NTKR (2007), 71
Nederlands Tijdschrift voor Kerk en Recht, Annotatiet, 1 (2007) 71-79 T.M. Willemze Kanttekeningen bij de uitspraak van de Rechtbank Zwolle d.d. 2 februari 2005 1. Aan de kerken is vanouds een grote vrijheid toegekend om haar eigen structuur en inrichting te regelen. Deze vrijheid is vastgelegd in art. 2:2 BW, waarin is bepaald dat kerkgenootschappen worden geregeerd door hun eigen statuut. Het statuut van de kerk - in kerkelijke termen: de kerkorde - is bedoeld om de desbetreffende kerk de inrichting en bewerktuiging te geven om - naar binnen en naar buiten - als kerk te kunnen functioneren. In de kerkorde is vastgelegd op welke wijze zij die behoren tot de desbetreffende kerk, samen gestalte willen geven aan hun kerk-zijn. Bij de totstandkoming van de Kerkorde der Nederlandse Hervormde Kerk (1947) wees de commissie die het ontwerp voor de kerkorde heeft gemaakt, erop dat enig doel van de kerkorde is ‘om aan Kerk en gemeente die inrichting en bewerktuiging te geven, die zij behoeven om, rondom Woord en Sacrament, in deze wereld als gemeenschap der ware christgeloovigen in belijden, leven en werken gemeente des Heeren te zijn’. Of, om het met de woorden van art. 1 van de kerkorde van de Gereformeerde Kerken in Nederland te zeggen, in de kerkorde wordt - naar het apostolisch voorschrift van 1 Corinthe 14:40 dat in de gemeente van Christus alles betamelijk en in goede orde behoort te geschieden, een aantal regelen gegeven voor het leven en werken van de kerk, ‘met het oog op het volbrengen van de taak, waartoe zij naar de Heilige Schrift en de belijdenis geroepen is’. 2. De vrijheid van de kerken is - zo is ook vastgelegd in art. 2:2 BW - niet onbeperkt: Kerkgenootschappen worden geregeerd door hun eigen statuut, voor zover niet in strijd met de wet. De vrijheid van de kerken gaat niet zover dat in geval van kerkelijke conflicten, waarbij burgerlijke rechten in het geding zijn, geen beroep gedaan zou kunnen worden op de burgerlijke rechter. Het komt bij kerkelijke geschillen, aldus A.H. Santing-Wubs1, ‘regelmatig voor, dat de gedaagde partij - in de regel het kerkgenootschap - stelt dat de eiser niet-ontvankelijk is of dat de bevoegdheid van de burgerlijke rechter om van de vordering kennis te nemen wordt betwist’. Die betwisting kan te
1
A.H. Santing-Wubs, Kerken in geding, Boom Juridische Uitgevers 2002, pag. 91.
NTKR (2007), 72
maken hebben, zo vervolgt zij, ‘met de aard van het geschil of met het feit dat er in het statuut een interne rechtsgang is voorgeschreven’. In het geschil tussen de Christelijk Gereformeerde Kerk te Zeewolde en haar predikant is op beide een beroep gedaan. 3. De Kantonrechter Lelystad achtte zich - onder verwijzing naar art. 112 lid 1 Grondwet - bevoegd om kennis te nemen van dat geschil: de aard van de rechtsvordering is bepalend voor de bevoegdheid van de burgerlijke rechter, niet de werkelijke rechtsverhouding tussen partijen. En eiser had immers bescherming gevraagd in een burgerrechtelijk belang, meer in het bijzonder betreffende een arbeidsovereenkomst (r.o. 3.1). De kantonrechter beoordeelt - aangezien niet gebleken is dat er een schriftelijke arbeidsovereenkomst is - aan de hand van de feiten en omstandigheden van het geval of sprake was van een arbeidsovereenkomst, waarbij voorop staat ‘dat wat tussen hen heeft te gelden wordt bepaald door hetgeen hun bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond (r.o. 3.7). Het valt op dat de kantonrechter bij dat laatste, wat ‘partijen bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond’ in de uitspraak eigenlijk geen aandacht besteedt aan de eigenheid van de figuur van de predikant en het specifieke van de rechtsverhouding tussen de predikant en de kerk, waaraan deze verbonden was; dat lijkt nauwelijks in beeld te zijn gekomen. 4. De predikant wordt in de kerkorde van de Christelijk Gereformeerde Kerken (art. 2) aangeduid als ‘Dienaar des Woords’. Met deze aanduiding, die al werd gebezigd in de Dordtse Kerkorde (1619), wordt gewezen op het geestelijk karakter van het predikantsambt. Het feit dat de predikant ‘dienaar des Woords’ is, brengt mee dat deze ook de vrijheid heeft en moet hebben het Woord te verkondigen ‘zonder bevreesd te zijn voor arbeidsrechtelijke consequenties2. De Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) kende daarvoor de figuur van de predikantsplaats. Bij de gemeenten was voor iedere predikant ‘ter verzekering van de vrijheid van het ambt van dienaar des Woords … een predikantsplaats gevestigd, waaraan inkomsten en rechten zijn verbonden voor hem en zijn nabestaanden’ (ord. 13-8-1 HKO). De rechtspositie van 2
‘Bij nader inzien …’, rapport van de commissie ad hoc ter bestudering van het beleid met betrekking tot disfunc-tionering van predikanten, NHK, 1993. Dit hervormde rapport wijst erop dat het feit dat de predikant ‘dienaar des Woords’ is, betekent dat predikanten ‘ in dienst [zijn] van de Heer der Kerk en niet van het college van kerkvoog-den. Zij zijn niet in dienst van de gemeente, maar geroepen tot dienst aan de gemeente. Zij moeten in het kader van die opdracht het Woord kunnen verkondigen zonder bevreesd te zijn voor arbeidsrechtelijke consequenties’.
NTKR (2007), 73
de predikant was verbonden aan deze predikantsplaats; de predikant kreeg zijn inkomsten en rechten niet van de gemeente, maar van de predikantsplaats. De gemeente betaalde niet de predikant, maar de predikantsplaats. In ‘De Hervormde Kerkorde, een praktische toelichting’ van P. van den Heuvel wordt hierover het volgende opgemerkt: ‘De juridische figuur van de predikantsplaats speelt een bijzondere rol in de verhouding van de predikant tot zijn gemeente. De predikant staat midden in zijn gemeente, maakt er zelf ook deel van uit. In geestelijke zin is hij aller dienaar. Maar tegelijk heeft hij in alle vrijheid en zelfstandigheid het Woord van God te bedienen. Hij is niet de werknemer van de kerkenraad of van de gemeente en deze kunnen hem ook niet uit zijn ambt ontslaan. Om daaraan uitdrukking te geven is er de predikantsplaats: als een predikant het beroep naar een gemeente aanneemt is zijn rechtspositie aan de predikantsplaats verbonden, waardoor de inkomsten en rechten die aan deze predikantsplaats verbonden zijn en die op de ligger waren vermeld, aan hem zijn gegarandeerd. In strikte zin betaalt de gemeente het traktement niet aan de predikant maar aan de predikantsplaats. Door dit alles wil de kerk voorkomen dat er een situatie kan ontstaan van ‘wiens brood men eet, diens woord men spreekt’ ….’ (Boekencentrum 2001, pag. 302). Vergelijk ook een rapport, dat enkele jaren geleden is uitgebracht door een Commissie Rechtspositie Predikanten van de Nederlands Gereformeerde Kerken, waarin is verwoord dat de positie, de status van de predikant vanouds bepaald wordt door het uitgangspunt dat een predikant als Dienaar des Woords ‘geen andere lastgever heeft dan zijn Hemelse opdrachtgever’. 5. Een ander element dat in de Christelijk Gereformeerde Kerken - evenals in vele andere reformatorische kerken - (mede-)bepalend is voor de positie van de predikant ten opzichte van de kerk waaraan deze verbonden, is de grondregel van het gereformeerd kerkrecht dat de ene ambtsdrager niet mag heersen over de andere ambtsdragers. Ook hier gaat het om een beginsel dat al in de eerste (protestantse) kerkorden, i.c. de acta van de synode van Embden (1571) en de Dordtse kerkorde (1619), is vastgelegd: Geen kerk zal over andere kerken, geen dienaar over andere dienaren, geen ouderling of diaken over andere ouderlingen of diaken enige heerschappij voeren (art. LXXXIV DKO). De kerkorde van de Christelijk Gereformeerde Kerk verwoordt dit uitgangspunt als volgt: Geen kerk zal over andere kerken, geen ambtsdrager over andere ambtsdragers, op welke wijze dan ook, heersen (art. 85).
NTKR (2007), 74
6. Het lijkt me - gelet op de beide hiervoor genoemde uitgangspunten, te weten de vrijheid van het ambt van de predikant en de principiële gelijkwaardigheid van de ambtsdragers - niet voor de hand te liggen om aan te nemen dat in de zaak die bij de Kantonrechter Lelystad voorlag partijen, i.c. de predikant en de kerkenraad van de Christelijk Gereformeerde Kerk te Zeewolde (en/of de classis Amersfoort van de Christelijk Gereformeerde Kerken), bij het uitbrengen en aanvaarden van het beroep het sluiten van een arbeidsovereenkomst voor ogen stond. In de verhouding tussen predikant en kerk die beheerst wordt door deze beide uitgangspunten, past immers niet het element van de gezagsverhouding dat hoort bij het sluiten van een arbeidsovereenkomst. De overweging (r.o. 3.16) dat niet gebleken is dat partijen bij het aangaan van hun rechtsverhouding in 1995 zich uitgelaten hebben over de kwalificatie van de verhouding die hen op dat moment voor ogen stond, kan m.i. nauwelijks een onderbouwing zijn voor de conclusie dat partijen beoogden een arbeidsovereenkomst te sluiten. Juist vanwege de hiervoor genoemde, in de kerkorde vastgelegde uitgangspunten betreffende de positie en de plaats van de predikant in de Christelijk Gereformeerde Kerken behoefde bij het aangaan van de rechtsverhouding niet over de aard daarvan gesproken te worden - die zal voor beide partijen duidelijk zijn geweest - en lijkt mij de conclusie dat partijen geen arbeidsovereenkomst beoogden te sluiten, meer in de rede te liggen. 7. Terzijde kan hier worden opgemerkt dat in de Protestantse Kerk in Nederland de twee genoemde elementen ertoe hebben geleid dat - bij het ontwerpen van de kerkorde (PKO) - ervoor gekozen is de rechtsverhouding tussen predikant en gemeente, waaraan deze verbonden is, niet met toepassing van het arbeidsrecht, maar op een eigen wijze te regelen. In de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland wordt grote nadruk gelegd op zowel de eigenheid van de ambten (het ambt van de dienaar des Woords, van de ouderling en van de diaken) als op de gelijkwaardigheid van de ambten: het geven van leiding in gemeente en kerk is toevertrouwd aan ambtelijke vergaderingen, ‘op collegiale wijze
NTKR (2007), 75
in een beraad’3, maar wel op een zodanige wijze dat ‘de bijzondere verantwoordelijkheid van elk van de drie ambten tot haar recht komt’ (ord. 3-8-1 PKO). Zo is dan ook in ord. 3-5-2 PKO bepaald dat bij het opstellen van de beroepsbrief rekening wordt gehouden ‘met de vrijheid van het ambt van predikant als dienaar des Woords. De inhoud en de strekking van de beroepsbrief kunnen er dus niet toe leiden dat de predikant aan de kerkenraad of aan de gemeente ondergeschikt is’. Met deze formulering is afstand genomen van de gedachte dat de predikant in dienst is van de kerkenraad of werknemer is van de gemeente4. 8. De omstandigheid dat in veel (reformatorische) kerken de rechtsverhouding tussen predikant en gemeente of kerk bewust niet gegoten is in de vorm van een arbeidsovereenkomst, betekent niet dat ‘wat de gemeente en de predikant elkaar verschuldigd zijn’ (zoals is verwoord in ord. 3-5-2 PKO) niet op goede wijze geregeld kan worden en veelal ook op een heel behoorlijke wijze geregeld is. Elementen die in deze bijzondere rechtsverhouding zijn geregeld, zijn zaken als de taak van de predikant (in de termen van het BW: het verrichten van arbeid) en levensonderhoud van de predikant (‘het betalen van loon’). Bij deze regelingen - dat geldt in elk geval voor de Protestantse Kerk in Nederland - is rekening gehouden met én wordt recht gedaan aan het eigene van de positie van de predikant in de kerk: de vrijheid van het ambt van dienaar des Woords en het ‘collegiale’ functioneren in de kerkenraad. De kerkenraad kan de predikant geen aanwijzingen of instructies geven, niet alleen niet terzake van de ‘godsdienstige aspecten van de vervulling van het ambt’, maar ook niet met betrekking tot de overige aspecten van de contractuele verhouding5; in het collegiale beraad kan natuurlijk over het werk van de predikant - evenals over dat van de andere ambtsdragers - wel worden gesproken. In de kerkordelijke 3
B. Wallet, ‘De plaats van de predikant in de toekomstige verenigde kerk’, in: Beroep: predikant, een uitgave ter gelegenheid van het vijfenzeventigjarig jubileum van de Bond van Nederlandse Predikanten, Boekencentrum 1993, pag. 153v. 4 Ord. 3-5-2 bepaalt - aldus ‘De toelichting op de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland’, P. van den Heuvel, Boekencentrum 2004, pag. 127 - ‘dat in de beroepsbrief in elk geval tot uitdrukking moet worden ge-bracht dat de predikant niet in een arbeidsrechtelijke verhouding tot de kerkenraad of de gemeente staat. De predikant draagt binnen de kerkenraad een eigen ambtelijke verantwoordelijkheid, aangeduid als ’de vrijheid van het ambt van predikant als dienaar des Woords…. ‘ De predikant heeft ‘een eigen verantwoordelijkheid die in geestelijke vrijheid wordt uitgeoefend. De predikant staat niet in dienst van de kerkenraad of van het college van kerkrentmeesters. Deze hebben dan ook niet de taak een beoordeling over het werk van de predikant uit te spreken.’ 5 Zie de in de uitspraak van de kantonrechter Lelystad (r.o.3.12) aangehaalde uitspraak van de Hoge Raad, HR 17 juni 1994, NJ 1994, 757.
NTKR (2007), 76
regelingen van de Protestantse Kerk in Nederland is er zorgvuldig tegen gewaakt dat er een situatie ontstaat, waarbij sprake is van een gezagsverhouding tussen gemeente en predikant en de predikant ‘aan de kerkenraad of aan de gemeente ondergeschikt’ (ord. 3-5-2 PKO) zou zijn. 9. De gedachte dat er bij (reformatorische/protestantse) kerken ‘koud watervrees’6 zou bestaan voor toepassing van het arbeidsrecht bij het regelen van de (rechts)positie van de predikant, doet geen recht aan de hiervoor beschreven - eigenheid van de figuur van de predikant. Het arbeidsrecht biedt de werknemer bescherming ten opzichte van de werkgever. De bescherming van de predikant wordt in de kerken niet geboden door toepassing van het arbeidsrecht, maar in eigen kerkelijke (rechtspositie)regelingen. Bij de vaststelling van deze regelingen wordt ook gekeken naar en - voor zover mogelijk - rekening gehouden met de ontwikkelingen in het arbeidsrecht. Kerken beroepen zich niet op haar eigen vrijheid om mensen die van haar afhankelijk zijn in een onbeschermde positie te brengen, maar om predikanten met behoud van het eigene van de positie van de predikant, dus zonder dat er een gezagsverhouding ontstaat met de gemeente of kerk waaraan deze verbonden is, de bescherming te bieden, waarop ook het arbeidsrecht is gericht. De omstandigheid dat in (veel) kerkelijke rechtspositieregelingen aan predikanten een bescherming wordt gegeven die vergelijkbaar is met die welke in het arbeidsrecht wordt geboden, brengt m.i. mee dat er vooropgesteld dat daarvan inderdaad sprake is - dan ook eigenlijk geen reden is om toepassing van het arbeidsrecht te bepleiten. 10. Ook een regeling van de rechtsverhouding tussen predikant en kerk, waarbij bewust het element van de gezagsverhouding is uitgesloten, kan niet zonder een regeling van de wijze waarop de rechtsverhouding kan worden beëindigd. Veelal is in de desbetreffende kerkordelijke regelingen vastgelegd dat beëindiging van de rechtsverhouding (vaak wordt gesproken van ‘losmaking van de gemeente’) geen zaak is (alleen) van de kerkenraad. Dat is ook het geval in de Christelijk Gereformeerde Kerken: losmaking en afzetting zijn geen zaken van de instantie waarmee de predikant een contractuele verhouding heeft, i.c. de kerkenraad (als sprake zou zijn van een arbeidsovereenkomst: de ‘werkgever’), maar van de meerdere vergaderingen, in het bijzonder de classis en de particuliere synode.
6
W.A. Zondag, De grenzen van het arbeidsrecht, Boom Juridische uitgevers Den Haag 2004.
NTKR (2007), 77
De Kantonrechter Lelystad oordeelt dat de uitoefening van de bevoegdheden tot schorsing en/of afzetting door de classis moet worden ‘toegerekend aan de CGK Zeewolde, nu de classis en de CGK Zeewolde nauw met elkaar verweven organisaties zijn en de classis sedert oktober 2001 in belangrijke mate direct en indirect de zeggenschap uitoefent in de CGK Zeewolde’ (r.o. 3.15). Wat er zij van de concrete omstandigheden van het geval, in het algemeen zal uitoefening van eigen bevoegdheden van meerdere vergaderingen niet kunnen worden ‘toegerekend’ aan de kerkenraad. In de structuur van (veel van) de reformatorische kerken hebben de meerdere ambtelijke vergaderingen eigen, van elkaar en van die van de plaatselijke kerk onderscheiden bevoegdheden. Ook hierbij gaat het om een grondbeginsel van het gereformeerde kerkrecht, dat reeds in de Dordtse Kerkorde (art. XXX DKO) was vastgelegd, nl. dat een meerdere vergadering alleen zaken mag behandelen die volgens de bepalingen van de kerkorde behoren tot het werk van de meerdere vergaderingen dan wel die in de mindere vergaderingen niet kunnen worden afgedaan7. De omstandigheid dat bovenplaatselijke organen beslissingen kunnen nemen die directe rechtsgevolgen hebben voor de verhouding tussen predikant en gemeente, betekent m.i. niet dat men wel een gezagsverhouding met de plaatselijke gemeente mag aannemen8. Voor een ‘toerekening’ van bevoegdheden van (bovenplaatselijke) kerkelijke organen aan de (plaatselijke) gemeente, zal nog minder aanleiding zijn, als de losmaking of afzetting dan wel de toetsing daarvan is opgedragen aan - van de meerdere vergaderingen - onafhankelijke kerkelijke colleges, die hun taak uitoefenen in het kader van de kerkelijke rechtspraak. 11. De beoordeling van een geschil als tussen de Christelijk Gereformeerde Kerk Zeewolde en haar predikant is in de Christelijk Gereformeerde Kerken niet opgedragen aan een zelfstandige ‘kerkelijke rechter’, maar aan de meerdere vergaderingen (art. 31 KO). De Kantonrechter Lelystad overweegt in het voorliggende geschil dat mede gelet op de aard van het recht dat in geding is, voor partijen uit de geschillenregeling voldoende duidelijk dient te blijken dat partijen gehouden zijn om deze te volgen, alvorens zich tot de rechter te wenden; uit dit art. 31 KO kan - aldus de kantonrechter - niet ondubbelzinnig 7
In de kerkorde van de Christelijk Gereformeerde Kerken is dit beginsel als volgt verwoord: … In meerdere ver-gadering behoort slechts datgene te worden behandeld wat in de mindere niet kon worden afgedaan, of wat behoort tot de kerken van de meerdere vergadering in het algemeen (art. 30). 8 T.J. van der Ploeg, ‘De rechtspositie van priesters, predikanten en andere voorgangers’, in L.C. van Drimmelen en T.J. van der Ploeg (red.), Kerk en recht, Lemma 2004, pag. 166.
NTKR (2007), 78
worden afgeleid dat een partij zich eerst tot de burgerlijke rechter kan wenden als de interne procedure is afgerond. Hierin verschilt de regeling met die welke in de kerkorde van Nederlandse Hervormde Kerk was voorgeschreven. 12. De vraag naar de verhouding tussen de geschillenbeslechting door de kerkelijk rechter en de burgerlijke rechter is ook aan de orde geweest in het zgn. ‘kerkvoogdijproces’ in de Nederlandse Hervormde Kerk. In deze zaak heeft de Rechtbank ’s-Gravenhage in het vonnis van 29 november 1995 overwogen en geoordeeld dat het geschil tussen partijen gaat ‘om de vraag of de Generale Synode met de Kerkordewijziging 1991 jegens de Gemeenten haar bevoegdheid tot het stellen van regels die direct ingrijpen in de (vermogensrechtelijke) huishouding van de Gemeenten, heeft overschreden. Dat is echter niet louter een kerkrechtelijk geschil. Het bevat immers onmiskenbaar civielrechtelijke aspecten op het gebied van het vermogensrecht en het rechtspersonenrecht’ (r.o. 3.3). De desbetreffende regeling in de kerkorde (ord. 19 HKO) sluit, aldus de rechtbank, geenszins een directe gang naar de burgerlijke rechter uit. ‘Gezien de niet strikt kerkrechtelijke aard van het geschil zijn de Gemeenten, naar het oordeel van de rechtbank, vrij om zich direct tot de burgerlijke rechter te wenden’9. Het Hof ’s-Gravenhage deelt het oordeel van de rechtbank over de vraag die voorligt, maar komt tot een andere conclusie: De aard van het geschil is - aldus het hof - ‘niet louter van vermogensrechtelijke aard, doch bevat tevens kerkrechtelijke aspecten in die zin dat het geschil tevens betrekking heeft op de organisatie van de kerk en op de bevoegdheid die de Generale Synode op het gebied van regelgeving bezit’ (r.o. 14). Dit oordeel over de aard van het geschil brengt mee, zo beslist het Hof, dat het de Gemeenten ‘niet vrijstond om zich, buiten de interne voor de Kerk geldende geschillenregeling om, rechtstreeks tot de burgerlijke rechter te wenden’. Naar de tekst van de desbetreffende bepaling van de kerkorde10 en naar doel en strekking van de daarop gebaseerde geschillenregeling dient eerst de weg van de kerkelijke rechtsgang gevolgd te zijn, waarna - desgewenst - de weg naar de burgerlijke rechter kan worden ingeslagen om de beslissing van de kerkelijke geschillencommissie ter toetsing voor te leggen (r.o. 15)11.
9
Rechtbank ’s-Gravenhage 29 november 1995, rol nr. 92/6878 Artikel XXIV HKO luidt: Bezwaren en geschillen voor de behandeling van welke in de orde der kerk niet een afzonderlijk orgaan of een bijzondere wijze van behandeling is aangegeven, worden voorgelegd aan commissies voor de behandeling van bezwaren en geschillen. 11 Gerechtshof ’s-Gravenhage 18 september 1997. 10
NTKR (2007), 79
De Kantonrechter Lelystad komt in het geschil tussen de Christelijk Gereformeerde Kerk Zeewolde en haar predikant tot een ander oordeel. Bij de overweging dat uit de regeling ‘niet ondubbelzinnig’ kan worden afgeleid dat geschillen eerst intern aan de orde moeten worden gesteld, zijn wel wat vragen te stellen; er behoeft immers weinig twijfel te zijn, dat ook in de Christelijk Gereformeerde Kerken - om het met de woorden van het Hof ’s-Gravenhage te zeggen - ‘naar doel en strekking’ van de desbetreffende kerkordelijke regeling eerst de interne, kerkelijke rechtsgang gevolgd dient te worden alvorens de gang naar de burgerlijke rechter kan worden gemaakt. Het oordeel van de Kantonrechter Lelystad lijkt mede ingegeven te zijn door zijn oordeel over de procedures die in deze zaak intern zijn gevolgd. Dit maakt het voor de kerken des te noodzakelijker om - voor zover daarvan nog geen sprake zou zijn - te voorzien in een interne geschillenregeling, die voldoet aan de beginselen van een behoorlijk proces.
