Nationale monitor duurzame gemeenten 2015

Nationale monitor duurzame gemeenten 2015 Duurzaamheidskenmerken van de 393 Nederlandse gemeenten en hun uitdagingen op basis van 107 indicatoren

Opdrachtgever: Deze nationale monitoring studie naar gemeentelijke duurzaamheid is door Telos uitgevoerd in het kader van de Stuurgroep Gemeentelijke Duurzaamheid Monitoring Auteurs: Prof. Dr. Ir. Bastiaan (B.C.J.) Zoeteman Monique (M.G.M.) van der Zande, MSc Ruben (R.J.) Smeets, MSc Corné (C.H.M.) Wentink, MSc Drs. John (J.F.L.M.) Dagevos Prof. Dr. Ir. Hans (J.T.) Mommaas Tilburg, 18 september 2015

Ontwerp omslag:

Sirene Ontwerpers, Rotterdam Fotografie omslag:

Joep Lennarts, ‘s-Hertogenbosch Infographics:

pagina 8, 17, 32, 108, 109

Documentnummer: 15.131 Warandelaan 2 5037 AB Tilburg Postbus 90153 5000 LE Tilburg T 013 - 466 87 12 [email protected] www.telos.nl

Inhoudsopgave

Summary

7

Samenvatting

15

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

Groeiend belang thema duurzame gemeenten Interpretatie begrip duurzame gemeenten Ontwikkelingen bij VN en EU Ontwikkelingen in Nederland, waaronder Stuurgroep en Agenda Stad Wat heeft de eerste monitor losgemaakt Wat van de monitor 2015 te verwachten?

25 25 26 27 28 28

Kenmerken en veranderingen van het meetinstrument ten opzicht van 2014 2.1 Gemeentelijke herindelingen 2.2 Voorraden 2.3 Indicatoren 2.3.1 Toevoegingen 2.3.2 Veranderingen van bestaande indicatoren 2.3.3 Verwijderde indicatoren

31 33 33 33 34 34 35

2

3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3

Verschuivingen in duurzaamheidsscores van Nederlandse gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014 Zijn Nederlandse gemeenten in 2015 duurzamer geworden? Totale duurzaamheidsscores van de Nederlandse gemeenten De ranking van de gemeenten Stijgers en dalers De drie kapitaalscores van de Nederlandse gemeenten in 2015 Ecologisch kapitaal Sociaal-cultureel kapitaal Economisch kapitaal Balans tussen de drie kapitalen bij de Nederlandse gemeenten Gemeenten waar het economisch kapitaal sterk achterblijft Gemeenten waar het sociaal-cultureel kapitaal sterk achterblijft Gemeenten waar het ecologisch kapitaal sterk achterblijft

37 37 38 49 50 51 51 52 54 55 55 55 56

4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.2.7 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5

De duurzaamheidsscores op voorraadniveau en daarmee verbonden thematiek Voorraden van het ecologisch kapitaal Afval en grondstoffen Bodem Energie Hinder en calamiteiten Lucht Natuur en landschap Water Voorraden van het sociaal-cultureel kapitaal Economische participatie Gezondheid Kunst en cultuur Maatschappelijke participatie Onderwijs Veiligheid Woonomgeving Voorraden van het economisch kapitaal Arbeid Concurrentievermogen Infrastructuur en bereikbaarheid Kennis Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden

57 58 58 61 62 64 65 66 67 68 68 69 71 72 73 74 75 76 76 77 78 79 80

5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3

Voorbij de lijstjes: een gemeentelijke typologie Typologie op basis van gemeentelijke bevolkingsomvang Kleine gemeenten Middelgrote gemeenten Grote gemeenten De verandering in scores in 2015 t.o.v. 2014 voor de kwantitatieve typen Typologie op basis van kwalitatieve kenmerken Bouwstenen voor een kwalitatieve typologie van gemeenten Algemene kenmerken van de kwalitatieve typologie De relatie tussen bevolkingsomvang en kwalitatieve gemeentelijke typen

83 84 85 86 86 87 88 88 89 94

6 Samenhang tussen de kapitalen: correlaties tussen voorraden en indicatoren 6.1 Correlaties binnen de kapitalen 6.1.1 Ecologisch kapitaal 6.1.2 Sociaal-cultureel kapitaal 6.1.3 Economisch kapitaal 6.2 Correlaties tussen de kapitalen 6.2.1 Correlaties tussen ecologische voorraden en die van beide andere kapitalen 6.2.2 Correlaties tussen sociaal-culturele en economische voorraden 6.2.3 Samenvattend beeld

4

97 98 98 98 98 99 99 99 100

Nationale monitor duurzame gemeenten 2015

7 7.1 7.1.1 7.1.2 7.1.3 7.1.4 7.1.5 7.2 7.3 7.4

De uitkomsten gezien in landelijk en lokaal perspectief De betekenis van de monitoruitkomsten voor een selectie van landelijke thema’s Afval en grondstoffen Energie Gezondheid Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden De uitdagingen van de middelgrote gemeenten De lokale betekenis van de monitoruitkomsten Verbeteringen in de dataverzameling Samenwerking in EU verband

101 101 102 103 104 106 106 107 110 110

Bijlagen Bijlage 1: Duurzaamheidseisen per kapitaal

112

Bijlage 2: Gebruikte indicatoren, meeteenheden, meetjaar en bron.

115

Bijlage 3: Verklaringsmodel typologieën

123

Bijlage 4: Overzicht van de typologieën

125

Bijlage 5: Overzicht hoogst scorende gemeenten per gemeentetype

129

Bijlage 6: Pearson correlaties tussen voorraadscores

131

5

6


Summary

According to the Dutch National Monitor Sustainable Municipalities 2015 the sustainability of Dutch municipalities has slightly decreased, compared to the previous year. While ecological capital scores (in this case ‘waste recovery’, ‘energy transition’ and ‘air’) improved, in particular the negative impact of the economic crisis on socio-cultural capital scores (in this case ‘economic participation’, ‘safety’ and ‘residential environment’) on the one hand, and on economic capital scores (in this case ‘labor’) on the other were responsible for this. Amongst the 393 Dutch municipalities, the highest sustainability scores were found in Midden-Delfland, Rozendaal and Naarden, all green and relatively small municipalities situated in the vicinity of large cities. Between the 17 largest cities with 150.000 inhabitants or more, Utrecht scored most favorable and Rotterdam least. The challenge for municipalities is to look beyond such rating lists and design their own developmental pathways, founded on their specific municipal characteristics. Based on the collected material, this study discerns 3 ‘quantitative’ city types, related to the number of inhabitants, and 11 ‘qualitative’ types, related to specific clusters of social and spatial characteristics. Examples of the latter are so-called ‘growth municipalities’ and ‘green municipalities’ types, which both score better than average on sustainability, while ‘shrinking municipality’ and ‘agricultural municipality’ types score below average. Overall, middle-sized municipalities (50.000100.000 inhabitants) are in a difficult position as they miss the relative advantages of the value adding economic qualities of the larger 100.000plus cities, but at the same time share with them the relative disadvantages of lower socio-cultural qualities, such as with regard to poor ‘participation’, and low ‘safety’ and ‘residential environment’ scores. In addition to larger cities, these middle-sized municipalities need a more elaborate and comprehensive sustainability strategy, going beyond a national stimulation of ‘creative’ economic sectors. Opportunities for an improved municipal sustainability strategy are to be developed on the basis of a combined cityregion perspective, which interconnects the specific 3P qualities of a municipality with regional inter-municipal characteristics.

7

The National Monitor Sustainable Municipalities 2015 is produced by Telos, Brabant Sustainability Centre, Tilburg University. It was developed within the framework of the Steering Committee for municipal sustainability monitoring. This recently established Steering Committee is based on a collaboration between the Dutch Ministries of Infrastructure and Environment, and of Internal Affairs and Kingdom Relations, as well as the Local Government Quality Institute of Dutch Municipalities (VNG), including the Knowledge Institute of Dutch Municipalities (KING). It promotes the improvement of the sustainability monitoring of Dutch municipalities. The 2015 monitor assesses all 393 municipalities collectively, based on the three sustainability pillars perspective (ecological, socio-cultural and economic) as introduced in the wake of the UN Brundtland Commission of Sustainable Development. On request of the Ministry for Infrastructure and Environment, and in collaboration with the International Cooperation Agency of the Association of Netherlands Municipalities, in the years to come, the monitor will also include governance aspects of sustainability.

Improved methodology The ‘Telos method’ used for this monitor is based on a disaggregation of the Brundtland sustainability concept in terms of its constituting components. This includes the famous three (3P) pillars, called ‘capitals', 19 themes, called ‘stocks’, and the general sustainability ‘requirements’ related, finally resulting in some 107 indicators which, in combination allow for the concrete measurement of these requirements. Subsequently, measured outcomes for these indicators are assessed against concrete goals, which are derived from general sustainability requirements, and subsequently expressed as scores representing percentage goal achievement. As summarized in figure S.1, step by step, the indicator scores are next aggregated to stock scores, capital scores and finally to overall sustainability scores.

Figure S.1 Summary of the sustainability assessment method applied by Telos in this monitor

8


In 2014, Telos issued a similar monitor. The present monitor increased the number of indicators from 90 till 107. Because of the expansion of the number of indicators, it is impossible to compare the scores of 2014 to the current monitor. In this monitor, where possible, data is used on previous years to calculate a comparable historical score.

Top scoring municipalities located in the center and lowest at the margins of the country In figure S.2, the total scores of Dutch municipalities have been summarized. As can be seen in the picture, the highest scores are to be found in and around the center of the country. They mostly include smaller green municipalities, often located closer to larger cities, such as Amsterdam, The Hague, Utrecht and Nijmegen. Groups of people tend to work in these economically thriving cities, while at the same time residing in the smaller neighboring towns, which are, overall, performing better both ecologically and socio-culturally (‘the best of both worlds’). Examples of highest scoring municipalities, colored dark green in figure S.2, include Midden-Delfland, Rozendaal, Naarden, Bloemendaal, and Houten. Lowest scoring municipalities, such as Pekela, Oldambt and Nissewaard, have a combination of low economic and low socio-cultural capital scores. We find them mostly near the border regions of the country, further away from the national economic centers.

Figure S.2 Sustainability scores of the 393 municipalities of the Netherlands in the 2015 monitor

9

Among the 17 largest cities of 150.000 inhabitants and more, Utrecht scores highest on total sustainability and Rotterdam lowest. Within that same range of cities, in terms of their ecological capital, the rather young city of Almere scores highest and Zaanstad lowest. Haarlem is the highest scoring larger city in terms of its socio-cultural capital, while Rotterdam is the lowest. With regard to their economic capital, Groningen scores highest and Zaanstad lowest. In national spatial terms, the results express something of the old polarity between overall economic and ecological performances. Well per forming municipalities, in terms of economic capital, show lower scores on ecological capital, and vice versa.

A slight decrease in sustainability scores over the past year Last year, the average sustainability score of Dutch municipalities decreased slightly, but statistically significant, from 49,92% to 49,75%. However, large and opposing differences hide behind these overall figures. On the one hand sociocultural capital decreased with 0,54%points and economic capital with 0,39%points, while at the same time ecological capital improved with 0,42%points. The decreasing capital scores can be linked back to the economic crisis, during the reporting period eminent in the Netherlands. The improved scores on ecological capital may partially also be linked to this crisis, as lower economic activity leads to less emission of pollutants, but it is likely that also the successful implementation of environmental policies is reflected in this improvement. A more detailed overview of the changes of the stock scores over the past two years is given in table S.1. Particularly striking are the lower results for ‘labor’, ‘economic participation’, ‘safety’ and ‘residential environment’ stocks. As said earlier, this can be seen in the light of the economic crisis. In 2015, higher results were found for ‘waste & resources’, ‘energy’ and ‘air’, but also for e.g. ‘education’, ‘knowledge’ and ‘spatial location conditions’. On request of the Dutch Ministry of Infrastructure and Environment, a selection of stocks has been analyzed in more detail. It was found that: • large cities continue to relatively lag behind in separating domestic waste; • that the energy transition makes more progress in Western parts of the Netherlands, compared to the Eastern parts; • that differences between municipalities in people’s ‘health’ should be considered in connection to regional developments; • and that ‘spatial conditions for establishing businesses’ are well distributed over the country, but retail vacancy rates are highest in the Limburg province.

10


Tabel S.1 Average stock scores for all 393 municipalities of the Netherlands in monitor 2015 and monitor 2014

Stock

Average score 2015 2014

Ecological Waste & resources* Soil Energy* Annoyance & calamities Air quality* Nature & landscape Water*

50,61 60,95 38,52 61,01 55,18 45,24 44,01

49.83 60,63 38,20 61,01 53,79 45,24 43,87

Socio-cultural Economic participation * Health Arts & culture Societal participation * Education * Safety* Residential environment*

53,69 52,26 34,53 51,20 51,73 56,61 53,66

56,93 52,04 34,64 51,06 50,90 57,34 54,56

Economic Labor* Competitiveness* Infrastructure & mobility Knowledge* Spatial location conditions*

42,42 51,54 56,28 38,18 51,18

45,90 51,32 56,31 37,73 50,31

* difference in avarage score for 2014 and 2015 is statistically significant

Looking beyond rating lists by applying municipal typologies Rating the sustainability development level of municipalities becomes only meaningful when the outcomes can be related to specific municipal development opportunities and challenges. In the 2014 monitor an approach to value such challenges meaningfully has been introduced by proposing municipality typologies. In this 2015 monitor, this typology approach has been refined further. Constructing municipal typologies is important for three reasons. Firstly, a municipal typology gives an impression of the municipality specific interrelation of sustainability characteristics, making these more clear and understandable. Secondly, a municipal typology enables linking sustainability characteristics with broader characteristics of municipalities, such as their inter-municipal position, historical economic background, and/or the kind of land use. Thus, an image of the context-specific ‘individuality’ of a municipality emerges, expressed through its comparative sustainability characteristics. Finally, the possibility opens up to benchmark the municipality with similar municipalities within and across the typology, allowing for a sharpening of developmental challenges and opportunities. Taken together, this will result in a better understanding of the regional

11

position of a municipality and the accompanying sustainable development possibilities. This will hopefully stimulate a long term perspective for local-regional action, beyond a ‘climbing on the rating list’. The refined analysis has resulted in an exploration of two typological categories. One is based on a purely ‘quantitative’ categorization of municipalities, based on population size. The other is based on a more ‘qualitative’ categorization, using a diversity of socio-spatial characteristics. As will be summarized below, three quantitative types of municipalities are proposed, and eleven qualitative ones.

Middle-sized municipalities urgently need a new development approach As shown in figure S.3, the residential size of municipalities has a quite differentiated impact on the 3P scores. An increasing residential size of municipalities coincides with higher economic capital scores but lower sociocultural capital results. As far as ecological capital is concerned, the lowering of the scores with an increase in size of the municipality is less clear, due to opposing impacts of city size on different ecological stocks.

Figure S.3 The impact of size on the average capital scores for 393 Dutch municipalities

Using the quantitative typology, based on the division between small (less than 50.000 inhabitants), middle-sized (50.000-100.000) and large (more than 100.0000) municipalities, a further analysis was made. Large municipalities scored on average 6,7%points higher on economic capital and 4,2%points lower on socio-cultural capital. For small municipalities this effect was the other way around. They scored 3,0% lower on economic capital and 4,3% higher on sociocultural capital. The overall effect is that both types of municipalities do not deviate significantly from the average total score. However, this is not the case for the middle-sized municipalities. They do not have the economic advantages of the

12


larger municipalities, but the same low results for their socio-cultural capital (-3,6%), resulting in a total score that is 1,5%points lower than average. Apparently, because middle-sized municipalities have fewer economic growth opportunities, conditions are lacking to compensate for their socio-cultural position. This points at the challenge to come up with alternative developmental pathways/storylines for improving the sustainability of middle-sized municipalities vis-à-vis their bigger and smaller colleagues.

Socio-spatial typologies are instrumental in making sustainability efforts more region-oriented In addition to the ‘quantitative’ typology of municipalities, the following 11 ‘qualitative’ types have been differentiated: growing and shrinking municipalities, New Towns and historical municipalities, work and residential municipalities, green and agricultural municipalities, center and former industrial municipalities, as well as tourist municipalities. The impact of the qualitative typology on the deviation from average total sustainability scores is in a positive and significant sense largest for green (2,4%), growing (2,1%) and New Town (1,9%) municipality types. In a negative and significant sense shrinking (-2,1%), former industrial (-1,1%) and agricultural (-1,0%) types were most outstanding. These differences are even more outspoken when the capital scores are considered independently. In the Netherlands, 100.000-plus municipalities are often ‘center’ and/or ‘work’ type municipalities, with an important regional function in terms of visiting, living, facilities or work. In the case of middle-sized municipalities, the ‘work’ and ‘growth’ types are most dominant, performing a regional role for living and working conditions. Small municipalities are still dominated by ‘agricultural’ types, followed by ‘residential’ and ‘former industrial’ types. The spatial distribution of sustainability results and typologies indicate that municipalities should not be seen as self-sufficient units, but as entities, which develop their characteristics in interaction with their surrounding regional environment. Most of the municipal characteristics are founded on regional interactions. When considered as such, switching between scales, particularly at the regional level, is not a sign of an administrative bustle, but a necessary fact of life, needed to shape developmental opportunities. The images presented also lend support to opinions that warn for a too narrow approach of spatial-economic challenges. The dynamics of the center city should not be separated from the dynamics of the surrounding polycentric region. Potencies for municipal sustainable development should for that reason be substantiated from a city-region perspective, based on the individual position of the municipality in the midst of a regional inter-municipal constellation. Concluding, we should realize ourselves that to ‘shrink’ is not a general characteristic of the periphery, that ‘green’ is not restricted to small rural municipalities, that ‘work’ is not an exclusive characteristic of 100.000-plus municipalities, and that an industrial past is not limited to the (middle-sized) city. On the contrary, in all cases a more nuanced regional perspective is needed.

13

14


Samenvatting

Volgens de monitor 2015 is de gemiddelde duurzaamheid van de Nederlandse gemeenten licht achteruitgegaan ten opzichte van het jaar ervoor. Hieraan liggen verschillende ontwikkelingen ten grondslag. Aan de ene kant leidt de doorwerking van de economische crisis zowel tot een teruggang van het sociaal-cultureel kapitaal (vooral ‘economische participatie’, ‘veiligheid’ en ‘woonomgeving’) als van het economisch kapitaal (vooral ‘arbeid’). Aan de andere kant is er sprake van een verbetering van het ecologisch kapitaal (‘afvalinzameling’, ‘energietransitie’ en ‘lucht’). De hoogst scorende gemeenten zijn Midden-Delfland, Rozendaal, Naarden, Bloemendaal en Houten. Het laagst scoren Pekela, Oldambt, Nissewaard, Stadskanaal en Menterwolde. Onder de 17 gemeenten met 150.000 of meer inwoners scoort Utrecht het hoogst en Rotterdam het laagst. Het gevaar van lijstjes met hoogst en laagst scorende gemeenten is dat ze geen recht doen aan de specifieke kenmerken en ontwikkelopgaven van individuele gemeenten. Om daar meer rekening mee te houden, worden gemeenten onderscheiden in 3 kwanitatieve en 11 kwalitatieve typen. De kwantitieve typen zijn gebaseerd op het inwoneraantal en de kwalitatieve typen op basis van sociaal-ruimtelijke kenmerken. Zo scoren groei- en groene gemeenten gemiddeld hoger op duurzaamheid dan gemiddeld en krimpen agrarische gemeenten lager. De middelgrote gemeenten (50.000100.000 inwoners) verkeren in een lastige positie doordat zij niet de economische voordelen van 100.000-plus steden hebben maar wel vergelijkbare nadelen op sociaal-cultureel gebied, waarvoor gezien de geringere economische kansen minder perspectief tot verbetering bestaat. Voor deze gemeenten is meer nodig dan de gebruikelijke economische impulsen. Het denken over en stimuleren van duurzame ontwikkeling op gemeenteniveau moet zich niet verengen tot het grondgebied van de gemeente maar moet worden aangevlogen vanuit een stadsregionaal perspectief, dat wil zeggen vanuit de eigenheid van een gemeente te midden van de regionale intergemeentelijke samenhang.

15

De voorliggende Nationale Monitor Duurzame Gemeenten 2015 is opgesteld door Telos, verbonden aan het Tilburg Sustainability Center van de Universiteit van Tilburg, en tot stand gekomen onder auspiciën van de Stuurgroep gemeentelijke duurzaamheidsmonitoring. In deze recent ingestelde Stuurgroep zijn de ministeries van Infrastructuur en Milieu en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties vertegenwoordigd, alsmede de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Ze stemt diverse initiatieven op het gebied van monitoring van gemeentelijke duurzaamheid op elkaar af. De monitor 2015 meet bij alle 393 Nederlandse gemeenten de ontwikkeling van de drie duurzaamheidskapitalen. Telos volgt, als het gaat om de definiëring van het begrip duurzame ontwikkeling, de definitie van de VN Commissie Brundtland. Daarin wordt benadrukt dat duurzame ontwikkeling de gelijktijdige evenwichtige ontwikkeling van zowel het ecologische als het sociale en het economische kapitaal betreft. Volgend jaar wordt ernaar gestreefd om samen met VNG International ook governance aspecten van duurzaamheid bij alle gemeenten in kaart te gaan brengen.

Werkwijze verbeterd Duurzame ontwikkeling is een complex begrip. Om dit complexe begrip meetbaar te maken is de volgende werkwijze gehanteerd. Ieder van de drie kapitalen (ecologisch, sociaal-cultureel en economisch) is opgesplitst in zogenaamde voorraden (thema’s). Voor ieder van deze (19) voorraden zijn vervolgens langetermijndoelen of duurzaamheidseisen geformuleerd. Met behulp van (107) indicatoren wordt gemeten of die eisen ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Voor iedere indicator zijn normen of meetschalen gedefinieerd met behulp waarvan voor iedere indicator een score berekend kan worden (uitgedrukt als % doelrealisatie). Stapsgewijs worden indicatorscores geaggregeerd tot voorraadscores, voorraadscores tot kapitaalscores en kapitaalscores tot een totale duurzaamheidsscore van een gemeente. In onderstaande figuur S.1. wordt de gevolgde werkwijze samengevat. In 2014 is door Telos een vergelijkbare monitor uitgebracht. In de voorliggende monitor is het aantal indicatoren uitgebreid van 90 naar 107. Door de uitbreiding van het aantal indicatoren is het niet mogelijk de scores uit de monitor van 2014 te vergelijken met de huidige monitor. In de huidige monitor hebben we, waar mogelijk, op basis van gegevens over voorgaande jaren een vergelijkbare historische score berekend. Ook is meer in detail naar de in 2014 geïntroduceerde typologieën van gemeenten gekeken en zijn verfijningen aangebracht die de aansluiting met de werkelijkheid verbeteren.

16


Figuur S.1 Overzicht van de Telos werkwijze voor het meetbaar maken van duurzaamheid op het grondgebied van een gemeente

Midden-Delfland in plaats van Naarden aan kop Onderstaande figuur S.2 toont de verschillen in duurzaamheidsscore (% doelbereiking) tussen de gemeenten volgens de monitor 2015. De hoogst scorende gemeenten zijn Midden-Delfland, Rozendaal, Naarden, Bloemendaal en Houten. Daarmee zijn Midden-Delfland en Rozendaal de hoogst scorende gemeente van 2014, Naarden, voorbijgestreefd. Het laagst scoren Pekela, Oldambt, Nissewaard, Stadskanaal en Menterwolde. Spijkenisse stond in 2014 onderaan de lijst maar komt, na de fusie met Bernisse tot Nissewaard, wat hoger te staan. Wat opvalt is dat de gemeenten met de hoogste scores doorgaans in groen gebied liggen én in de nabijheid van grote gemeenten waar veel bewoners naar toe pendelen om te werken. Deze burgers profiteren van de gunstige groene en sociale kwaliteiten van hun woonomgeving en de economische kansen van de nabijgelegen grote stad. Onder de 150.000plus gemeenten scoort Utrecht het hoogst op totale duurzaamheid en Rotterdam het laagst. Per kapitaal zijn er duidelijke verschillen. Voor het ecologisch kapitaal scoort het nog jonge Almere het hoogst en Zaanstad het laagst, terwijl op sociaal-cultureel gebied Haarlem het hoogst en Rotterdam het laagst scoort. Bij het economisch kapitaal heeft Groningen de hoogste en Zaanstad de laagste score.

17

Figuur S.2 Duurzaamheidsscores van de 393 gemeenten in Nederland per 2015

Nederlandse gemeenten afgelopen jaar minder duurzaam geworden De gemiddelde duurzaamheidsscore van de gemeenten in Nederland is licht, maar statistisch significant, gedaald van 49,92% naar 49,75%. Achter deze cijfers gaan verschillen in ontwikkeling schuil. Aan de ene kant daalden gemiddeld zowel het sociaal-cultureel kapitaal (met 0,54%punt) als het economisch kapitaal (met 0,39%punt), terwijl aan de andere kant het ecologische kapitaal verbeterde (met 0,42%punt). De dalende scores van het sociaal culturele en economische kapitaal kunnen in verband worden gebracht met de doorwerking van de economische crisis. Maar ook de stijgende score voor het ecologisch kapitaal kan hier deels mee in verband staan. Immers minder economische activiteit leidt tot minder uitstoot van vervuilende stoffen. Maar daarnaast lijkt de verbeterde score van het ecologisch kapitaal mede het gevolg te zijn van een succesvolle doorwerking van het milieubeleid. In tabel S.1 wordt een gedetailleerder inzicht gegeven in de veranderingen van de voorraadscores over de afgelopen twee jaar.

18


Tabel S.1 Gemiddelde scores per voorraad voor alle 393 gemeenten in monitor 2015 en monitor 2014

Voorraad

Gemiddelde score 2015 2014

Ecologisch Afval & grondstoffen* Bodem Energie* Hinder & calamiteiten Lucht* Natuur & landschap Water*

50,61 60,95 38,52 61,01 55,18 45,24 44,01

49.83 60,63 38,20 61,01 53,79 45,24 43,87

Sociaal-cultureel Economische participatie* Gezondheid Kunst & cultuur Maatschappelijke participatie* Onderwijs* Veiligheid* Woonomgeving*

53,69 52,26 34,53 51,20 51,73 56,61 53,66

56,93 52,04 34,64 51,06 50,90 57,34 54,56

Economisch Arbeid* Concurrentievermogen* Infrastructuur & bereikbaarheid Kennis* Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden*

42,42 51,54 56,28 38,18 51,18

45,90 51,32 56,31 37,73 50,31

* verschil in gemiddeld score 2014-2015 is statistisch significant

Vooral de verslechtering van de voorraden ‘arbeid’, ‘economische participatie’, ‘veiligheid’ en ‘woonomgeving’ vallen op, wat zoals gezegd niet los kan worden gezien van de economische crisis. Betere scores worden in 2015 gevonden voor de ecologische voorraden ‘afval & grondstoffen’, ‘energie’ en ‘lucht’, maar ook voor bijvoorbeeld ‘onderwijs’, ‘kennis’ en ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’. Enkele voorraden hebben, mede op verzoek van het ministerie van IenM, in de monitor 2015 extra aandacht gekregen. Dat levert het volgende beeld op. Grote steden blijven achterlopen bij inzameling huishoudelijk afval

Bij de inzameling van huishoudelijk afval wordt vooral gekeken naar afvalscheiding. Hierop scoren Rotterdam, ’s-Gravenhage en Amsterdam laag, evenals Utrecht, Arnhem en Groningen. Het knelpunt is de inzameling van vooral het GFT, oud papier (beiden te weinig) en restafval (te veel). Hoogbouw in de grote steden maakt dat gescheiden inzameling lastiger te organiseren is. Veel gemeenten hebben daar echter toch oplossingen voor gevonden in de vorm van publieke inzamelpunten in de nabijheid van de woningen. Een stijgende grootte van gemeenten tot ca. 20.000 inwoners werkt gunstig uit op de gescheiden

19

afvalinzameling maar bij verdere stijging van de grootte neemt de hoeveelheid gescheiden ingezameld afval geleidelijk weer af. Bij gemeenten groter dan 250.000 inwoners halveert de score voor de voorraad ‘afval en grondstoffen’. De grootste opgave om van dit onderdeel van de circulaire economie een succes te maken ligt bij de mate waarin de grote steden, en de 250.000plus gemeenten in het bijzonder, er in slagen op het punt van gescheiden afvalinzameling stappen voorwaarts te zetten. De energietransitie verloopt sneller in West- dan in Oost-Nederland

De energietransitie naar een klimaatneutrale samenleving krijgt minder vorm naarmate gemeenten oostelijker in het land liggen. Amsterdam en Rotterdam lopen voorop met de hoogste voorraadscores van resp. 66 en 63%, gevolgd door gemeenten als Vlissingen, Heerhugowaard, Harlingen, Almere, Zoetermeer, Zeewolde en Tilburg. Grotere gemeenten scoren hoger op de voorraad ‘energie’. Kennelijk bieden grotere gemeenten meer mogelijkheden tot toepassing van innovatieve oplossingen en tot beperking van het gas- en elektriciteitsverbruik. Factoren die daarbij een rol kunnen spelen zijn schaalvoordelen, meer openheid voor technologische vernieuwing en compacte woningbouw die tot een gemiddeld betere isolatie van woningen leidt. Windenergie wordt, in overeenstemming met de plannen tot 2020, vooral langs de kusten van de Noordzee en in Flevoland aangetroffen. Op langere termijn wordt een forse verdere groei van wind op land voorzien en een nog sterkere groei van wind op zee. Het praktisch afwezig zijn van windmolens in het oosten van Nederland zal dan een punt van discussie kunnen worden. Bij zonnestroom doet zich niet zo’n West-Oost polariteit over het land voor. De bijdrage van zonnestroom binnen het totaal van duurzame energie is nog gering maar neemt snel toe en moet in 2030 volgens de Nationale Energie Verkenning 2014 ca. 15% van de elektriciteitsproductie verzorgen. Toch zijn er nog gemeenten die op dit terrein achterblijven. Gemeenten in Noord-Nederland, een deel van Gelderland en in Zeeland geven een minder gunstig beeld. Een rol speelt dat in minder welvarende gemeenten, waar het gemiddeld inkomen van de bevolking lager is, ook minder snel tot installatie van zonnepanelen wordt overgegaan, een punt dat extra aandacht vraagt. Verschillen in gezondheid bij gemeenten ook beoordelen in samenhang met de regionale ontwikkelingen

De voorraad ‘gezondheid’ scoort in het oosten van Nederland wat lager dan in het westen, al zijn de verschillen tussen de provincies niet erg groot. Vooral patronen bij de indicatoren 'chronisch zieken' en 'riskant gedrag' verklaren de verschillen. Het veel voorkomen van chronisch zieken is niet zozeer een probleem van de grote steden, maar eerder van het platteland. ‘Onvoldoende bewegen’ concentreert zich in het zuidelijk deel van Zuid-Holland en Limburg, en in Flevoland. Over het algemeen zijn er weinig verschillen in levensverwachting, met negatieve uitzondering van bijvoorbeeld Rotterdam en het noordoosten van Groningen. Friesland springt er in twee opzichten uit: het gemelde relatief grote aantal verwarde personen dat overlast veroorzaakt en de gunstige beoordeling van de eigen gezondheid. Nader onderzoek moet uitwijzen wat hiervan de achterliggende oorzaken zijn. De score voor ‘gezondheid’ verbetert bij toenemend

20


aantal inwoners vanaf gemeenten met een omvang van 10.000-20.000 inwoners totdat bij een omvang van 100.000-150.000 inwoners kennelijk een optimum wordt bereikt. Het verbeteren van de gezondheidsvoorzieningen bij het toenemen van het inwoneraantal zou hiervoor een verklaring kunnen zijn. Bij het verder toenemen van het inwonertal gaan vermoedelijk andere meer negatieve factoren domineren. De verschillen in de ‘gezondheid’ scores zouden naast het vele bestaande onderzoek ook vanuit duurzaamheid beoordeeld moeten worden door daarbij de ontwikkelsamenhang tussen gemeente en regio te betrekken. Nationale beleidsmaatregelen zouden de mogelijkheden op regionaal en lokaal niveau moeten versterken door daar expliciet op aan te sluiten. Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden doorgaans gelijk verdeeld over het land, maar meeste winkelleegstand in Limburg

De voorraad ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ scoort verspreid over het hele land redelijk gunstig. Het kleine aantal gemeenten met lage scores is eveneens over het hele land verspreid. Het laatste jaar is de score voor ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ met 0,9%punt gestegen. Er wordt geen duidelijke invloed van de grootte van de gemeente op deze score gevonden. Ten zuiden van de lijn Den Helder-Arnhem komen de meeste gemeenten voor met een relatief gering aantal bedrijventerreinen, al zijn deze wel moderner van aard. De indicator ‘voorraad bedrijventerreinen’ scoort het hoogst in Delfzijl, Lelystad, Amsterdam, Almere, Terneuzen, Eemsmond, Sittard-Geleen, Tilburg en Almelo. Deze top tien van gemeenten is ook redelijk over het hele land verdeeld, al ontbreekt hierbij een gemeente in bijvoorbeeld de provincie Zuid-Holland. Leegstand van kantoorruimte speelt vooral in het midden van het land. Leegstand van winkels wordt vooral aangetroffen langs de grens met België en Duitsland. De tien gemeenten met de meeste leegstand van winkelruimte zijn Heerlen, Appingedam, Kerkrade, SittardGeleen, Vaals, Cranendonck, Nissewaard, Doesburg, Oldambt en Echt-Susteren. De helft hiervan ligt in Limburg dat in het bijzonder met de combinatie van de economische teruggang en de grensproblematiek wordt geconfronteerd.

Voorbij de lijstjes door onderscheid in gemeentetypen De duurzaamheidsscore van gemeenten krijgt extra betekenis wanneer er een relatie gelegd kan worden met de aard (typering) van de gemeente en de, voor een deel hiermee samenhangende, specifieke gemeentelijke ontwikkelkansen en -opgaven. Met de in de monitor 2014 geïntroduceerde gemeente typologie is een benadering gepresenteerd die deze relatie beoogt te leggen en recht kan doen aan deze specifieke opgaven van de gemeenten. In de monitor 2015 is deze verder verbreed en uitgewerkt. De gemeente typologie is om drie redenen van belang. Ten eerste geeft de typologie een indruk van de gemeente-eigen samenhang van duurzaamheidskenmerken, zodat deze meer inzichtelijk en begrijpelijk wordt. Op de tweede plaats brengt de typologie gemeentelijke duurzaamheidskenmerken in verband met bredere kenmerken van gemeenten, zoals de positie van gemeenten onderling, de economisch-historische achtergrond, en de aard van het grondgebruik. Er ontstaat een beeld van de eigen duurzaamheidskenmerken van de gemeente in de context van de

21

omringende gemeenten. Tenslotte biedt de typologie de mogelijkheid om de gemeentelijke ontwikkeling te 'benchmarken' met vergelijkbare andere gemeenten, om zo tot een nog scherper beeld te komen van de eigen ontwikkelingsgang 'voorbij de lijstjes'. Samen draagt dit alles bij tot een beter begrip van de eigen (regionale) gemeentelijke positie en de bijbehorende duurzame ontwikkelkansen en -opgaven. Om te komen tot een verbreding en aanscherping van de typologie zijn twee benaderingen gehanteerd. De eerste is meer kwantitatief van aard en is gebaseerd op de bevolkingsomvang van gemeenten. De tweede is meer kwalitatief en deelt gemeenten in op basis van een diversiteit van sociaal-ruimtelijke kenmerken. Er zijn in totaal drie typen gemeenten onderscheiden naar inwoneraantal en 11 naar sociaal-ruimtelijke typen. Extra aandacht nodig voor de middelgrote gemeenten

De grootte van de gemeente heeft een heel verschillende invloed op de scores van de drie kapitalen zoals figuur S.3 laat zien. Naarmate gemeenten groter zijn neemt het economisch kapitaal toe en het sociaal-cultureel kapitaal af. Voor het ecologisch kapitaal is een dergelijk patroon minder duidelijk doordat de ecologische voorraden tegengestelde patronen vertonen die elkaar compenseren.

Figuur S.3 Invloed inwoneraantal op de gemiddelde kapitaalscores van de 393 Nederlandse gemeenten

Om de invloed van de gemeentegrootte wat beter in beeld te kunnen brengen zijn de in figuur S.3 onderscheiden acht grootteklassen ingedikt tot drie grootteklassen: kleine gemeenten (minder dan 50.000 inwoners), middelgrote (50.000-100.000 inwoners) en grote gemeenten (meer dan 100.000 inwoners). Uit de analyses blijkt dat grote gemeenten een aanzienlijk hoger dan gemiddelde score behalen op economisch kapitaal (+6,7%), en aanzienlijk lager scoren op sociaal-cultureel kapitaal (-4,2%). Bij de kleine gemeenten is het effect precies omgekeerd, zij scoren aanzienlijk lager op economisch kapitaal (-3,0%) en hoger op sociaal-cultureel kapitaal (+4,3%). Beide effecten compenseren elkaar

22


waardoor de totale duurzaamheidsscore van beide typen gemeenten niet significant afwijkt van het gemiddelde beeld. Dat is wel het geval bij de middelgrote gemeenten. Zij hebben geen economisch voordeel, tot uitdrukking komende in geen significant hogere score van het economisch kapitaal, maar wel een lagere score op sociaal-cultureel kapitaal van -3,6%, waardoor de totaal score voor de middelgrote steden lager is dan gemiddeld (-1,5%). Omdat bij het economisch kapitaal van de middelgrote steden minder impulsen voorhanden zijn om de sociaal-culturele problemen te verbeteren is het ontwikkelen van een nieuwe aanpak voor deze gemeenten van belang. Sociaal-ruimtelijke typen helpen duurzaamheidsopgaven gemeenten regiogericht te maken

Naast de op inwoneraantallen gebaseerde typen zijn de volgende 11 sociaalruimtelijke typen onderscheiden: groei- en krimpgemeenten, New Town- en historische gemeenten, werken woongemeenten, groene- en agrarische gemeenten, centrumen voormalige industriegemeenten en toeristische gemeenten. De invloed van het type op de totaal score is ten opzichte van het gemiddelde beeld het grootst in positieve zin bij groene gemeenten (2,4%), groeigemeenten (2,1%) en New Towns (1,9%). In negatieve zin springen krimpgemeenten (-2,1%), voormalige industriegemeenten (-1,1%) en agrarische gemeenten (-1,0%) eruit. De verschillen zijn nog meer uitgesproken als naar de kapitaalscores wordt gekeken. De typen zijn voor een gemeente niet of nauwelijks beïnvloedbaar, maar in de loop van de tijd kunnen gemeenten wel van typologie veranderen. De 100.000-plus gemeenten zijn vaak centrumen/of werkgemeenten, met een belangrijke omgevingsfunctie in de sfeer van bezoeken, wonen, voorzieningen en/of werk. Bij de middelgrote gemeenten is de werkgemeente en de groeigemeente het meest dominant, met een regionale functie in de sfeer van wonen en werken. Bij de kleine gemeenten springt nog altijd de agrarische functie als de meest voorkomende eruit, direct gevolgd door de woonfunctie en het 'voormalige industrie' kenmerk. Het ruimtelijk beeld van de duurzaamheidsscores en typen van gemeenten geeft voeding aan het besef dat gemeenten niet kunnen worden gezien als in zichzelf gekeerde eenheden, maar dat hun kansen en opgaven zich per definitie ontwikkelen vanuit de interactie met hun directe omgeving. Het merendeel van de karakteristieke gemeentelijke kenmerken ontleent juist zijn bestaan aan die regionale wisselwerking. Schakelen tussen de schalen, vooral op regionaal niveau, is daarmee geen teken van bestuurlijke drukte, maar een noodzakelijke 'fact of life' die inkleuring geeft aan de eigen ontwikkelkansen te midden van het regionale pallet van gemeentelijke karakteristieken. Achterliggend geeft het beeld daarmee ook voeding aan opvattingen die waarschuwen voor een al te smalle benadering van ruimtelijk-economische opgaven. De dynamiek in de centrumstad is niet los te zien van de dynamiek in het omliggende polycentrische gebied. Kansen voor een duurzame ontwikkeling

23

op gemeenteniveau moeten daarom per definitie worden aangevlogen vanuit een stadsregionaal perspectief, vanuit de eigenheid van een gemeente te midden van de regionale intergemeentelijke samenhang. Daarbij moet men zich realiseren dat ‘krimp' geen algemeen kenmerk is van het buitengebied, dat 'groen' zich niet beperkt tot kleinere plattelandsgemeenten, dat 'werk' geen uitsluitend kenmerk is van de 100.000-plus gemeenten en dat een industrieel verleden zich niet beperkt tot de (middel)grote stad. Integendeel. In alle gevallen is een meer genuanceerde regionaal-ruimtelijke blik nodig.

24


1 Groeiend belang thema duurzame gemeenten

1.1

Interpretatie begrip duurzame gemeenten Het afgelopen jaar is de discussie over de ‘duurzame stad’ internationaal krachtig voortgezet, zowel in VN- en EU-verband als tussen gemeenten. Voorbeelden van in dit verband al langer lopende succesvolle initiatieven zijn ICLEI ( International Council for Local Environmental Initiatives- Local Governments for Sustainability) en het Covenant of Mayors (commited to local sustainable energy) waarbij duizenden gemeenten zich hebben aangesloten. In Nederland stonden afgelopen jaar de Gemeenteraadsverkiezingen van 19 maart 2014 centraal. Al speelden daarna de decentralisatie van rijkstaken en het opvangen van bezuinigingen een dominante rol, ook duurzaamheid bleef in de meeste gemeenten een belangrijke plaats innemen. In de Telos studie onder 35 gemeenten, Gemeentelijke duurzaamheid: hoe organiseer je dat?,1 bleek al dat het begrip duurzaamheid in de praktijk door veel gemeenten wordt opgepakt langs twee invalshoeken: enerzijds die van de energietransitie, in vervolg op het ook door de VNG ondertekende SER Energieakkoord voor duurzame groei van 2013, en anderzijds het beleid gericht op Duurzaam inkopen en aanbesteden. Beide invalshoeken richten zich vooral op milieu gerelateerde aspecten. De uitdaging van duurzame ontwikkeling, zoals geïntroduceerd door de VN Commissie Brundtland uit 1987, is echter om de milieu-, economische en sociale kwaliteit van de samenleving in onderlinge samenhang te verbeteren en niet het ene aspect ten koste te laten gaan van het andere. Door het ontwikkelen van slimme oplossingen is dat ook mogelijk gebleken. Deze bredere kijk op duurzaamheid vindt zijn weerslag in de manier waarop bijvoorbeeld ICLEI de duurzame stad heeft gedefinieerd: A Sustainable City is characterized by a green economy, a healthy and happy community and a smart infrastructure; it is also biodiverse, low-carbon, resilient and resource-efficient.

_______________________________________________________________________________________________ 1 Bastiaan Zoeteman, Joost Slabbekoorn, John Dagevos en Hans Mommaas, 2014, Gemeentelijke duurzaamheid: hoe organiseer je dat?, Tilburg: Telos, 18 maart 2014 (www.telos.nl).

25

Eerder genoemde Telos studie onder 35 gemeenten geeft aan dat de meeste gemeenten in ons land duurzaamheid nog sterk vereenzelvigen met energie- en milieuopgaven, dat bij een aantal gemeenten duurzaamheid ook als een economische uitdaging wordt gezien, terwijl ca. 10% de brede definitie inclusief sociale aspecten bij het duurzaamheidsbeleid meeneemt. Het besef dat duurzaamheid een breed concept betreft waarbij door een integrale aanpak extra maatschappelijke winst is te boeken wint geleidelijk aan terrein bij de gemeentebesturen. 1.2

Ontwikkelingen bij VN en EU De afgelopen jaren hebben de VN Millennium Development Goals voor de periode 2000-2015 een belangrijke rol gespeeld. Tijdens het schrijven van deze monitor werd onderhandeld over de prioriteiten voor de volgende periode. Daarbij nemen duurzame ontwikkeling en innovatie opnieuw een belangrijke plaats in. Voor de post-2015 agenda worden 17 nieuwe doelen genoemd, waaronder het belang van de stad: ‘Make cities and human settlements inclusive, safe, resilient and sustainable’. De Europese Commissie heeft hiervoor een krachtige steun uitgesproken.2 Echter, al worden dergelijke afspraken gemaakt op internationaal niveau, de realisatie ligt veelal in handen van gemeentebesturen. Voor de monitoring van de duurzame ontwikkeling van gemeenten is het beschikken over goede data en een betrouwbaar beoordelingskader van levensbelang. Momenteel zijn voor Nederlandse gemeenten nationale gegevensbronnen maatgevend. Daarnaast zullen in de toekomst internationale initiatieven meer van belang worden, al was het maar ten behoeve van de onderlinge structurering van data en in verband met kwaliteitseisen. Wereldwijd speelt de ISO hierbij een toenemende rol.3 In Europees verband is de in 1999 door EUROSTAT begonnen Urban Audit van belang. De resultaten hiervan worden periodiek in Regional Yearbooks gepubliceerd. Ook ESPON en het Europese Milieu Agentschap bezitten belangrijke datasystemen voor gemeenten. Bijzondere aandacht is er van de kant van de Europese Commissie voor gemeentelijke duurzaamheid in de vorm van de jaarlijks uitgereikte Green Capital Award, die zich in een grote belangstelling van gemeenten mag verheugen. Voorjaar 2015 is daarnaast een nieuwe rapportage over de voortgang van het Reference Framework for European Sustainable Cities (RFSC) beschikbaar gekomen.4 Ook zijn er commercieel opgezette datasysteem voor het monitoren van deelaspecten van gemeentelijke duurzaamheid in o.a. Duitsland, Frankrijk en Italië. Deze voorbeelden illustreren dat de komende jaren veel gegevens en rapportages op internationaal niveau rond het thema van de duurzame gemeente beschikbaar zullen komen.

_______________________________________________________________________________________________ 2 UN, 2015. Sustainable Development Knowledge Platform, Verkregen van sustainabledevelopment.un.org/ sdgsproposal, en ec.europa.eu/europeaid/policies/european-development-policy/what-after-2015_en op 20 mei 2015, 3 ISO, 2015. ISO 37120:2014, Sustainable development of communities -- Indicators for city services and quality of life. Verkregen van www.iso.org/iso/catalogue_detail?csnumber=62436. 4 Platform31, ICLEI and CEMR, 2015, Disseminating the Reference Framework for European Sustainable Cities, Organisation, results and recommendations, February (www.platform31.nl).

26


1.3

Ontwikkelingen in Nederland, waaronder Stuurgroep en Agenda Stad Er is in eigen land het afgelopen jaar ook veel aandacht voor de monitoring van de duurzaamheid van gemeenten geweest. Een aantal ontwikkelingen worden kort gememoreerd. Na het uitkomen van de eerste Nationale Monitor Duurzame Gemeenten op 26 maart 2014 is deze door staatssecretaris Wilma Mansveld van Infrastructuur en Milieu (IenM) rondgestuurd aan alle gemeenten in ons land. De staatssecretaris heeft daarbij aangegeven het wenselijk te vinden dat er één maatgevende monitor voor duurzame gemeenten komt. In dit verband hebben Telos en VNG International, opdrachtgever voor de Landelijke Duurzaamheid Meter, die op vrijwillige basis governance aspecten van gemeentelijke duurzaamheid monitort, een plan opgesteld om beide instrumenten samen te voegen. Maart 2015 is een Stuurgroep op het vlak van gemeentelijke duurzaamheidsmonitoring in het leven geroepen waarin de initiatieven op dit gebied van de Departementen van Infrastructuur en Milieu en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en van de VNG (inclusief het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten - KING) worden afgestemd en de samenvoeging van de monitors wordt bevorderd. Belangrijke initiatieven in dit verband zijn het beschikbaar maken van de resultaten van de nationale monitor via het KING web-portal ‘waarstaatjegemeente.nl’, het ontwikkelen van een landelijke governance monitor inclusief het uitvoeren van deelonderzoeken op het gebied van governance, waaronder duurzaam inkopen, en het bijdragen aan activiteiten voor het project Agenda Stad waarmee de Nederlandse regering tijdens het EU-voorzitterschap in 2016 naar voren wil komen. Met de Agenda Stad wil minister Ronald Plasterk samen met zijn collega’s van IenM en EZ en met de steden het voortouw nemen en laten zien waar er kansen liggen om innovaties in wonen, werken en vervoer te stimuleren en te zorgen dat steden duurzamer worden en dat iedereen meedoet’.5 In de brief van de minister van Buitenlandse Zaken aan de Tweede Kamer van 28 januari 2015 is over de aanpak van de Agenda Stad (Urban Agenda) in het kader van het komende Nederlandse EU voorzitterschap het volgende geformuleerd: Nederland is van mening - met de Commissie - dat het economische en maatschappelijke potentieel van Europese stedelijke gebieden beter kan en moet worden benut. Daarom zal Nederland zich inzetten om te komen tot een verbeterde werkwijze op EU-niveau (Urban Agenda for better regulation and innovation). De doelstelling van de Urban Agenda is het terugdringen en verbeteren van Europese regelgeving die stedelijke ontwikkeling onnodig beperkt en het delen van kennis en best practices over innovatieve oplossingen voor Europese stedelijke uitdagingen. Tijdens het voorzitterschap zal een internationaal podium geboden worden aan Nederlandse stedelijke innovaties, (de Innovatie-estafette 2016). _______________________________________________________________________________________________ 5

R. Plasterk, 2014, Samen agenda Stad maken!, ROm magazine, special, november, 12-13.

27

Telos zal een bijdrage leveren door een duurzaamheid assessment te maken van 100 EU gemeenten, waarmee Nederlandse gemeenten zich vervolgens kunnen vergelijken. 1.4

Wat heeft de eerste monitor losgemaakt In EU verband is Telos actief betrokken geraakt bij discussies over Integrated Urban Monitoring in Europe (IUME). Daarbij is er veel interesse voor de door Telos ontwikkelde aanpak en de daarmee verbonden zoektocht naar gemeentelijke typologieën. Op basis van de monitor 2014 hebben gemeenten Telos gevraagd hen te ondersteunen bij het scherp krijgen van de eigen ontwikkelopgave, onder andere door de eigen duurzaamheidsresultaten te vergelijken met die van andere gemeenten in de regio en/of van eenzelfde type. Ook zijn de gemeentelijke data een belangrijke steun geweest bij meer regionale monitoringprojecten, zoals voor de Waddenzee en voor provincies. Verder is de monitor 2014 een belangrijke basis gebleken voor de vormgeving van een duurzame (groene) obligatie. Op verzoek van de Bank Nederlandse Gemeenten (BNG) is op basis van de monitor een kader ontwikkeld op grond waarvan binnen een gemeentetype goed scorende gemeenten kunnen worden geïdentificeerd. De 500 miljoen Euro die met de groene obligatie door BNG Bank medio oktober 2014 is opgehaald wordt specifiek ingezet voor de behoefte aan balansfinanciering van 96 duurzame gemeenten, die als besten binnen hun type scoren. De duurzaamheidsscores van deze gemeenten zullen gedurende de looptijd van de obligatie (5 jaar) door Telos worden gevolgd en gerapporteerd door BNG Bank aan de beleggers.

1.5

Wat van de monitor 2015 te verwachten? Voor de monitor 2015 is het nog niet gelukt de integratieslag met de governance aspecten van gemeenten te maken. Samen met VNG International wordt in opdracht van het ministerie van IenM ernaar gestreefd daar in 2016 wel een begin mee te maken. Naast een duurzaamheidsscore die is opgebouwd uit de drie bekende kapitalen (ecologisch, sociaal-cultureel en economisch) zal dan een vierde kapitaal (governance) onderdeel uitmaken van de integrale analyse. Dit vierde governance kapitaal heeft een ander karakter dan de drie eerder genoemde kapitalen en kan daarom niet eenvoudig als een gelijkwaardig element bij deze drie kapitalen worden opgeteld. De drie kapitalen presenteren een foto van de gemeenschappelijke opgaven van alle actoren op het grondgebied van de gemeente, terwijl het governance kapitaal zich vooral richt op de opgaven van het gemeentebestuur. Toch is ervoor gekozen van een vierde kapitaal te spreken omdat dezelfde methode zal worden toegepast om governance met behulp van voorraden en indicatoren in beeld te brengen.

28


In de voorliggende monitor is er naar gestreefd het aantal indicatoren uit te breiden en voor alle overige indicatoren een update door te voeren. Hoewel de onderzoekers de consistentie met de monitor 2014 voorop stellen, moesten soms toch aanpassingen worden doorgevoerd, bijvoorbeeld omdat metingen niet zijn gecontinueerd. In alle gevallen is de nieuwe situatie ook gereconstrueerd voor het voorliggende jaar zodat verschillen tussen 2015 en 2014 in beeld kunnen worden gebracht. Ook is meer in detail naar de in 2014 voorgestelde typologieën gekeken en zijn verfijningen aangebracht die de aansluiting met de werkelijkheid verder kunnen verbeteren. Per saldo is de belangrijkste vernieuwing ten opzichte van de monitor 2014 dat nu twee jaren met elkaar kunnen worden vergeleken. Daardoor ontstaat een begin van inzicht in de waarde die aan de uitkomsten wel en niet moet worden toegekend. Over het geheel genomen kunnen er nu iets robuustere conclusies worden getrokken. Die robuustheid zal toenemen met de mate waarin de monitor de komende jaren kan worden herhaald.

29

30


2 Kenmerken en veranderingen van het meetinstrument ten opzicht van 2014

Voor een samenvatting van de kenmerken waarop de Nationale Monitor voor Duurzame Gemeenten 2015 is gebaseerd zij verwezen naar figuur 2.1. In de monitor worden voor elke gemeente per indicator de door andere instanties, zoals het CBS, verzamelde meetwaarden opgenomen, om deze vervolgens met behulp van een door Telos ontwikkelde normering te vertalen in een duurzaamheidsscore. De normering is gebaseerd op maatschappelijk gefundeerde duurzaamheidseisen (bestaande regels, beleidsambities, gemiddelde scores). Daarbij staat niet zozeer de absolute score voorop, maar de manier waarop de normering de onderlinge vergelijking van scores tussen gemeenten mogelijk maakt rondom een maatschappelijk gewaardeerd streven of bestaand gemiddelde. Deze indicatorscores worden vervolgens middels een door Telos ontwikkelde methodiek trapsgewijs geaggregeerd, eerst tot scores van voorraden (duurzaamheidsthema’s). De voorraadscores worden daarna samengevoegd tot die van een kapitaalscore (ecologisch, sociaal-cultureel of economisch). De drie kapitaalscores kunnen tenslotte worden geaggregeerd tot een totaalscore voor de duurzaamheid van een gemeente. Hoewel de totaalscore een zekere basis biedt voor vergelijking van gemeenten onderling, gaat het bij dit onderzoek meer om het zichtbaar maken van het onderliggende gemeentelijke ontwikkeltype dan om een generieke rangorde. De opgave is om 'voorbij de lijstjes' te kijken. Daarbij spelen afwentelingen en/of synergiën tussen de kapitalen een rol, niet alleen binnen gemeenten, maar juist ook daartussen. Zoals nog zal blijken ontlenen gemeenten hun specifieke ontwikkelprofiel vaak deels aan hun positie in de regionale samenhang van gemeenten ('meerschaligheid'). Verderop wordt daar uitgebreider bij stil gestaan. Om de uitkomsten voor 2015 te kunnen duiden zal hier kort worden samengevat welke veranderingen in het meetinstrument zijn opgetreden ten opzichte van het vorige jaar. Dit betreft de gerealiseerde gemeentelijke herindelingen, enkele aanpassingen in de onderscheiden voorraden en een aantal wijzigingen in het bestand aan indicatoren.

31

Figuur 2.1 Overzicht werkwijze Telos monitor duurzame gemeenten 2015

32


2.1

Gemeentelijke herindelingen In 2014 waren er nog 403 gemeenten in Nederland. In 2015 zijn er een aantal opnieuw ingedeeld waardoor er in totaal 393 gemeenten resulteerden. Het gaat om de volgende veranderingen: • Graft-de Rijp en Schermer zijn bij Alkmaar gevoegd; • Millingen aan de Rijn en Ubbergen zijn bij Groesbeek gevoegd; • Bernisse en Spijkenisse zijn gefuseerd tot Nissewaard; • Bergambacht, Vlist, Schoonhoven en Ouderkerk zijn samengevoegd tot Krimpenerwaard; • Maasdonk is opgesplitst, Vinkel en Nuland zijn bij ‘s-Hertogenbosch gevoegd, Geffen is bij Oss gevoegd. De herindeling van de gemeenten kan gevolgen hebben voor de duurzaamheidsscore, doordat deze per gemeente wordt gemeten en er onderlinge verschillen in de samengevoegde kernen zitten. Om een vertekend beeld te voorkomen zijn alle data omgerekend zodat de data voor 2015 vergelijkbaar zijn met gereconstrueerde data voor 2014.

2.2

Voorraden Er zijn ten opzichte van de vorige editie van de monitor in de voorraden twee veranderingen doorgevoerd: • De voorraad ‘participatie’ is gesplitst in de voorraden ‘maatschappelijke participatie’ en ‘economische participatie’. De voorraad ‘sociale samenhang’ is toegevoegd aan maatschappelijke participatie. De indicator ‘besteedbaar inkomen’ is verhuisd van een economische voorraad naar de voorraad economische participatie. • De voorraad ‘economische structuur’ heet in deze editie ‘concurrentie vermogen’. Het betreft dezelfde indicatoren als vorig jaar, behalve de indicator ‘besteedbaar inkomen’. Deze is, zoals gezegd, verhuisd naar de voorraad ‘economische participatie’. Deze veranderingen geven de voorraden meer zeggingskracht. Voor zover kon worden beoordeeld heeft dit geen grote veranderingen in de duurzaamheidsscores tot gevolg gehad. In de verantwoording die is gegeven in bijlage 1 zijn mindmaps te vinden met alle voorraden, duurzaamheidseisen en indicatoren van de monitor 2015.

2.3

Indicatoren Onder de indicatoren hebben drie soorten veranderingen plaatsgevonden. Er zijn indicatoren toegevoegd, van sommige indicatoren is de definitie gewijzigd en er zijn enkele indicatoren verwijderd. Hieronder worden deze aanpassingen kort toegelicht.

33

2.3.1

Toevoegingen

Elk jaar komen er gegevens over nieuwe indicatoren beschikbaar door nieuwe metingen of doordat hun bestaan beter kenbaar wordt. Ook kan voortschrijdend inzicht in de uitwerking van thema’s leiden tot uitbreiding van de set indicatoren. In deze monitor zijn de volgende indicatoren toegevoegd. • Lichtbelasting: Deze indicator geeft weer hoeveel licht er ’s nachts wordt uitgestraald, zoals gemeten door satelliet beelden. De indicator geeft weer hoeveel last dit licht kan geven aan de inwoners van een gemeente. • Geluidbelasting: Deze indicator meet hoeveel procent van het geluid een waarde van 55 Lden overschrijdt. • Aardbevingen: Deze indicator geeft weer hoeveel aardbevingen er de afgelopen jaren waren in een gemeente. • Overstromingen: Dit is een (risico)maatstaf aangevend hoeveel inwoners per km2 getroffen kunnen worden door een eventuele overstroming. • Emissies op het oppervlaktewater: De monitor neemt de stikstof emissies en de fosfaat emissies op het oppervlaktewater mee. • Drinkwaterkwaliteit: De score geeft het aantal en type normoverschrijdingen weer bij de pompstations die leidingwater leveren aan de gemeenten. • Gemengde riolering: Deze indicator geeft aan hoeveel procent van de riolering in een gemeente niet gescheiden is. • Vermogen huishoudens: Naast het aantal huishoudens dat een laag inkomen heeft, neemt de monitor dit jaar ook mee hoeveel huishoudens een te lage buffer hebben voor onvoorziene kosten. • Verwarde personen: Deze indicator geeft een beeld van overlast door personen die vanwege psychische problemen in aanraking komen met de geestelijke gezondheidzorg op basis van de meldingen bij de politie. • Gemeentemonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en archeologisch erfgoed: Deze indicatoren zijn toegevoegd om een beter beeld te krijgen van het culturele erfgoed aanwezig in een gemeente. • Leegstand winkelruimte: Deze indicator is toegevoegd om behalve een beeld van de kantoorruimte ook een beeld te geven van de vitaliteit van winkelondernemingen in een gemeente. • Snelgroeiende bedrijven: deze indicator is toegevoegd om het concurrentie vermogen van een gemeente beter te beschrijven. 2.3.2

Veranderingen van bestaande indicatoren

Sommige indicatoren zijn anders gedefinieerd. In sommige gevallen was de reden dat de databron de definitie had aangepast en soms heeft Telos de definitie aangescherpt. Het betreft de volgende veranderingen. • ‘Vermesting’ is gesplitst in twee indicatoren, namelijk de belasting met stikstof en de belasting met fosfaat in de vorm van dierlijke mest op landbouwgrond. In de vorige editie was dit beperkt tot de geproduceerde mesthoeveelheid. • De emissies zijn dit jaar uitgedrukt in indexcijfers, zodat ze de relatieve groei of krimp van de emissies weergeven in plaats van de absolute hoeveelheden.

34


• Risicokaart.nl heeft de indicator ‘gevaarlijk transport’ uit de risicocontouren van

10-6 (de jaarlijkse kans op overlijden binnen het contourgebied door een ongeval) gehaald. Vandaar dat risico transport en risico contouren nu apart zijn benoemd. • ‘Soortenrijkdom’ is nu gesplitst in totale aantallen en in aantallen ‘rode lijst soorten’, zodat er een uitgebreider beeld van de soortenrijkdom wordt gegeven. • Aandeel ‘recreatief binnenwater’ is veranderd naar aandeel ‘recreatief water’ dat actief voor waterrecreatie wordt gebruikt. De indicator geeft nu weer hoeveel mogelijkheden tot waterrecreatie er zijn. Niet meer wordt meegenomen het binnenwater dat niet voor recreatieve doelen wordt gebruikt zoals kanalen en sloten. De indicator in 2014 gaf aan hoeveel binnenwater een gemeente had. Echter, dit aspect komt ook terug in de indicator ‘bos & natuurlijk terrein’. De nieuwe aanpak heeft genoemde bezwaren niet. Het CBS en de UWV hebben de omschrijving van de beroepsbevolking verruimd tot 15-75 jarigen. Dit heeft een aantal van de monitor-indicatoren beïnvloed. Er zijn hierdoor gunstiger scores opgetreden voor: jeugdwerkloosheid, bijstand, langdurige werkloosheid, werkloosheid, ontgroening en vergrijzing, arbeidsongeschiktheid, werkgelegenheidsfunctie en benutting arbeidspotentieel. 2.3.3

Verwijderde indicatoren

Voor sommige indicatoren is besloten deze weg te laten omdat hun invloed op duurzaamheid ook langs andere weg tot gelding komt. Het betreft: • Warmte: Deze indicator gaf aan hoeveel procent van de verwarming door stadsverwarming wordt geregeld. Deze indicator is verwijderd omdat het hebben van stadsverwarming terugkomt in de indicator gasverbruik huishoudens. Stadsverwarming levert immers grote besparingen van gasverbruik op. • Oppervlak kantoorruimte: deze indicator is weggelaten, omdat voor duurzaamheid het meer relevant is om de leegstand van kantoorruimte te registreren dan de hoeveelheid kantoorruimte die in een gemeente beschikbaar is. Door deze veranderingen kent de monitor 2015 per saldo 107 indicatoren in plaats van de 90 die vorig jaar zijn meegenomen. Een overzicht van alle indicatoren met een korte omschrijving is te vinden in bijlage 2. Voor de normering die per indicator is gebruikt wordt verwezen naar de factsheets die op de website van Telos kunnen worden geraadpleegd (www.telos.nl).

35

36


3 Verschuivingen in duurzaamheidsscores van Nederlandse gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014

In dit hoofdstuk worden de basis uitkomsten van de monitor 2015 gepresenteerd. De meest algemene vraag is of ons land in 2015 vanuit een gemeentelijk perspectief duurzamer is geworden ten opzichte van het jaar ervoor. Daarna komt ter sprake hoe de totaal scores per gemeente er in 2015 uitzien en welke verschuivingen in de ranglijsten van de gemeenten zijn opgetreden. Vervolgens wordt ingegaan op de verschillen tussen de gemeenten op het niveau van de kapitalen en de voorraden. Gegevens per gemeente zijn te vinden op de website van Telos (www.telos.nl) en van KING (www.waarstaatjegemeente.nl). 3.1

Zijn Nederlandse gemeenten in 2015 duurzamer geworden? Tabel 3.1 laat zien dat de gemiddelde totale duurzaamheidsscore voor alle 393 Nederlandse gemeenten volgens de monitor 2015 significant licht lager scoort dan het jaar ervoor. Uit de gemiddelde kapitaalscores blijkt dat deze teruggang zich vooral voordoet bij het economisch kapitaal en het sociaal-cultureel kapitaal. Het ecologisch kapitaal is gestegen. Alle verschillen zijn significant. Het valt op dat de teruggang op sociaal-cultureel gebied het sterkst is. Tabel 3.1 Gemiddelde totaal en kapitaal duurzaamheidsscores van de 393 Nederlandse gemeenten in 2015 en 2014

Duurzaamheidsscore (%)

Totaal

Ecologisch kapitaal

Sociaalcultureel kapitaal

Economisch kapitaal

Gemiddelde score 2015

49,75

50,79

50,53

47,92

Gemiddelde score 2014

49,92

50,37

51,07

48,31

Verschil 2015-2014

-0,17*

0,42*

-0,54*

-0,39*

*Verschil is significant

37

3.2

Totale duurzaamheidsscores van de Nederlandse gemeenten Tabel 3.2 geeft een overzicht van de samengebundelde duurzaamheidsscores van de 393 Nederlandse gemeenten voor 2015 en de ranking van de gemeenten gezien vanuit de drie kapitaalscores en de totale score. Ook is voor de totale score van de gemeenten de ranking in het vorige jaar vermeld. De ranking is een hulpmiddel om gemeenten te vergelijken maar geen doel op zich. Immers elke gemeente volgt een uniek ontwikkelpad. De ranking positie per gemeente kan van jaar op jaar behoorlijk verschillen, zoals uit tabel 3.2 blijkt, vooral in het segment waar gemeenten rond een waarde van 50% scoren. Een kleine verandering in somscore kan dan een grote verschuiving in positie tot gevolg hebben. Deels is dit een gevolg van de gehanteerde methode waardoor onderlinge verschillen tussen scores worden ‘uitgemiddeld’. Dit illustreert dat de positie bij deze ranking van relatieve betekenis is. Van belang zijn vooral de onderliggende typologische verschillen. In figuur 3.1 zijn de totale duurzaamheidsscores van de gemeenten gepresenteerd. Een globale indruk laat zien dat de provincie Utrecht er positief uitspringt en dat de laagst scorende gebieden zijn te vinden in Zeeuws-Vlaanderen en OostGroningen. Box 3.1 Illustratie voor Appingedam van het aggregatieproces vanaf de indicator voor restafval tot de voorraad-, kapitaal- en totale duurzaamheidsscore In gemeente Appingedam is volgens opgave van het CBS sprake van een hoeveelheid restafval per inwoner per jaar van 584 kg. Dit levert ten opzichte van de Telos duurzaamheidsnorm een duurzaamheidsscore op van 36,45%. Deze score wordt samen met de scores van de vier andere indicatoren in deze voorraad (GFT, kunststof, oud papier en verpakkingsglas) met gelijk gewicht geaggregeerd wat leidt tot een score voor de voorraad Afval en grondstoffen van 43,02%. Deze score wordt met gelijk gewicht geaggregeerd met die van de andere ecologische voorraden (bodem, energie, hinder & calamiteiten, lucht, natuur & landschap, water) wat voor het ecologisch kapitaal leidt tot een score van 48,12%. Samenvoeging met de twee andere kapitalen met gelijk gewicht leidt tot de totaalscore voor de duurzaamheid van Appingedam van 45,95%.

38


Tabel 3.2 Overzicht van de totaal- en kapitaalscores van de gemeenten en hun ranking voor 2015

Gemeente

Aa en Hunze Aalburg Aalsmeer Aalten Achtkarspelen Alblasserdam Albrandswaard Alkmaar Almelo Almere Alphen aan den Rijn Alphen-Chaam Ameland Amersfoort Amstelveen Amsterdam Apeldoorn Appingedam Arnhem Assen Asten Baarle-Nassau Baarn Barendrecht Barneveld Bedum Beek (L.) Beemster Beesel Bellingwedde Bergeijk Bergen (L.) Bergen (NH.) Bergen op Zoom Berkelland Bernheze Best Beuningen Beverwijk

Totaal

Ecologisch kapitaal

Score

Rangorde*

Score

Rangorde

49 47 52 51 45 51 51 46 43 53 49 50 52 54 53 54 52 46 51 45 47 46 54 50 53 48 49 48 49 43 49 49 51 49 49 49 52 49 45

234 (263) 306 (330) 101 (97) 121 (156) 370 (360) 150 (197) 153 (122) 330 (342) 386 (388) 80 (93) 258 (222) 166 (151) 112 (141) 38 (37) 79 (52) 48 (63) 102 (100) 344 (334) 142 (145) 354 (335) 310 (280) 353 (332) 35 (16) 172 (159) 75 (104) 283 (251) 236 (271) 279 (221) 242 (308) 383 (378) 231 (223) 259 (283) 119 (114) 210 (182) 230 (268) 209 (230) 90 (77) 237 (312) 359 (324)

51 47 51 55 48 54 51 46 46 62 46 48 53 52 51 53 56 48 52 50 48 48 56 51 47 42 50 39 53 51 50 55 53 55 51 46 48 51 51

200 319 182 70 292 98 171 338 333 2 348 275 124 135 169 122 58 281 141 245 278 295 57 168 305 386 209 393 114 175 243 66 129 64 185 340 268 206 207

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde 49 54 52 56 42 52 52 48 38 42 51 58 57 51 53 45 51 45 45 45 50 51 56 52 56 53 47 54 48 37 53 48 57 47 52 58 53 50 45

237 117 163 58 355 159 178 270 377 356 203 38 45 201 134 323 211 334 329 327 232 198 65 161 67 133 287 118 261 385 137 268 41 293 157 32 132 214 325

Economisch kapitaal Score

Rangorde

46 41 52 43 44 46 49 46 44 53 49 45 45 59 53 63 50 45 55 42 44 38 51 47 55 49 49 52 45 42 44 43 44 46 43 44 55 46 40

241 358 67 331 319 260 171 271 322 52 161 287 284 8 56 5 141 288 31 351 301 383 101 227 36 169 166 76 286 354 315 339 310 244 327 305 30 263 370

39

Gemeente

Totaal

Score Binnenmaas Bladel Blaricum Bloemendaal Bodegraven-Reeuwijk Boekel Borger-Odoorn Borne Borsele Boxmeer Boxtel Breda Brielle Bronckhorst Brummen Brunssum Bunnik Bunschoten Buren Bussum Capelle aan den IJssel Castricum Coevorden Cranendonck Cromstrijen Cuijk Culemborg Dalfsen Dantumadiel De Bilt De Friese Meren De Marne De Ronde Venen De Wolden Delft Delfzijl Den Helder Deurne Deventer Diemen

40

51 52 55 57 48 52 44 50 51 53 50 50 48 51 48 46 57 52 50 55 46 55 45 51 49 48 51 55 46 55 49 46 49 48 55 44 42 47 49 51

Rangorde* 129 (126) 107 (120) 17 (15) 4 (8) 268 (309) 111 (129) 372 (377) 174 (164) 122 (173) 77 (65) 190 (193) 186 (208) 298 (241) 120 (150) 278 (254) 334 (352) 6 (3) 95 (105) 187 (199) 15 (11) 338 (343) 23 (27) 365 (367) 134 (84) 228 (228) 277 (259) 123 (109) 22 (36) 340 (341) 25 (13) 252 (206) 341 (327) 223 (147) 263 (294) 21 (28) 375 (374) 388 (385) 326 (313) 240 (277) 151 (121)

Ecologisch kapitaal Score 49 48 56 61 40 54 49 51 52 53 49 49 46 51 48 61 50 48 49 63 51 53 43 54 47 54 56 53 47 53 48 52 42 48 51 45 51 46 48 54

Rangorde 248 280 44 5 392 97 260 178 136 119 247 253 346 198 291 8 225 282 257 1 187 107 381 94 317 100 43 106 316 113 271 156 387 283 181 361 193 329 267 91

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde 51 190 55 103 63 4 63 5 56 83 52 162 43 352 55 98 54 115 56 78 52 174 48 260 53 136 57 43 50 215 37 382 64 3 59 29 52 179 55 97 41 363 59 30 43 349 49 245 50 226 46 311 48 280 58 35 45 321 55 85 53 143 41 366 55 93 55 101 51 195 38 379 37 384 49 248 45 324 45 335

Economisch kapitaal Score 53 52 46 48 49 49 41 44 48 49 48 52 44 46 46 41 57 50 49 48 47 53 48 50 50 45 50 54 46 56 45 45 50 42 63 50 39 44 53 53

Rangorde 62 68 247 181 154 156 357 302 199 146 189 70 306 258 243 360 18 137 158 178 237 64 174 123 120 289 131 49 250 25 293 279 121 344 4 142 382 300 57 54


Gemeente

Totaal

Score Dinkelland Doesburg Doetinchem Dongen Dongeradeel Dordrecht Drechterland Drimmelen Dronten Druten Duiven Echt-Susteren Edam-Volendam Ede Eemnes Eemsmond Eersel Eijsden-Margraten Eindhoven Elburg Emmen Enkhuizen Enschede Epe Ermelo Etten-Leur Ferwerderadiel Franekeradeel Geertruidenberg Geldermalsen Geldrop-Mierlo Gemert-Bakel Gennep Giessenlanden Gilze en Rijen Goeree-Overflakkee Goes Goirle Gorinchem Gouda

49 46 48 49 45 50 48 50 52 47 50 49 52 54 53 48 53 53 51 52 45 51 45 48 53 51 49 43 47 52 49 51 50 51 49 51 50 50 49 50

Rangorde* 211 (154) 328 (322) 269 (291) 246 (227) 366 (362) 200 (177) 297 (299) 208 (240) 94 (161) 318 (340) 188 (130) 227 (245) 91 (70) 42 (64) 60 (46) 291 (253) 76 (67) 58 (61) 124 (112) 89 (111) 368 (379) 143 (96) 356 (353) 302 (269) 63 (92) 117 (90) 251 (288) 382 (381) 314 (287) 105 (113) 241 (195) 140 (139) 156 (237) 127 (133) 247 (162) 126 (95) 165 (194) 206 (155) 239 (213) 207 (174)


Rangorde 343 38 116 272 380 96 345 230 52 142 134 145 265 139 306 266 127 213 118 191 221 46 201 115 18 123 277 384 259 261 128 69 54 349 263 205 67 125 229 172



41

Rangorde 276 352 251 308 355 114 291 290 46 385 134 122 168 28 45 91 176 22 13 135 311 248 198 376 230 38 280 367 335 48 216 192 246 221 129 157 223 381 119 172

Gemeente

Totaal

Score Grave Groesbeek Groningen (gemeente) Grootegast Gulpen-Wittem Haaksbergen Haaren Haarlem Haarlemmerliede en Spaarnwoude Haarlemmermeer Halderberge Hardenberg Harderwijk HardinxveldGiessendam Haren Harlingen Hattem Heemskerk Heemstede Heerde Heerenveen Heerhugowaard Heerlen Heeze-Leende Heiloo Hellendoorn Hellevoetsluis Helmond Hendrik-Ido-Ambacht Hengelo (O.) het Bildt Heumen Heusden Hillegom Hilvarenbeek Hilversum Hof van Twente Hollands Kroon Hoogeveen

42

Ecologisch kapitaal

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde 52 170 50 216 48 267 47 290 51 194 54 112 57 50 52 169

Score

51 50 54 47 50 49 50 53

Rangorde* 141 (124) 182 (252) 31 (74) 309 (292) 179 (183) 215 (233) 176 (142) 84 (83)

55 59 50 48 55 48 47 50

Rangorde 76 10 224 286 68 284 324 233

49

248 (125)

46

339

54

49 48 49 53

212 (198) 272 (265) 219 (246) 73 (72)

44 52 45 54

367 132 365 95

48

262 (272)

43

56 45 54 51 53 49 48 49 46 53 53 51 44 45 54 50 45 55 50 50 51 53 51 45 44

12 (14) 364 (365) 47 (69) 133 (128) 82 (62) 225 (264) 274 (242) 235 (238) 333 (366) 74 (81) 78 (80) 135 (170) 371 (371) 358 (355) 34 (53) 199 (169) 369 (363) 24 (29) 191 (165) 180 (167) 118 (91) 67 (71) 128 (132) 355 (376) 377 (372)

53 45 54 59 54 54 46 52 55 54 53 50 49 54 53 54 49 58 50 50 51 57 47 48 47

Economisch kapitaal Score 46 41 65 47 44 46 47 56

Rangorde 259 369 1 217 309 256 234 24

128

47

231

49 47 52 52

242 297 182 177

55 46 52 53

33 270 78 60

383

56

69

47

239

104 353 92 11 99 81 328 138 65 78 108 231 255 102 130 90 250 21 232 236 196 28 312 269 318

57 45 60 50 59 52 47 47 36 55 61 52 42 40 60 46 44 56 51 49 58 52 56 49 41

53 330 12 219 23 168 298 283 387 99 7 158 358 372 20 312 338 71 200 255 40 180 79 252 362

57 45 47 44 45 41 51 47 48 49 44 51 42 43 50 49 40 51 48 52 46 50 51 39 43

16 283 228 313 295 365 85 218 200 162 318 103 346 332 116 163 372 107 175 77 273 124 108 379 325


Gemeente

HoogezandSappemeer Hoorn Horst aan de Maas Houten Huizen Hulst IJsselstein Kaag en Braassem Kampen Kapelle Katwijk Kerkrade Koggenland Kollumerland en Nieuwkruisland Korendijk Krimpen aan den IJssel Krimpenerwaard Laarbeek Landerd Landgraaf Landsmeer Langedijk Lansingerland Laren (NH.) Leek Leerdam Leeuwarden Leeuwarderadeel Leiden Leiderdorp LeidschendamVoorburg Lelystad Leudal Leusden Lingewaal Lingewaard Lisse

Totaal

Ecologisch kapitaal

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde

Score

Rangorde*

Score

Rangorde

44

374 (373)

52

158

38

50 52 57 52 44 51 49 51 55 56 46 51

183 (202) 108 (187) 5 (6) 93 (103) 380 (382) 155 (131) 249 (275) 116 (175) 19 (12) 13 (17) 351 (383) 148 (118)

56 50 55 62 48 48 41 49 54 57 61 48

59 226 62 4 288 296 389 256 93 37 7 276

44

379 (368)

44

48

286 (302)

50


Rangorde

380

43

330

50 54 60 52 47 53 55 56 58 57 33 56

223 126 17 181 301 130 94 70 31 49 392 74

44 52 57 43 36 50 50 49 53 53 44 48

299 84 17 324 391 111 136 149 53 59 321 191

375

44

337

43

338

52

146

51

188

41

364

197 (137)

47

322

52

185

51

106

49 52 50 48 54 53 54 55 50 46 48 45 53 50

257 (317) 110 (136) 168 (178) 304 (315) 45 (44) 59 (41) 44 (33) 18 (21) 160 (123) 347 (328) 284 (281) 361 (359) 56 (60) 161 (127)

44 52 51 56 53 55 48 59 55 46 45 45 50 51

374 159 180 45 109 73 279 15 77 330 362 350 211 203

56 54 55 42 52 55 55 59 46 44 48 49 51 55

63 122 88 354 171 92 89 26 315 346 256 240 206 96

45 50 45 44 56 50 58 48 51 48 51 41 59 46

278 139 298 317 21 140 11 183 96 206 89 362 7 266

50

204 (220)

50

214

50

228

49

170

46 50 54 49 51 53

336 (325) 205 (212) 43 (19) 232 (172) 131 (158) 55 (66)

57 51 56 44 53 54

29 194 49 368 126 88

36 48 58 50 53 55

388 259 39 213 131 108

46 49 47 52 47 51

257 147 207 71 219 87

43

Gemeente

Totaal

Score Littenseradiel Lochem Loon op Zand Lopik Loppersum Losser Maasdriel Maasgouw Maassluis Maastricht Marum Medemblik Meerssen Menameradiel Menterwolde Meppel Middelburg (Z.) Midden-Delfland Midden-Drenthe Mill en Sint Hubert Moerdijk Molenwaard Montferland Montfoort Mook en Middelaar Muiden Naarden Neder-Betuwe Nederweert Neerijnen Nieuwegein Nieuwkoop Nijkerk Nijmegen Nissewaard Noord-Beveland Noordenveld Noordoostpolder Noordwijk Noordwijkerhout

44

51 51 48 50 47 48 47 50 47 50 46 47 51 48 41 47 53 59 50 49 48 50 50 53 56 48 58 47 50 45 51 48 52 54 41 48 52 48 54 52

Rangorde* 136 (171) 146 (179) 305 (300) 167 (217) 322 (326) 300 (231) 313 (329) 202 (196) 325 (295) 178 (166) 349 (336) 319 (338) 138 (138) 261 (285) 389 (390) 312 (298) 83 (101) 1 (1) 195 (235) 253 (229) 267 (261) 181 (98) 177 (216) 71 (87) 11 (26) 275 (210) 3 (5) 315 (311) 158 (157) 362 (361) 147 (185) 265 (256) 86 (116) 32 (38) 391 (391) 301 (290) 104 (134) 289 (297) 29 (20) 109 (78)


Rangorde 303 190 34 204 385 249 331 87 258 71 202 293 48 307 311 315 39 356 240 32 366 391 120 294 22 327 20 335 274 354 74 347 144 27 360 42 55 301 47 9



Rangorde 159 265 380 274 118 255 215 345 224 86 340 378 253 282 342 152 115 3 92 388 58 110 190 95 32 201 34 249 117 384 128 307 105 10 390 368 187 130 26 220


Gemeente

Nuenen, Gerwen en Nederwetten Nunspeet Nuth Oegstgeest Oirschot Oisterwijk Oldambt Oldebroek Oldenzaal Olst-Wijhe Ommen Onderbanken Oost Gelre Oosterhout Ooststellingwerf Oostzaan Opmeer Opsterland Oss Oud-Beijerland Oude IJsselstreek Ouder-Amstel Oudewater Overbetuwe Papendrecht Peel en Maas Pekela Pijnacker-Nootdorp Purmerend Putten Raalte Reimerswaal Renkum Renswoude Reusel-De Mierden Rheden Rhenen Ridderkerk Rijnwaarden

Totaal

Ecologisch kapitaal

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde

Score

Rangorde*

Score

Rangorde

54

46 (48)

52

161

55

55 48 57 52 50 40 51 50 52 52 46 48 47 46 55 48 45 48 51 48 53 51 49 49 50 39 54 49 54 50 50 52 53 50 50 50 50 43

14 (24) 290 (305) 8 (2) 96 (86) 194 (115) 392 (392) 132 (149) 198 (189) 103 (110) 113 (144) 335 (351) 282 (270) 321 (323) 352 (364) 16 (9) 273 (282) 360 (344) 285 (276) 145 (148) 287 (301) 72 (49) 115 (140) 213 (207) 221 (186) 171 (243) 393 (393) 39 (42) 226 (247) 41 (54) 163 (192) 173 (250) 98 (143) 57 (51) 164 (190) 184 (160) 169 (168) 192 (214) 385 (386)

59 46 54 47 51 43 50 54 50 51 58 49 50 50 57 45 44 46 51 51 51 45 47 52 52 48 53 52 54 47 49 57 45 47 55 50 54 53

14 342 83 313 176 377 208 101 215 174 23 262 234 244 31 355 370 332 177 179 195 351 323 154 153 270 111 148 103 326 252 35 364 299 61 228 85 110

56 50 60 60 52 35 54 48 55 56 44 49 48 44 51 56 47 51 53 48 50 61 51 49 51 32 53 45 57 55 49 53 58 53 49 51 47 41


Rangorde

102

55

39

57 227 9 14 184 390 123 264 84 76 340 246 257 345 192 82 288 199 135 262 224 8 189 253 196 393 138 320 54 90 250 145 33 154 247 187 285 364

51 48 55 50 46 41 49 47 50 48 37 47 42 44 57 44 45 47 47 45 58 48 50 47 48 36 56 50 52 49 53 47 57 51 46 50 48 34

97 185 35 143 245 366 165 212 132 193 386 229 348 316 14 304 296 225 208 294 12 179 127 209 204 392 23 133 83 155 63 233 19 98 267 144 202 393

45

Gemeente

Totaal

Score Rijssen-Holten Rijswijk (ZH.) Roerdalen Roermond Roosendaal Rotterdam Rozendaal Rucphen Schagen Scherpenzeel Schiedam Schiermonnikoog Schijndel Schinnen Schouwen-Duiveland 's-Gravenhage (gemeente) 's-Hertogenbosch Simpelveld Sint Anthonis Sint-Michielsgestel Sint-Oedenrode Sittard-Geleen Sliedrecht Slochteren Sluis Smallingerland Soest Someren Son en Breugel Stadskanaal Staphorst Stede Broec Steenbergen Steenwijkerland Stein (L.) Stichtse Vecht Strijen Südwest-Fryslân Ten Boer

46

Ecologisch kapitaal

SociaalCultureel kapitaal Score Rangorde 57 55 45 328 48 274 42 359 45 332 36 389 68 1 42 360 54 120 57 56 39 375 57 51 55 109 53 151 53 140

Score

53 49 48 46 47 45 58 45 50 53 44 52 51 52 50

Rangorde* 69 (47) 216 (218) 293 (286) 337 (345) 324 (333) 357 (350) 2 (7) 363 (348) 193 (119) 85 (55) 373 (375) 114 (56) 137 (146) 100 (135) 201 (234)

50 52 50 50 50 45 62 51 50 48 46 56 54 55 54

Rangorde 217 140 216 210 239 357 3 188 238 273 337 50 86 63 84

48

288 (284)

51

192

42

50 45 53 52 47 46 50 46 46 47 52 49 52 41 52 51 48 48 48 49 49 46 48

196 (209) 367 (370) 53 (59) 87 (89) 311 (248) 343 (347) 159 (204) 345 (306) 339 (354) 317 (346) 97 (68) 255 (267) 92 (58) 390 (389) 99 (88) 149 (181) 264 (293) 270 (321) 295 (320) 229 (201) 256 (224) 332 (358) 299 (296)

48 51 52 50 47 48 50 44 52 53 52 47 54 51 49 56 50 50 47 42 46 48 41

297 183 165 222 314 285 212 372 137 117 150 309 89 199 264 53 246 220 302 388 341 290 390

47 46 56 59 55 40 50 46 47 43 51 53 52 37 60 52 46 50 48 56 51 49 51

Economisch kapitaal Score 52 51 46 47 46 55 44 43 46 53 48 42 44 48 41

Rangorde 73 93 269 226 262 29 303 336 261 61 195 353 312 184 356

357

51

100

281 309 62 24 100 370 218 316 291 348 191 139 173 386 11 167 308 235 276 80 204 251 209

54 37 52 48 40 50 51 48 40 45 53 45 51 36 47 44 49 45 48 49 49 43 52

44 387 66 188 375 138 102 180 377 292 51 281 99 389 210 314 151 285 177 145 160 334 75


Gemeente

Totaal

Score Terneuzen Terschelling Texel Teylingen Tholen Tiel Tilburg Tubbergen Twenterand Tynaarlo Tytsjerksteradiel Uden Uitgeest Uithoorn Urk Utrecht (gemeente) Utrechtse Heuvelrug Vaals Valkenburg a.d. Geul Valkenswaard Veendam Veenendaal Veere Veghel Veldhoven Velsen Venlo Venray Vianen Vlaardingen Vlagtwedde Vlieland Vlissingen Voerendaal Voorschoten Voorst Vught Waalre Waalwijk Waddinxveen

43 53 49 54 50 44 48 51 49 51 47 48 53 48 50 55 54 48 53 48 43 50 56 48 51 49 49 48 49 44 43 53 49 50 57 54 55 54 47 53

Rangorde* 381 (380) 68 (23) 218 (244) 30 (31) 162 (191) 378 (369) 271 (278) 125 (200) 233 (258) 154 (176) 316 (310) 260 (249) 54 (82) 281 (257) 185 (203) 27 (57) 37 (22) 303 (331) 70 (108) 294 (260) 387 (387) 157 (102) 9 (25) 276 (236) 139 (188) 254 (262) 243 (274) 280 (314) 224 (163) 376 (357) 384 (384) 52 (43) 245 (226) 175 (219) 7 (4) 51 (75) 26 (32) 36 (35) 327 (319) 61 (79)


Rangorde 371 51 80 166 167 334 219 237 241 189 184 105 336 304 379 235 143 25 12 60 254 133 24 352 112 186 72 298 151 321 170 19 164 147 33 160 17 36 251 79



47

Rangorde 252 214 374 27 164 254 81 205 109 194 343 341 40 113 150 2 79 297 112 337 359 148 90 235 232 268 74 125 272 275 371 197 104 236 50 47 126 203 326 94

Gemeente

Totaal

Score Wageningen Wassenaar Waterland Weert Weesp Werkendam West Maas en Waal Westerveld Westervoort Westland Weststellingwerf Westvoorne Wierden Wijchen Wijdemeren Wijk bij Duurstede Winsum Winterswijk Woensdrecht Woerden Wormerland Woudenberg Woudrichem Zaanstad Zaltbommel Zandvoort Zederik Zeevang Zeewolde Zeist Zevenaar Zoetermeer Zoeterwoude Zuidhorn Zuidplas Zundert Zutphen Zwartewaterland Zwijndrecht Zwolle

48

56 53 52 48 49 49 47 46 46 55 46 49 53 51 54 54 51 46 46 52 48 54 49 46 49 49 47 47 53 54 48 50 55 53 50 49 50 51 47 53

Rangorde* 10 (10) 62 (34) 106 (107) 296 (279) 214 (232) 217 (225) 308 (266) 329 (307) 348 (356) 20 (40) 350 (349) 250 (273) 65 (76) 130 (106) 40 (73) 33 (39) 144 (117) 331 (318) 346 (339) 88 (50) 266 (255) 50 (30) 222 (239) 342 (337) 238 (215) 244 (205) 307 (304) 323 (316) 81 (99) 49 (45) 292 (289) 203 (152) 28 (18) 64 (85) 170 (153) 220 (211) 189 (184) 152 (180) 320 (303) 66 (94)


Rangorde 75 16 376 289 373 163 325 223 41 149 310 121 197 131 40 155 344 173 162 378 359 242 358 369 287 6 382 363 26 30 152 56 300 320 308 157 13 227 218 82



Rangorde 6 240 41 182 88 349 320 361 373 9 238 350 80 196 153 72 42 347 363 43 186 82 277 213 242 333 323 167 65 69 222 173 15 20 55 264 329 211 328 37


3.2.1

De ranking van de gemeenten

Midden-Delfland scoort met 58,7% dit jaar het hoogst van alle gemeenten. De rest van de top vijf wordt gevormd door Rozendaal (58,0%), Naarden (57,8%), Bloemendaal (57,4%) en Houten (57,3%), zoals getoond in figuur 3.1. Zoals in de vorige monitor al werd opgemerkt bieden deze hoog scorende groene gemeenten een aantrekkelijke leefomgeving voor burgers die veelal in de nabijgelegen grote steden hun inkomen verdienen met de daarbij behorende (vaak lagere) socialeen milieukenmerken. Onder de 100.000-plus gemeenten scoort Utrecht (54,6%) het gunstigst. Scoorde in 2014 Spijkenisse het laagst van alle gemeenten, na de fusie met Bernisse tot Nissewaard is deze gemeente enkele plaatsen omhoog geklommen (40,8%). Andere laag scorende gemeenten zijn Pekela (38,6%), Oldambt (39,8%), Stadskanaal (41,2%) en Menterwolde (41,4%). Deze gemeenten hebben een (structureel) zwakke economie en ontberen anderzijds kennelijk vooralsnog de voordelen die de hoger scorende gemeenten juist aantrekkelijk maken voor pendelende middenklassers. Onder de 100.000-plus gemeenten neemt Emmen (44,6%) de laagste positie in.

Figuur 3.1 De totaal scores van de duurzaamheid van de 393 Nederlandse gemeenten

49

3.2.2

Stijgers en dalers

Figuur 3.2 laat zien welke gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014 behoren tot de stijgers en dalers. Hieruit valt geen regionaal patroon af te leiden.

Figuur 3.2 De gemeenten met een stijgende en dalende duurzaamheidsscore (in %punten)

De sterkste stijging, gebaseerd op het verschil in scores, treedt op bij de gemeenten Horst aan de Maas, Kerkrade, en Dronten. Hiervoor zijn in elk van deze gemeenten heel verschillende oorzaken aan te wijzen. In Horst aan de Maas scoort voornamelijk de voorraad ‘afval & grondstoffen’ hoger. De voorraden ‘kennis’ en ‘economische participatie’ vertonen ook een stijging. In Kerkrade scoren vooral ‘lucht’ en ‘bodem’ veel hoger. In Dronten zijn de voorraden 'bodem' en 'infrastructuur & bereikbaarheid’ sterk verbeterd. De gemeenten die de sterkste dalingen in duurzaamheidsscore laten zien zijn Molenwaard, Haarlemmerliede en Spaarnwoude en Terschelling. In Molenwaard nemen de scores voor ‘bodem’ en ‘kennis’ af. Bij Haarlemmerliede en Spaarnwoude is de daling te wijten aan bijvoorbeeld het minder ophalen van oud papier en een toegenomen werkloosheid. Ook is de score voor ‘veiligheid’ gedaald. Terschelling wordt zwaarder dan de andere gemeente getroffen door een teruggang van ‘arbeid’. Daarnaast is ook de score voor ‘lucht’ gedaald. De sterkste daling bij Terschelling is terug te vinden bij de voorraad ‘woonomgeving’.

50


Figuur 3.3 Verschil in totale duurzaamheidsscores van gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014

Figuur 3.3 laat zien dat de totale duurzaamheidsscore voor 62% van de gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014 0,5%punt of minder is veranderd en voor 85% van de gemeenten 1,0%punt of minder. Deze relatief geringe verschuiving in de absolute waarde van de totale duurzaamheidsscore kan echter tot forse verschillen in de ranking van een gemeente leiden, omdat de somscores van de gemeenten dicht bij elkaar liggen. 3.3

De drie kapitaalscores van de Nederlandse gemeenten in 2015 Tabel 3.2 laat ook de scores voor de drie kapitalen van de gemeenten in 2015 zien. Deze scores vormen de kern van de duurzaamheidsanalyse.

3.3.1

Ecologisch kapitaal

Op basis van de set indicatoren gebruikt voor 2015 laten de gemeenten Bussum (62,7%), Almere (62,3%), Rozendaal (61,9%), Huizen (61,7%) en Bloemendaal (61,4%) de hoogste scores zien voor het ecologische kapitaal. Onder de 100.000plus gemeenten boekt Almere de hoogste score voor het ecologische kapitaal (62,3%). Dat heeft waarschijnlijk te maken heeft met de nog korte geschiedenis van deze stad, waardoor bijvoorbeeld de bodem niet is vervuild en de relatief nieuwe woningvoorraad energiezuinig is gebouwd.

51

Figuur 3.4 Overzicht scores ecologisch kapitaal van de 393 gemeenten

Tot de laagst op ecologie scorende gemeenten behoren Beemster (38,9%), Bodegraven-Reeuwijk (40,2%), Molenwaard (40,4%), Ten Boer (40,5%) en Kaag en Braassem (41,3%). Vaak zijn scores op voorraden als 'bodem', 'water' en 'natuur & landschap' hiervoor verantwoordelijk. Onder de 100.000-plus gemeenten valt de laagste score voor het ecologisch kapitaal toe aan Zaanstad (44,1%). Dit is terug te voeren tot lage scores op de voorraden 'afval & grondstoffen' en 'hinder & calamiteiten'. 3.3.2

Sociaal-cultureel kapitaal

Gemeenten met de hoogste scores op sociaal-cultureel kapitaal zijn Rozendaal (67,9), Midden-Delfland (67,3), Bunnik (63,6), Blaricum (63,1) en Bloemendaal (62,5). Dit zijn veelal kleine welvarende gemeenten met veel groen en zonder een industriële achtergrond. De hoogst scorende 100.000-plus gemeente binnen het sociaal-cultureel kapitaal is Westland (55,8%). Het betreft hier een samengestelde 100.000-plus gemeente die qua karakter nog altijd een bundeling van dorpen vormt, verenigd door de glastuinbouw. De hoge score is vooral te danken aan gunstige scores voor woonomgeving, onderwijs en gezondheid.

52


Figuur 3.5 Overzicht scores sociaal-cultureel kapitaal van de 393 gemeenten

De laagste scores op sociaal-cultureel kapitaal treden op bij Pekela (31,6), Kerkrade (32,6), Menterwolde (34,4), Oldambt (35,3) en Rotterdam (36,0). Verantwoordelijk hiervoor zijn veelal lage scores voor de voorraden 'economische participatie' en 'kunst & cultuur'. Rotterdam dat de laagst scorende 100.000-plus gemeente is bij het sociaal-cultureel kapitaal dankt deze positie aan de lage scores voor ‘economische participatie’, ‘maatschappelijke participatie’ en ‘veiligheid’.

53

Box 3.2 Illustratie voor Almere van het aggregatieproces vanaf de indicator voor jeugdcriminaliteit tot de voorraad-, kapitaal- en totale duurzaamheidsscore. In de gemeente Almere is volgens opgave van het CBS 2,97 percent van de 12-21 jarigen voor de rechter verschenen in verband met een delict. Ten opzichte van de Telos duurzaamheidsnorm betekent dit een duurzaamheidsscore voor deze indicator van 38,25%. Samen met de gelijk gewogen scores van de andere indicatoren voor 'sociale veiligheid' (geweldsdelicten, onveiligheidsgevoel, vandalisme, verkeersonveiligheid, vermogensdelicten) levert dit een voorraad score van 44,14%. Door deze voorraadscore voor 'sociale veiligheid' met gelijk gewicht te aggregeren met de andere voorraadscores in het sociaal-cultureel kapitaal ('economische participatie', 'gezondheid', 'kunst & cultuur', 'sociale participatie', 'onderwijs', 'woonomgeving') ontstaat een kapitaalscore van 42,41% voor Almere. Aggregatie met gelijk gewogen scores van beide andere kapitalen levert voor de duurzaamheid in Almere een totaal score op van 52,59%.

3.3.3

Economisch kapitaal

Figuur 3.6 Overzicht scores economisch kapitaal van de 393 gemeenten

54


Het economisch kapitaal laat de hoogste scores zien in de 100.000-plus gemeenten Groningen (64,7) en Utrecht (64,3). Daarna volgen Midden-Delfland (63,9) en de 100.000-plus gemeenten Delft (63,1) en Amsterdam (62,9). Ook in de 2014 versie van de monitor bleek het inwonertal van de gemeente een belangrijke indicator voor hoge scores op economisch kapitaal. Verderop zal hier nog uitgebreid bij worden stilgestaan. De laagste scores op economisch kapitaal worden aangetroffen bij qua inwonertal kleinere gemeenten als Rijnwaarden (34,3), Pekela (35,8), Hulst (36,0), Nissewaard (36,2) en Stadskanaal (36,3). Onder de 100.000-plus gemeenten scoort Emmen (44,0) het minst gunstig. Verantwoordelijk voor de lage scores op economisch kapitaal zijn veelal lage scores voor de voorraden 'arbeid' en 'kennis'. Hier speelt het samenhangende cluster van veel werkloosheid, laag opgeleide beroepsbevolking en ontbrekende kennisinfrastructuur. Ook de voorraden 'concurrentievermogen' en 'vestigingsvoorwaarden' komen in dat verband regelmatig naar voren. 3.4

Balans tussen de drie kapitalen bij de Nederlandse gemeenten In het ideaaltypische geval van een duurzame gemeente is de totale duurzaamheidsscore hoog en het verschil tussen de drie kapitaalscores laag. Gemeenten die dit profiel benaderen zijn Houten, Naarden, Voorschoten, Veere, Mook en Middelaar, Wageningen en Dalfsen. De totale duurzaamheidsscore ligt boven de 55% en de kapitaalscores wijken minder dan 5%punten af van deze gemiddelde waarde. Onderstaand worden enkele voorbeelden genoemd van gemeenten waarbij één van de kapitalen sterk achterblijft bij de anderen. Dit kan worden gehanteerd als een mogelijke indicator voor bestuurlijke aandacht, om te beginnen door de oorzaken van deze uitkomst meer in detail te analyseren en na te gaan welke opties er zijn ter verbetering.

3.4.1

Gemeenten waar het economisch kapitaal sterk achterblijft

Gemeenten waar het economisch kapitaal 10%punten of meer achterblijft bij de dichtstbijzijnde score van een van de andere kapitalen betreffen enkele zeer kleine gemeenten: Rozendaal, Vlieland, Terschelling, Schiermonnikoog, en Mill en Sint Hubert. In het geval van de eilanden wordt dit vooral veroorzaakt door de grote afstand tot de hoofdinfrastructuur en tot onderwijsinstellingen. Ook voor Rozendaal en Mill en Sint Hubert geldt dat er relatief minder onderwijsinstellingen zijn. In deze gemeenten lijkt ook sprake te zijn van relatief weinig bedrijvigheid. 3.4.2

Gemeenten waar het sociaal-cultureel kapitaal sterk achterblijft

Gemeenten met een 10%punten of meer achterblijvend sociaal-cultureel kapitaal betreffen de grotere steden Kerkrade, Lelystad, Heerlen, Enschede, Venlo en Almere. De score op het sociaal-cultureel kapitaal blijft vooral achter vanwege een

55

lage ‘economische en maatschappelijke participatie’. Met uitzondering van Heerlen worden deze gemeenten ook gekenmerkt door een lage score op ‘kunst & cultuur’. Opvallend is dat vier van de deze gemeenten een perifere ligging combineren met een verlies aan voormalige economische functies. Voor Almere en in mindere mate voor Lelystad geldt mogelijk een eenzijdige sociaal-culturele opbouw door de specifieke bevolkingsdruk in het verleden vanuit Amsterdam. 3.4.3

Gemeenten waar het ecologisch kapitaal sterk achterblijft

Gemeenten waar het ecologisch kapitaal 10%punten of meer achterblijft bij het meest nabij scorende andere kapitaal zijn Beemster, Molenwaard, Ten Boer, Lansingerland, Waterland, Woerden, Midden-Delfland en Renswoude. Deze gemeenten liggen in voormalige veenweide- en/of poldergebieden. Daardoor hebben ze relatief weinig bos en natuurlijk terrein en relatief veel landbouw. Landbouw is geassocieerd met vervuiling van ‘bodem’ en ‘water’. Ook valt de mindere scores bij ‘energie’ en dan vooral het hoge gebruik van elektriciteit op. De gemeenten worden (met uitzondering van Ten Boer) ook gekenmerkt door hun ligging nabij grote steden, waardoor ze wel economische voordelen genieten in de vorm van arbeidsparticipatie. Box 3.3 Illustratie voor Amsterdam van het aggregatieproces vanaf de indicator ‘starters’ tot de voorraad-, kapitaal- en totale duurzaamheidsscore. In Amsterdam vormt het aandeel starters 10,2% van het totaal aantal vestigingen van bedrijven. Dat komt ten opzichte van de Telos duurzaamheidsnorm overeen met een score van 75,06%. In combinatie met de scores voor de vier andere indicatoren in de voorraad 'concurrentie vermogen' (aandeel topsectoren 43,93%, Bruto Regionaal Product 91,20%, opheffingen 24,97%, snelgroeiende bedrijven 68,75%) geeft dit voor de voorraad een score van 60,78%. Samen met de gelijk gewogen andere voorraadscores ('arbeid', 'infrastructuur & bereikbaarheid', 'kennis', 'ruimtelijke vestigingsvoorwaarden') leidt dit tot een economisch kapitaal score voor Amsterdam van 62,86%. In combinatie met beide andere gelijk gewogen kapitaalscores komt de totaal score voor de duurzaamheid van Amsterdam op 53,61%.

56


4 De duurzaamheidsscores op voorraadniveau en daarmee verbonden thematiek

In dit hoofdstuk wordt kort het gemiddelde landelijk beeld voor de duurzaamheidsvoorraden van de gemeenten besproken. Tabel 4.1 toont dat enkele voorraden in 2015 over heel Nederland gemiddeld beter scoren dan het jaar ervoor: 'afval & grondstoffen', 'energie', 'lucht', ‘water’, 'onderwijs', 'concurrentievermogen', 'kennis' en 'ruimtelijke vestigingsvoorwaarden'. In dit lijstje komen weinig sociaal-culturele voorraden voor. Op sociaalcultureel gebied wordt namelijk op veel gebieden juist een forse teruggang aangetroffen, zoals bij 'economische participatie (ruim 3 %punten) en in mindere mate bij 'woonomgeving' (0,9 %punt). Op economisch gebied geldt een forse teruggang (3,5 %punten) voor 'arbeid'. De economische crisis en het antwoord daarop in termen van het door de rijksoverheid gevoerde begrotingsbeleid is in een aantal van deze karakteristieken terug te vinden. In 2014 stijgt de werkloosheid wat zich vertaalt in een stijgende langdurige werkloosheid en een toename van het aantal arme huishoudens. In de volgende bespreking van de voorraden wordt hier nader op ingegaan. Onder de in totaal 19 voorraden zijn er op verzoek van het ministerie van IenM en vanwege de actualiteit enkelen geselecteerd waaraan enige extra aandacht zal worden besteed: 'afval & grondstoffen' (circulaire economie), 'energie', 'gezondheid' en 'concurrentievermogen'. Deze extra aandacht moest in het kader van deze monitor echter zeer beperkt blijven. Een uitgebreidere thematische studie van de ontwikkelingen in deze voorraden op gemeentelijk niveau is alleszins gerechtvaardigd en wordt ook vaak in ander verband al (deels) ter hand genomen. In volgende monitors kan telkens een aantal van deze voorraden extra worden belicht.

57

Tabel 4.1 Gemiddelde scores per voorraad voor alle 393 gemeenten in monitor 2015 en monitor 2014

Voorraad

Gemiddelde score 2015 2014

Ecologisch Afval & grondstoffen* Bodem Energie* Hinder & calamiteiten Lucht* Natuur & landschap Water*

50,61 60,95 38,52 61,01 55,18 45,24 44,01

49.83 60,63 38,20 61,01 53,79 45,24 43,87

Sociaal-cultureel Economische participatie* Gezondheid Kunst & cultuur Maatschappelijke participatie* Onderwijs* Veiligheid* Woonomgeving*

53,69 52,26 34,53 51,20 51,73 56,61 53,66

56,93 52,04 34,64 51,06 50,90 57,34 54,56

Economisch Arbeid* Concurrentievermogen* Infrastructuur & bereikbaarheid Kennis* Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden*

42,42 51,54 56,28 38,18 51,18

45,90 51,32 56,31 37,73 50,31

* verschil in gemiddeld score 2014-2015 is statistisch significant

4.1

Voorraden van het ecologisch kapitaal Het ecologisch kapitaal is opgebouwd uit de volgende zeven voorraden: 'afval & grondstoffen', 'bodem', 'energie', 'hinder & calamiteiten', 'lucht', 'natuur & landschap' en 'water'. Hier wordt wat uitgebreider stilgestaan bij de voorraden 'afval & grondstoffen' en 'energie'.

4.1.1

Afval en grondstoffen

De scores voor de voorraad 'afval & grondstoffen' (figuur 4.1) vertonen behoorlijke verschillen. Vooral grote steden als Rotterdam (11%), ’s-Gravenhage (15%) en Amsterdam (19%) scoren laag, wat in mindere mate ook geldt voor Utrecht (28%), Arnhem (30%) en Groningen (32%). In het recente advies van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI)6 over de circulaire economie wordt erop aangedrongen dat de eigen kracht centraal moet staan in het beleid van de decentrale overheden waarbij acties moeten _______________________________________________________________________________________________ 6

RLI, 2015, Circulaire economie: van wens naar uitvoering, juni.

58


bestaan uit ‘standaardmaatregelen die elke decentrale overheid zou moeten nemen: het scheiden en recyclen van afvalstromen….en het voortbouwen op en versterken van de eigen krachten in de regio (bedrijvigheid, specifieke stromen et cetera). Deze maken dat regio’s zich van elkaar onderscheiden, met elk een specifieke mix van zelfvoorzienendheid, deeleconomie, streven naar een afvalloze regio en uitwisseling van reststromen tussen bedrijven (industriële symbiose). Hierop zullen regio’s een strategie moeten ontwikkelen’. Wanneer het beeld van de RLI over de circulaire economie kans van slagen wil krijgen zal, zo laten de monitor resultaten zien, voor het beter faciliteren en stimuleren van het inzamelen van afvalstoffen in de grote steden een nieuwe insteek gevonden moeten worden.

Figuur 4.1 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad afval & grondstoffen

Inspiratie hiervoor kan mogelijk gevonden worden bij gemeenten die wel een hoge score op deze voorraad te zien geven en bij de daarmee mogelijk verbonden verschillen tussen de afvalstromen. De beste scores worden aangetroffen in de gemeenten Grave, Gemert-Bakel, Mill en St Hubert, Druten, Boekel en Sint Anthonis met waarden van 76-78%. Een goede organisatie van het afvalbeleid in deze groep gemeenten in de noordoostelijke punt van Noord-Brabant en aangrenzende gemeenten lijkt hieraan debet.7

_______________________________________________________________________________________________ 7

J. Dagevos, K. Zoeteman, 2015, Duurzaamheid nog te weinig zaak van provincies, Tijdschrift Milieu, februari, 11-13.

59

In figuur 4.2 zijn de prestaties van de gemeenten op de individuele afvalstromen vermeld. De lage scores van de grote steden doen zich bij alle categorieën van afvalstromen voor, maar het minst bij verpakkingsglas dat kennelijk op een voor de burger gemakkelijker wijze dan bij het andere afval kan worden ingeleverd.

Figuur 4.2 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de indicatoren van de voorraad afval & grondstoffen

60


4.1.2

Bodem

De scores voor de voorraad bodem zijn afgebeeld in figuur 4.3. De combinatie van uitgevoerde urgente bodemsaneringsoperaties en een relatief lage belasting met meststoffen door de landbouw maken dat de hogere scores in het westen van het land zijn te vinden en in een smalle strook langs de zuidoost grens. De hoogste scores (100%) worden gevonden in Vlieland, Rozendaal, Aalsmeer, Bussum, Laren (N.H.), Zandvoort, Capelle aan den IJssel en Hendrik-IdoAmbacht. De laagste scores geven Veghel (13,6%), Someren (17,7%), Heerenveen (18,2%), De Ronde Venen (18,2%) en Hardenberg (18,6%) te zien.

Figuur 4.3 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad bodem

61

4.1.3

Energie

Figuur 4.4 laat zien dat de gewenste energietransitie vooralsnog minder vorm heeft gekregen naarmate gemeenten oostelijker in het land zijn gelegen. De grote steden Amsterdam (66%) en Rotterdam (63%) lopen voorop, gevolgd door Vlissingen (62%), Heerhugowaard (61%) en Harlingen (61%). Almere, Zoetermeer en Zeewolde hebben respectievelijk een 7e, 8e en 9e plaats. Grote steden scoren hoog door een lager energiegebruik doordat hier relatief kleinere woningen worden aangetroffen die tevens aan elkaar zijn gebouwd. Andere genoemde gemeenten kennen relatief veel nieuwbouw die aan de moderne isolatie eisen voldoen, terwijl Harlingen en Zeewolde veel windenergie opwekken. Een nadere analyse van de onderliggende indicatoren, zoals getoond in figuur 4.5, laat zien dat de lagere score van de voorraad ‘energie’ in oostelijke delen van ons land terug te voeren is tot het hogere energieverbruik van huishoudens en de mindere toepassing van windenergie. Al geeft de vooral in het westen geconcentreerde winning van windenergie aan dat windenergie in het oosten minder rendabel is, het aanwezig zijn van windmolens langs de Duits-Nederlandse grens, tot in Limburg toe, geeft aan dat ook andere redenen voor de geringe windproductie in dat deel van Nederland in het spel zijn.

Figuur 4.4 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad energie

62


Figuur 4.5 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de indicatoren van de voorraad energie

Wat betreft de inzet van zonnestroom lopen de gemeenten in de provincies Utrecht, Noord- en Zuid-Holland, Noord-Brabant en Limburg voorop, terwijl Zeeland en de drie noordoostelijke provincies achterblijven.

63

4.1.4

Hinder en calamiteiten

De voorraad 'hinder & calamiteiten' is opgebouwd uit acht indicatoren: geluidbelasting, geluidhinder, lichtbelasting, geurhinder, risico als gevolg van transport, externe veiligheid risicocontour, aardbevingen en overstromingen. De laagst scorende gemeenten zijn Groningen (26%), Rotterdam (31%), ‘sHertogenbosch (31%), Leiderdorp (34%) en Amsterdam (34%). Rondom de havengebieden van Rijnmond en Amsterdam, waar de stedelijke verdichting groot is en een industrieel karakter bestaat, wordt dit waarschijnlijk veroorzaakt door geluid- en lichthinder en door externe veiligheidsrisico’s in verband met gevaarlijke stoffen en overstromingsrisico. In het noorden zuidoosten van ons land spelen hierbij ook aardbevingsrisico’s. Tot de best scorende gemeenten behoren de Waddengemeenten en Rozendaal.

Figuur 4.6 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad hinder & calamiteiten

64


4.1.5

Lucht

De voorraad 'lucht' is opgebouwd uit zeven indicatoren, respectievelijk voor de emissies van CO2, stikstofoxiden, fijn stofdeeltjes (PM10) en vluchtige organische stoffen en de luchtconcentraties van stikstofdioxide, ozon en PM10. De voorraadscores wijken over het land niet sterk af, met relatief gunstige waarden in de gemeenten direct langs de kust en in de oostelijke helft van het land.

Figuur 4.7 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad lucht

65

4.1.6

Natuur en landschap

De voorraad 'natuur & landschap' is samengesteld uit zes indicatoren voor het oppervlak aan bos, de afstand van de woningen tot openbaar groen, de tevredenheid over het groen, het oppervlak aan recreatief oppervlaktewater en de biodiversiteit uitgedrukt in het aantal soorten en in het aantal rode lijst soorten. Gemeenten met hoge scores voor deze voorraad zijn Wassenaar (73%), Huizen (71%), Bloemendaal (71%), Mook en Middelaar (71%) en Heemskerk (70%). De laagst op 'natuur & landschap' scorende gemeenten liggen vooral in het noorden van ons land: Opmeer (13%), Beemster (13%), Ten Boer (14%), Leeuwarderadeel (15%) en Bedum (16%).

Figuur 4.8 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad natuur & landschap

66


4.1.7

Water

Dit jaar is het aantal indicatoren in deze voorraad aanzienlijk uitgebreid. Naast de chemische en ecologische kwaliteit van het oppervlaktewater is er nu ook aandacht voor de emissies op de oppervlaktewateren van fosfaat en stikstofverbindingen, de kwaliteit van het drinkwater en de aanwezigheid van een gemengd rioolstelsel. De hoogste scores voor de voorraad 'water' worden gevonden in Kerkrade (77%), Zoetermeer (74%), Bussum (73%), Almere (73%) en Geldrop-Mierlo (72%). Als laagste scoren Waterland (18%), Reusel-De Mierden (23%), Drechterland (23%), Vlieland (23%) en Dinkelland (24%).

Figuur 4.9 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad water

67

4.2

Voorraden van het sociaal-cultureel kapitaal Het sociaal-cultureel kapitaal is opgebouwd uit de combinatie van de volgende zeven voorraden: economische participatie, gezondheid, kunst & cultuur, maatschappelijke participatie, onderwijs, veiligheid, en woonomgeving.

4.2.1

Economische participatie

De voorraad ‘economische participatie’ laat zien in welke mate burgers erin slagen mee te doen aan economische verdelingsprocessen. Deze voorraad kent in deze monitor vijf indicatoren: arme huishoudens, besteedbaar inkomen, gebruik maken van de bijstand, langdurige werkloosheid, en het financiële vermogen van het huishouden. Deze indicatoren houden verband met elkaar en met de voorraad ‘arbeid’ uit het economisch kapitaal, zoals nader wordt besproken in hoofdstuk 6. Figuur 4.10 laat zien dat bijna alle grote steden het moeilijk hebben om op deze voorraad gunstig te scoren. Tot de laagst scorende gemeenten behoren Rotterdam (23%), Heerlen (24%), Kerkrade (24%), Enschede (24%), en Arnhem (24%). Laag scorende gemeenten worden door het hele land verspreid aangetroffen, echter in Noordoost-Nederland is de concentratie ervan het grootst. De meest gunstig scorende gemeenten zijn Rozendaal (87%), Giessenlanden (81%), Bunnik (80%), Hardinxveld-Giessendam (80%) en Edam-Volendam (79%).

Figuur 4.10 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad economische participatie

68


4.2.2

Gezondheid

De voorraad (lichamelijke en geestelijke) 'gezondheid' wordt gemeten met behulp van acht indicatoren: de beoordeling van de eigen gezondheid, de levensverwachting, het aantal chronisch zieken, de afstand tot een ziekenhuis, de beschikbaarheid van huisartsen, het gebruik van alcohol en drugs en obesitas (riskant gedrag), onvoldoende bewegen en overlast door verwarde personen. Zoals figuur 4.11 laat zien lijkt de voorraad 'gezondheid' in het oosten van Nederland wat minder gunstig te scoren dan in het westen. De meest gunstig scorende gemeenten op basis van de metingen van deze monitor zijn Rozendaal (74%), Midden-Delfland (73%), Pijnacker-Nootdorp (69%), Heiloo (68%) en Huizen (67%). De minst gunstig scorende gemeenten zijn Vaals (33%), Menterwolde (33%), Veendam (34%), Vlagtwedde (35%) en Kerkrade (36%). Elementen die hierbij een rol spelen zijn afstand tot de faciliteiten van de gezondheidszorg, levensstijl e.d.

Figuur 4.11 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad gezondheid

Zoals vaker is ook hier het besef van belang dat er verschillende aspecten in de voorraadscore worden betrokken. In figuur 4.12 worden de scores van deze afzonderlijke indicatoren met kaarten in beeld gebracht. Het landelijke patroon komt terug in de meeste van de in figuur 4.12 weergegeven indicatoren. Een uitzondering hierop vormen de indicatoren voor het aandeel

69

'overlast door verwarde personen' en 'onvoldoende bewegen'. Het ruimtelijk patroon dat zichtbaar wordt bij 'onvoldoende bewegen' lijkt in veel opzichten het spiegelbeeld van dat van 'riskant gedrag'. De mogelijk oorzaken hiervan zouden nader moeten worden bestudeerd. Figuur 4.12 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de indicatoren van de voorraad gezondheid

70


Het ruimtelijk patroon voor de indicator 'overlast door verwarde personen' geeft een opvallend beeld dat sterk afwijkt van de verwachting dat dit vooral een verschijnsel zou zijn dat zich in de grote steden als Amsterdam voordoet.8 Hoewel het aantal gevallen in grote steden hoog is laten relatieve cijfers zien dat dit ook in kleinere gemeenten een veelvoorkomend verschijnsel is. Vooral de provincies Friesland en Zeeland springen in het oog. Meerdere factoren lijken hierbij een rol te spelen zoals de omvang van de toeristische sector, de maatschappelijke acceptatie van afwijkend gedrag, maar ook regionale verschillen in wat door de politie bij meldingen onder deze categorie wordt geregistreerd. 4.2.3

Kunst en cultuur

De scores voor ‘kunst & cultuur’ zijn doorgaans weinig gunstig. In deze voorraad wordt een ruimer aantal aspecten dan in 2014 meegenomen: dorpsgezichten, gemeente monumenten, musea, podiumkunsten, archeologisch erfgoed en rijksmonumenten. Het hoogst scoren Utrechtse Heuvelrug (68%), Utrecht (65%), Leiden (63%), Laren (N.H.) (63%) en Weesp (63%). De laagst scorende gemeenten op deze voorraad zijn Zeewolde (9%), Dronten (10%), Hoogeveen (12%), Lelystad (13%) en Korendijk (13%).

Figuur 4.13 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad kunst & cultuur _______________________________________________________________________________________________ 8 Zie ook B.C.J. Zoeteman, J. L. Slabbekoorn, Z. Tomor, 2015, Overlast door verwarde personen in Amsterdam in landelijk perspectief, Telos, rapport nummer 14.116, 7 januari, www.telos.nl/342016.aspx?t=Rapport+Overlast+door+verwarde+personen+in+Amsterdam+in+landelijk+perspectief.

71

4.2.4

Maatschappelijke participatie

De voorraad 'maatschappelijke participatie' is opgebouwd uit vijf indicatoren: gemeenteraadsverkiezingen, landelijke verkiezingen, mantelzorg, sociale cohesie, en vrijwilligers, allemaal indicatoren die iets zeggen over de mate waarin mensen zich inzetten voor / betrokken voelen bij een grotere sociale collectiviteit. Het minst gunstig scoren Rotterdam (25%), Kerkrade (30%), Amsterdam (30%), Hellevoetsluis (30%) en Schiedam (31%). Het meest gunstig komen kleinere, op zichzelf georiënteerde gemeenten uit de bus zoals Schiermonnikoog (73%), Staphorst (73%), Ameland (72%), evenals Veere (72%) en Hattem (70%).

Figuur 4.14 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad maatschappelijke participatie

72


4.2.5

Onderwijs

De voorraad 'onderwijs' kent de volgende zeven bouwstenen: aanbod basisscholen, aanbod voortgezet onderwijs, eindexamen cijfer voortgezet onderwijs, jeugdwerkloosheid, onvertraagd naar diploma, opleidingsniveau en voortijdige schoolverlaters. Jeugdwerkloosheid is hierbij opgenomen omdat dit een indicatie geeft hoe onderwijs en arbeidsmarkt op elkaar aansluiten. Het beeld over Nederland is relatief gelijkmatig met enkele minder gunstige uitschieters in het noordoosten van het land. Het gunstigst scoren MiddenDelfland (73%), Voorschoten (71%), Oegstgeest (71%), Leiderdorp (70%) en Bussum (69%). De minst gunstige scores worden gevonden in Oldambt (31%), Westerveld (31%), Pekela (33%), Doesburg (33%) en Vlagtwedde (35%).

Figuur 4.15 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad onderwijs

73

4.2.6

Veiligheid

De voorraad 'veiligheid' beschrijft de veiligheid in de gemeente aan de hand van zes indicatoren: geweldsdelicten, jeugdcriminaliteit, onveiligheidsgevoel, vandalisme, verkeersonveiligheid en vermogensdelicten. Het beeld wisselt over het land en lijkt sterk bepaald te worden door het inwonertal van de gemeente. De minst gunstige scores hebben Rotterdam (29%), ’s-Gravenhage (33%), Schiedam (33%), Amsterdam (34%) en Arnhem (34%). De hoogste scores worden gevonden bij de kleine gemeenten Vlieland (92%), Schiermonnikoog (92%), Ameland (89%), Rozendaal (86%) en Tubbergen (81%).

Figuur 4.16 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad veiligheid

74


4.2.7

Woonomgeving

De voorraad 'woonomgeving' kent de volgende zeven indicatoren: afstand supermarkt, bevolkingsontwikkeling, tevredenheid winkels, tevredenheid woonomgeving, verhuissaldo, woningtekort en WOZ waarde. Net als bij de voorraad ‘onderwijs’ is er een tamelijk gelijkmatig landelijk beeld, met relatief lage scores in het noordoostelijke en zuidoostelijke deel van het land. De hoogste scores worden gevonden in Naarden (74%), Hendrik-Ido-Ambacht (74%), Uitgeest (71%), Bunschoten (71%) en Blaricum (71%). De laagste in Bellingwedde (26%), Pekela (28%), Onderbanken (31%), Delfzijl (32%) en Kerkrade (32%).

Figuur 4.17 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad woonomgeving

75

4.3

Voorraden van het economisch kapitaal Het economisch kapitaal is opgebouwd uit de volgende vijf voorraden: 'arbeid', 'concurrentievermogen', 'infrastructuur & bereikbaarheid', 'kennis', en 'ruimtelijke vestigingsvoorwaarden'.

4.3.1

Arbeid

De voorraad 'arbeid' wordt beschreven aan de hand van de volgende vijf indicatoren: arbeidsongeschiktheid, benutting arbeidspotentieel, ontgroening & vergrijzing, werkgelegenheidsfunctie en werkloosheid. Figuur 4.18 laat zien dat de gunstigste scores zich voordoen in de Randstad en een ring daaromheen. In het oosten van het land zijn de scores minder gunstig. De hoogste waarden worden aangetroffen in Zoeterwoude (71%), Urk (70%), Barneveld (67%), Schiermonnikoog (66%) en Staphorst (64%). De minst gunstige waarden worden gevonden in Pekela (22%), Brunssum (22%), Kerkrade (23%), Landgraaf (23%) en Vlagtwedde (24%). Al eerder werd gewezen op een vergelijkbaar patroon dat bij de voorraad ‘economische participatie’ naar voren kwam.

Figuur 4.18 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad arbeid

76


4.3.2

Concurrentievermogen

De voorraad 'concurrentievermogen' is opgebouwd uit de indicatoren: aandeel starters, aandeel topsectoren, BRP, bedrijfsopheffingen, en snelgroeiende bedrijven. Hoge scores voor deze voorraad zijn te vinden bij Grootegast (73%), Aalsmeer (72%), Oudewater (71%), Beemster (71%) en Oostzaan (70%). De laagste scores worden gevonden bij Rozendaal (28%), Veendam (31%), Heerlen (32%), Maastricht (34%) en Meppel (34%).

Figuur 4.19 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad concurrentievermogen

77

4.3.3

Infrastructuur en bereikbaarheid

Gunstige scores voor de voorraad 'infrastructuur & bereikbaarheid' zijn de te vinden in Midden-Nederland en het oosten van het land. Deze voorraad kent als indicatoren duurzame mobiliteit, ontsluiting hoofdwegen en ontsluiting treinstations. De hoogste scores worden gevonden bij Bunnik (79%), Amersfoort (78%), Groningen (78%), Diemen (77%) en Haarlem (76%). De laagste waarden worden gevonden bij enkele Waddengemeenten: Terschelling (24%), Vlieland (29%) en Schiermonnikoog (29%) en bij Nissewaard (29%). Dat de Waddeneilanden een geïsoleerde positie hebben is begrijpelijk, voor Nissewaard is dat minder het geval.

Figuur 4.20 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad infrastructuur & bereikbaarheid

78


4.3.4

Kennis

De voorraad 'kennis' is samengesteld uit vier indicatoren: aandeel hoogopgeleiden, capaciteit WO/HBO, creatieve industrie en high- & medium-tech bedrijfsleven. De kern van dit kennislandschap ligt in de Randstad en een al eerder in verband met de voorraad 'arbeid' (figuur 4.18) genoemde ring van grotere gemeenten daaromheen. De hoogst scorende gemeenten zijn Utrecht (78%), Groningen (76%), Amsterdam (76%), Nijmegen (74%) en Eindhoven (73%). Laag scorende gemeenten zijn Reimerswaal (14%), Zwartewaterland (16%), Pekela (16%), Urk (16%) en Achtkarspelen (17%).

Figuur 4.21 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad kennis

79

4.3.5

Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden

De indicatoren die de voorraad ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ samen stellen zijn leegstand kantoorruimte, leegstand winkelruimte, netto/bruto gebruik van bedrijventerreinen, verouderd bedrijventerreinen, en voorraad bedrijventerreinen. Gunstig scoren Cranendonck (76%), Binnenmaas (76%), Vlieland (76%) en Giessenlanden (75%). Ongunstig scoren Leeuwarderadeel (21%), Diemen (22%), Westervoort (24%), Oudewater (25%) en Heemstede (26%). De gemeenten met lage scores komen niet in een bepaalde regio voor maar zijn over het hele land verdeeld, zoals figuur 4.22 toont. Bij een meer gedetailleerde analyse, zoals getoond in figuur 4.23 blijkt dat de voorraad bedrijventerreinen, behalve in een strook lopend van de provincie Flevoland naar Overijssel en Gelderland en bij enkele grote steden, nog verbetering vraagt. Verouderde bedrijfsterreinen worden het meest aangetroffen in een van noord naar zuid lopende strook over het midden van het land. Bij de indicator leegstaande kantoren komen verspreid over ons land gemeenten met hoge naast gemeenten met juist lage scores voor. In de Randstad is leegstand het meest veelvuldig aan de orde. De leegstand van winkelruimte is het meest voorkomend langs de grenzen van ons land.

Figuur 4.22 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de voorraad ruimtelijke vestigingsvoorwaarden

80


Figuur 4.23 Overzicht scores van de 393 gemeenten voor de indicatoren van de voorraad vestigingsvoorwaarden

81

82


5 Voorbij de lijstjes: een gemeentelijke typologie

De algemene duurzaamheidsscore van gemeenten wordt des te informatiever naarmate die kan worden herleid tot een specifieke set van gemeentelijke ontwikkelkansen en -opgaven, bijvoorbeeld in verband met de specifieke ligging van gemeenten, een specifiek type economische ontwikkeling, een bepaalde samenstelling van de bevolking. Niet een generiek lijstje van duurzaamheidsscores is hier van belang, maar het specifieke samenstel van duurzaamheidskwaliteiten dat die positie bepaalt en de daarmee verbonden gemeentelijke achtergrondkenmerken. Een eerste voorstel voor een daartoe behulpzame gemeentetypologie is gepresenteerd in de Nationale Monitor Duurzame Gemeenten 2014. Omdat voor die aanpak veel interesse bleek te bestaan is voor deze monitor gezocht naar een bredere fundering van de typologie. Deze is om drie redenen van belang. Ten eerste geeft de typologie een indruk van de gemeente-eigen samenhang van duurzaamheidskenmerken, zodat deze inzichtelijk en begrijpbaar wordt. Op de tweede plaats brengt de typologie gemeentelijke duurzaamheidskenmerken in verband met bredere kenmerken van specifieke gemeenten, zoals de regionale tussen-gemeentelijke positie, de economisch-historische achtergrond, de aard van het grondgebruik. Er ontstaat een beeld van de contextspecifieke eigenheid van duurzaamheidskenmerken. Tenslotte biedt de typologie de mogelijkheid om de gemeentelijke ontwikkeling te 'benchmarken' met vergelijkbare andere gemeenten, om zo tot een nog scherper beeld te komen van de eigen ontwikkelingsgang. Samen draagt dit bij tot een beter begrip van de eigen (regionale) gemeentelijke positie en de bijbehorende duurzame ontwikkelkansen en -opgaven: een handelingsperspectief 'voorbij de lijstjes'. De verbrede analyse van de typologie heeft geleid tot een verkenning van twee soorten indelingen. De een is gebaseerd op een 'simpele' kwantitatieve indeling van gemeenten op basis van hun bevolkingsomvang. De ander is gebaseerd op een meer kwalitatieve indeling van gemeenten op basis van een diversiteit van sociaal-ruimtelijke kenmerken.

83

5.1

Typologie op basis van gemeentelijke bevolkingsomvang

Figuur 5.1 Duurzaamheidsscores per kapitaal per grootte klasse gemeenten

Figuur 5.1 laat zien dat bij grotere gemeenten een lagere score voor het sociaalculturele en in bescheidener mate voor het ecologische kapitaal optreedt. De grootte klassen zijn afgeleid van de stedelijkheidsklassen die het CBS hanteert. Naarmate het aantal inwoners toeneemt stijgt de score voor het economisch kapitaal. Kleine gemeenten zijn dus vooral sociaal-cultureel in het voordeel, terwijl grote steden een economisch voordeel hebben. De middelgrootte gemeenten profiteren van het één noch het ander. Ecologische kenmerken variëren op onderdelen waarbij de effecten voor de voorraden ‘energie’, ‘afval & grondstoffen’ en ‘hinder & calamiteiten’ elkaar per saldo grotendeels uitmiddelen. In hoofdstuk 7 wordt hierop verder ingegaan. Bij de grootte van de gemeenten zijn grofweg drie typen onderscheiden: kleine, middelgrote en grote gemeenten. De kleine gemeente is gedefinieerd als een gemeente met minder dan 50.000 inwoners, de middelgrote gemeenten heeft een inwoneraantal tussen de 50.000 en 100.000 inwoners en de grote gemeente telt 100.000 inwoners of meer. Tabel 5.1 biedt een overzicht van hoeveel gemeenten er per groottetype zijn. Uit dit overzicht blijkt dat het merendeel van de gemeenten minder dan 50.000 inwoners herbergt, c.q. dat meer dan 7,5 miljoen Nederlanders in een dergelijke gemeente woont (dat is nog steeds 1,5 miljoen meer dan er woonachtig zijn in alle 100.000-plus gemeenten bij elkaar).

84


Tabel 5.1 Overzicht van het aantal gemeenten per stedelijkheidsklasse in Nederland

Grootte klasse in aantal inwoners per gemeente Kleiner dan 50.000 50.000-100.000 Groter dan 100.000

Aantal gemeenten per klasse

Totaal aantal inwoners per klasse

317 45 31

7.680.257 3.059.147 6.162.742

Tabel 5.2 geeft een overzicht van de afwijkingen van de duurzaamheidsscores van de gemeenten naar grootteklasse ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Dit geeft een aanwijzing voor de aard van de uitdagingen voor deze gemeenten. Tabel 5.2 Afwijkingen van de duurzaamheidsscores per stedelijkheidsklasse ten opzichte van het landelijke gemiddelde

Grootteklasse gemeenten

Kleiner dan 50.000 50.000-100.000 Groter dan 100.000

Afwijking t.o.v. landelijk gemiddelde van de totaalscore ecologie sociaaleconomie score culturele score score 0,61 0,33 4,31*** -2,95*** -1,53*** 0,72 -3,63*** 0,25 0,93 0,29 -4,18*** 6,68***

*** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1

Tabel 5.2 toont, kijkend naar de kleine en grote gemeenten, dat er voor zowel het sociaal-cultureel als het economisch kapitaal sprake is van grote afwijkingen van het landelijke gemiddelde (zij het gespiegeld), zonder dat dit leidt tot significante afwijkingen van de totaalscore. De effecten middelen elkaar hier per saldo 'uit'. Voor de middelgrote gemeenten geldt dat er sprake is van een significant lagere score voor het sociaal-culturele kapitaal die zich ook vertaalt in een lagere totaalscore. Onderstaand wordt hier nader op ingegaan. 5.1.1

Kleine gemeenten

Kleine gemeenten hebben gemiddeld genomen een 4,3%punt hogere sociaalculturele score dan het landelijk gemiddelde. De uitdaging voor de kleine gemeenten lijkt, kijkend naar de kale cijfers, op het eerste gezicht vaak te liggen bij het verbeteren van de lage economische score. Deze is 2,9% punt lager dan het landelijk gemiddelde. Dit hoeft niet perse een probleem te zijn. Het kan zijn dat een kleine gemeente in de praktijk profiteert van de economische kracht van een nabijgelegen (grotere) gemeente, wat slechts deels of niet zichtbaar wordt in de gemeentelijke economische score.

85

Box 5.1 Voorbeeld van een kleine gemeente: Oudewater Oudewater is een kleine gemeente in Utrecht met ca. 10.000 inwoners. Oudewater scoort met het sociaal-cultureel kapitaal hoog (61%) net als veel kleinere gemeenten. Dit komt vooral door een hoge score op 'economische en maatschappelijke participatie' en op 'veiligheid'. Het economisch kapitaal scoort met 48% een stuk lager, wat is te herleiden tot o.a. een lage score voor 'ruimtelijke vestigingsvoorwaarden'.

5.1.2

Middelgrote gemeenten

Middelgrote gemeenten vertonen geen hogere economische en ecologische totaalscores, maar wel een lagere sociaal-culturele (gemiddeld 3.6%punt lager). Dit leidt per saldo tot een gemiddeld 1,5%punt lagere totaalscore van de middelgrote gemeenten. Het heeft er veel van weg dat 'door de bank genomen' middelgrote gemeenten wel de sociaal-culturele nadelen hebben van de grotere stad, maar minder de economische voordelen. Dat vraagt om beleidsmatige aandacht op landelijk niveau. De gebruikelijke programma’s voor het stimuleren van nieuwe economische ontwikkeling zijn sterk geënt op de groeidynamiek en de aantrekkelijkheid van de 100.000-plus gemeenten en bereiken de middelgrote gemeenten kennelijk minder, althans in een vernieuwend economisch opzicht. Maar daarmee ontbreekt een belangrijke motor om sociale problemen aan te pakken. Een verbrede stadsregionale aanpak, waarin ook de positie van de middelgrote steden wordt meegenomen, de directe leefomgeving van 3 miljoen Nederlanders, lijkt daarom van belang. Box 5.2 Voorbeeld van een middelgrote gemeente: Helmond Helmond is een middelgrote gemeente in Noord-Brabant met ca. 90.000 inwoners. Kenmerkend voor Helmond is een lage sociaal-culturele score van slechts 40%. De economische score van Helmond komt niet hoger dan 43%. Beide scores passen bij het beeld voor middelgrote gemeenten. In Helmond is de lage sociaal-culturele score verbonden met de voorraden 'economische participatie' en 'kunst en cultuur'. Bij ecologie scoort Helmond hoger, 53%, maar dit kan de lage andere kapitaalscores niet compenseren. Dit is kenmerkend bij middelgrote steden.

5.1.3

Grote gemeenten

Grote gemeenten scoren gemiddeld 6.7%punt hoger op economisch kapitaal dan het landelijke gemiddelde. Dit is opvallend gunstig. Maar deze gunstige economische prestaties gaan gepaard met een sociaal-cultureel lagere score die 4.2%punt onder het gemiddelde ligt. Hierin ligt een belangrijke uitdaging voor de grote steden. Tegelijkertijd, beschikken juist grote steden over mogelijkheden om kansen voor sociale stijging te scheppen voor degenen die niet tot de uitvallers behoren. De kenniseconomie zetelt in belangrijke mate in de grotere steden met hun hogere opleidingen en op innovatie gerichte starters economie. Daarin ligt tevens een belangrijk deel van de aantrekkingskracht voor nieuwkomers. Beleid

86


om de lagere sociaal-culturele kapitaalscore van grote steden te verbeteren kan zijn aangrijpingspunt zoeken in het verbreden van stijgingskansen, zodat de totaalscores voor duurzaamheid in grote steden gunstiger kunnen worden. Box 5.3 Voorbeeld van een grote gemeente: Groningen Groningen is een universiteitsstad met ruim 200.000 inwoners. Het economisch kapitaal scoort hoog (65%), waarbij het sociaal-economisch kapitaal met 48% sterk achterblijft. Daarmee is Groningen een goed voorbeeld van de problematiek in de grote steden. De hoge economische score is verbonden met een hoge score voor 'infrastructuur & bereikbaarheid' van 78% en voor 'kennis' van 76%. Bij het sociaal-cultureel kapitaal scoren vooral 'economische participatie' (26%) en 'veiligheid' (41%) laag. Het ecologisch kapitaal laat een gemiddelde score zien van 50%.

5.1.4

De verandering in scores in 2015 t.o.v. 2014 voor de kwantitatieve typen Tabel 5.3 De veranderingen in 2015 ten opzichte van 2014 van de kapitaal- en totaalscores voor de drie kwantitatieve typen

Grootte typen

Meer dan 100.000 50.000 - 100.000 Minder dan 50.000

Verschil in %punt t.o.v. gemiddelde van totaalscore ecologie sociaaleconomie score culturele score score -0,05 -0,03 -0,21*

0,80* 0,78* 0,33*

-0,52 -0,48* -0,56*

-0,11 -0.39* -0,41*

*: verschil is significant

Tabel 5.3 geeft een impressie van de omvang van de wijzigingen van de scores in 2015 ten opzichte van 2014 afhankelijk van de grootte van de gemeenten. De economische en sociaal-culturele kapitaalscores zijn significant terug gelopen bij de middelgrote en kleine gemeenten. De ecologische scores zijn voor alle kwantiatieve typen toegenomen. De totaal scores veranderen nauwelijks bij de 100.000-plus en middelgrote gemeenten, maar significant bij de kleinere gemeenten. Dezelfde analyse kan ook gemaakt worden op het detailniveau van de voorraden zoals getoond in tabel 5.4. De verbetering van 'afval & grondstoffen' en ‘energie’ is vooral te zien bij de middelgrote gemeenten. Mogelijk weten zij de afvalinzameling en energietransitie effectiever te organiseren dan kleinere gemeenten. De voorraad 'lucht' laat vooral in de grote steden een verbetering zien. 'Economische participatie' en 'arbeid' vertonen een forse daling bij alle drie de typen gemeenten. De sterke verslechtering van de score voor ‘arbeid’ blijft in de grote steden het meest beperkt. De ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ zijn het sterkst verbeterd in de grote steden.

87

Tabel 5.4 De veranderingen in 2015 ten opzichte van 2014 van de voorraadscores voor de drie kwantitatieve typen

Grootte klasse Voorraad

Verandering in score in %punt in 2015 t.o.v. 2014 Minder dan 50.000 Meer dan 50.000 100.000 100.000

Ecologisch Afval & grondstoffen Bodem Energie Hinder & calamiteiten Lucht Natuur & landschap Water

0,66* -0,05 0,29* 0,00 1,27* 0,00 -0.77

1,66* 1,75 0,45* 0,00 1,29* 0,00 -0,02

0,59 1,97 0,38* 0,00 2,64* 0,00 0,13

Sociaal-cultureel Economische participatie Gezondheid Kunst & cultuur Maatschappelijke participatie Onderwijs Veiligheid Woonomgeving

-3,18* 0,14 -0,11 0,23* 0,99* -1,09* -0,90*

-3,73* 0,44 -0,24 -0,06 -0,16 0,96 -0,60

-3,30* 0,55* 0,08 -0,47* 0,47 0,38 -1,38

Economisch Arbeid Concurrentievermogen Infrastructuur & bereikbaarheid Kennis Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden

-3,47* 0,23* -0,03 0,43 0,78*

-3,65* 0,18 -0,06 0,51 1,09*

-2,86* 0,15 -0,01 0,55 1,61*

*: verschil is significant

5.2 5.2.1

Typologie op basis van kwalitatieve kenmerken Bouwstenen voor een kwalitatieve typologie van gemeenten

Naast het inwonertal zijn er andere, meer gedetailleerde, kwalitatieve kenmerken die inzicht kunnen geven in de specifieke aspecten en uitdagingen van gemeenten op duurzaamheidsgebied. Ze geven een verdere verdieping aan de hiervoor gegeven kwantitatieve typologie. De hier op basis van de literatuur geselecteerde kwalitatieve aspecten richten zich op een aantal kenmerken: • aard van het bodemgebruik, • aard van de woningvoorraad, • aard werkgelegenheidsfunctie, • bevolkingsontwikkeling,

88


• positie gemeente in regionaal verband, • economische geschiedenis.

Deze kenmerken kunnen soms worden uitgedrukt in tegenover elkaar staande typen, bijvoorbeeld een gemeente met een nieuwe woningvoorraad en een gemeente met een oude woningvoorraad; of een gemeente met bevolkingsgroei en een gemeente met bevolkingskrimp. Om deze kenmerken te valideren is een verklaringsmodel gemaakt. De uitkomsten hiervan zijn opgenomen in bijlage 3. 5.2.2

Algemene kenmerken van de kwalitatieve typologie

Tabel 5.5 laat zien welke kwalitatieve aspecten zijn opgenomen in de Nationale Monitor Duurzame Gemeenten 2015. Daarnaast is de definitie van het desbetreffende type vermeld, evenals het aantal gemeenten dat onder dit type valt. In tabel 5.6 zijn de uitkomsten van de berekeningen van de kenmerken van een type in vergelijking met de gemiddelde scores samengevat. In bijlage 4 is een overzicht te vinden van de gemeenten en hun bijbehorende typen. Het merendeel van de gemeenten in ons land valt onder een of meerdere van de in tabel 5.5 gedefinieerde kwalitatieve typen. Er zijn 48 gemeenten die niet onder één of meerdere van de kwalitatieve typen zijn in te delen. Tabel 5.5 Kenmerken van de gebruikte kwalitatieve typologieën en aantallen gemeenten per type

Kenmerk Bevolkingsontwikkeling Woningvoorraad Werkgelegenheid

Typologie Groeigemeente

Definitie Groei aantal inwoners in 2005-2015 >5%

Aantal

Krimpgemeente

Krimp aantal inwoners >2% in 2005-2015

71

77

New Town

>40% woningen is gebouwd na 1985

54

Historische gemeente

Woningvoorraad voor 1905 >8% + 1 of meerdere monumentale stadsgezichten Werkgelegenheidsfunctie >100 + aantal banen >14.000

46

Werkgemeente

52

Woongemeente

Werkgelegenheidsfunctie <60

82

Bodemgebruik

Groene gemeente

Aandeel bos en natuurlijk terrein >30%

40

Agrarische gemeente

Aandeel agrarische grond >75%

82

Overige

Centrum gemeente

Gemeente bevat meer dan 15% van de inwoners van een Corop gebied + een score van >50 op voorzieningenniveau Meer dan 53% van de beroepsbevolking werkte volgens de volkstelling van 1960 in de industrie Meer dan 11% van de bedrijfsvestigingen is gericht op toerisme of meer dan 25% van de beroepsbevolking werkt in het toerisme

55

Voormalige Industrie gemeente Toeristische gemeente

89

86 69

Tabel 5.6 Overzicht van de afwijking van de scores voor gemeenten die tot een kwalitatief type behoren ten opzichte van het landelijk gemiddelde

Kenmerk

Typologie

Totaalscore

Ecologie score

Sociaalculturele score

Economie score

Bevolkingsontwikkeling

Groei Krimp

2,13*** -2,09***

0,72 0,14

0,97 -3,56***

4,20*** -2,84***

Samenstelling woningvooraad

New Town Historisch

1,92*** -0,22

0,57 -1,69**

2,06*** 0,32

3,14*** 0,71

Werkgelegenheidsfunctie

Werk Woon

-0,38 -0,25

0,03 0,17

-4,23*** 0,46

3,06*** -1,34**

Bodemgebruik

Groen Agrarisch

2,44*** -0,98*

4,47*** -3,71***

2,74** 1,54**

0,11 -0,77

Overige

Centrum Voormalige industrie Toeristisch

-0,39 -1,05**

-0,91 0,84

-4,95*** -2,70***

2,89*** -1,29**

-0,08

2.67***

-3,29***

-0,87

*** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1

Bevolkingsontwikkeling Vanuit het perspectief van bevolkingsontwikkeling worden groei- en krimpgemeenten onderscheiden. Een groeigemeente is een gemeente die in de afgelopen 10 jaar met meer dan 5% is gegroeid. Onder andere Amsterdam, Tilburg, Midden-Delfland, Rhenen en Uitgeest behoren hiertoe. Groeigemeenten profileren zich vooral met goede economische omstandigheden. De andere kapitalen scoren niet significant verschillend ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Groeigemeenten vertonen daarnaast hogere scores op de kwaliteit van de woonomgeving (2,1%punt hoger). Ook vertonen zij een hogere ‘economische participatie’. Onder krimpgemeenten worden hier gemeenten verstaan die in de afgelopen 10 jaar met meer dan 2% in bevolkingsomvang zijn gekrompen. Hier vallen gemeenten onder zoals Pekela, Vaals, Appingedam en Oldambt. Krimpgemeenten hebben een lagere totaalscore op duurzaamheid ten opzichte van het gemiddelde van 2,1%punt. Deze gemeenten vertonen lagere waarden op het sociaal-cultureel kapitaal, in het bijzonder door de lagere scores van ‘woonomgeving’ en ‘gezondheid’ en het economisch kapitaal, in het bijzonder door de 2,4%punt lager dan het gemiddelde scorende ‘concurrentievermogen’. Daarnaast scoren de krimpgemeenten 5.8%punt hoger op 'bodem', mogelijk door de afwezigheid van door groei veroorzaakte milieubelasting. Samenvattend: groeigemeenten kennen vooral een hoger economisch kapitaal, krimpgemeenten een lager economisch én sociaal-cultureel kapitaal.

90


Box 5.1 Voorbeeld van een kwalitatieve typologie voor Midden-Delfland

Midden-Delfland is een kleine gemeente en heeft bijna 19.000 inwoners. Het ligt in het ZuidHollandse veenweide gebied tussen grote steden als ‘s-Gravenhage en Rotterdam. De gemeente is zowel centrum gemeente als New Town en draagt nog steeds de kenmerken van een agrarische gemeente.

Woningvoorraad In verband met de woningvoorraad is vooral gekeken naar het moment waarop het merendeel van de woningen zijn gebouwd, wat een relatie heeft met bijvoorbeeld de realisatie van moderne eisen op het gebied van energiegebruik . In de New Town is meer dan 40% van de woningen na 1985 gebouwd. New Towns scoren 1,9%punt hoger dan gemiddeld op de totale duurzaamheid. Dit hebben ze vooral te danken aan een goede economie score. Zo telt de voorraad 'arbeid' 3.6%punt hoger dan gemiddeld. Daarnaast laten New Towns hogere waarden zien op de voorraden 'gezondheid' en 'energie'. Onder andere Almere, Dronten, Overbetuwe en Uithoorn behoren tot de New Towns. Hier tegenover staat de historische gemeente. Hier telt als historische gemeente de gemeente met een woningvoorraad waarvan meer dan 8% is gebouwd voor 1905. Daarnaast hebben zij één of meerdere beschermde dorps- en stadsgezichten. Door deze oudere woningvoorraad scoren zij, vooral als gevolg van een hoger energiegebruik, gemiddeld lager op het ecologisch kapitaal. Ook voor andere voorraden van het ecologisch kapitaal laten zij lagere scores zien. Gemeenten die behoren tot dit type zijn onder andere ‘s-Gravenhage, Utrecht, Middelburg, Vaals, en Schiermonnikoog. New Towns onderscheiden zich samenvattend door een hoger economisch kapitaal, terwijl historische gemeenten zich onderscheiden door een lager ecologisch kapitaal.

91

Box 5.2 Voorbeeld van een kwalitatieve typologie voor Oss

De middelgrote Noord-Brabantse gemeente Oss heeft 90.000 inwoners en kent een rijk industrieel verleden. Nog steeds is het zijn van een voormalige industriestad een belangrijk kenmerk van deze gemeente, die zich verder ook bijna als agrarische gemeente typeert.

Werkgelegenheid In een volgend kenmerk staat de werkgelegenheidsfunctie centraal. Als er meer mensen in een gemeente werken dan de beroepsbevolking groot is en de gemeente heeft de beschikking over meer dan 14.000 banen dan wordt deze als een werkgemeente gezien. Zoals tabel 5.6 laat zien kennen werkgemeenten gemiddeld een hogere score (3,1%punt) op het economisch kapitaal en een flink lagere score bij het sociaal-cultureel kapitaal (-4,2%punt). De aanzuigende werking van de arbeidsmarkt in heden of verleden heeft kennelijk invloed (gehad) op de onderlinge betrokkenheid. In de voorraden komt dit vooral terug in een lagere score op veiligheid (-2.9%punt). Daar tegenover staat een hogere score op arbeid van 2,4%punt. Onder de werkgemeenten vinden we onder andere Amsterdam, Rotterdam, Nijmegen, Haarlemmermeer en Sittard-Geleen. Als de verhouding tussen de werkgelegenheid en beroepsbevolking minder dan 60% is wordt de gemeente gezien als een woongemeente. Mensen pendelen van de woongemeenten naar de werkgemeenten. Dit gaat samen met een iets lagere score van het economisch kapitaal (-1,3%punt). Voorbeelden van gemeenten die bij deze typologie horen, zijn Steenbergen, Katwijk, Voerendaal en Zuidplas. Werkgemeenten kennen een hoger economisch en een lager sociaal-cultureel kapitaal, woongemeenten een iets lager economisch kapitaal. Bodemgebruik In termen van het bodemgebruik worden bij meer dan 75% agrarisch bodemgebruik de agrarische en bij meer dan 30% natuur en bos de groene gemeenten onderscheiden. Beide typen gemeenten in het buitengebied hebben een hoger dan gemiddelde score op het sociaal-cultureel kapitaal. Dit komt vooral

92


door de hogere scores op veiligheid (3,8%punt) en maatschappelijke participatie (2,5%punt). Groene gemeenten hebben daarnaast, vanwege de natuurlijke omgeving, ook een hogere score bij het ecologisch kapitaal. In agrarische gemeenten scoort het ecologisch kapitaal juist minder gunstig door een intensievere belasting van bodem en water. Voorbeelden van agrarische gemeente zijn Sint Oedenrode, Staphorst en Woerden. Voorbeelden van groene gemeenten zijn: Rozendaal, Bloemendaal en Ede. Groene gemeenten scoren hoger op het ecologisch kapitaal én het sociaalcultureel kapitaal, agrarische gemeenten lager op het ecologisch kapitaal en hoger op het sociaal-cultureel kapitaal. Overige kenmerken Centrumgemeenten kennen een hogere gemiddelde score voor het economisch kapitaal (2,9%punt). Daartegenover staat een gemiddeld fors lagere score voor het sociaal-cultureel kapitaal (-5,0%punt). Op voorraadniveau komt dit voornamelijk terug in een hogere score voor ‘kennis’ (3,7%punt). De lagere score op het sociaal-cultureel kapitaal hangt in belangrijke mate samen met de lagere waarden voor 'gezondheid'. Voorbeelden van centrum gemeenten zijn Maastricht, Tilburg, Hilversum en Rotterdam. Voormalige industriegemeenten hebben doorgaans te kampen met een erfenis uit het verleden (bodemproblematiek, samenstelling beroepsbevolking) die doorwerkt in lagere gemiddelde scores voor het economisch (-1,3%punt) en het sociaalcultureel (-2,7%punt) kapitaal. Het resultaat is een gemiddeld lagere totale duurzaamheidsscore (-1,1%punt). De lagere scores voor het sociaal-cultureel kapitaal zijn vooral te herleiden tot de lagere scores op 'gezondheid' en 'kunst & cultuur'. Economisch is er vooral een lagere score op 'arbeid'. Voorbeelden van voormalige industriegemeenten zijn Tilburg, Rotterdam en Helmond. Toeristische gemeenten vallen op door een positieve gemiddelde score (2,7%punt) voor het ecologisch kapitaal. Deze score houdt vooral verband met gunstige scores op 'lucht' en 'afval & grondstoffen'. De sociaal-culturele score (-3,3%punt) valt in deze gemeenten juist lager uit. Voorbeelden van toeristische gemeenten zijn Amsterdam, Leiden en Valkenburg aan de Geul.

93

Box 5.3 Voorbeeld van een kwalitatieve typologie voor Utrecht

De gemeente Utrecht is met ca. 330.000 inwoners centraal gelegen in ons land en vervult in de provincie Utrecht en daarbuiten een centrum functie. Het scoort dan ook erg hoog als centrum gemeente, maar tevens kwalificeert deze gemeente zich als toeristische gemeente, werkgemeente en historische gemeente.

5.2.3

De relatie tussen bevolkingsomvang en kwalitatieve gemeentelijke typen Tabel 5.7 Aandeel gemeenten van bepaalde bevolkingsomvang dat tot een kwalitatief type behoort

Kenmerk

Typologie

Minder dan 50.000 (N=317)

50.000 – 100.00 (N=45)

Meer dan 100.000 (N=31)


Groei Krimp

14% 21%

27% 11%

65% 0%

Samenstelling woningvoorraad

New Town Historisch

13% 12%

18% 4%

19% 23%


Werk Woon

6% 24%

36% 13%

52% 0%

Bodemgebruik

Groen Agrarisch

11% 25%

7% 7%

10% 0%

Overige

Centrum Voormalige industrie Toeristisch

5%

31%

84%

22%

22%

16%

15%

11%

58%

Het overzicht van tabel 5.7 toont dat onder de 100.000-plus gemeenten het vaakst centrumgemeenten, werkgemeenten, groeigemeenten en toeristische gemeenten worden aangetroffen, maar ook New Towns. Middelgrote gemeenten neigen het meest naar werken/of groeigemeenten, centrumen/of voormalige industriegemeenten. Onder de kleine gemeenten komen vaker agrarische-, woon- en/of voormalige industriegemeenten voor, maar ook (in mindere mate) krimpgemeenten. Overigens is er sprake van een

94


behoorlijke diversiteit van deels overlappende kenmerken die het beste contextspecifiek is te duiden. Meer in het algemeen geeft dit beeld voeding aan het besef dat gemeenten niet kunnen worden gezien als in zichzelf gekeerde eenheden, maar dat hun kansen en opgaven zich per definitie ontwikkelen vanuit de interactie met hun directe omgeving. Het merendeel van de karakteristieke gemeentelijke kenmerken ontleent juist zijn bestaan aan die regionale wisselwerking. Schakelen tussen de schalen, vooral op regionaal niveau, is daarmee geen teken van bestuurlijke drukte, maar een noodzakelijke 'fact of life' die inkleuring geeft aan de eigen ontwikkelkansen te midden van het regionale pallet van gemeentelijke karakteristieken. Achterliggend geeft het beeld daarmee ook voeding aan opvattingen die waarschuwen voor een al te smalle benadering van ruimtelijk-economische opgaven. De dynamiek in de centrumstad is niet los te zien van de dynamiek in het omliggende polycentrische gebied. Kansen voor een duurzame ontwikkeling op gemeenteniveau moeten daarom per definitie worden aangevlogen vanuit een stadsregionaal perspectief, vanuit de eigenheid van een gemeente te midden van de regionale intergemeentelijke samenhang. Samenvattend laat tabel 5.7 zien dat 100.000-plus gemeenten vaker centrumen/of werkgemeenten zijn, met een belangrijke omgevingsfunctie in de sfeer van bezoeken, wonen, voorzieningen en/of werk. Bij de middelgrote gemeenten is de werkgemeente en de groeigemeente het meest dominant, met een regionale functie in de sfeer van wonen en werken. Bij de kleine gemeenten springt nog altijd de agrarische functie als de meest voorkomende eruit, direct gevolgd door de woonfunctie en het 'voormalige industrie' kenmerk. Ten slotte is nog vermeldenswaard dat 'krimp' geen algemeen kenmerk is van het buitengebied, dat 'groen' zich niet beperkt tot kleinere plattelandsgemeenten, dat 'werk' geen uitsluitend kenmerk is van de 100.000-plus gemeenten en dat een voormalig industrieel verleden zich niet beperkt tot de (middel)grote stad. Integendeel. In alle gevallen is een meer genuanceerde regionaal-ruimtelijke blik nodig. In bijlage 5 is een overzicht gegeven van de gemeenten die per gemeentetype het hoogst scoren.

95

96


6 Samenhang tussen de kapitalen: correlaties tussen voorraden en indicatoren

In het vorige hoofdstuk stond centraal hoe met de ontwikkelde theoretisch-empirische typologie een beeld kan worden gevonden van de eigen duurzaamheidsopgaven van gemeenten. Uit ander, nog niet gepubliceerd onderzoek van Telos, komt naar voren dat kleinere gemeenten in hun ontwikkeling doorgaans sterker zijn bepaald door de bodem waarop zij zijn gevestigd dan grotere gemeenten die zich van de grondgebonden effecten hebben losgemaakt. In dit hoofdstuk wordt stilgestaan bij het fundamentele uitgangspunt van duurzame ontwikkeling dat de drie kapitalen zich niet los van elkaar kunnen en moeten ontwikkelen en dat dientengevolge elk initiatief rekening moet houden met de gevolgen voor alle drie de kapitalen. Daarbij is het doel te voorkomen dat er afwenteling van het ene kapitaal op het andere plaatsvindt. In dit verband is het in beeld brengen van duurzame ontwikkeling niet alleen gediend met het meten van de totaal scores die in deze monitor worden beschreven, maar ook met het nagaan van de verhouding tussen de scores van de drie kapitalen en hun onderlinge samenhang. Met de uitkomsten van deze monitor is er een schat aan informatie beschikbaar om na te gaan of de veronderstelde samenhang tussen de drie kapitalen ook in de praktijk kan worden gevonden en voor welke aspecten dat vooral optreedt. Deze analyse zal worden gedaan op het niveau van de voorraden. De berekende Pearson correlaties zijn vermeld in bijlage 6. Ook is een dergelijke analyse gemaakt op het niveau van de ruim honderd indicatoren, maar van de presentatie hiervan wordt afgezien. De indicatoren illustreren op detailniveau wat bij de samenhang tussen de voorraden al voldoende zichtbaar wordt. Er zullen enkele sprekende voorbeelden worden genoemd. Eerst komen voor de volledigheid samenhangende voorraden binnen de kapitalen aan de orde, en daarna die tussen de kapitalen.

97

6.1 6.1.1

Correlaties binnen de kapitalen Ecologisch kapitaal

De meest opvallende (negatieve) samenhang binnen het ecologisch kapitaal treedt op tussen de voorraden 'energie' en 'hinder & calamiteiten'. Waar het energieverbruik hoog is, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van grote, vrijstaande en weinig geïsoleerde woningen, is de hinder door geluid en licht juist laag. Dit kan worden geduid als een plattelandseffect of andersom als een verdichtingseffect van de steden. De indicatoren 'geluidbelasting' en 'lichtbelasting' vertonen daarbij een zeer sterke onderlinge correlatie. De voorraad 'energie' hangt ook sterk samen met de voorraad 'afval & grondstoffen'. Waar het energie verbruik hoog is wordt, opvallende genoeg, het afval beter ingezameld. Hier is vermoedelijk een zelfde basismechanisme aan de orde: op het platteland zijn betere randvoorwaarden aanwezig om afval gescheiden in te zamelen dan in de stad. In het verlengde hiervan is er ook een indirecte samenhang te achterhalen tussen 'afvalinzameling' en 'ervaren hinder'. Waar het afval goed wordt ingezameld wordt er weinig hinder ervaren. Ook hier spelen vermoedelijk de al genoemde verdichtingsmechanismen. Een andere samenhang binnen het ecologisch kapitaal betreft die tussen de voorraden 'bodem' en 'natuur & landschap'. Waar de bodem schoon is scoort ‘natuur & landschap’ hoog. Geen verrassende conclusie omdat op deze natuurbodem chemische bodemvervuiling en mestbelasting minder aan de orde zijn. 6.1.2

Sociaal-cultureel kapitaal

De sterkste samenhang binnen het sociaal-cultureel kapitaal betreft in de eerste plaats die tussen 'economische participatie' en respectievelijk 'veiligheid', 'maatschappelijke participatie' en 'gezondheid'. Gezondheid hangt ook sterk samen met 'onderwijs' respectievelijk 'woonomgeving'. Al deze voorraden laten het beeld zien dat in gemeenten waar burgers in het economische proces (kunnen) participeren en relatief welvarend en gezond zijn het ook veilig is, de woonomgeving prettig is, goed onderwijs wordt aangeboden en met goed gevolg wordt doorlopen, etc. Een cluster van sterk correlerende indicatoren in dit verband bestaat uit het aanbod van basisscholen en hoger onderwijs, huisartsen en lage werkloosheid. 6.1.3

Economisch kapitaal

Binnen het economisch kapitaal hangen de voorraden minder sterk samen dan binnen beide andere kapitalen. Er is alleen enige samenhang tussen de voorraden 'infrastructuur & bereikbaarheid' en 'kennis', wat vermoedelijk het gevolg is van hogere scores van beide voorraden in grote steden.

98


6.2 6.2.1

Correlaties tussen de kapitalen Correlaties tussen ecologische voorraden en die van beide andere kapitalen

De voorraden 'afval & grondstoffen', 'energie' en in mindere mate 'water' uit het ecologisch kapitaal hangen samen met de voorraden 'economische participatie', 'maatschappelijke participatie' en 'veiligheid' uit het sociaal-cultureel kapitaal. Hier is het al eerder geconstateerde plattelandseffect en/of verdichtingseffect opnieuw zichtbaar. In plattelandsgemeenten wordt het afval beter opgehaald, is het energiegebruik van de woningen hoger, is de waterkwaliteit minder gunstig en heersen tegelijk sterkere sociale verbindingen wat zich uit in het hoger scoren van de drie genoemde sociaal-culturele voorraden. De voorraad die het scherpst de verdichtingseffecten van urbanisatie vertegenwoordigt, namelijk 'hinder & calamiteiten', vertoont een nog grotere samenhang met twee van deze sociaal-culturele voorraden, 'maatschappelijke participatie' en 'veiligheid'. Ook zijn er samenhangen van 'hinder & calamiteiten' met enkele economische voorraden. Dit is uiteraard het geval in relatie tot de voorraad die geluidhinder veroorzaakt: 'infrastructuur & bereikbaarheid' en daarnaast met de voorraad 'kennis' die mogelijk samenhangt met de dichtheid van studenten. Bij een analyse van de samenhang tussen de indicatoren wordt zichtbaar dat deze sterk is tussen 'geluidbelasting' en verdichting gerelateerde indicatoren zoals het aantal huisartsen, het aanbod aan basisscholen en voortgezet onderwijs en het aantal vermogensdelicten. De keerzijde van deze medaille is zichtbaar in de samenhang met indicatoren zoals de fosfaat- en stikstofbelasting van het oppervlaktewater die hoog is in gebieden met weinig verdichting, het platteland, waar de landbouw voor deze belastingen zorgt. De voorraad 'natuur & landschap' vertoont een samenhang met de voorraad 'kennis' uit het economisch kapitaal. De hoger opgeleiden vestigen zich in de groene delen van de steden. 6.2.2

Correlaties tussen sociaal-culturele en economische voorraden

De samenhangen tussen het economisch en sociaal-cultureel kapitaal worden vooral zichtbaar in de relaties tussen de voorraad 'arbeid' enerzijds en de voorraden 'economische participatie', 'gezondheid', 'onderwijs' en 'woonomgeving' anderzijds. Op zich betreft dit een al langer bekend fenomeen dat arbeid sociaal activerend werkt en meer mogelijkheden biedt voor ontwikkeling. Verder correleert 'concurrentievermogen' significant met 'economische participatie'. 'Kennis' hangt duidelijk samen met 'onderwijs', hetgeen evenmin hoeft te verbazen. Tenslotte is er een verband tussen de voorraden 'kennis' en 'kunst & cultuur'. De gemeenten waar hoger opgeleiden wonen bieden ook de beste mogelijkheden voor kunst & culturele activiteiten. Tegelijkertijd kunnen kunst- en cultuurvoorzieningen op hun beurt hoger opgeleiden naar de stad trekken.

99

Op indicator niveau is er een sterke correlatie tussen 'duurzame mobiliteit' en een lage langdurige werkloosheid, resp. hoge WOZ-waarde van de woningen. Het gaat hier kennelijk om gemeenten met welvarende inwoners die zich richten op de nieuwste toepassingen op het gebied van mobiliteit, zoals elektrische auto’s, alternatieve brandstoffen, etc. Ook is er een zeer sterke correlatie tussen de ontsluiting van hoofdwegen en afwezigheid van langdurige werkloosheid en van vermogensdelicten. Dit duidt er vermoedelijk op dat in het algemeen woningen in plattelandsgemeenten dichter bij (provinciale) hoofdwegen zijn gelegen dan woningen in de grote steden. 6.2.3

Samenvattend beeld

De correlatie-analyse geeft verschillende voorbeelden van over de kapitalen heen samenhangende kenmerken die zijn terug te voeren op de doorwerking van de eigenheid van stad en platteland (grote en kleine gemeenten) en de daarmee in verband staande verdichting van technische en economische functies als wegen, bedrijventerreinen en woningen. De voorraden die in dat verband het meest frequent significant correleren met andere voorraden zijn ‘arbeid’ uit het economisch kapitaal, 'economische participatie' en 'veiligheid' uit het sociaal-cultureel kapitaal en 'hinder & calamiteiten' uit het ecologisch kapitaal . Zij zijn als signaalvoorraden te zien voor een duurzame gemeente. Relevant is hier dat het merendeel van de gevonden correlaties moet worden geïnterpreteerd als niet zozeer van een direct causaal verband, maar van een 'gesitueerd' of contextueel verband. De verbanden tussen verschillende kenmerken van voorraden binnen en tussen de kapitalen zijn 'spurious', want bemiddeld door het type gemeentelijke context waarin deze gemeenschappelijk voorkomen. Dit vestigt eens temeer de aandacht op het belang van die gemeentelijke omgeving als bron van handelingsmogelijkheden. Duurzame ontwikkeling is een contextafhankelijk fenomeen, dat dan ook het beste contextafhankelijk kan worden aangepakt. De opgave voor de gemeente is daarmee om het samenstel van gemeentelijke eigenschappen, die verantwoordelijk zijn voor gevonden correlaties, te beïnvloeden.

100


7 De uitkomsten gezien in landelijk en lokaal perspectief

De uitkomsten van de monitor zijn van belang op twee niveaus, het gemeentelijke en het bovengemeentelijke (regionale, provinciale, landelijke). In dit hoofdstuk zal eerst vanuit de bovengemeentelijke invalshoek naar uitkomsten van de monitor worden gekeken. Vervolgens komt het perspectief van de gemeentelijke schaal aan de orde. In beide gevallen zal slechts schetsmatig en agenderend op de thema’s worden ingegaan. Elk thema kent immers een uitgebreide eigen dynamiek die alleen in aparte studies recht kan worden gedaan, waarna met gefundeerde beleidsaanbevelingen kan worden gekomen. In dit hoofdstuk wordt de aandacht vooral gericht op het per thema in elkaar grijpen van de landelijke en lokale schaal. Tenslotte wordt in dit hoofdstuk kort stilgestaan bij wenselijke verbeteringen in de dataverzameling en bij samenwerking in EU verband. 7.1

De betekenis van de monitoruitkomsten voor een selectie van landelijke thema’s De monitor 2015 geeft in vergelijking met 2014 een weerslag van ontwikkelingen die feitelijk in de periode 2012-2014 speelden. Het zijn de jaren waarin de economische crisis en naar aanleiding daarvan genomen overheidsmaatregelen aan de orde waren. In verband hiermee is het niet verwonderlijk dat het economisch kapitaal (-0,39%punt) en meer nog het sociaal-cultureel kapitaal (0,54%punt) lager scoorden. Het ecologisch kapitaal ging het laatste jaar echter vooruit (+0.42%punt). Het totaal resultaat gaf daarom slechts een kleine teruggang in score (-0,17%punt) te zien. Bij het economisch kapitaal is het vooral de voorraad 'arbeid' die een forse terugslag (gemiddeld -3,5%punt) vertoont. De andere economische voorraden scoren gelijk of juist iets beter. Deels kan dit mogelijk in verband worden gebracht met overheidsbeleid (rijks, provinciaal) gericht op de lange termijnversterking van de economische positie. Voorbeelden van dit laatste zijn de betere scores van de voorraden 'kennis' (+0,8%punt) en 'ruimtelijke vestigingsvoorwaarden' (+0,8%punt), al kunnen ook autonome ontwikkelingen hieraan debet zijn.

101

Bij het sociaal-cultureel kapitaal scoort de voorraad 'economische participatie' in 2015 gemiddeld flink lager (-3,3%punt). Ook 'veiligheid' (-0,7%punt) en 'woonomgeving' (-0,9%punt) dalen in waarde. 'Onderwijs' daarentegen vertoont een stijging (+0,8%punt). Bij het ecologisch kapitaal valt op dat de voorraden 'afval & grondstoffen' (+0,8%punt), 'energie' (+0,3%punt), en 'lucht' (+1,4%punt) het laatste jaar een hogere score vertonen. De aandacht voor het bevorderen van een circulaire economie en het SER energieakkoord van 2013 moedigen ontwikkelingen in de zelfde richting aan. Bij de vier voorraden die in deze monitor extra accent hebben gekregen ('afval & grondstoffen', 'energie', 'gezondheid' en 'vestigingsvoorwaarden') komt het onderstaande meer gedetailleerde beeld naar voren. Voor de selectie van de hier vermelde thema’s is vooral de agenda van het ministerie van Infrastructuur en Milieu leidraad geweest. Daarnaast wordt stilgestaan bij de gesignaleerde bijzondere positie van de middelgrote steden. 7.1.1


Het vormgeven van de circulaire economie, waarbij de inzameling van afval van huishoudens en bedrijven een belangrijke schakel vormt om tot volledig hergebruik te komen, zou net als het realiseren van de andere grote technologische uitdaging, de energietransitie naar een klimaatneutrale samenleving, in theorie vooral gerealiseerd kunnen worden in de grote steden. Immers, hier krijgt nieuwe technologie doorgaans als eerste voet aan de grond. Maar dat is wat het dagelijkse huishoudelijk afval betreft niet het geval. Bij de gescheiden inzameling van huishoudelijk afval scoren Rotterdam, ’sGravenhage en Amsterdam laag, evenals Utrecht, Arnhem en Groningen. Het knelpunt is de inzameling van vooral het GFT, oud papier en restafval. Hoogbouw in de grote steden maakt gescheiden inzameling lastiger te organiseren, maar veel gemeenten hebben daar toch oplossingen voor gevonden in de vorm van publieke inzamelpunten in de nabijheid van de woningen. Een nadere analyse van de invloed van de grootte van de gemeente, zoals getoond in figuur 7.1, laat zien dat stijgende grootte van de gemeente tot ca. 20.000 inwoners gunstig uitwerkt op de voorraadscore en dat bij verdere stijging van de grootte de voorraadscore weer afneemt om bij de gemeenten groter dan 250.000 inwoners plotseling te halveren. Het succes van het tot stand brengen van dit onderdeel van de circulaire economie ligt volgens deze analyse in handen van de grote steden en in het bijzonder de 250.000-plus gemeenten en hun regio’s.

102


Figuur 7.1 De invloed van de grootte van de gemeente en de scores op de voorraden ‘afval & grondstoffen’ (bruin), ‘energie’ (licht groen) en ‘hinder & calamiteiten’ (donker groen).

Tabel 5.4 liet zien dat de verbetering in de score voor ‘afval & grondstoffen’ bij de middelgrote gemeenten in 2015 ten opzichte van 2014 het grootste was. Hier is de mix van de invoering van betere inzameltechnieken en de inzet van de burgers kennelijk het meest gunstig. De vraag is hoe deze tendens ook voet aan de grond kan krijgen bij de grote gemeenten in ons land. 7.1.2

Energie

In de figuren 4.4. en 4.5 werd zichtbaar dat de energietransitie minder vorm krijgt naarmate gemeenten oostelijker in het land liggen. Amsterdam en Rotterdam lopen voorop met de hoogste voorraadscores van resp. 66 en 63%, gevolgd door gemeenten als Vlissingen, Heerhugowaard, Harlingen, Almere, Zoetermeer, Zeewolde en Tilburg. Zoals figuur 7.1 laat zien, speelt ook hier de grootte van de gemeente een rol. Grotere gemeenten scoren hoger op de voorraad ‘energie’, een tendens die over het hele spectrum van inwoneraantallen is terug te vinden. Kennelijk bieden grotere gemeenten meer mogelijkheden tot toepassing van innovatieve oplossingen en tot beperking van het gas- en elektriciteitsverbruik. Factoren die daarbij een rol kunnen spelen zijn schaalvoordelen, meer openheid voor technologische vernieuwing en compacte woningbouw die tot een gemiddeld betere isolatie van woningen leidt. Windenergie wordt vooral langs de kusten van de Noordzee en in Flevoland aangetroffen. Bij het voornemen van de overheid om vóór 2020 6000 MW windenergie op het land te plaatsen zijn locaties in Noordoost-Nederland, het

103

IJsselmeergebied en Zuidwest-Nederland steeds in beeld geweest9. Op langere termijn wordt een forse verdere groei van wind op land voorzien en een nog sterkere groei van wind op zee, leidend tot een totale bijdrage van wind aan de elektriciteitsproductie in 2030 van ca. 40%.10 Het praktisch afwezig zijn van windmolens in het oosten van Nederland zal dan meer een punt van discussie kunnen worden. In het oostelijke deel van ons land komen ook meer woningen voor die een hoger energieverbruik (elektriciteit en gas) te zien geven, vermoedelijk door een vaker voorkomend alleenstaand karakter en minder goede isolatie omstandigheden. Dit geeft aan dat de gemeenten in ons land ook op dit thema voor verschillende uitdagingen staan. Bij zonnestroom doet zich niet zo’n west-oost polariteit over het land voor als bij windenergie. De bijdrage van zonnestroom binnen het totaal van duurzame energie is nog gering maar neemt snel toe. In 2030 moet volgens de Nationale Energie Verkenning 2014 zonnestroom ca. 15% van de elektriciteitsproductie verzorgen. Toch zijn er nog gemeenten die op dit terrein achterblijven. Gemeenten in Noord-Nederland, een deel van Gelderland en in Zeeland geven een minder gunstig beeld dat de indruk wekt dat deze technologie in de betreffende gemeenten nog meer onder de aandacht kan worden gebracht. Een factor hierbij is dat de gemeenten met weinig zonnestroom economisch minder floreren. Indicatoren die een correlatie met de geringere inzet van zonnestroom vertonen zijn namelijk de capaciteit van hoger onderwijs (HBO/WO) (correlatie coëfficiënt 0,43), aandeel medium- en hightech-ondernemingen (0, 43) en aandeel starters (0,47). 7.1.3

Gezondheid

De voorraad ‘gezondheid’ scoort in het oosten van Nederland wat lager dan in het westen, al zijn de verschillen tussen de provincies niet erg groot, zoals eerder werd getoond in figuur 4.11. Dit patroon laat zich op basis van figuur 4.12 herleiden tot vergelijkbare patronen bij de indicatoren 'chronisch zieken' en 'riskant gedrag'. Het veel voorkomen van chronisch zieken is niet zozeer een probleem van de grote steden, maar eerder van het platteland. ‘Onvoldoende bewegen’ concentreert zich in het zuiden van Zuid-Holland en Limburg, en in Flevoland. Een gunstige levensverwachting wordt verspreid over heel Nederland aangetroffen met uitzondering van bijvoorbeeld Rotterdam en NoordoostGroningen. De levensverwachting scoort laag bij een relatief klein aantal (minder dan 5%) van de gemeenten.

_______________________________________________________________________________________________ 9 Provinciale Milieudiensten en Natuur en Milieu, 2009, Geconcentreerde Windkracht in de Lage Landen, http://www.gnmf.nl/upload/documenten/Geconcentreerde_windkracht_juli_2009.pdf; Ministerie IenM, 2014, Structuurvisie windenergie op land, Den Haag. 10 ECN, PBL, CBS, RON, 2014, Nationale Energie Verkenning, p. 64 en 107; https://www.ecn.nl/nl/energieverkenning/

104


Friesland springt er in twee opzichten uit: het relatief grote aantal verwarde personen dat overlast veroorzaakt en de gunstige beoordeling van de eigen gezondheid. Nader onderzoek moet uitwijzen wat hiervan de achterliggende oorzaken zijn. Per saldo blijkt de score voor ‘gezondheid’ ook te variëren met de grootte van de gemeente, zoals getoond in figuur 7.2.

Figuur 7.2 Score voorraad ‘gezondheid’ afhankelijk van grootte gemeente

Hierbij verbetert de score voor ‘gezondheid’ bij toenemend aantal inwoners vanaf gemeenten met een omvang van 10.000-20.000 inwoners totdat bij een omvang van 100.000-150.000 inwoners kennelijk een optimum wordt bereikt. Het verbeteren van de gezondheidsvoorzieningen bij het toenemen van het inwoneraantal zou hiervoor verantwoordelijk kunnen zijn. Bij het verder toenemen van het inwoner aantal gaan vermoedelijk ook andere factoren een rol spelen. Het optreden van regionale verschillen in gezondheid vormt al lange tijd onderwerp van studie.11 Daarbij is gebleken dat opleidingsniveau een gunstig effect heeft op gezondheid en levensverwachting. Ook komen risicofactoren zoals roken en obesitas vaker voor bij lager opgeleiden. De sociaaleconomische situatie in een gemeente zal daarmee een doorwerking hebben in de score voor de gezondheidsindicatoren in de hier gepresenteerde monitor. Verder zijn er verschillen in de aanpak van bijvoorbeeld de GGD- en GGZ-organisaties die verantwoordelijk zijn voor de gezondheidszorg in gemeenten.12 Bij de analyse in deze monitor vanuit het oogpunt van duurzaamheid staat centraal dat de verschillen in de voorraadscores voor ‘gezondheid’ ook beoordeeld zouden moeten worden in het licht van de ruimere contextuele ontwikkelsamenhang van de gemeente en de regio. Nationale _______________________________________________________________________________________________ 11 http://www.nationaalkompas.nl/bevolking/segv/huidig/ 12 GGD Nederland, 2013, Gezondheidsbeleid in de groei, Scan van gemeentelijke gezondheidsnota’s 2013, http://www.vng.nl/files/vng/201311_gezondheidsbeleid_in_de_groei_rapport.pdf

105

beleidsmaatregelen zouden de mogelijkheden op regionaal en lokaal niveau moeten versterken door daarop aan te sluiten. Landelijk kunnen bijvoorbeeld bepaalde thema’s worden opgepakt, waarbij gemeenten en gemeentelijke regionale diensten door benchmarking hun sterke en zwakke punten in kaart kunnen brengen. Dergelijke activiteiten kunnen vorm geven aan een zowel op afstand opererende maar tegelijk betrokken rol voor het rijk. 7.1.4


De voorraad ruimtelijke vestigingsvoorwaarden scoort verspreid over het hele land redelijk gunstig, zoals eerder in figuur 4.21 zichtbaar werd. Het kleine aantal gemeenten met lage scores is eveneens over het hele land verspreid. Het laatste jaar is de score voor ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ met 0,9%punt gestegen. Er wordt geen duidelijke invloed van de grootte van de gemeente op de score voor ‘ruimtelijke vestigingsvoorwaarden’ gevonden. Ten zuiden van de lijn Den Helder-Arnhem komen de meeste gemeenten voor met een relatief gering aantal bedrijventerreinen, al zijn deze wel modern van aard (zie figuur 4.22). In totaal kent ons land meer dan 3.000 bedrijventerreinen. De indicator bedrijventerreinen scoort het hoogst in Delfzijl, Lelystad, Amsterdam, Almere, Terneuzen, Eemsmond, Sittard-Geleen, Tilburg en Almelo. Ook deze top tien van gemeenten is redelijk over het hele land verdeeld, al ontbreekt hierbij een gemeente in bijvoorbeeld de provincie Zuid-Holland.. De leegstand van kantoorruimte speelt vooral in het midden van het land. Lege winkelruimte wordt vooral aangetroffen langs de grens met België en Duitsland. De tien gemeenten met de meeste leegstand van winkelruimte zijn Heerlen, Appingedam, Kerkrade, Sittard-Geleen, Vaals, Cranendonck, Nissewaard, Doesburg, Oldambt en Echt-Susteren. De helft hiervan ligt in Limburg dat in het bijzonder met de combinatie van de economische teruggang en de grensproblematiek wordt geconfronteerd. 7.1.5

De uitdagingen van de middelgrote gemeenten

Naast de vier hiervoor besproken voorraden heeft het onderzoek aandacht gevraagd voor de bijzondere positie van de middelgrote gemeenten. Grotere gemeenten scoren voor het sociaal-cultureel en in bescheidener mate voor het ecologisch kapitaal lager dan gemiddeld. Echter de score voor het economisch kapitaal stijgt naarmate het aantal inwoners toeneemt. Kleine gemeenten zijn dus vooral sociaal-cultureel in het voordeel, terwijl grote steden een economisch voordeel hebben. De middelgrote gemeenten profiteren van het één noch het ander. Hiervan heeft Nederland er 45 en er wonen ruim 3 miljoen burgers. Bij de middelgrote gemeenten is de werkgemeente en de groeigemeente het meest dominant, met een regionale functie in de sfeer van wonen en werken.

106


De uitkomsten van de monitor tonen aan dat de middelgrote gemeenten in een lastige positie verkeren. Daarom wordt ervoor gepleit meer aandacht aan de positie van de middelgrote gemeenten te geven die naast impulsen voor economische groei extra aandacht nodig hebben voor het oplossen van de sociaal-culturele uitdagingen die vaak even groot zijn als in de grote steden. 7.2

De lokale betekenis van de monitoruitkomsten Met het uitkomen van de Nationale Monitor Duurzame Gemeenten 2015 kunnen gemeenten beschikken over een dataset die waar gewenst de eigen duurzaamheidsagenda en –programmering kan ondersteunen. Immers de data zijn niet alleen bruikbaar voor de eigen situatie maar kunnen ook worden vergeleken met die van andere gemeenten. Daarbij kunnen gemeenten besluiten om de eigen keuzes in beeld te brengen door een eigen duurzaamheidbalans te maken en daarbij gebruik te maken van de gegevens uit de jaarlijkse monitor. Ook kan de gemeente kiezen om zichzelf te benchmarken met andere zelf te selecteren gemeenten en op basis daarvan prioriteiten in het eigen duurzaamheidsprogramma aan te brengen. Zo ontstaat als het ware een staalkaart van simpele naar meer uitgebreide methoden, zoals weergegeven in de samen met Panassembla ontwikkelde figuur 7.3. Deze toont hoe de gemeente naar de stand van de ontwikkelingen de voor haar meest passende aanpak kan kiezen, gaande van eenvoudige monitoring naar het vormgeven van een lerende organisatie tot aan het voeren van een goed gemeentegesprek en het samen met andere gemeenten agenderen van gemeenschappelijke behoeften bij bijvoorbeeld het rijk of de EU. Telkens zijn in beginsel zeven stappen onderscheiden, die echter in de praktijk ook anders kunnen worden vormgegeven. De gemeente is aan zet.

107

Figuur 7.3 Mogelijke invalshoeken van waaruit de gemeente mede met inzet van de monitor resultaten de eigen

108


duurzaamheidsagenda kan aanvullen.

109

7.3

Verbeteringen in de dataverzameling Het maken van de monitor vergt toegang tot een grote verscheidenheid aan data die echter slechts van jaar tot jaar ter beschikking worden gesteld. Dat is lastig omdat het verzamelen van data soms wordt gestopt, bijvoorbeeld om kosten te besparen of omdat inzichten of de beleidsrelevantie veranderen. Ook is er niet één loket voor alle duurzaamheidsdata van gemeenten. Veelal worden data ook op hogere schaalniveaus zoals dat van COROP gebieden, provincies of het land verzameld. Dit vindt zijn oorzaak in het feit dat veel economische processen plaatsvinden op een schaal die uitreikt boven het grondgebied van de gemeente. Dat geldt trouwens ook voor processen binnen beide andere kapitalen. Echter, met de decentralisatie van bestuurlijke taken naar het regionale en/of gemeentelijke niveau wordt het van toenemend belang dat voldoende data ook op die schaal beschikbaar zijn. Bij het verzamelen van de gegevens voor de monitor 2015 kwam nog een ander probleem naar voren. Bij het verzamelen van mogelijke data voor indicatoren voor een gemengd rioolstelsel en de voortgang van de bodemsanering bleek dat de gegevens hierover alleen op basis van globale categorieën op kaartjes ter beschikking konden worden gesteld. Als reden hiervoor werd aangegeven dat daarmee lastige discussies kunnen worden vermeden, bijvoorbeeld in gemeenteraden. Het is voor studies zoals die van deze monitor van veel belang dat publieke gegevens niet geaggregeerd of gecategoriseerd maar in hun primaire vorm openbaar worden gemaakt. In de huidige maatschappelijke beweging naar 'open data' is dit een punt van aandacht.

7.4

Samenwerking in EU verband Hoewel gemeenten een eigen ontwikkelpad gaan zijn er ook ontwikkelpaden die gemeenten kunnen delen en waarlangs ze van elkaar kunnen leren. Dat heeft in Nederland onder meer ertoe geleid dat er een G4 en G32 zijn gevormd. Ditzelfde is van belang op internationaal niveau, zoals reeds ter sprake kwam in paragraaf 1.2, waar gemeenten of regio’s die met zelfde uitdagingen worden geconfronteerd met elkaar kunnen samenwerken of van elkaar leren.Voorbeelden zijn het Eurocities initiatief13 en het EU Comité van de Regio’s14. Ook kan zo’n samenwerking ertoe leiden dat bij Europese instellingen zaken van gezamenlijk belang op de agenda worden gezet. Het is voor dergelijke acties nuttig te weten hoe de eigen gemeente zich verhoudt tot andere EU-gemeenten. In dit verband heeft Telos in samenwerking met DG Milieu en Consumentenzaken van de Europese Commissie een studie uitgevoerd onder ca. 60 EU steden die zich hebben gekandideerd voor de European Green Capital Award.15 Op basis van deze oriënterende studie kunnen grotere Nederlandse gemeenten EU steden vinden met vergelijkbare uitdagingen. Een uitbreiding van dit onderzoek wordt ter hand genomen met steun van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. _______________________________________________________________________________________________ 13

http://www.eurocities.eu/eurocities/about_us http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/cor/index_nl.htm 15 K. Zoeteman, M. van der Zande, R. Smeets, 2015, Integrated sustainability monitoring of 58 EU-Cities, Telos Rapport 14

nr 15.123, www.telos.nl.

110


Bijlagen

111

Bijlage 1: Duurzaamheidseisen per kapitaal

In de onderstaande drie figuren wordt in de vorm van mindmaps een overzicht van de gebruikte duurzaamheidseisen voor de voorraden gegeven.

Figuur B1.1 Mindmap duurzaamheidseisen economisch kapitaal

112


Figuur B1.2 Mindmap duurzaamheidseisen ecologisch kapitaal

113

Figuur B1.3 Mindmap duurzaamheidseisen sociaal-cultureel kapitaal

114


Bijlage 2: Gebruikte indicatoren, meeteenheden, meetjaar en bron.

In deze bijlage zijn opgenomen de indicatoren, hun meeteenheden en meetjaar per kapitaal (tabel B2.1 t/m B2.3) en de bronnen (tabel B2.4) die bij het opstellen van de monitor zijn toegepast. Voor een meer uitgebreide verantwoording per indicator wordt verwezen naar de Telos website www.telos.nl. Tabel B2.1 Overzicht van de indicatoren en hun kenmerken voor het ecologisch kapitaal.

Voorraad

Indicator

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Bodem

Bodemsanering

Aantal humane spoedlocaties in

Aantal (categorie)

2013

Bodem

Vermesting-Stikstof

Productie stikstof op landbouw

kg/ha

2013

gemeente Bodem

Vermesting-Fosfaat

Productie Fosfaat op landbouw

kg/ha

2013

Lucht

Emissie CO2

Emissie CO2

Index t.o.v 1990

2012

Lucht

Emissie stikstofoxiden

Emissie NOx

Index t.o.v 2005

2012

Lucht

Emissie fijn stof

Emissie PM10

Index t.o.v 2010

2012

Lucht

Emissie NMVOS

Emissie NMVOS

Index t.o.v 2005

2012

Lucht

GCN stikstofoxiden

Grootschalige concentratie NO2

microg/m3

2014

Lucht

GCN ozon

Grootschalige concentratie O3

microg/m3

2014

Lucht

GCN fijnstof

Grootschalige concentratie PM10

microg/m3

2014

Hinder en calamiteit

Geluidhinder

Percentage dat aangeeft 'soms'

%

2012

%

2012

of 'vaak' geluidsoverlast te hebben Hinder en calamiteit

Licht belasting

Gemiddelde emissie van licht


Geluidbelasting

Overlast meer dan 55db Lden

%

2011


Geurhinder

Percentage dat aangeeft 'soms'

%

2012

km/ha

2014

%

2014

Gemiddeld aantal aardbevingen

Drie jarig gemiddelde

2012-2014

per 3 jaar.

aantal

volgens satellietwaarnemingen

of 'vaak' overlast van stank te hebben Hinder en calamiteit

Risico Transport

Transport met gevaarlijke stoffen


Risico Contour

Aandeel landoppervlakte dat

over weg, water en spoor onder een 10-6 risicocontour valt Hinder en calamiteit

Aardbevingen

115

Voorraad

Indicator


Overstromingen

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Aantal getroffen inwoners in het

aantal inwoners/km2

2014

%

2014

%

2014

Stikstof-totaal

kg/inwoner

2013

Fosfaat-totaal

kg/inwoner

2013

Pompstation heeft overschrijding

score

2013

% (categorie)

2012

%

2012

%

2010

km

2008

ha/km2

2010

geval van een overstroming Water

Chemische toestand

Water

Ecologische toestand

Gemiddelde ecologische toestand oppervlaktewater Gemiddelde ecologische toestand oppervlaktewater

Water

Emissies op het oppervlakte water

Water

Emissies op het oppervlakte water

Water

Drinkwaterkwaliteit

van de bacteriële norm Water

Gemengde riolering

Percentage van de riolering die gemengde riolering betreft

Natuur en landschap

Tevredenheid groen in de

Percentage dat aangeeft

buurt

'tevreden' of 'zeer tevreden' te zijn over het groen in de buurt

Natuur en landschap Natuur en landschap

Aandeel bos en natuurlijk

Aandeel bos en natuurlijk terrein

terrein

in de oppervlakte

Afstand tot openbaar groen

Gemiddelde afstand van woningen tot openbaar groen

Natuur en landschap

Aandeel recreatief water

Recreatief water per 1000 ha

Natuur en landschap

Soortenrijkdom totaal

Totaal aantal getelde soorten

aantal

2014

Natuur en landschap

Soortenrijkdom rode lijst

rode lijst soorten

aantal

2004-2014

Energie

Windenergie

Geproduceerde energie uit wind

TJ/km2

2013

Energie

Zonnestroom

Geproduceerde elektriciteit uit

TJ/km2

2013

Energie

Gasverbruik huishoudens

Gemiddeld verbruik gas per

m3/huishoudens

2013

kWh/huishoudens

2013

score

2014

kg/inwoner

2012

zonnepanelen huishouden Energie Energie

Elektriciteitsverbruik

Gemiddeld verbruik elektriciteit

huishoudens

per huishouden

Energielabel woningen

Gemiddeld indexcijfer energielabel woningen


Huishoudelijk restafval

Huishoudelijk restafval in kg per inwoner


GFT-afval

GFT-afval in kg per inwoner

kg/inwoner

2012


Oud papier en karton

Oud papier en karton in kg per

kg/inwoner

2012

kg/inwoner

2012

kg/inwoner

2012

inwoner Afval en grondstoffen

Verpakkingsglas

Verpakkingsglas in kg per inwoner


Kunststof

Kunststof verpakkingen in kg per inwoner

116


Tabel B2.2. Overzicht van de indicatoren en hun kenmerken voor het sociaal-culturele kapitaal.

Voorraad

Indicator

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Maatschappelijke

Sociale cohesie

Schaalscore sociale cohesie

score

2011

Vrijwilligers

Aandeel vrijwilligers (18 jaar en

%

2005-2009

%

2014

%

2012

%

2012

€/huishoudens

2013

%

2012

%

2012

%

2012

%

2014

aantal

2013 2013

Participatie Maatschappelijke Participatie

ouder)

Maatschappelijke

Opkomst

Opkomstpercentage

Participatie

gemeenteraadsverkiezingen

gemeenteraadsverkiezingen 2014

Maatschappelijke

Opkomst landelijke verkiezingen

Opkomstpercentage landelijke

Mantelzorg geven

Percentage 19 jaar en ouder dat

Participatie Maatschappelijke

verkiezingen 2012

Participatie

min. 8 uur per week en/of langer dan drie maanden mantelzorg verleent

Economische

Besteedbaar inkomen

Participatie Economische

Vermogen Huishouden


Gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden % huishoudens met een vermogen van 5000 of meer

Langdurige bijstand

participatie

Aantal bijstandsuitkeringen 15-75 jaar x percentage dat langer dan 36 maanden loopt / totale bevolking

Economische

Arme huishoudens


Aandeel huishoudens onder 105% van het sociaal minimum

Langdurige werkloosheid

Participatie

Aandeel van de beroepsbevolking dat langer dan 36 maanden werkloos is

Kunst en cultuur

Podiumkunsten

Aantal podiumkunsten binnen 20 km

Kunst en cultuur Kunst en cultuur Kunst en cultuur

Rijksmonumenten Gemeente Monumenten Musea

Aantal rijksmonumenten per 1000

Monumenten/per

inwoners

1000 inwoners

Aantal Gemeente Monumenten

Monumenten/per

per 1000 inwoners

1000 inwoners

2013

Gemiddelde afstand tot

km

2011

aantal

2014

aantal

2014

%

2012

%

2012

aantal

2013

dichtstbijzijnde museum Kunst en cultuur Kunst en cultuur

Beschermde stads &

aangewezen beschermde stads &

dorpsgezichten

dorpsgezichten

Archeologisch erfgoed

Aantal archeologische beschermde rijksmomumenten

Gezondheid

Onvoldoende bewegen

Percentage 19-65 dat niet voldoet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen

Gezondheid

Riskant gedrag

Opgetelde percentages van obesitas, zware drinkers en zware rokers

Gezondheid

Huisartsen

Aantal huisartsen binnen 3 km

117

Voorraad

Indicator

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Gezondheid

Kwaliteit ziekenhuizen

Gemiddelde kwaliteit van de

score

2014

km

2012

%

2012

ziekenhuizen Gezondheid

Afstand ziekenhuis

Afstand tot dichtstbijzijnde ziekenhuis (excl. poliklinieken)

Gezondheid

Chronisch zieken

Percentage 19 jaar en ouder met minstens een door arts vastgestelde aandoening

Gezondheid

Levensverwachting

Levensverwachting bij geboorte

leeftijd

2009-2012

Gezondheid

Verwarde personen

Aantal verwarde personen per

aantal/1000

2014

1000 inwoners

inwoners

Percentage 19 jaar en ouder dat

%

2012

Aantal aangehouden verdachten

aantal/10000

2011-2013

per 10.000 inwoners voor

inwoners

Gezondheid

Beoordeling van eigen gezondheid

zijn eigen gezondheid als 'goed' tot 'zeer goed' omschrijft Veiligheid

Vandalisme

vernieling en openbare orde Veiligheid

Geweldsdelicten


aantal/10000


inwoners

2011-2013

geweldsdelicten Veiligheid

Vermogensdelicten


aantal/10000


inwoners

2011-2013

vermogensdelicten Veiligheid

Jeugdcriminaliteit

Percentage 12-21 jarigen dat voor

%

2012

2012

de rechter is verschenen voor een delict Veiligheid

Verkeersonveiligheid

Veiligheid

Onveiligheidsgevoel

Geregistreerde ongevallen totaal

aantal/1000

per 1000 inwoners

inwoners

Percentage dat zich 'wel eens' of

%

2011

aantal/ 10000

2012-2014

'vaak' onveilig voelt Woonomgeving

Woningtekort

Nieuwbouw per 10.000 inwoners

Woonomgeving

Afstand supermarkt

Gemiddelde afstand tot de

inwoners km

2013

%

2012

%

2012

dichtstbijzijnde grote supermarkt Woonomgeving

Tevredenheid woonomgeving

Percentage dat 'tevreden' of 'zeer tevreden' is met de woonomgeving

Woonomgeving

Tevredenheid winkels

Percentage dat 'tevreden' of 'zeer tevreden' is met de winkels in de omgeving

Woonomgeving

WOZ-waarde

Mediane WOZ-waarde

€

2014

Woonomgeving


Levend geborenen - overledenen

aantal/1000

2010-2013

per 1000 inwoners

inwoners

Woonomgeving

Verhuissaldo

Gevestigd in de gemeente -

aantal/1000

vertrokken uit de gemeente per

inwoners

1000 inwoners

118

2010-2013


Voorraad

Indicator

Onderwijs

Jeugdwerkloosheid

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Percentage van de

%

2014

Aantal basisscholen binnen 3 km

aantal

2012

Aantal middelbare scholen binnen

aantal

2013

%

2013

%

2012

Cijfer

2013-2014

%

2012

beroepsbevolking (15-25 jaar) dat werkloos is Onderwijs

Aanbod basisscholen

Onderwijs

Aanbod voorgezet onderwijs

5 km Onderwijs

Voortijdig schoolverlaters

Percentage van de deelnemers dat zonder diploma het onderwijs verlaat

Onderwijs

Onvertraagd naar diploma

Onderwijs

Eindexamencijfer

Gemiddeld rendement van de scholen in een gemeente Gemiddeld eindexamencijfer van de scholen in een gemeente

Onderwijs

Opleidingsniveau bevolking

Percentage 18 jaar en ouder (excl. studerenden) met een lage opleiding

119

Tabel B2.3 Overzicht van de indicatoren en hun kenmerken voor het economische kapitaal.

Voorraad

Indicator

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Arbeid


Totaal aantal banen / totale

%

2014

%

2014

%

2014

%

2014

%

2014

km2

2013

%

2013

%

2013

%

2013

%

2014

%

2014

%

2012

%

2014

€/inwoner

2013

%

2012

km

2013

km

2013

beroepsbevolking Arbeid

Benutting

Totale werkzame

arbeidspotentieel

beroepsbevolking / potentiele beroepsbevolking

Arbeid

Werkloosheid

Percentage van de beroepsbevolking met een werkloosheidsuitkering

Arbeid

Ontgroening en

Verhouding 15-25 jarigen en 45-

vergrijzing

75 jarigen in de beroepsbevolking (15-25 - NL) + (NL - 45-75)

Arbeid

Arbeidsongeschiktheid

Percentage van de potentiele beroepsbevolking met een arbeidsongeschiktheidsuitkering

Ruimtelijke

Voorraad

Totaal oppervlak uitgeefbaar

vestigingsvoorwaarden

bedrijventerreinen

bedrijventerrein

Ruimtelijke

Netto/bruto verhouding

Verhouding tussen netto en


bedrijventerreinen

bruto oppervlak bedrijventerrein

Ruimtelijke

Aandeel verouderd

Percentage bedrijventerrein dat


bedrijventerrein

verouderd is

Ruimtelijke

Leegstand kantoorruimte


Percentage voorraad kantoorruimte die op de markt wordt aangeboden

Ruimtelijke

Leegstand winkelruimte


percentage leegstaande winkels ten opzichte van totale winkel ruimte


Aandeel starters

Percentage starters ten opzichte van het totaal aantal vestigingen


Opheffingen

Percentage opheffingen ten opzichte van het totaal aantal vestigingen


Aandeel topsectoren

Percentage banen in de negen


BRP per hoofd

BBP per hoofd op COROP

topsectoren niveau / BBP per hoofd van NL Concurrentievermogen

Snelgroeiende bedrijven

% van de MKB bedrijven waarbij het aandeel werknemen met meer dan 20% stijgt

Infrastructuur en

Ontsluiting treinstations

bereikbaarheid Infrastructuur en bereikbaarheid

120

Gemiddelde afstand tot het dichtstbijzijnde treinstation

Ontsluiting hoofdwegen

Gemiddelde afstand tot de dichtstbijzijnde hoofdweg


Voorraad

Indicator

Infrastructuur en

Duurzame mobiliteit

bereikbaarheid Kennis

Definitie

Meeteenheden

Jaar

Duurzaamheidsscore mobiliteit

score

2012/2013

%

2014

%

2012,2013

%

2014

%

2014

van CROW Aandeel hoogopgeleiden

Percentage van de beroepsbevolking met een hoge opleiding

Kennis

Capaciteit WO/HBO

Percentage inwoners die bezig zijn met een HBO of WO opleiding

Kennis Kennis

High en Medium tech

Percentage banen in de medium

werkgelegenheid

en high tech sector

Creatieve industrie

Percentage banen in de creatieve sector

Tabel B2.4 Overzicht van de geraadpleegde bronnen per kapitaal.

Kapitaal

Bronnen

Ecologisch Kapitaal

Compendium voor de Leefomgeving, Centraal Bureau voor de Statistiek, Emissieregistratie, Grootschalige Concentratiekaarten Nederland, WoonOnderzoek, RIVM, Risicokaart, KNMI, KRW portaal, Inspectie voor de Leefomgeving, Rioned, Earth Observation Group, Nationale Databank Flora en Fauna, Rijkswaterstaat klimaatmonitor

Sociaal-Cultureel Kapitaal

Centraal Bureau voor de Statistiek, Waarstaatjegemeente.nl, Databank Verkiezingsuitslagen, Verkiezingkaart, Nationale Zorgtoeslag, Kernkaart, Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen, Erfgoed databank, Elsevier “ Beste ziekenhuizen”, BVI Stuurkubus, Kinderen in tel; VerweyJonker instituut, Inspectie voor het Onderwijs,

Economisch Kapitaal

Centraal Bureau voor de Statistiek, Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen, LISA, IBIS, Compendium voor de Leefomgeving, Locatus, Kamer van Koophandel. CROW

121

122


Bijlage 3: Verklaringsmodel typologieën

Tabel B3.1 Verklaringsmodel met onafhankelijke variabelen voor de duurzaamheidsscores van de 393 gemeenten

Variable

Totaal score Ecologie Sociaal- Economie score culturele score score

Huurwoningen

-0,152***

-0,0618

-0,294***

-0,101**

Ouderen Niet-westerse nationaliteiten

-0,197*** -0,111**

0,201** -0,0799

-0,293*** -0,340***

-0,499*** 0,0866

Vestigingen in toerisme Migratie van bedrijven

0,139** 0,0763**

0,257*** 0,0635

0,0340 0,0852

0,127 0,0801

Nijverheidssector Dienstensector

0,0554 0,119***

0,0871* 0,201***

0,0466 0,0953

0,0326 0,0593

Studenten

0,153***

-0,0723

0,184**

0,348***

Bebouwd oppervlakte

0,0458***

0,0706**

0,0509*

0,0159

0,422

0,285

0,501

0,316

R2 *** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1

Tabel B3.1 laat zien dat bodemgebruik in de vorm van ‘bebouwd oppervlak’ het ecologisch en sociaal-cultureel kapitaal beïnvloedt. De variabelen ‘huurwoningen’ en ‘ouderen’ laten bijvoorbeeld tevens een significante invloed zien op verschillende duurzaamheidsscores. Mede op basis van deze regressieanalyse en de eerder genoemde overwegingen is een aangepaste sociaaleconomische typologie ontwikkeld die op onderdelen wat uitgebreider en specifieker is dan die in de monitor 2014.

123

124


Bijlage 4: Overzicht van de typologieën

In de kaartjes in deze bijlage is per thema aangegeven welke gemeenten in welke typologie vallen.

125

126


127

128


Bijlage 5: Overzicht hoogst scorende gemeenten per gemeentetype

In tabel B5.1 wordt samengevat welke gemeenten per type gemeente als hoogste scoren. Tabel B5.1 Best scorende gemeente per typologie

Beste gemeente

Katwijk

Score Typologie

Mook en Middelaar

55,6 Centrum Gemeente Middelgrote gemeente 58,7 Agrarische gemeente Groeigemeente Kleine gemeente New town 56,0 Krimpgemeente

Oostzaan

55,3 Industrie Gemeente

Rozendaal

Utrecht

58,0 Groene Gemeente Toeristische Gemeente Woongemeente 54,6 Werkgemeente

Veere

56,1 Historische Gemeente

Westland

55,2 Grote gemeente

Midden-Delfland

Sommige gemeenten scoren als hoogste bij verschillende typen. Midden-Delfland en Rozendaal spannen hierin de kroon.

129

130


Bijlage 6: Pearson correlaties tussen voorraadscores

In de onderstaande tabellen zijn de correlaties tussen de voorraden weergegeven. In verband met de leesbaarheid zijn de tabellen opgedeeld naar kapitalen en zijn de kolomkoppen afgekort (aangegeven met …). Tabel B6.1 Correlaties binnen het ecologisch kapitaal

Afval …

Bodem

Energie

Hinder …

Lucht

Natuur …

Water

Afval en grondstoffen Bodem

1 -,273**

1

Energie Hinder en calamiteit

-,446** ,464**

,254** -,309**

1 -,517**

1

,095 -,026

-,051 ,455**

-,107* ,031

,154** -,140**

1 -,009

1

**

**

**

**

-,031

,260**

Lucht Natuur en landschap Water

-,188

,220

,261

-,333

1

Tabel B6.2 Correlaties binnen het sociaal-cultureel kapitaal

Econ. part... Economische participatie Gezondheid

Gezondheid

Maats. part…

Kunst …

Onderwijs

Veiligheid

1 ,414**

1

-,050

,157**

1

,546**

,198**

-,017

1

Onderwijs Veiligheid

,336** ,600**

,614** ,056

,201** -,098

,193** ,600**

1 ,104*

1

Woonomgeving

,296**

,503**

,060

,039

,451**

-,055

Kunst en cultuur Maatschappelijke Participatie

Woonom geving

131

1

Tabel B6.3 Correlaties binnen het economisch kapitaal


Arbeid Arbeid Concurrentievermogen Infrastructuur en bereikbaarheid Kennis Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden

Infrastructuur …

Vestigingsvoorwaarden …

Kennis

1 ,264**

1

-,002

-,118*

1

*

-,057

,369**

1

,043

,110*

-,102*

-,155**

,107

1

Tabel B6.4 Correlaties tussen de voorraden uit het ecologisch en sociaal-cultureel kapitaal

Afval …

Bodem

Energie

Hinder …

Lucht

Natuur …

Water

Economische participatie Gezondheid

,359**

-,174**

-,408**

,335**

-,110*

-,114*

-,285**

-,078

,092

,112*

-,140**

-,145**

,166**

,135**

Kunst en cultuur Maatschappelijke Participatie Onderwijs

-,059

-,028

,043

-,114*

-,021

,172**

,045

,303**

-,289**

-,410**

,522**

,086

-,185**

-,337**

-,057

,133**

,114*

-,125*

-,125*

,245**

,225**

,487** -,027

**

,581** -,097

*

**

-,397** ,238**

Veiligheid Woonomgeving

-,261 ,100*

-,497** ,085

,129 -,180**

-,212 ,284**

Tabel B6.5 Correlaties tussen de voorraden uit het ecologisch en economisch kapitaal

Afval …

Bodem

Energie

Hinder …

**

-,059

,077

-,033

Lucht

Natuur … -,062

,045

Arbeid Concurrentievermogen

-,169

,105*

-,269**

-,171**

,136**

,036

-,230**

-,193**

Infrastructuur en bereikbaarheid Kennis

-,172**

,119*

,301**

-,386**

,043

,128*

,337**

-,110*

,164**

,256**

-,356**

-,002

,365**

,282**

,008

-,049

-,042

,039

,010

-,053

-,095


-,255

Water

**

Tabel B6.6. Correlaties tussen de voorraden uit het economisch en sociaal-cultureel kapitaal

Arbeid


Infrastructuur …

Kennis

Vestigingsvoorwaarden …

Economische participatie

,419**

,348**

-,202**

-,133**

,069

Gezondheid Kunst en cultuur

,462** ,101*

,138** -,066

,210** ,253**

,307** ,369**

-,131** -,078

Maatschappelijke Participatie Onderwijs

,248**

,244**

-,202**

-,257**

,112*

,469**

,034

,220**

,369**

-,049

,081

**

-,343

**

-,274

**

,119*

,190

**

,290

**

-,049

Veiligheid Woonomgeving

132

,412**

,216

,115

*

Nationale monitor duurzame gemeenten 2015

Recommend Documents