschrijden.
Theater in de Tweede Wereldoorlog: Inleiding Wanneer ik denk aan oorlog, denk ik aan onderdrukking en bezetting. Een bepaalde overtuiging domineert de ander, en dat is de reden van de bezetting. Het lijkt me dan ook aannemelijk dat die overtuigingen elkaars tegengestelde zijn. En het lijkt me dan ook dat tegenstelde overtuigingen niet alleen invloed uitoefenen op de politieke of economische situatie maar ook op een culturele positie. Als ik kijk naar het theater van nu, zie ik dat men heel vrij is in wat men op het toneel brengt. Dat is mooi en goed, want theatermakers hebben nu de functie als spiegel van de maatschappij. Een theatermaker die op dit moment (anno 2015) zijn functie als spiegel van de maatschappij serieus neemt is Lucas de Man. Ik maakte kennis met zijn manier van theater maken eerder dit jaar bij een cultureel evenement in Eindhoven. De Man is theatermaker bij Het Zuidelijk Toneel en daarnaast freelance regisseur, conceptontwikkelaar en acteur bij onder andere Stichting Nieuwe Helden, Toneelgroep Amsterdam en Frascati. Lucas de Man reist voor zijn project De Man Door Europa een maand door Europa om daar bijzondere ontmoetingen en inspirerende gesprekken te maken. Op theatrale wijze bracht hij een reisverslag naar het theater. In deze voorstelling is geen sprake van censuur of van verbloeming van bepaalde ideeën of idealen, dat kan niet bij een voorstelling als deze want dan is deze voorstelling het concept wat het moet zijn niet meer. (àWEB)
Een tijdje terug las ik een monoloog voor een immersive theatre performance, een voorstelling die zich kenmerkt door twee seksuele verlangens: necrofilie en incest. Geschreven door Nina Kramer en Peter van der Graaf. Een rauwe performance waarbij het gevoel centraal staat. De seksuele voorkeuren worden niet letterlijk genoemd, waardoor het (in dit geval voor een luisteraar) erg lastig is om er een stempel op te drukken, omdat er dan een gedachte ontstaat van ‘Het zal toch niet zo zijn dat.....’ of ‘Nee, haha doe normaal Niels, dat zullen ze echt zo niet bedoelen’. Ja, dat wordt wel bedoeld. Zuivere necrofilie. Zuivere incest. ‘Hoe je met een marmerbleek gezicht binnenkomt, met gevouwen handen: het tintelt in mijn lijf. 14
RAAK ME ••• Ik wil je voelen, deze stilte doorbreken je benen openbreken en met mijn tong je koude lichaam betreden, aanvuren…’ (Kramer, 2015) Maar het uiten van deze gevoelens kan in strijd zijn met een geloof of een moraal. Dan is er geen vrijheid, dan is theater geen weerspiegeling van de maatschappij want dan worden we belemmerd. En nu wil ik niet zeggen dat necrofilie en incest onderwerpen zijn die de maatschappij wel weerspiegelen, maar het gaat om het principe ‘vrijheid in het theater’. (Avans , 2015) (àWEB) Ik draag experimenteel theater een warm hart toe, omdat dit vaak voorstellingen zijn waarmee we altijd toch een raakvlak hebben in ons persoonlijke leven, maar dit niet zo luid en duidelijk van de daken schreeuwen. Wanneer een voorstelling ook nog in een intieme setting wordt gespeeld, het liefst in een klein theater, komt het extra binnen bij het publiek en spreken we absoluut van ‘Invloedrijk Theater’. In dit hoofdstuk onderzocht ik de invloeden van de bezetting in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog op de Nederlandse theatermakers aan de hand van een aantal personen. Het in extreme omstandigheden spelen zoals in de Tweede Wereldoorlog is complex.
Situatie voorafgaand aan Tweede Wereldoorlog De teruglopende bezoekersaantallen en de dalende subsidies waren redenen om vanuit de gemeente Amsterdam een verbetering te zoeken voor de slechte situatie rondom het toneel in 1937. Eerst werd de schouwburg per avond verhuurd, omdat ze het nooit eerder durfden om een vaste bespeler in te huren. Naar aanleiding van de slechte situatie werd, verrassend genoeg, een vaste bespeler voor de stadsschouwburg gezocht. In 1938 werd Het Nederlands Toneel onder leiding van Cor van der Lugt als vaste bespeler benoemd. Hun eerste voorstelling werd alleen al bijna verboden door de burgemeester omdat het stuk kwetsend zou kunnen zijn voor katholieken. Door een pater, die een persoonlijke beschrijving na het zien van de voorstelling mocht de voorstelling blijven spelen. Zoals hierboven beschreven had de burgemeester de macht te beslissen of een voorstelling mocht spelen of niet. In de wet stond niets over censuur, dus de burgemeester voorkwam zelf wanneer een voorstelling te veel aandacht besteedde aan politieke thema’s. Nederland wilde haar neutrale positie behouden en deze politiek van censuur was daardoor noodzakelijk. Maar theater verloor hierdoor wel zijn spiegel van de maatschappij. De Amsterdamse Toneelvereniging was een maatschappijkritisch gezelschap met politieke stukken op het repertoire. Zij kregen dan ook vaak te maken met censuur. Het Centraal Tooneelgezelschap moest wijken voor de censuur op gebied van zeden en moraal. (Veltkamp, 2000) Nog voor de Tweede Wereldoorlog ontstond uit deze onvrede een roep om zich volledig creatief te mogen uiten: in januari 1939 ondertekenden 85 theatermakers een manifest.
15
RAAK ME ••• Toen de Duitsers de macht grepen werd in 1941 de Kultuurkamer door Hitler ingevoerd. Niet alle kunstuitingen mochten opgevoerd worden en er vond censuur plaats. Als kunstenaars hun vak nog wilden uitoefenen moesten ze zich aanmelden bij deze instantie. Buitendienstmedewerkers reisden het hele land door om te controleren wat er in de Nederlandse theaterzalen gespeeld en gezegd werd. Vaak werden kunstuitingen ook op nationaalsocialistische leest geschoeid. Het werd theatermakers op dit moment extra lastig gemaakt: men mocht alleen niet meer tegen de moraal van het volk in, maar ook niet tegen de moraal van de bezetter. De moraal van Hitler ging vaak tegen de moraal in van het gewone volk waardoor deze moralen verschilden. Maatregelen tegen de joodse toneelspelers werden snel genomen. In juni 1941 mochten joodse acteurs niet meer optreden en vanaf september 1941 mochten joden niet meer in niet-joodse theaters komen. Van theater als spiegel van de maatschappij was geen sprake meer. Theatermakers moesten een ariërverklaring tekenen en zonder die een te hebben is optreden illegaal. Er kwamen twee ‘joodse’ theaters, waar joodse acteurs speelden voor joodse bezoekers: de Hollandsche schouwburg en het Beatrixtheater. Deze theaters kregen respectievelijk de volgende nieuwe namen: Joodsche schouwburg en Sellmeijertheater.
Verzet tegen de Kultuurkamer Veel theatermakers gingen gebukt onder de ideeën van de Kultuurkamer. Anderen, die de Kultuurkamer weigerden, verzetten zich en voeren theaterstukken tijdens de ‘zwarte avonden’. De zwarte avonden waren geheim, alhoewel ze niet zo werden geformuleerd. Het werd vaak geformuleerd als ‘een besloten voorstelling’. Bekende ‘weigeraars’ en initiatiefnemers van de zwarte avonden waren Eduard Verkade, Georgette Hagedoorn, Albert van Dalsum, Han Bentz van den Berg en Nel Oosthout. Vaak kregen zij 50 tot 150 gulden per zwarte avond. Aanvankelijk werd er betaald met geld, later in natura. Volgens actrice Ellen Vogel werd het begrip ‘zwarte avond’ eigenlijk nooit gebruikt. Later is het concept pas bekend geworden onder deze term. Regisseur Ludwig Berger gebruikte deze term wel meteen. Hij had een woning aan de Vondelstraat waar op de eerste verdieping tussen de schuifdeuren voorstellingen werden gespeeld. Een voorbeeld van een acteerduo dat zwarte avonden speelde was Elly van Tekelenburg en Ko van Dijk. Ze hadden wel bij de Kultuurkamer getekend, maar door de slechte economische omstandigheden bij het Centraal Tooneel hebben zij ervoor gekozen om hun toevlucht te zoeken in de goed bezochte huiskameroptredens. Vaak had je bij deze optredens een vooren een achterkamer. De voorkamer diende als zaal, de achterkamer als toneel. Er ontstond een netwerkje van beloningen. Van Dijk had goede connecties met kroegbazen aan het Leidseplein, waardoor hij vaak drank kreeg als beloning. Dit verkocht hij voor hoge prijzen weer door en van dat geld kocht voorzag hij in zijn onderhoud. Ook gaven bezoekers erwten, kapucijners aardappelen of zelfs houtskool of steenkool voor een kachel.
16
RAAK ME ••• Een ingewikkeld systeem als je het mij vraagt. Je had als theatermaker en acteur continu de angst om betrapt te worden en je was niet zeker van een inkomen. Maar verzet tegen de Kultuurkamer was er. De zwarte avonden waren een mentale steun voor de hongerwinter en de oorlog. Kunst was er voorzichtig als spiegel van de maatschappij. Er hing een persoonlijke sfeer en ondanks het gebrek aan kolen hadden de bezoekers geen last van de kou: ‘We zaten in een kring op kussens op de grond. Misschien hielden we elkaar wel warm. Toch was het alsof er een deksel op alles lag, alsof de zon niet scheen’. (Alexander, 1982)
Theaterstudenten in de Tweede Wereldoorlog Toen ik deze deelvraag verder aan het uitwerken was vroeg ik me af hoe theaterstudenten zich in tijden van bezetting moeten hebben gevoeld. Dit is natuurlijk lastig te onderzoeken en het was heel moeilijk om interviews of portretten te vinden die representatief waren voor álle theaterstudenten uit die tijd. Maar voor mij niet minder belangrijk. Het is iets waar ik nu wel over nadenk: hoe zou ik me voelen als ik theater zou studeren en niet vrij ben in wat ik mag spelen en niet vrij ben in hoe ik me kan ontwikkelen? Ik kan zeker zeggen ooit stukken ga spelen die volgens het de leer van Hitler niet gespeeld zouden mogen worden. Experimenteel theater: het conflict tussen de gevestigde orde en rebelse jongeren en politiek (vormings)theater zijn vormen en onderwerpen in het theater die me erg aanspreken. In de publicatie ‘De oorlogsjaren’ van André Veltkamp lezen we het verhaal van verschillende theaterstudenten: Truus Dekker, Ellen Vogel, Ton Kuyl, Egbert van Paridon en Ton Lutz. De acteurs waren niet zo politiek bewust. Als een meisje werd afgewezen bij de toneelschool omdat ze joods was, deed dat hen toen vrij weinig. Nu verbaast Truus Dekker zich over het feit dat er geen politiek bewustzijn was bij de theaterstudenten. En dat is opmerkelijk te noemen. Er bestaan verhalen genoeg van jongeren in de Tweede Wereldoorlog die vertellen hoe groot het bewustzijn wel was. Een voorbeeld daarvan is Piet Woortman: ‘’Al in de maiden vóór het uitbreken van deze oorlog was er sprake van grote spanningen. Over Hitler en zijn trawanten hoorden we in die tijden de ergste dingen. Dit maakte ons allemaal erg bang’’. (Woortman, sd) Vervolgens vertellen de studenten stuk voor stuk waarom ze, ondanks de oorlogssituatie, deze studiekeuze gemaakt hadden in een oorlogstijd. De oorlog heeft niet heel veel invloed op deze keuze gehad voor deze studenten. Ton Lutz speelde eerder al toneel bij de Vereniging van Haagse Spelers. Toen de Kultuurkamer de voorstelling waar hij in speelde verbood, besloot hij met het bij de Vereniging van Haagse spelers verdiende geld zich aan te melden bij de toneelschool. Aangenomen. Ellen Vogel had een onuitputtelijke fascinatie voor toneel gekregen, toen ze haar broer Albert zag spelen op de toneelschool. Aangenomen. Dit zijn inspiraties die niet per se door de oorlog zijn ontstaan. Wat bij sommige studenten het geval heeft kunnen zijn, is dat een oorlog en bezetting nou net een voeding kan zijn voor een motivatie. 17
RAAK ME ••• Theater is namelijk overgeven en voelen. Jezelf aan het materiaal overgeven, emoties voelen in je lichaam en bewegingen natuurlijk spelen zijn allemaal dingen in je hoofd waarover je moet nadenken. Voor mij is theater maken dan ook echt een filosofie, een denkwijze in je hoofd. Nadenken over alles om je heen en dit omzetten in kunstuitingen is inspirerend en ontwikkelt je. De oorlog heeft studenten ook daarin wel geïnspireerd. Studenten van de toneelschool waren namelijk vrijgesteld van de Kultuurkamer. Binnen de muren van de toneelschool mochten zij zich vrij uiten. Daarmee werd het culturele onderwijs gespaard door Hitler. Helaas mocht dit niet lang duren. Toen de studenten waren afgestudeerd kwamen ze in ‘de echte wereld’. Het leek net alsof ze op een onbewoonbaar eiland hadden geleefd in de tijd dat ze op school zaten. Dat klopt ook, gezien hun niet-politieke bewustzijn en naïeve opstelling tegenover het werkveld. "De school was een droomwereld, een vrijhaven, een onderduikadres." Je zag ook dat veel studenten na hun afstuderen het buitenland opzochten om de hongerwinter en andere ellende te ontduiken. Zo heeft Ton Kuyl drie seizoenen in Parijs gewerkt en gespeeld in de tijd die we nu het postexistentialisme noemen. Na de oorlog waren de omstandigheden in het theater slecht. In 1946 zou Truus examen doen in de stadsschouwburg. De examens van het leerjaar van Truus hebben de media nog gehaald omdat ze weigerden examen te doen: er waren niet eens kostuums. Dit leidde tot een staking van de studenten, maar in september werden hun examens hervat. Als reactie op deze staking werd nu een vereniging opgericht die de belangen van theaterstudenten behartigde. Een tijdje later verbeterden de omstandigheden voor de acteurs: er kwamen subsidieregelingen die deels door de Duitsers werden overgenomen. Het grappige is, dat een groot deel van de Duitsers ontzettend veel respect had voor de kunstenaars: Egbert zat tijdens de oorlog eens in de trein naar Weesp en hij sprak met een paar anderen over het enige wat hen begeesterde: het toneel. ‘’Een Duitse soldaat zat, zij stonden. Op een gegeven moment stond de soldaat op en vroeg of zij kunstenaars waren. Wat stotterend antwoordde Van Paridon dat zij toneelspelers waren. De soldaat bood hem onmiddellijk zijn zitplaats aan.’’ Ook zaten er veel mensen in het verzet die streefden naar een verbetering van de sociale positie en sociale omstandigheden van de acteur. We kunnen ook stellen dat de positie van de acteur verbeterd is na de oorlog ten opzichte van voor de oorlog. (Veltkamp, 2000)
Propaganda Aan de hand van Het Noord Hollandsch toneel bekeek ik hoe het nationaalsocialistische toneel vanuit de NSB’er Jan C. De Vos junior vorm kreeg in de Tweede Wereldoorlog. Jan C. De Vos Junior (1897 – 1959) was een Nederlands acteur. In 1912 studeerde hij af aan de toneelacademie en speelde hij bij onder andere ‘Het Haagsch Tooneel’ en het Gezelschap Jan C. De Vos. Gedurende de oorlog voelde hij een drang om zijn nationaalsocialistische ideeën op het toneel te brengen bij Het Noord Hollandsch toneel. Met steun van de Duitsers spelen zij in september 1942 hun eerste voorstelling Witte van Haemstede in de Haarlemse schouwburg. (Theaterencyclopedie, sd) 18
RAAK ME ••• Het Noord Hollandsch Toneel was een opvolger van SUT, het stedelijk Utrechts Tooneelgezelschap. Het SUT was tevens een initiatief van Jan C. De Vos Junior, maar door onbekende redenen heeft dit gezelschap nooit een eerste voorstelling gespeeld. (Logt, 2004) Echter, was het SUT een fundament voor het oprichten van Het Noord Hollandsch Toneel. De Vos Jr. legde in het Nationale dagblad uit welk tweeledig doel Het Noord Hollandsch Toneel had: Het ideaal om het Nederlandsche volk op te voeden tot werkelijke liefde voor het tooneel en om het volk tooneel te bieden van den besten en zuiversten vorm." Wat dan de beste en zuiverste vorm is wordt hier niet uitgelegd. In de Waag, een politiek en economisch tijdschrift in de periode 1937- 1942, geeft Sybren Modderman een verdere uitleg voor deze omschrijving: "dat wil zeggen af te rekenen met het ziellooze veramerikaniseerde amusementstooneel en stukken te spelen met een inhoud, die het volk weer naar de bronnen van het eigen volksche leven kunnen terugvoeren." (Modderman, 1942) Het eigen volksche leven is op dit moment het leven in de bezetting. Er kwamen gigantische subsidies vanuit het rijk. Voor de vergelijking heb ik het Residentietooneel genomen: Het Residentietooneel maakte voorstellingen die niet op en nationaalsocialistische leest geschoeid waren, Het Noord Hollandsch Toneel wel. De totale steun aan dramakunst bedroeg 500.000 gulden. Het Residentietooneel ontving in 1942 37.500 gulden Het Noord Hollandsch Toneel had geen sluitende begroting met een negatief saldo maar ontving een subsidie om de kosten te dekken van maar liefst 257.000 gulden. Er was haast bij. Daarom werden op 3 juli 1942 de statuten al opgestuurd en was drie dagen later de oprichting van Het Noord Hollandsch toneel een feit. (theater, sd) Maar al vrij snel volgde een aantal grote problemen: het publiek bleef thuis en recensenten gaven slechte kritieken. NHT reageert: ,,Tenslotte is het een groote troost voor ons allemaal dat zelfs de Führer in den aanvang geen volle zalen vermocht te trekken.'' (Gelder, 2001) Het NHT probeerde door te spelen maar dat werd moeilijk gemaakt door acteurs die opstappen en schouwburgen die er alles aan doen om het gezelschap niet in huis te halen: het begin van het eind. De subsidies werden stopgezet door het rijk omdat er geen nationaalsocialistische stukken meer gespeeld werden en na de overgave van de Duitsers wordt het NHT geliquideerd. Jan C. De Vos Junior werd geschorst en verhuisde samen met zijn vrouw naar Berlijn. Hier overleed hij in 1959. De Nederlandsche Omroep (NO) verzorgde nationaalsocialistische hoorspelen op de radio. Deze radioomroep werd veel gebruikt voor propaganda. Beroemd zijn de propaganda-praatjes van Max Blokzijl en het Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter. In 1945 werd de NO opgeheven. De beste 19
RAAK ME ••• nationaalsocialistische acteurs speelden in de hoorspelen. Eerder kregen studenten van de toneelacademie geen training in het spelen van een hoorspel: vanaf nu wel. De propagandistische waarde steeg toen er een tour kwam vanuit dit initiatief die bezocht werd door grote namen van de NSB, zoals Anton Mussert. Dit is dus een voorbeeld van propaganda die wel gelukt is in de Tweede Wereldoorlog.
Koppeling RAAK ME In de Tweede Wereldoorlog was het bewustzijn in de kunstsector duidelijk verdeeld. Ook werd er verschillend omgegaan met de Kultuurkamer door de Zwarte Avonden en de weigeraars. De theaterstudenten voelden de oorlog, maar hebben hun studie gewoon voort kunnen zetten. Vooral de omstandigheden in het vak waren slecht, de subsidies waren niet goed geregeld. Propaganda heeft een belangrijke rol gespeeld in het vakgebied in Nederland, maar er was niet echt sprake van propagandatheater dat het grote publiek in Nederland heeft bereikt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het lijkt mij als theatermaker heel erg dat ik niet mijn eigen uitingen volledig kan laten zien en dat ik beperkt zou worden door een Kultuurkamer of door een andere vorm van beperking. Je moet bij wijze van spreken alles op het podium kunnen brengen zonder dat je daar de wet mee overtreedt. Geïnspireerd op de beperking van theatermakers in de Tweede Wereldoorlog heb ik gezocht naar repertoire dat controversieel en experimenteel is omdat ik als theatermaker deze grenzen graag op wil zoeken. Deze deelvraag diende voor mij uiteindelijk als een bewustzijn van het feit dat ík wel alles op het podium mag brengen zonder dat ik daarvoor gestraft word. Dat is de reden waarom een fragment uit Verboden Vruchten graag in RAAK ME te zien zal zijn. Daan van Doremalen zal een stuk uit zijn immersive theatre performance Verboden Vruchten spelen op 12 december tijdens RAAK ME. Zelf heb ik vorig jaar mijn medewerking verleend aan deze productie door de helft van de tekst van de voorstelling in te spreken. De twee onderwerpen die in deze monologen aan bod komen zijn necrofilie en incest. Op dit moment ben ik samen met Daan aan het werken om de immersive performance om te schrijven naar een zevenminuut durende monoloog. Ik zal de monoloog regisseren en Daan zal die gaan spelen. In de bijlage zit het originele script van het eerste deel over necrofilie dat we gaan gebruiken bij de voorstelling.
20
RAAK ME •••
Ideologie Functie van kunst Om te onderzoeken hoe ik Invloedrijk Theater kan vertalen naar de performance RAAK ME, moet ik eerst duidelijk de functie van theater en kunst definiëren.
“Toneel is geen doel, maar een middel. Een middel om grote delen van de maatschappij meer leefbaar te maken, om mensen meer bewust te maken, om gevaren te signaleren en om misstanden te ontmaskeren.” - G ECITEERD V OLKSKRANT , J AN P AUL B RESSER , 8
NOVEMBER
UIT :
DE
1969
Jan Paul Bresser stelt eigenlijk, met andere woorden, dat theater een weerspiegeling van de maatschappij is. Deze weerspiegeling heeft als doel om mensen bewust te maken, gevaren te signaleren en misstanden te ontmaskeren. Het theater is het middel, weerspiegelen is het doel. De vraag die we ons vervolgens kunnen stellen is of theater kunst is of werkelijkheid. Fictie of nonfictie. In hoeverre heeft theater een band met de werkelijkheid? Persoonlijk denk ik dat theater een grote band heeft met de werkelijkheid. Wanneer ik bijvoorbeeld puur naar het toneelstuk The Normal Heart van Larry Kramer kijk, zie ik dat het toneelstuk op waarheid gebaseerd is. Daardoor komt het bij mij extra binnen, gezien mijn homoseksuele geaardheid. Homo’s mogen geen seks meer hebben, want wanneer ze dat wel hebben worden ze ziek. Na het zien van dat toneelstuk, ben ik gaan uitzoeken wat de gevolgen zouden kunnen zijn wanneer ik seks heb met een man. Krijg ik dan ook een soa? Of misschien wel HIV? Hoe kan ik mezelf hiertegen beschermen? Mede door deze persoonlijke ervaring ben ik het eens met sociologen als Jean Duvignaud, Georges Gurvitch en Robert Escarpit. Theater is volgens hen een sociaal verschijnsel. (theater, sd) Maar tegelijkertijd is het ook kunst. Het heeft dus een bepaalde connectie met de realiteit, maar het onderscheidt zich er ook van.
Emotie en theater Het gebeurt niet zomaar dat je emotioneel geraakt wordt door een bepaalde voorstelling of performance. De emoties, die een performance losmaken, zijn vaak moeilijk onder woorden te brengen. In kunstonderwijs wordt vaak eerst gekeken naar vorm, functie en inhoud. Vaak wordt het belang van een persoonlijke analyse onderschat.
21
RAAK ME ••• (Wisselaar, sd) Deze persoonlijke analyses zijn echter wel heel erg belangrijk om jezelf te kunnen laten raken door theater. Wanneer je de gevoelens, die een performance met zich meebrengt, onder woorden kan brengen en kan omschrijven raakt het je pas echt. Vaak worden emoties bij kunst vaak geassocieerd met huilen. Echter, zijn er veel meer emoties die kunst kan veroorzaken. In RAAK ME wil ik daarom een groot palet aan emoties laten zien. Binnen kunstonderwijs onderscheiden we drie verschillende invalshoeken: 1. Objectgericht: benadert een voorstelling op basis van structuur, functie en inhoud. 2. Subjectgericht: de nadruk ligt op de kenmerken van de beschouwer. 3. Interactionistisch: hier staat de interactie tussen de kijker en performer/kunstwerk centraal.
Deze kunstconfrontaties vermengen zich een beetje met elkaar als je ze in de praktijk gaat brengen. Voor RAAK ME is het erg belangrijk dat we de fragmenten vanuit een interactionistisch oogpunt benaderen. We willen immers de interactie tussen performer en publiek centraal stellen met als doel om ons publiek te raken. Jean Piaget is een Zwitsers psycholoog die onderzoek deed naar kunst/cultuuronderwijs voor jongeren vanuit een cognitieve psychologische benadering. Jean Piaget onderscheidt vier stadia die men op basis van ontwikkelingsniveau onderscheidt. Dit is een proces, dat jaren nodig heeft zich te ontwikkelen. Wij bekijken de ontwikkeling van Piaget vanuit een intellectuele invalshoek die door Folkert Haanstra is vertaald. Piaget heeft deze theorie met nadruk op de psychologische ontwikkeling van een kind ontwikkeld. Folkert Haanstra heeft deze theorie vertaald naar het theater zoals hieronder beschreven. Sociale achtergronden spelen in deze theorie nauwelijks tot geen rol. Sensomotorisch: In deze fase kun je bijvoorbeeld woorden en symbolen die een diepere betekenis hebt, nog niet oppikken. Hoe vaker men kunst of cultuur bezoekt, hoe verder je dit bewustzijn ontwikkelt. Pre-operationeel: Het bewustzijn ontwikkelt zich verder en men begint symbolen en woorden te begrijpen. De behoefte om theater beter te begrijpen ontstaat en men denkt complexer na over hetgeen wat men gezien heeft. Concreet operationeel: In deze fase wordt begrepen wat er met theater bedoeld wordt, maar men verbindt de bedoeling nog teveel met concrete gebeurtenissen. Formeel operationeel: In deze fase verbindt men de bedoeling niet langer met concrete gebeurtenissen. Men heeft het vermogen de realiteit los te koppelen van het theaterstuk en men is in staat zich los te maken van het ‘toevallige’ en het direct-aanschouwelijke en het hier en nu. 22
RAAK ME ••• Het is mogelijk om sommige theaterstukken te analyseren op basis van de theorie van Piaget. Met deze theorie kom je als theatermaker te weten wat het publiek daadwerkelijk mee krijgt van de symbolieken en diepere lagen die de theatermaker in het stuk stopt. We verdelen voor het gemak de vier verschillende stadia in een aantal levensfasen: Sensomotorisch: kinderen (8 t/m 12 jaar) Pre-operationeel: kinderen in de leeftijd van 12 t/m 14 jaar Concreet operationeel: Jongeren Formeel operationeel: Volwassenen
Koppeling theorie Piaget en Spring Awakening Als voorbeeld nemen we scène 1 uit Spring Awakening, met het nummer Mama jij baarde. Dit nummer wordt gespeeld en gezongen in Raak Me en symboliseert de seksuele onwetendheid van het personage Wendla. Ze wil aan haar moeder vragen hoe het krijgen van kinderen in zijn werking gaat. Haar moeder wil dit haar natuurlijk niet vertellen omdat dit een taboe is. Hieronder staat een analyse van deze scene op basis van de theorie van Piaget met de vertaling van Haanstra in de verdeling in levensfasen zoals hierboven genoemd. De scene is te bekijken op www.invloedrijktheater.nl (àWEB) Platform van de scène: Doel/wat: seksuele voorlichting krijgen van mama Obstakel: mama wil het niet vertellen Wie: Wendla Bergman Waar: Thuis Waarom: ze is onwetend en kan zich niet concentreren op andere dingen Hoe: Het aan haar moeder vragen Lage status/hoge status: vaak wisselingen, in het begin heeft Wendla de hoge status, wanneer ze de afwijzing van haar moeder krijgt, heeft Wendla de lage status Sensomotorisch: We weten dat de scene gaat over moeder en kind. De ooievaar brengt onze kinderen. Wendla denkt dat dit op een andere manier is, maar de moeder zegt hoe het moet. Dit wordt ook als dusdanig geïnterpreteerd. Pre-operationeel: Wendla wil vragen hoe je kinderen kan krijgen. Ze begrijpen niet hoe het werkt, want ze geloven niet meer in de ooievaar, maar ze hebben geen idee hoe het dan wel moet. Dit wordt uit de scene ook niet duidelijk, dus blijven de jongeren die in deze fase zitten onwetend aan de hand van deze scène. 23
RAAK ME ••• Concreet operationeel: Jongeren vanaf 14 jaar hebben seksuele voorlichting of biologie gehad en weten hoe je kinderen kan krijgen. Tijdens het eerste nummer wordt al duidelijk dat Wendla deze voorlichting niet heeft gehad waardoor het publiek uit deze fase voorloopt op de kennis die het personage heeft. Tijdens de scene zullen de mensen uit deze fase het meest vatbaar zijn voor de humor die in deze scene zit. Ze begrijpen de scene maar ze begrijpen niet dat Wendla door haar situatie niet kan begrijpen hoe men kinderen krijgt. Formeel operationeel: Deze mensen begrijpen de diepere betekenissen van de scene, beginnend bij het decor. Op de vloer staat een afbeelding van een boom zonder bladeren. Deze boom zouden we in eerste instantie terug kunnen vertalen naar de lente (Spring) en dan zouden we een mooie boom zien. Deze lente associëren we met mooie tijden en mooi weer. Deze boom, zoals die op de vloer te zien is, heeft echter geen blaadjes. Het is een dorre boom, zoals een boom in de herfst. In de herfst is het koud en wanneer we dan de scene beginnen met het nummer, merken we dat Wendla zich ook niet zo goed voelt. Er wordt gebruik gemaakt van ‘pathetic fallacy’: de gemoedstoestanden van de personages komen tot uiting in decor en omgeving. Wendla gebruikt een handmicrofoon wanneer ze zingt. Dit, samen met het feit dat achter het podium de hele band te zien is, symboliseert een ‘garage band’ achtige sfeer die als trap tegen de maatschappij bedoeld is. Daarnaast valt op dat het lichtdesign zo is ontworpen dat het net lijkt, wanneer Wendla zingt, dat ze uit de scene stapt. Met andere woorden: het lichtdesign is zo ontworpen dat het net lijkt, wanneer Wendla zingt, dat ze uit de maatschappij stapt. In de muziek vertellen de personages hoe ze zich écht voelen, iets wat in de scenes niet altijd terug te vinden is. Tijdens de reprise van het nummer mama jij baarde, zit de moeder in een freeze. Dit wil zeggen dat ze natuurlijk niet meekrijgt wat er in dit nummer gezongen wordt, maar dat ze wel aanwezig is op het podium. Aan het eind van de reprise zitten de jongens al klaar voor de volgende scene, maar zij maken geen enkele interactie met de meiden in de scene. Dit weerspiegelt de connectie tussen de jongens en de meisjes in het stuk. Deze connectie is namelijk heel erg minimaal. Meisjes en jongens leefden in deze tijd praktisch gescheiden.
24
RAAK ME •••
Marketing Schets situatie Onze theaterzalen in Nederland raken leger en leger. Voorstellingen verzinnen acties met supermarktketens als Albert Heijn, bieden pauze-arrangementen en diners aan en geven lastminutekortingen tot wel 50%. Toneel vergrijst en musical wordt te duur. Hoe heb ik ervoor gezorgd dat ik mijn zaal wél vol heb gekregen? Onze kaartverkoop liep enkel online via www.pand-p.nl Een kaart kostte €12,50 (exclusief €2,- service fee per kaart die als administratiekosten dienen voor het bedrijf ‘Ticketmatic’ waaraan Pand-P zijn kaartverkoop heeft uitbesteed). De omzet (€ 1162.50) kwam volledig ten goede aan de voorstelling Spring Awakening van Het Nieuwe Theater. Woensdag 2 december: 42 verkocht, 58 beschikbaar. Deze update kreeg ik dus 10 dagen voor de voorstelling. De kaartverkoop lag sinds 21 oktober open, dus dit was voor ons best wel een beetje zorgelijk. Rond deze datum waren we ruim een maand bezig met posters verspreiden op culturele ontmoetingsplekken en hadden we op social media een berichtbereik gecreëerd van meer dan 4000 mensen. Onze berichten werden geliked en gedeeld, maar de kaartverkoop bleef slecht lopen. Ik verklaar dat onder andere vanuit het feit dat mensen Invloedrijk Theater niet kennen en dus totaal niet weten wat ze kunnen verwachten. Daarnaast treden we op in een voor veel mensen nog onbekend Pand-P (hoewel de opening van de ‘oude Plaza’ voor veel enthousiasme bij het publiek zorgde). We waren ons ervan bewust dat de ticketprijs redelijk hoog lag voor een performance als deze, maar we hadden helaas geen andere keuze: met maar 100 stoelen was het voor ons anders ook niet rendabel om met meer dan 20 mensen op het podium te staan. Ook is december een ontzettend drukke maand en hebben de mensen tussen sinterklaas en kerst allerlei andere dingen gepland staan. We hadden onze doelgroep in eerste instantie omschreven als: cultureel betrokken publiek die nog geen kaartje voor Spring Awakening hadden gekocht. We probeerden ons publiek dus niet te zoeken bij directe familie en vrienden. Vaak wordt het belang van een doelgroep-analyse onderschat. Een doelgroep analyse is een analyse die je maakt voordat je je marketingplan van je onderneming of evenement uitvoert. Wanneer duidelijk is wat mijn doelgroep is en hoe ik deze het beste kan benaderen, kan ik meer kaarten voor RAAK ME verkopen. Het is lastig een specifieke doelgroep voor RAAK ME te omschrijven. Tijdens onze vergaderingen hebben we wel een pre gegeven aan onze doelgroep: het zou fijn zijn als ze nog geen kaarten hebben voor Spring Awakening. Dan kunnen we een tweeledig doel nastreven: omzet voor RAAK ME (die volledig ten goede komt aan de totstandkoming van de muziektheaterproductie Spring Awakening van Het Nieuwe Theater) én een hopelijk opgewekte interesse voor Spring Awakening. 25
RAAK ME ••• McKinsey & Company is een belangrijk adviesbureau uit de Verenigde Staten. Met meer dan 7500 consultants, verspreid over 50 vestigingen in 90 landen richten zij zich op strategische vraagstukken van organisaties. In de tijd van oprichten, 1926, hielden de meeste adviesbureaus zich bezig met efficiency. Kinney legde de nadruk meer op de doelgroep strategie van het bedrijf. (Wikpedia, sd) In 2009 publiceerde dit bedrijf een model dat wereldwijd gebruikt werd voor de doelgroep analyse. Het betrof een strategie die je als bedrijf kan toepassen en waarmee je kan ontdekken wat je doelgroep is: Customer Journey Mapping. Het laat duidelijk zien hoe je je ten opzichte van je klant kan verbeteren om een goed contact met je klant te onderhouden via alle kanalen. Customer Journey Mapping (CJM) is kortweg gezegd een manier om het hele proces van aankoop te visualiseren vanuit de klant gezien. Je moet volgens McKinsey dat hele proces van aankoop zien als een spreekwoordelijke reis, die zo comfortabel mogelijk moet verlopen. En dat doe je via alle kanalen en in alle contactmomenten. Dat maakt de strategie zo ontzettend krachtig. In de jaren negentig werd CJM al gebruikt op een manier die voor die tijd zo werkte. Door de toegenomen communicatiemiddelen en nieuwe technologieën raakte deze theorie achterhaald. Een geheel nieuwe theorie CJM werd geboren, ontwikkeld door McKinsey & Company. Bij veel bedrijven wordt CJM op dit moment gebruikt om communicatiekanalen met elkaar in verbinding te brengen. Consumer Journey Mapping is aantrekkelijk voor bedrijven omdat het relatief eenvoudig is en doelgericht. Enerzijds wordt de klantbeleving verbeterd, anderzijds pakken we de efficiency aan. Een ander argument om deze methode te gebruiken is dat CJM in verhouding erg goedkoop is. Ik maak gebruik van de website www.smaply.com. Dit bedrijf biedt pakketten aan om eenvoudig zelf via een online tool je eigen consumer journey maps te maken. Hier betaal je 25 euro per maand voor met een trailperiode van 14 dagen. We onderscheiden drie verschillende stadia in het maken van een consumer journey map: persona’s (1), stakeholders (2) en journey map (3).
Persona’s Voor de eerste fase van het maken van onze CJM creëren we een vijftal fictieve (verschillende) personages die eventueel naar onze voorstelling zouden kunnen komen. Deze personages weerspiegelen onze doelgroepen. Ik heb zelf deze persona’s gemaakt en de verschillende doelgroepen beschreven. Deze fictieve personages komen in de hele analyse terug. De persona’s zijn terug te vinden in de bijlage.
26
RAAK ME •••
Stakeholdermap
De map en de legenda is te vinden in de bijlage In de map zie je drie verschillende concentratiegebieden. Deze geven de concentratie aan van hoe goed de persona het castlid of HNT/PandP kent (A,B,C). Het wereldbolletje in het midden van de stakeholder is een castlid van RAAK ME. We hebben uiteindelijk gekozen voor een directe marketingstrategie, waarbij castleden in hun directe omgeving zoeken naar een weerspiegeling van de persona’s. Je kunt de relatie tussen verschillende persona’s en het castlid zien. In de bijlage is een legenda van de stakeholdermap te vinden.
Consumer Journey Map Hierboven is de daadwerkelijke Consumer journey map te zien. We onderscheiden diverse stages vanaf
het eerste ‘touchpoint’ tot aan aankoop van de tickets. De icoontjes voor de diverse persona’s komen overeen met de beschrijvingen hierboven. Hieronder is één consumer map (die van Cynthia) verder uitgelegd.
27
RAAK ME ••• In een storyboard visualiseer je iedere ‘stage’ door foto’s toe te voegen.
Met een zogeheten ‘Swimlane’ kun je goed bekijken welke kanalen worden bekeken door je doelgroep. Bij RAAK ME hebben we een hele beperkte swimlane. Wanneer we RAAK ME in het vervolg zouden organiseren, zouden we meer aandacht aan de website moeten besteden, en minder aandacht aan Facebook. Dat kun je in de afbeelding terugzien aan het aantal stipjes.
Vervolgens kijk je altijd nog naar twee emotionele factoren: tevredenheid en betrokkenheid. Je checkt deze factoren bij iedere stage en bij iedere persona. De uitkomst van deze factoren zijn hieronder in een
28
RAAK ME ••• grafiek weergeven.
Het grotere verschillen die te zien zijn in de betrokkenheid heeft te maken met het feit dat er veel directe familieleden of vrienden zijn komen kijken naar het stuk. Deze zijn altijd zeer betrokken. De mensen die door website of social media enthousiast worden, zijn over het algemeen minder betrokken. Deze map heeft me geholpen na te denken over de kaartverkoop van RAAK ME. Een grote en belangrijke doelgroep bleek toch de directe familie en vrienden.
Innovatie Musical 2.0 Vernieuwing in theater is ontzettend belangrijk. Het publiek blijft weg als er niets ‘extra’s’ aan een voorstelling wordt toegevoegd. Het resultaat hiervan? Reusachtige decors, bekende Nederlanders en het gebruik van nieuwe technologieën. Wat voor invloed heeft dit op de kwaliteit van onze theaterstukken? Hoe breng ik iets ‘extra’s’ binnen RAAK ME aan, zonder dat dit de kwaliteit van de performance aantast? Dennis Piek noemt deze vernieuwingen in theaterland ‘Musical 2.0’. Dennis Piek schreef het boek Musical 2.0 terwijl hij theaterwetenschappen studeerde aan de VU in Amsterdam. Nu is Musical 2.0 een platform waar amateur en professional elkaar ontmoeten door middel van inspirerende workshops. Alle grote namen uit de musicalwereld, waaronder Simone Kleinsma en Stanley Burleson vertegenwoordigen een aantal pagina’s in Musical 2.0. Maar ook Albert Verlinde, algemeen directrice Stage Entertainment Tanja Dik en communicatiespecialist van AV Entertainment Marco de Koning komt aan bod. Dennis Piek heeft met dit boek een schets gemaakt van allerlei vernieuwingen in hedendaags theater, op een persoonlijke en intieme manier. Ik sprak Dennis Piek over zijn boek Musical 2.0. In de inleiding van het boek stel ik mijzelf dezelfde vraag. Kort samengevat is 2.0 ‘vooruitgang’. Soldaat van Oranje werd destijds door De Spits ‘Musical 2.0’ genoemd omdat het vernieuwend was en buiten de gebaande paden van musical als genre trad. Met de grote hoeveelheid buitenlandse producties in Nederland hebben we voor lange tijd op 29
RAAK ME ••• ‘safe’ gespeeld. Er werd vaak gekozen voor al bewezen buitenlandse producties in plaats van (nieuw) Nederlandse repertoire. Soldaat van Oranje – en eerder ook al Ciske de Rat – toonde echter aan dat het Nederlandse publiek óók massaal in de auto wil stappen voor producties van eigen bodem. Het nieuwe Nederlandse musicalrepertoire kan opboksen tegen de gelicenseerde buitenlandse musicals. Daarvoor hebben we genoeg talent in huis. Ik plak het label ‘Musical 2.0’ daarom vooral graag op aan de nieuwe Nederlandse producties, maar dat neemt niet weg dat vernieuwing natuurlijk ook in gelicenseerde producties optreedt. De versmelting van toneel- en musicalacteurs vind ik bijvoorbeeld ook een positieve nieuwe ontwikkeling. Daarin zit ook een stukje 2.0. – D ENNIS P IEK
Professionele producties Hoe vinden we deze vooruitgang terug in verschillende musicalproducties? We bekijken hiervoor een aantal theaterproducties die ik allemaal zelf gezien heb. Niet omdat ik dit zelf mooie producties vond, maar omdat ik duidelijk een beeld kan schetsen van deze vernieuwingen omdat ik het stuk zelf heb gezien. In een interview staan vaak ook elementen uit een voorstelling die vernieuwend kunnen zijn, maar omdat ik ze niet gezien heb, vind ik niet dat ik dan over kwaliteit kan oordelen.
Soldaat van Oranje De langstlopende voorstelling uit de Nederlandse theatergeschiedenis. Met meer dan 1,8 miljoen bezoekers vertolkt Soldaat van Oranje het verhaal van de Nederlandse verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfzema. Eerder was het verhaal als boek uitgebracht en verfilmd: uiteindelijk kwam er ook nog een musical van. Zoals Dennis Piek al zei, Spits sprak van Musical 2.0. Waar zat dat Musical 2.0 dan precies in? De hele zaal draait 360 graden rond, zoals hierboven op de afbeelding te zien is. Iedere scène krijgt zo zijn eigen set: het Kurhaus, studentenvereniging Minerva uit Leiden en zelfs een zee met echt water, waar de Engelandvaarders vluchten. Bij een van de laatste scènes gaan de deuren naar de landingsbasis van het voormalige vliegveld Valkenburg open en wordt de landingsbaan onderdeel van het decor. Daarnaast geeft Soldaat van Oranje een ‘premium’ effect aan de voorstelling. Ondanks de slechte bereikbaarheid van het theater blijft het publiek toch naar deze voorstelling komen. Een geringe prijsdifferentiatie en minimale kortingsacties zorgen ervoor dat consumenten niet het idee hebben dat de prijs zal dalen. Hiermee laat New Productions (producent van Soldaat van Oranje) het 30
RAAK ME ••• idee achter dat deze voorstelling wel ‘echt’ uniek is. Dit in tegenstelling tot Stage Entertainment die met The Beauty and The Beast vrijwel meteen kortings- en lastminute-acties gebruiken om de zalen vol te krijgen. Gedurende het hele ontwikkelingsproces heeft producent Fred Boot herhaald dat als Soldaat van Oranje een kans wilde maken, ze echt onderscheidend moesten zijn, want andere musicals werden al heel goed gemaakt. Ze moesten buiten de gebaande paden van musical blijven zonder het bestaande musicalpubliek voor de kop te stoten. Daarmee moesten ze nieuw, maar toch vertrouwd zijn. Het moest rauwer, echter en puurder. Niet alleen rock-‘n-roll in de muziek, maar ook in de filosofie. In musicals pakken producenten het vaak op een muzikale manier aan. Regisseur Theu Boermans stemde in met het idee om het vanuit een toneelmatige aan te pakken. Scriptschrijver Edwin de Vries heeft het ook zo benaderd. Hij moest het schrijven als een toneelstuk. Zorg eerst maar dat het volgens alle toneelwetten klopt, wat vaak bij musicals niet het geval is. Dat is vaak het probleem van musical: dat het niet om de inhoud gaat, maar om de vorm. Het is SVO gelukt om de inhoud te laten vorm.
Moeder, ik wil bij de revue Moeder, ik wil bij de revue is een nostalgische voorstelling, gebaseerd op de gelijknamige televisieserie. Deze voorstelling stond vast in het Beatrixtheater en een vernieuwing in deze productie zag ik vooral in het decor. Dit bestond uit enorme ledpanelen die projecties lieten zien en voor een dynamisch decor zorgden. Ook de vloer bestond uit grote ledpanelen. Deze panelen zijn universeel te gebruiken. Ze werden ook gebruikt bij de speciale UNICEF-uitzending van De TV-show en het Nationale Musicalawardgala. Nu worden de panelen gebruikt voor de musical ‘The Bodyguard’.
De kleine blonde dood Na het boek van Boudewijn Büch en de verfilming hiervan volgde in 2013 een unieke musicalbewerking van De kleine blonde dood. Voor Theaterhits (Albert Verlinde Entertainment) was deze productie zeer uniek. Dit was namelijk de eerste voorstelling van Albert Verlinde waarbij de muziek helemaal zelf geschreven werd. Normaal gesproken importeerde Theaterhits hun voorstellingen voornamelijk uit Amerika of produceerde Theaterhits revivals van oude ‘oerhollandse’ musicals. Met deze musicals slaat Theaterhits een nieuwe route in. Met een minimalistisch decor, de band op het podium en een cast van slechts vijf personen is dit stuk uniek in zijn soort. Toch, bleek dit stuk de verassing van het theaterseizoen. Deze musical werd namelijk bekroond met uitzonderlijk goede recensies en drie musical awards. 31
RAAK ME •••
De kleine blonde dood: 'Vaardige musical met innemende cast' (*****) (Hanenburg, 2013) De Kleine Blonde Dood sleept award Beste Musical Klein, beste mannelijke hoofdrol en beste mannelijke bijrol binnen (RTL Nieuws, 2013) Kortom: bekroond musical 2.0
Theater M-Lab Dit stuk werd gespeeld in M-Lab Amsterdam. Sinds 31 december 2015 is M-Lab helaas niet meer in ons midden. Door het snijden in subsidies zijn we een van Nederlands’ mooiste theaters verloren. Triest nieuws, hier is iets misgegaan. Maar hier was musical 2.0 te zien. Uit een idee van Joop van den Ende en zijn vrouw Janine ontstond in 2007 M-Lab. Sinds juni 2011 is de artistieke leiding van het experimentele theater in handen van Sieta Keizer. Onder haar bewind zou MLab nog meer een ondersteunende rol gaan spelen binnen de Nederlandse musicalcultuur. In tijden dat subsidies vrijwel volledig verdwijnen, stond zij voor de zware taak de identiteit van M-Lab te bewaken en creatief te werk te gaan met de beperkte financiële middelen. M-Lab stond voor het aanjagen van het genre. M-Lab had hierdoor zeker een paraplufunctie voor de sector. Musical bevindt zich – in tegenstelling tot toneel – in het commerciële circuit, en wanneer je een grote musicalproducent bent, ga je iets verzinnen waar zo veel mogelijk mensen op af komen. Markwerking heeft grote invloed op de te kiezen stukken. Een aantal jaar geleden durfden producenten nog weleens de artistieke uitdaging aan te gaan, dat is nu lastiger. Dit houdt ook in dat een jonge maker een plek nodig heeft waar hij zich kan ontwikkelen en presenteren aan de groet producenten. M-Lab gunde talentvolle makers en uitvoerenden de eerste meters na hun opleiding en bieden zo een platform. Het is de vraag of musical over tien jaar nog steeds volle zalen trekt en dus richten we ons op de toekomst. Het lef hebben dingen uit de proberen en ook te accepteren als iets niet lukt. Dat is M-Lab, een soort laboratorium dus. Het zou geweldig zijn wanneer we langzaam nieuw Nederlands repertoire kunnen opbouwen. Het klopt dat we hier in Nederland een fascinatie voor Amerikaanse films, series en musicals hebben. Die is er en dat zie je ook terug in de musicals. We hadden onze M.G. Schmidt en daarna is er heel veel uit het buitenland geïmporteerd. Ciske de Rat, Hij Gelooft in Mij en Soldaat van Oranje zijn buitengewoon mooie voorbeelden van succesvolle Nederlandse producties. Daarmee zet je je als klein landje op de kaart als innovatieve musicalmaker.
32
RAAK ME •••
Koppeling RAAK ME Het leek ons in RAAK ME erg belangrijk om een aantal innovaties door te voeren om het fris, dynamisch en jong te laten ogen. Ik heb me hierbij ook laten inspireren door de vintage stijl van StrijpS, Pand-P en Het Nieuwe Theater. Je ziet deze keuzes terug in onder andere stage presence, kleding, materiaal, decor en overgangen/schakels. Ik heb gekozen voor een nette dresscode. Iedereen heeft wel iets nets in zijn kast hangen en het oogt heel stijlvol. Door de veelal verschillende outfits is het niet stijf geworden, maar jong, sexy en actief. Cast RAAK ME Foto: Charlotte Grips fotografie
De stage presence kwam eigenlijk vanzelf door de keuzes van overgangen. We hebben gekozen voor weinig tekst tussen verschillende nummers of acts. Zo hielden we focus bij het publiek, vielen er weinig gaten en konden we de vaart in de voorstelling houden. Ook hebben we geprobeerd om sommige nummers in elkaar over te laten lopen. Tijdens Les Barricades Mysterieuses, een beroemd pianostuk van Couperin, gespeeld tijdens RAAK ME door conservatoriumstudente Lieke Lemmens zat Daan van Doremalen (Verboden Vruchten) al met zijn aansteker ‘zijn vuurtje aan te wakkeren’. Door verschillende aandachtspunten te creëren bleef de aandacht bij de show en werd het interessant om naar te kijken.
33
RAAK ME ••• Het decor was simpel en minimalistisch. Ieder castlid was continu op het podium. Op de speelvloer zaten alle castleden altijd op een stoel. In verschillende houdingen kijken zij naar de voorstelling. De stoelen verschilden veelal van elkaar, om een vintage en interessant beeld te creëren.
34
RAAK ME ••• De interactie met het publiek was een nieuwe factor die we hebben toegevoegd aan onze voorstelling. Zo maken we de relatie tussen artiest en publiek kleiner en creëren we een intieme sfeer. Dit sluit aan bij de doelstelling van RAAK ME. Zo hebben we met het publiek een inzingoefening gedaan. Dit inzingen werd begeleid door Neil Pelkmans, docent muziek. Eerder studeerde hij aan Fontys Hogeschool voor de Kunsten richting Docent Muziek en ook is Neil pianist bij Spring Awakening. Voorafgaand aan de voorstelling hebben we met projectie gewerkt om onze sponsoren te bedanken en om de cast voor te stellen aan ons publiek.
35
RAAK ME •••
Epiloog Mensen waren geraakt door het feit dat we daar als groep een geoliede machine stonden te zijn. We stonden daar, met zijn allen, allemaal met dezelfde energie en hetzelfde doel: laten zien wat ons raakt. Dat het een familie is geworden en dat het zo’n team is geworden had ik een half jaar geleden nooit durven hopen. Dat is ergens best logisch: we maken ook een voorstelling met zijn allen die wel om zo’n team vraagt. Het publiek was bijvoorbeeld geraakt door het spel van The Normal Heart, maar vonden een act van Moeder, ik wil bij de revue goed in het programma passen. Dat was natuurlijk ook de insteek, een programma waarbij we een scala aan diverse genres voorbij laten komen zonder dat het een bonte avond werd. Een bonte avond was het zeker niet. Dat kun je verklaren door de focus van de groep, de logische en snelle schakels en overgangen van de ene act naar de andere, de eenheid die we als groep uitstraalden en de overlapping van nummers. In dit profielwerkstuk zitten veel meer dan 80 uur. Het is begonnen in september, toen ik het platform ‘Invloedrijk theater’ op wilde richten voor mijn Profielwerkstuk. In eerste instantie, had dat nog helemaal niks te maken met een helemaal daarvoor ingerichte voorstelling. Ik wist alleen dat ik de resultaten van mijn onderzoek op een theatrale manier wilde presenteren. Ik zocht vooral toen in de hoek van maatschappelijk theater, wat kunst met ons kan doen en wat het met ons gedaan heeft. Kortom: invloedrijk theater. Ik wilde dat van de Grieken en Romeinen tot aan 2015 onderzoeken. Dit bleek veel te breed te zijn. Het was tijd voor een reality check. Vanaf de Tweede Wereldoorlog dan. De Tweede Wereldoorlog was voor mij een periode waarin veel gebeurd is en waar kunstenaars onder druk stonden door de politiek van Adolf Hitler. Dit bleek ook het geval tijdens de bezetting van Nederland. Dat is natuurlijk moeilijk te bevatten en het is ook lastig om dat in detail te onderzoeken, maar ik ben uitgegaan van het gevoel dat dit met zich mee brengt als kunstenaar zijnde en dat heb ik vertaald in RAAK ME. Dat gevoel zou ik beschrijven als een gevoel van machteloosheid, angst en de drang om alles eruit te gooien. Die drie factoren zag je vooral terug in de spelscènes van Verboden Vruchten en The Normal Heart maar ook in de twee muzikale nummers van Spring Awakening. Bij Verboden Vruchten was het duidelijk dat scriptschrijfster Nina Kramer heel ver ging in haar schrijven. Voor sommige mensen werd deze scène een beetje als shocking ervaren omdat het taalgebruik heel direct is en omdat er rond het onderwerp necrofilie toch wel een taboe hangt in Nederland. Daarom was het mooi om dit te laten zien tijdens RAAK ME, omdat we met deze scene alles er even uit konden gooien. Zoals in eerder werkverslagen stond, zou ik theater verder onderzoeken in de periode na de Tweede Wereldoorlog. Dit zou ik doen aan de hand van het boek ‘Arm theater in een gouden tijd’ van Thomas Crombez. Crombez is een Vlaamse docent kunstfilosofie en heeft dit boek over theatervernieuwers en politieke invloed geschreven. Kunstenaars als Hugo Claus, Franz Marijnen en Tone Brulin worden in 36
RAAK ME ••• dit boek onder de loep genomen en er wordt gekeken naar invloeden vanuit Antonin Artaud en Jerzy Grotowski. Zonder hen was er geen taal geweest om over de hedendaagse podiumkunsten te spreken (Crombez). Ik vond dit zeer interessant om verder te onderzoeken en ik heb een groot deel van het boek zelf ook gelezen. Toch, vond ik het verder niet in het concept van RAAK ME passen omdat RAAK ME een veel persoonlijkere inslag kreeg. In de periode van dit onderzoek was ik druk bezig met het maken van mijn studiekeuze. Dat is zeker tot nu toe de moeilijkste keuze van mijn leven geweest en eigenlijk is deze keuze uiteindelijk het eindexamen van mijn loopbaan hier op WereDi. Wat wil ik, wie ben ik en wat ga ik studeren? Dat zijn vragen die niet worden getoetst op WereDi maar er wordt wel van je verwacht dat je na zes jaar tot op zekere hoogte antwoord op deze vragen hebt. Je moet namelijk een studiekeuze maken. Door de wegvallende studiefinanciering en de te ruime keuze aan studies is dit niet altijd een makkelijke keuze. Laat staan als je denkt dat je hart misschien toch bij een kunstopleiding ligt. Ik heb namelijk een grote passie voor muziek en theater. Ik heb acht jaar trompet gespeeld en ben in de derde klas van de middelbare school gaan zingen bij het WereDi songfestival. Daarna heb ik onder andere drie WereDimusicals gedaan, vijflandenontmoetingen, het Roemenië project en songfestivals. Dat zijn allemaal happenings geweest waarbij ik mezelf heb ontwikkeld, buiten de lessen om. Mijn passie voor muziek en theater groeide sterk in de laatste jaren van mijn middelbare school. Ik kreeg op een gegeven moment zangles van Niels Jacobs op Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg. Hij zag talent in mij en wilde er graag tijd en moeite investeren om dit talent verder te ontwikkelen. De rockmusical Spring Awakening is een bekende musical voor musicalliefhebbers. Door de rauwheid, de stevige muziek en het prachtige verhaal werd ik enthousiast na het lezen van een auditieoproep van Het Nieuwe Theater Eindhoven voor deze productie. Het Nieuwe Theater heeft eerder de rockopera Rent op de planken gebracht, in samenwerking met Technische Universiteit Eindhoven. Deze musical kreeg lovende recensies en tientallen uitverkochte voorstellingen. Ze waren zelfs bij de laatste genomineerden voor de nationale AMA’s (Amateur Musical Awards). Ik keek op tegen deze productie en kon niet wachten om met Het Nieuwe Theater aan de slag te gaan. Dan begint het toch te kriebelen om na je vwo aan een voltijd kunstopleiding te beginnen. Maar dat zou wel strenge toelating, zware opleiding en zwak arbeidsperspectief betekenen. Maar, als je zo’n passie hebt, dan kom je daar wel doorheen en dan doe je dat gewoon, zeiden veel mensen die op musical/muziektheater zitten of zaten. Ik volgde mijn droom en geloofde en nam blindelings het advies van professionals aan. In juni deed ik als zestienjarige auditie op de enige professionele deeltijdmusicalopleiding van Nederland in Tilburg: MusicAllFactory Volwassenen. Er was een jongerenvariant van deze opleiding, maar die stond niet zo goed aangeschreven, dus we gingen meteen voor de hoofdprijs. Na motivatiebrief, cv, twee auditierondes en een gesprek later werd ik aangenomen op deze opleiding. 37
RAAK ME ••• Ik geloofde in mezelf, volgend jaar ga ik op Fontys aan de slag. Het was alsof alles geregeld was, ik schreef zelfs persoonlijke columns over mijn passie voor theater op de website www.musicalsites.nl. Alles leek in kannen en kruiken, en na een persoonlijkheidstraining van The discovery company in Haarlem leek het helemaal op zijn pootjes terecht te komen: ik werd acteur. Maar toen schrok ik van de consequenties die zo’n opleiding met zich mee zouden brengen. Tijdens de repetities van Spring Awakening werd bekend gemaakt dat er een bedrag door ons, als cast, ingezameld moest worden van maar liefst €21.000,-. Dat zouden we samen als cast bij elkaar in moeten zamelen en anders was de realisatie van Spring Awakening helaas niet mogelijk. Op dit moment schrok ik en werd ik geconfronteerd met het feit dat de kunstsector het ontzettend zwaar te verduren heeft. Dit jaar zijn we theater M-Lab verloren, moest Billy Elliot veel eerder sluiten dan gepland en worden zalen maar halfgevuld. Er dreigde zelfs dit jaar dat de kunstopleidingen op Fontys Hogeschool voor de Kunsten zouden verdwijnen. Dankzij de studentenbeweging ‘Het Akkoord’ zijn de opleidingen gespaard gebleven, wel vond er een reorganisatie plaats. Ik vertelde aan Sanne, tijdens de repetities, dat ik de schouders graag onder de fundraising wilde zetten en dat ik graag mijn bijdrage wilde leveren en dit graag wilde koppelen aan mijn profielwerkstuk. Toen was mijn profielwerkstuk nog een academisch onderzoek over theater dat ‘ertoe zou doen’. Ik had nooit verwacht dat het zoveel zou worden en zoveel zou betekenen voor mij: Invloedrijk Theater werd mijn persoonlijke loopbaancoach. Er kwam een website (www.invloedrijktheater.nl), via mijn netwerk kwam ik aan een grafisch vormgever en een lichtontwerper en er werd er gebrainstormd. Eindhoven. Ik was onder de indruk van het enthousiasme dat in deze groep aanwezig was en ik stond te popelen om met deze club flink aan de slag te gaan. Toen merkte ik al, dat ik met deze groep mensen iets heel bijzonders neer kon gaan zetten. Iets unieks, iets speciaals. De dingen die ik hiervan heb geleerd zijn voor mezelf essentieel geweest voor mijn verdere ontwikkeling. Omdat de vriendschappen en contacten die ik met dit project heb opgebouwd ontzettend functioneel kunnen zijn in de toekomst. Omdat ik het gewoonweg heel erg leuk vind. En omdat deze mensen me raken… Daarnaast is dit platform en project een interessante toevoeging op mijn cv. Deelvragen werden uitgewerkt, voorstellingen werden bezocht, ik volgde de lessen van mijn opleiding en heb hard gerepeteerd voor Spring Awakening. Je ziet duidelijk veel lijntjes en invloeden van Spring Awakening terug in RAAK ME. Daarnaast onderschat ik mijn eindexamenjaar vwo absoluut niet. Alleen, zit ik nog niet zo lekker in mijn vel thuis. Mijn studiekeuze knaagt ontzettend aan me. Voor mijn profielwerkstuk had ik vaak afspraken en telefoontjes. Toen kwam er een organisatie, bestaande uit Silke, Sanne, Nik, Jermaine en mijzelf. Deze organisatie ondersteunde Sanne en mij enorm bij tal van zaken. We waren alle vijf bevriend met elkaar en we konden goed met elkaar samenwerken. Silke, Nik en Jermaine hebben elk, op hun eigen wijze een onmetelijke waarde toegevoegd aan Raak Me. 38
RAAK ME ••• We hebben aan al onze castleden uitgelegd wat we graag wilden bereiken met RAAK ME. Als ze aan dit project wilden deelnemen, moesten ze een repertoirelijstje sturen naar Sanne of mij en dan zouden we samen een programma samenstellen. Onze mensen hebben het namelijk al ontzettend druk, dus we wilden ze niet al teveel belasten met extra repetities of studiemateriaal. Een aantal nummers, om de ideologie van Raak Me wel duidelijk over te brengen op ons publiek, heb ik wel apart geregeld, los van de repertoirelijstjes. We hebben al deze lijstjes bekeken en hebben we een eerste concept in elkaar gedraaid. De volgende vergadering keken we naar de haalbaarheid van het repertoire. We hebben namelijk maar drie middagen en dan moet er een kwalitatieve voorstelling staan. Er werd een aantal dingen geschrapt en een aantal dingen werd toegevoegd aan de setlist. Zo werd er bijvoorbeeld het koornummer 'Mas que nada' als eindnummer toegevoegd. Tom heeft hiervoor de koorpartijen digitaal doorgestuurd en stemmen apart opgenomen. Zo kon iedereen dit nummer thuis helemaal instuderen. Tevens werd deze vergadering gebruikt om de datum definitief vast te leggen en de ticketprijs vast te stellen. We hebben een partner gevonden in Pand-P, het nieuwe open kunstpodium in Eindhoven, en zouden onze voorstelling dan ook daar gaan spelen. De ticketverkoop liep ook via de website van dit podium. Financieel gezien had ik verder geen omkijken naar de voorstelling. De volledige omzet ging direct naar de productie Spring Awakening van Het Nieuwe Theater. De grafisch vormgever ging aan de slag. Het bedrijf Marksson Media verzorgde de gehele huisstijl van Raak Me, belangeloos. Er werden posters gedrukt door een sponsor en deze werden verspreid. Ik benaderde muzikanten. Een stevige basis vanuit Fontys Hogeschool voor de Kunsten werd gevormd: twee pianisten en een gitarist. Dat is fijn, want zij hebben de capaciteiten om ons te begeleiden zonder dat ik daar zelf te veel aandacht aan hoef te besteden. Met amateurs zou dit muzikaal technisch gezien een ander verhaal worden en zou het project binnen de tijd niet realiseerbaar zijn. De eerste repetitie kwam in zicht. Via de mail werden afspraken gemaakt over kleding, licht, geluid, facilitaire zaken en sponsoring. Een cateraar werd gevonden voor de cast op 12 december, ik wilde namelijk mijn castleden zo goed mogelijk verzorgen. Voor de repetities werden schema’s gemaakt wie, waar aan de slag ging. Repetities werden begeleid door Jermaine, Sanne, Tom en ik. We werkten in drie en soms vier verschillende ruimtes. We werkten efficiënt en regisseerden de meeste nummers en scenes vrij snel. Na de twee repetities konden we vrijwel meteen met een doorloop starten. Toen was de dag daar, dat alles op zijn plek moest vallen.. Ik zat alleen in de kleedkamer, keek de setlist van RAAK ME door en werd geraakt door wat wij met zijn allen als team, als vriendengroep met elkaar bereikt hebben. Hoe open we hebben gestaan voor iedere input en hoe welkom we iedereen geheten hebben die meegewerkt heeft. 39
RAAK ME ••• Fotografe Charlotte Grips zei tegen mij na de voorstelling: ‘Niels, wat ben ik blij dat ik ja heb gezegd tegen dit project. Dat ik hieraan mee heb mogen werken. Wat een bijzondere groep mensen, dit is wat mijn werk leuk houdt... Ik kom terug, ik kom ook foto’s maken bij Spring Awakening, meerdere keren, geen punt’ Fotografe Charlotte Grips stond tijdens de volgende repetitie van Spring Awakening weer ontzettend enthousiast in de repetitiestudio. Hoe gaaf is dat! Als ik de sprong waag, en voor een voltijdopleiding zou gaan ben ik bang dat ik mijn passie kwijt zal raken. Ik zou met kunst mijn brood op de plank moeten brengen en continue mezelf moeten bewijzen tegenover al die mensen. Geef mij maar een gedegen universitaire opleiding, zodat ik straks zeker op zondagmorgen gelukkig met mijn Volkskrant mijn koffie kan drinken. RAAK ME was een super proces. Het verbaast me dat het me zo ontwikkeld heeft. Vorige week heb ik me ingeschreven voor de bachelor communicatie & informatiewetenschappen in Tilburg.
40
RAAK ME •••
Conclusie In dit onderzoek heb ik de realisatie van de muziektheaterproductie RAAK ME centraal gesteld. Alle dingen die er moeten gebeuren om zo’n productie te kunnen realiseren zijn aan bod gekomen: artistieke leiding, facilitaire diensten, sponsoring, marketing, regie, communicatiestrateeg en nog veel meer functies. In principe heb ik met dit project als projectontwikkelaar alle taken die je als theaterproducent ook hebt, uitgevoerd. De rol van Moritz Stiefel heeft een belangrijke rol gehad tijdens mijn project. Door deze biografie leerde ik het verhaal van Spring Awakening beter kennen. De thema’s die aan bod komen in dit stuk hebben elk hun eigen plekje gekregen in de voorstelling RAAK ME. De Tweede Wereldoorlog bleek moeilijke tijd voor kunstenaars. Zij konden zich niet uiten zoals dat eigenlijk zou moeten. In RAAK ME maakten we ruimte voor iedere vrijheid van kunst door geen taboe uit de weg te gaan. RAAK ME droeg een duidelijke ideologie met zich mee. Emoties en kunst hangen met elkaar samen en aan de hand van een theorie van Piaget blijken verschillende opvoedingsniveaus invloed te hebben op het begrijpen van kunst. Toen de kaartverkoop in oktober gelanceerd werd liep de kaartverkoop in eerste instantie helemaal niet goed. Omdat de kaartverkoop niet ging zoals gehoopt, besloot ik een deelvraag te wijden aan marketing. Met succes. Door de toepassing van het principe Consumer Map Journey heb ik me kunnen inleven in de doelgroep. Het resultaat? Een uitverkochte zaal. In tijden van teruglopende bezoekersaantallen moet je je als voorstelling weten te onderscheiden. Dat doen theaterproducenten. Dennis Piek heeft, toegespitst op musical, een interessant over deze innovaties geschreven: Musical 2.0. Ik ben met hem de samenwerking aangegaan en heb gesproken over zijn concept en hoe ik dat kon integreren in RAAK ME. In RAAK ME kun je zijn concept onder andere terugzien in het decor, overgangen, kleding, projectie en interactie met het publiek.
41
RAAK ME •••
Bibliografie Alexander, E. (1982). Toneel in crisis- en bezettingstijd . Zutphen. Avans . (2015). Opgeroepen op 2015, van CMD: http://www.avanscmd.nl/expo/project/immersion_design Eckhardt, S. (sd). www.hetnieuwetheater.nl. Opgehaald van e. Gelder, H. v. (2001). Toneel voor bloed en bodem. NRC Handelsblad. Hanenburg, P. v. (2013, december 11). De kleine blonde dood: 'Vaardige musical met innemende cast' (*****) . Opgehaald van Volkskrant : http://www.volkskrant.nl/theater/de-kleine-blonde-dood-vaardigemusical-met-innemende-cast~a3560336/ Kramer, N. (2015). Verboden Vruchten . Logt, A. v. (2004, april 5 ). HET STEDELIJK UTRECHTSCH TOONEELGEZELSCHAP, DE VOORLOPER VAN HET NOORDHOLLANDSCH TOONEEL. . Opgehaald van http://www.tin.nl/wo2/artikelen_react6.htm Modderman, S. (1942). In Nieuwe banen? p. 1299. MusicalWorld. (2011, maart 14). Sensationele Spring Awakening. Musicalworld , p. 1. RTL Nieuws. (2013). Opgehaald van http://www.rtlnieuws.nl/boulevard/entertainment/de-kleineblonde-dood-sleept-award-beste-musical-klein-binnen theater, E. l. (sd). N.V. Het Residentietooneel . Opgehaald van http://www.eenlevenlangtheater.nl/ton%20lutz/repertoire/theater/n.v.%20het%20residentie%20 tooneel Theaterencyclopedie. (sd). Witte van Haemstede - Noord-Hollandsch Tooneel - 1942-09-19. Opgehaald van http://theaterencyclopedie.nl/wiki/Witte_van_Haemstede_-_Noord-Hollandsch_Tooneel__1942-09-19 Veltkamp, A. (2000). De oorlogsjaren. Stabielen en Passanten. Wikpedia. (sd). McKinsey & Company. Opgehaald van https://nl.wikipedia.org/wiki/McKinsey_%26_Company
42
RAAK ME ••• Wisselaar, K. (sd). kunst en emotie . Opgehaald van http://expertisecentrumkunsttheorie.nl/cms_data/kunst_en_emotie.pdf Woortman, P. (sd). pietwoortmanvertelt. Opgehaald van Ervarinen van een groninger schooljongen in tijd van de tweede wereldoorlog.
Bijlagen Bij dit werkstuk hoort een bijlage
43
