Nico Bloembergen, fysicus in licht
aspecten van het zogenaamde Star Wars programma beoordeelde, ook een niet te onderschatten maatschappelijke invloed. Het Monument van dit nummer is de Jan Steenlaan 23, één van de talloze door W.S. van der Sterre gerealiseerde woningen in onze gemeente. Boerderij Weltevreden van Wim Krommenhoek zal niet bij een ieder bekend zijn. Daarom wat nostalgie over deze verdwenen boerderij met foto's uit 1963. In Kent u de gemeente goed? staat de oplossing van de vorige puzzel en volgt een nieuw detail van een woning. In De Leijen deel 2 schetst Lies Haan-Beerends de problematische en gecompliceerde ontwikkeling van deze woonwijk in de planningsfase. Tijdens het overleg in de werkgroep De Leyen op 4 augustus 1970 werd de voorzitter van de Nationale Woningraad, de heer Hupkes onwel en hij bleek na aankomst in het ziekenhuis overleden te zijn. Tijdens het overleg op 21 april 1971 werd o.a. het volgende besloten: verdeling woningwet-, premie- en vrije sectorbouw: 40-40-20%. Later in het jaar 1971 werden de plannen aan de gemeenteraad gepresenteerd en goedgekeurd. Hierdoor kon begonnen worden met de verschillende bestemmingsplannen. De redactie wenst u een mooie zomer en veel leesplezier toe.
NICO BLOEMBERGEN FYSICUS
INLICHT
Rob Herber Prof. dr. Nicolaas (Nico) Bloembergen (geboren in 1920) kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde in 1981 samen met Arthur Leonard Schawlow (V.S.) en Kai M. Siegbahn (Zweden). Nico Bloembergen en Arthur Schawlow kregen de prijs voor hun bijdrage aan de ontwikkeling van laserspectroscopie. Kai Siegbahn kreeg de prijs voor zijn bijdrage aan de ontwikkeling van hoge-resolutie elektronenspectroscopie. Nico Bloembergen werd in 1920 in Dordrecht geboren en woonde van 1925 tot 1946 in Bilthoven.
34
De Biltse Grift
juni 2006
De familie Bloembergen Evert Bloembergen (1805- ) x Anna Catharina Gorter (1812- )
Auke (1838-1901) x 1865 Johanna Elisabeth Singeld
Evert (1865-1925) x 1891 Antonia Jakoba (Toon) Burger (1867-1933)
Auke (1892-1955)
Mity
Annabeth
overgrootouders
grootouders
Mien ouders
x l 9 1 7 Sophia Marie (Rie) Quint (1891-1956)
Evert (1918-.) Nico (1920-.) Diet (1923-2003) To (1924-2003) Herbert (1926-.) Auke (1927-.) x 1950 Deli Brink (1928.)
Antonia (1951-.)
Brink Auke (1953-.)
Stamboom
Juliana (1955-.)
van familie
Bloembergen
35
Nico Bloembergen, fysicus in licht
De grootouders De leden van de van oorsprong Friese familie Bloembergen waren in de negentiende-eeuwse provinciehoofdstad Leeuwarden belangrijke inwoners. Zij worden in het blauwe boekje (van de adel) aangehaald als bankiers van de bemiddelden en superrijken. Bovendien waren ze actiefin de vrijmetselaarsloge en de liberale kiesvereniging. De broers Auke (de overgrootvader van Nico en Auke) en Reitze (niet in stamboom) Bloembergen waren in de negentiende eeuw beiden lid van de Eerste Kamer. Evert Bloembergen (1865-1925), de grootvader van Nico en Auke, trouwde in 1891 met Antonia Jakoba (Toon) Burger (1867-1933). Evert woonde als procuratiehouder bij het kassiershuis Bloembergen in Leeuwarden. De vader van Toon Burger was eerst hoogleraar bij de Polytechnische School in Delft (nu Technische Universiteit) en later directeur van de Rijks HBS in Leeuwarden. Evert en Toon kregen vier kinderen: zoon Auke en de dochters Mity, Annabeth (Bep) en Mien. In 1895 werd de positie van Evert in Leeuwarden onhoudbaar; hij had met een dertienjarig meisje ontucht gepleegd en verliet na een jaar gevangenisstraf in 1897 Leeuwarden. In die tijd was de intieme omgang tussen mensen uit verschillende sociale milieus een taboe; als daar nog bij kwam dat er ontucht
36
was gepleegd met een minderjarige, dan had de pleger zich in zijn sociale milieu voorgoed tot paria gemaakt. Evert kon in januari 1897 secretaris van commissarissen en boekhouder van de in 1895 opgerichte N V Internationale Guano- en Superfosfaatwerken in Zwijndrecht (dus ver van Leeuwarden) worden. Guano bestaat uit versteende en gedroogde uitwerpselen van zeevogels en vleermuizen en komt voor in Chili en Peru. Guano bestaat voornamelijk uit fosfaten, kalium en stikstofverbindingen en wordt gebruikt als meststof. In 1901 werd Evert Bloembergen directeur van het nu florerende bedrijf. In 1918 fuseerde het bedrijf tot de ASF/VCF, de Amsterdamse Superfosfaatfabriek/Verenigde Chemische Fabrieken (in 1948 werd dit de Albatros). Het hoofdkantoor ging naar de Maliebaan 81 in Utrecht. In 1897 was het gezin van Evert naar Rotterdam verhuisd, waar het kantoor van de Zwijndrechtse fabriek was gevestigd. Toen Evert in 1901 directeur werd, verhuisde het gezin naar Zwijndrecht. Na de vestiging in Utrecht ging het gezin tegenover het kantoor aan de Maliebaan wonen. Evert Bloembergen overleed in 1925. Toon Burger, de weduwe, verhuisde na zijn dood naar een kleiner huis aan het Wilhelminapark; zij overleed in 1933.
De Biltse Grift
juni 2006
Wetenschappelijke loopbaan 1938-1945 1938 Aanvang studie natuutkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht Nico volgde het college statistische mechanica van dr. L. Rosenfeld, deed experimenteel werk over ruis in foto-elektrische detectoren en bereidde aantekeningen voor over een cursus „Brownse bewegingen" gegeven door dr. J.M.W. Milatz. Hij kwam als assistent op het Fysisch Laboratorium van professor Leonard Salomon Ornstein (natuurkundige, 1880-1941). Prof. Ornstein was een krachtige persoonlijkheid die in 1914 in Utrecht tot hoogleraar werd benoemd en die het Fysisch Laboratorium in de Bijlhouwerstraat uitbreidde tot een 'speelweide van experimenteerdrift'. Prof. Ornstein eiste strikte gehoorzaamheid, maar zijn studenten droegen hem op handen. Door zijn tegenstanders werd hij evenwel gevreesd. Nico mocht samen met dr. Jan C. Kluyver, die later hoogleraar natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam zou worden, als student deelnemen aan het onderzoek voor het proefschrift van G.A.W. Rutgers. Dit leidde tot zijn eerste publicatie: 'On the straggling of Po—particles in solid matter' (Physica 7, 669, 1940). In 1940 werd Leonard Ornstein door de Duitse bezetters vanwege zijn Joodse afkomst en zijn contacten met de zionistische beweging - de toegang tot zijn laboratorium ontzegd. Dat laboratorium was zijn leven geweest en het toegangsverbod was hem vermoedelijk een zodanige kwelling dat hij al een jaar later op 61-jarige leeftijd overleed. Nico studeerde snel af, cum laude. Hij deed dit zo snel omdat hij anders oproepbaar was voor de Duitse Arbeitseinsatz. In april 1943 had hij alle tentamens op één na gedaan; toch kreeg hij de doctoraalbul. Nico vertelde dat hij in april 1943 niet de keus hoefde te maken om de door de Duitsers verplichte loyaliteitsverklaring voor studenten wel of niet te ondertekenen, want twee weken voordien had hij zijn doctoraalbul in ontvangst genomen en was dus officieel geen student meer. Hij werd nu assistent - rijksambtenaar en brandweerman (dit stond op zijn persoonsbewijs) en zodoende was hij gevrijwaard voor uitzending naar Duitsland. De 'student' meldde zich een paar maanden later bij de betreffende hoogleraar om zijn laatste tentamen (kwantummechanica) te doen. De hoogleraar stelde hem één vraag en wilde toen het tentamenbriefje (het bewijs van slagen voor het tentamen) uitreiken. Nico zei dat hij zijn doctoraalbul al had, waarop de hoogleraar antwoordde dat hij dat eerder had moeten zeggen; dan had hij helemaal niet hoeven komen!
37
Nico Blo ember gen, fy. 'sieus in licht
Auke en Rie: de ouders Auke (zoon van Evert, geboren in 1892) groeide op in Zwijndrecht. Hij ging in Dordrecht naar de HBS (Hogere Burgerschool, nu vergelijkbaar met Atheneum) en studeerde daarna scheikunde in Delft, waar hij in zijn studententijd ook woonde. In 1914 studeerde hij af en in 1916 moest hij in dienst. Auke werkte daarna in de fabriek van zijn vader in Zwijndrecht, vervolgens op het hoofdkantoor van ASF/VCF in Utrecht en werd daarna fabrieksdirecteur in Pernis. Hij kwam begin 1924 terug op het hoofdkantoor in Utrecht en werd na het overlijden van zijn vader Evert directeur tot zijn pensionering in 1953. Auke was op 26 juni 1917 gehuwd met Sophia Maria (Rie) Quint, geboren in 1891. Na hun huwelijk woonde het jonge paar aan de rand van Dordrecht richting Dubbeldam aan de Dubbeldamseweg. In 1918 werd Evert hier geboren en in 1920 Nico (zie stamboom). In 1920 werd Auke naar het nieuwe hoofdkantoor in Utrecht overgeplaatst en het gezin verhuisde naar de Parkstraat in Utrecht (vlakbij de Maliebaan, waar de grootouders Evert Bloembergen en Toon Burger woonden). Enkele jaren later verhuisde het gezin vanwege de overplaatsing van Auke naar Pernis naar de Schiedamseweg in Vlaardingen. Hier werden de dochters Diederika (Diet, 1923) en Anthonia (To, 1924) geboren. In 1924 werd
Auke senior weer overgeplaatst naar het hoofdkantoor in Utrecht en het gezin verkaste naar de Nachtegaallaan 20 in Bilthoven. Auke senior nam de fiets naar De Bilt en ging vandaar met de interlokale tram van de N B M (Zeist - Utrecht) of met de bus naar Utrecht. In huize De Nachtegaal in de Nachtegaallaan werd in 1926 Herbert geboren. Naast De Nachtegaal lag De Wielewaal en daarnaast een huis waar de familie in de oorlog nog een half jaar zou wonen. Omdat het huis met vijf kinderen aan de kleine kant was en het zesde kind op komst, verhuisde het gezin in 1927 naar De Pan in de Van Ostadelaan (nr 9). Achter de achtertuin van dat pand lag een groot bosterrein, dat pas ver na 1945 bebouwd werd. In 1927 werd Auke junior hier geboren. In dit huis zouden Nico en Auke junior wonen tot hun studietijd. Het Bilthoven van voor de oorlog zag er anders uit dan tegenwoordig; het was veel meer een dorp. In Bilthoven-Noord, waar de familie Bloembergen kwam wonen, lagen nog veel braakliggende terreinen die vaak een bosachtig karakter hadden. Veel grote villa's met parkachtige tuinen zoals Ensah bij het station en Zonneheuvel bij de Bilderdijklaan waren gelegen tussen die bosachtige terreinen. Verzorgingshuizen en flats waren er niet en de winkels leverden de eenvoudige, noodzakelijke levensbehoeften. Voor allerlei andere boodschappen moest men naar De Bilt,
De Biltse Grift
Utrecht of Zeist. Een goede boekwinkel en bioscoop ontbraken. Voor medische specialisten en ziekenhuizen moest men in Utrecht zijn. Wel was er tuberculosesanatorium Berg en Bosch, dat in 1933 geopend werd. Het zwembad De Biltsche Duinen (geopend in 1933), de tennisclubs en de Stichtse Cricket en Hockey Club en het Heidepark met het meertje en de hei waren voor de kinderen Bloembergen prettige zaken. Het huis De Pan was een, naar de maatstaven van de jaren dertig ouderwets huis. Het huis was wel groot (het gezin telde twee volwassenen en zes kinderen), maar de kamers hadden relatief kleine raampjes, die bovendien door een roedenverdeling nog kleiner leken. Beneden waren twee serres (aan de achterkant) en drie kamers die alle in elkaar overliepen. Bovendien waren er een keuken, bijkeuken en stookhok op de parterre. Er was ook nog een wc buiten, die niet gebruikt werd (voor het personeel?). Op de eerste verdieping waren vier slaapkamers met kleine, hoge ramen. Auke junior sliep samen met Herbert in het kamertje boven de keuken. De grote
juni 2006
achterkamer over de gehele breedte van het huis was ingericht als speelkamer.
Van Ostadelaan 9. Hier woonde de familie Bloembergen (met een korte onderbreking in de oorlog) van 1927 tot 1949.
39
Nico Bloembergen, fysicus in licht
1946-1947 Graduate student Harvard University De ambitieuze Nederlander was van mening dat hij in Harvard 'op de juiste tijd op de juiste plaats' was. Hij kon namelijk beginnen als eerste 'graduate student' van prof. Edward M. Purcell, die zes weken voordat Nico in Harvard arriveerde, kernspinresonantie (NMR, veel later toegepast als MRI in o.a. medisch apparatuur) had ontdekt en daar in 1952 de Nobelprijs Natuurkunde voor zou krijgen. Nico mocht de eerste NMR-apparatuur ontwikkelen. 1947-1948 Promovendus De jonge Bloembergen werkte nu aan een proefschrift bij Rijksuniversiteit Leiden; in dienst bij FOM (zie verder, red.) In Harvard intmoette hij in de zomer van 1947 prof. C.J. Gorter van de Rijksuniversiteit Leiden, die in Harvard optrad als gasthoogleraar. Prof. Gorter was enthousiast over het werk dat Nico in Harvard had gedaan en vroeg hem, of hij in Leiden op het Kamerlingh Onneslaboratorium als eerste in Europa aan kernmagnetische resonantie bij lage temperaturen wilde werken. Nico werd toen betaald als wetenschappelijk medewerker door de toen pas opgerichte Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM). In 1948 promoveerde Nico op „Nuclear Magnetic Relaxations", later uitgegeven door W.A. Benjamin, New York in 1961; een standaardwerk dat nog vele malen herdrukt zou worden. De publicatie, die aan het proefschrift ten grondslag lag: Bloembergen N , Purcell E.M. & Pound R.V. Relaxation effects in nuclear magnetic resonance absorption. Physical Review 73:679-712, 1948 werd in de periode 1961 tot 1975 1145 keer geciteerd!
O p de tweede verdieping waren nog drie kleine, onverwarmde slaapkamers met nog kleinere ramen. Hier sliepen meestal de meisjes Diet en To en niet de dienstbodes, omdat er anders wel eens affaires van zouden kunnen komen... De tuin was, naar huidige begrippen, enorm groot: 30 bij 40 m met grove dennen.
40
Bovendien was het perceel grenzend aan de tuin lange tijd onbebouwd bos, zodat er voor de kinderen Bloembergen genoeg speelterrein was. Toen het moment naderde dat het laatste kind (Auke junior) het huis zou uitgaan, besloten de ouders om kleiner te gaan wonen. In 1947 kocht de familie een stuk bouwgrond
De Biltse Grift
aan de Frans Halslaan nr. 33, waar Auke senior en Rie in november 1949 naar toe verhuisden. Het huis werd De Plaats genoemd. Auke senior Auke senior was vooral aan het werk. Toen de kinderen klein waren, bemoeide Auke senior zich weinig met hen. Hij onderscheidde zich daarmee niet van generatiegenoten. Opvoeden werd in de familie door de moeder gedaan, daarbij geassisteerd door een kinderjuffrouw. Vader kwam pas laat thuis als de familie al gegeten had. Ook later had hij niet veel belangstelling voor het wel en wee van de kinderen op school en daarbuiten. Als hij thuis was, was hij echter zeer aanwezig met verhalen, grappen, pesterijtjes en bekvechterijen. De kinderen mochten veel en Auke senior was bereid het geld voor de studie van Nico in de Verenigde Staten te fourneren; Auke junior mocht een jaar in de commissie van bestuur van de Utrechtse Studenten Sociëteit PHRM (Placet hie Requiescere Musis, hier behaagt het de muzen te rusten, Sociëteit van het Utrechts Studenten Corps); Evert mocht na zijn examen drie maanden naar Zuid-Afrika. Aan de andere kant 'moest' er ook veel, vooral op het gebied van school en studie. Voor de oudere kinderen was dat geen probleem. To was heel ijverig, maar Herbert en Auke junior moesten moeite doen om redelijke resultaten te behalen.
juni 2006
Toen Auke in de eerste klas van het gymnasium een onvoldoende haalde voor geschiedenis, moest senior het proefwerk ondertekenen. Senior schreef erbij: „U zult mij een genoegen doen dit ventje streng aan te pakken." Dit werd in het gezin van Auke junior een gevleugelde uitdrukking. Auke senior overleed aan de gevolgen van een aanrijding op de kruising Gezichtslaan/Laurillardlaan — Soestdijkseweg in 1955. Rie, gehuwd met Auke Senior Rie groeide op in het Den Haag dat beschreven is door Louis Couperus. Haar vader was schooldirecteur en ze woonden in een redelijk groot huis. Na de lagere school ging ze naar de MMS (Middelbare Meisjesschool, enigszins vergelijkbaar met de HAVO), meestal het eindstation voor meisjes in de hogere en middenklasse van die tijd. Rie ontwikkelde hier een liefde voor moderne talen en literatuur die nooit meer zou verdwijnen. Na de MMS ging Rie aan het Nutsseminarium voor Paedagogiek, verbonden aan de toenmalige Gemeentelijke Universiteit in Amsterdam, M O Frans studeren. M O staat voor Middelbaar Onderwijs en de akte gaf bevoegdheid om les te geven op de MMS en HBS. Inmiddels was Auke senior in haar leven gekomen en dus, naar de gewoontes van die tijd, werd het niet onderwijs voor Rie, maar een gezin met kinderen. Rie was een
41
Nico Bloembergen, fysicus in licht
Vier broers en twee zussen Bloembergen
in Voorschoten, juli
V.l.n.r. Auke, Evert, Nico, Diet, To en
lieve, zorgzame moeder. De zorg strekte zich ook uit naar anderen, vooral naar zieken en
42
1997.
Herbert.
ouderen. Jarenlang gaf ze samen met Auke tweewekelijkse luisteravonden met
De Biltse Grift
grammofoonplaten voor ongeveer 20 mensen. Ze was dol op schaatsen. Samen met Auke ging ze ook op kanotocht. Het geloof speelde een belangrijke rol in haar leven; van huis uit Nederlands Hervormd, werd ze tijdens haar middelbare schooltijd doopsgezind. Ze was lid en jarenlang voorzitster van de doopsgezinde zusterkring in Bilthoven en bestuurslid van het doopsgezinde broederschapshuis in Bilthoven. Ze had daarnaast ook grote bewondering voor de wetenschap. Rie overleed in 1956 na een langdurige ziekte. De broers en zussen Alle kinderen zijn thuis geboren: Evert en Nico in Dordrecht, Diet en To in Vlaardingen en Herbert en Auke in Bilthoven. Evert ging in Utrecht rechten studeren en Herbert medicijnen. Evert studeerde snel af (cum laude), Herbert deed er langer over; zijn studie vroeg uiteraard ook meer tijd. Diet begon met rechten in Amsterdam, maar staakte de studie al in het eerste jaar en verloofde zich snel. To studeerde Frans in Groningen en maakte de studie in Amsterdam af. Evert heeft eind 1940 nog twee maanden op last van de Gestapo gevangen gezeten omdat hij als hoofdredacteur van Vox Studiosorum, het blad van het Utrechts Studenten Corps, met een rouwrand op de voorpagina protesteerde tegen het ontslag van de Joodse
juni 2006
hoogleraren. Na de gevangenis hield Evert op met studeren en ging werken. Diet had vele gaven, maar was vooral een doener. In Roermond was ze jarenlang voorzitter van de Raad voor de Kinderbescherming. Diet overleed in 2003. To werd, vanwege haar al dan niet vermeende zwakke gezondheid, in de watten gelegd. Ook To overleed in 2003. Herbert werd de aardigste gevonden. Hij was hoofdredacteur van het clubblad van SCHC, De Stichtenaar. Herbert zou weg- en waterbouw aan de Technische Hogeschool (nu Technische Universiteit) gaan studeren, maar door de oorlog (de universiteiten werden toen gesloten) kon dat niet. Herbert zou toen weg- en waterbouw aan een MTS (Middelbare Technische School, nu vergelijkbaar met HBO) gaan studeren, maar kreeg pleuritis en ging na de oorlog medicijnen studeren. Evert volgde in 1955 zijn vader op als directeur van de Albatros. Auke ging rechten studeren in Utrecht en studeerde in 1949 af. Na de dienstplicht (opleiding als reserveofficier en secretaris van de Krijgsraad in Den Bosch), werd Auke advocaat in Den Haag en hij bleef dat met onderbrekingen tot voorjaar 1957. In april 1957 ging hij als assistent en later als wetenschappelijk medewerker aan de Rijksuniversiteit Utrecht werken. Auke promoveerde in 1965 (cum laude) en werd benoemd tot hoogleraar burgerlijk recht aan de
43
Nico Bloembergen, fy. 'sicus inlicht
1949-1990 Harvard University In 1948 kreeg Nico een aanbieding van Harvard: hij kon voor drie jaar als 'Junior Fellow' lid worden van de 'Society of Fellows'. Dat was een groep wetenschappers, die in volkomen vrijheid onderzoek mochten doen; deze groep was een soort kweekvijver voor de vaste staf van Harvard. Als 'Junior Fellow' verbreedde Nico zijn experimentele ervaring met microgolfspectroscopie, terwijl hij in 1951 terugkeerde naar de NMR. In 1951 werd Nico 'Associate Professor' (vergelijkbaar met universitair hoofddocent) in de toegepaste natuurkunde. In 1956 leidde het onderzoek in N M R tot een nieuw type maser (Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation), een voorloper van de laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation). In 1957 werd Nico 'Gordon McKay Professor' (gewoon hoogleraar). Nico publiceerde in 1965 het boek Nonlinear Opties, bij uitgeverij Benjamin (229 blz.). Dit boek werd tussen 1965 en 1979 maar liefst 665 keer geciteerd en behandelt de niet-lineaire interactie tussen elektromagnetische golven en materie. Het werd geschreven in acht weken in april, mei en juni, waarbij werkdagen van 12 tot 14 uur gewoon waren. In 1974 werd Nico 'Rumford Professor of Physics' (gewoon hoogleraar) en in 1980 'Gerhard Gade University Professor' (universiteitshoogleraar). In 1981 werd de (gedeelde) Nobelprijs voor natuurkunde verleend.
Rijksuniversiteit Leiden. Vanaf 1979 was hij raadsheer bij de Hoge Raad der Nederlanden tot 1993 (en tot 1997 in buitengewone dienst). Het gezin is ooit door een vriendin van Auke betiteld als een uiterst beschermde omgeving. Nico, zoon van Auke en Rie Nico is, net als zijn broers en zussen, niet naar de peuter- of kleuterschool geweest. De eerste jaren had hij de bijnaam 'domme Kiek.' Maar toen hij op vierjarige leeftijd een oom met schaken versloeg, werd die naam niet meer
44
gebruikt! O p zijn zesde was deze kleuter al bezeten van getallen en van de tafels van vermenigvuldiging. De lagere school (de Van Dijckschool) was veel te gemakkelijk voor hem. Als eersteklasser op de lagere school leerde hij uit pure verveling het Griekse alfabet van voor naar achter en omgekeerd. Als hij zich verveelde, maakte hij zijn huiswerk soms twee maal. Nico ging naar het Stedelijk Gymnasium in Utrecht (opgericht als Latijnse School in 1474).Op het gymnasium haalde hij bijna altijd het hoogste cijfer. Als bij wiskundige
De Biltse Grift
aardrijkskunde (de huidige astronomie) het voor de leraar te moeilijk werd, zei Nico: „Zal ik het uitleggen?" De ouders zorgden ervoor, dat Nico niet alleen in de boeken zat. Nico werd een enthousiaste zeiler en hockeyer en vrijwel levenslang tennisser en skiër. In 1934, dus een jaar na de machtsovername door de nazi's in Duitsland, ging Nico als veertienjarige met een jeugdelftal naar Maagdenburg om daar te hockeyen. Hij was geïmponeerd door de Duitse Autobahnen, maar ook geschokt door wat er in Duitsland aan de gang was. Een deel van de Duitse tegenstanders was enthousiast over Hitler en zei tegen de verbaasde Nederlanders: „Jullie hebben koloniën en hoeven niet te vechten voor Lebensraum." Nico heeft, naar Everts voorbeeld, aan het studentenleven meegedaan, wat toen gebruikelijk was. In de laatste jaren van het gymnasium ontwikkelde hij zijn passie voor de natuurkunde. Hij koos in 1938 voor natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht, omdat natuurkunde volgens hem het moeilijkste was en dus de uitdagingen bood. Die passie werd later een soort monomanie. Hij nam niet meer aan een gesprek deel, maar werd pas geactiveerd als er iets aan de orde kwam dat met natuurkunde te maken had. Nico was de knapste thuis, maar had neiging tot somberheid en kon heel humeurig zijn.
juni 2006
In 1944 leed Nico aan geelzucht en verbleef samen met zijn broer Herbert, die aan pleuritis leed, op een klein kamertje in een huis van een verre neef, waar de familie noodgedwongen terecht kwam omdat ze door de Duitsers uit het huis aan de Van Ostadelaan waren gezet. Nico zat thuis (ondergedoken) te studeren bij het licht van een petroleumlamp (elektriciteit was er niet meer), die echter op sterk roetende stookolie brandde, zodat om de 20 minuten de hele lamp schoongemaakt moest worden. In mei 1945 keerde het gezin weer terug naar de Van Ostadelaan. Nico wilde uit het verwoeste Nederland weg en ergens naar toegaan waar 'aan echte natuurkunde' werd gedaan. Broer Evert suggereerde hem naar de Verenigde Staten te gaan. Nico schreef onder meer naar Harvard University in Cambridge (Boston), Massachusetts en kreeg, na allerlei stukken opgestuurd te hebben, bericht dat hij was toegelaten. Hij moest wel een fors collegegeld betalen en geld voor levensonderhoud hebben. Zijn vader was bereid in de toekomst van Nico te investeren, maar dat waren guldens en geen dollars. In het Nederland van na de oorlog waren echter geen deviezen (buitenlandse betaalmiddelen, vorderingen en geldswaardige papieren) aanwezig. Na veel moeite lukte het hem een deviezenvergunning te krijgen: hij was uiteindelijk door Harvard toegelaten en hij
45
Nico Bloembergen, fysicus in licht
stond in Den Haag op een lijst van studenten die voor uitzending in aanmerking kwamen. Hij kon in januari 1946 met een vrachtschip mee. Zomer 1948 ontmoette Nico gedurende een vakantieuitje van de natuurkundeclub Christiaan Huygens Huberta Deliana (Deli) Brink. Deli was in 1928 geboren en had haar jeugd in Nederlands-Indië doorgebracht; ze had tijdens de Japanse bezetting drie jaar in een kamp gezeten. Na de oorlog maakte ze eerst haar school af en begon toen in Amsterdam aan de medicijnenstudie. Deli en Nico Bloembergen in december 1962. In haar verlovingstijd van september 1949 tot juni 1950 woonde ze op Nico en Deli kregen drie kinderen: Antonia kamers in Amsterdam; haar ouders waren in (geboren 1951), Brink Auke (geboren 1953) Indonesië, Nico in de Verenigde Staten. en Juliana (geboren 1955). Nico en Deli trouwden in 1950 in Amsterdam In 1990 ging Nico na zijn wetenschappelijke Het jonge paar woonde aanvankelijk na hun loopbaan met pensioen als hoogleraar in huwelijk vlak bij Harvard in Cambridge. Harvard. In 1953 verhuisden ze naar Lexington op Hij is tot op hoge leeftijd met Deli over de 18 km van Boston. Zij zouden daar bijna wereld getrokken om congressen te bezoeken 50 jaar wonen. In 1958 werden de leden van en nam hij uitnodigingen aan om lezingen en het gezin tot Amerikaan genaturaliseerd. gastcolleges te geven.
46
De Biltse
Nico Bloembergen houdt in het stadhuis van Stockholm namens de Nobelprijswinnaars voor natuurkunde een dinertoespraak na uitreiking (1981) van de Nobelprijzen. Bij het diner waren 1200 mensen aanwezig.
Grift
juni 2006
Een aantal jaren geleden zijn Nico en Deli naar Tucson, Arizona verhuisd. Deli verlangde naar de warmte die ze nog kende van Nederlands-Indië. Nico heeft ook in maatschappelijk opzicht grote invloed uitgeoefend. In 1983 was hij medevoorzitter van een commissie die de wetenschappelijke merites moest beoordelen van het Strategie Defensive Initiative (beter bekend als het Star Wars programma om raketaanvallen vanuit de ruimte met behulp van o.a. lasers af te weren). Het oordeel was vernietigend voor het programma en het werd
1991- heden University of Arizona in Tucson Sinds 1991 is Nico Bloembergen Professor of Optical Sciences in Tucson. Hij was President of the American Physical Society en tot de vele onderscheidingen behoren de National Medal of Science (1974) en eredoctoraten van Laval University, 1988, University of Connecticut, 1989, University of Mass. Lowell, 1994, University of Central Florida, 1996, Staatsuniversiteit van Moskou, 1997, North Carolina State University, 1998, Harvard University, 2000. Nico is sinds 1983 Commandeur in de Orde van Oranje Nassau. Ook is in 1977 een planetoïde naar hem genoemd!
47
Nico Bloembergen, fy.sicus in licht
lüiifc
^ÉIÉIIII
*0km\x
••'• j^è
dan ook gestopt. Nico is actief in talloze internationale organisaties, zoals de Heidelberg Appeal (een initiatief voor een goed beheer van de aarde uit 1992; de helft van alle levende Nobelprijswinnaars ondersteunden dit). Nog enkele citaten van de Nobelprijswinnaar: „Rond 1960 was de ontwikkeling van de laser het zoeken van de oplossing van een probleem.
48
Voorbeelden van snijden met de laser. Hiernaast twee olifantjes, uitgesneden uit roestvrij staal; onder een embleem van een bekend Italiaans automerk, uitgesneden uit plexiglas.
Nu is het geheel anders; veel problemen worden opgelost met behulp van de laser" (1998) en uit 2004 „I am fascinated by the very curious correspondence between mathematics and physical phenomena" (Ik ben geboeid door de merkwaardige overeenkomst tussen wiskunde en natuurkundige verschijnselen). Hij woont nu nog in Tucson.
De Biltse Grift
juni 2006
Lasers en MRI Het aantal toepassingen van laser is enorm: van laserpointer, streepjescodelezers bij bijvoorbeeld kassas, DVD branders en -lezers, branden van de datum op etiketten, graveren van voorwerpen zoals pennen, uitsnijden van stoffen, oogbehandelingen en toepassingen in chirurgie, optische communicatie met glasvezels, afstandmetingen in astronomie, geodesie en toepassingen in het leger, het snijden van voorwerpen uit plexiglas en snijden van platen metaal tot het lassen en frezen in de auto-industrie. Hierover is verder te lezen: Limmartz H. e.a. Moleculen in de schijnwerpers. Laserspectroscopie. Natuur en techniek 59 856-969, 1991. N M R wordt o.a. toegepast in structuuropheldering in de scheikunde en MRI wordt ook toegepast in structuuropheldering in de biologie en geneeskunde. Daarnaast krijgt MRI steeds meer toepassing in functionele relaties tussen hersendelen en psyche, zoals de locatie van de taalvaardigheden.
Met bijzondere dank aan mr. Auke Bloembergen en drs. Ton Ockhuijsen.
Bronnen: • Bloembergen A.K., Het gezin van Rie en Auke Bloembergen 1917 - 1956. Eigen Beheer, Wassenaar, 2003. • Bloembergen N., Citation Classics Number 18 May 2, 1977. • Bloembergen N., This week's citation classic. Number 39, 24 Sept 1979. • Bloembergen N., Nonlinear Optics and Spectroscopy. Nobel lecture, 8 December, 1981. • Bloembergen N., Autobiography In: Nobel Lectures, Physics 1981-1990, Editor-in-Charge Tore Frängsmyr, Editor Gösta Ekspâng, World Scientific Publishing Co., Singapore, 1993. • Bloembergen N., Robert Maurer lecture. The Morning News of Northwest Arkansas, 1998. • Hardeman E., Leonard Samuel Ornstein: 'De maatschappij late de wetenschap geheel vrij in haar onderzoekingen', Ublad Online. • FOM. Met FOM als fundament. Vijftig jaar promoveren bij de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie, Utrecht, 1996. •
Interview op video met Nicolaas Bloembergen, Nobel Foundation, Stockholm, 2004.
49
