NATIONAAL VOEDINGS- EN GEZONDHEIDSPLAN VOOR BELGIE

NATIONAAL VOEDINGS- EN GEZONDHEIDSPLAN VOOR BELGIE 2005 - 2010

FINALE VERSIE December 2005

- 1 -

Inhoudstabel Inhoudstabel_________________________________________________________2 Voorwoord __________________________________________________________4 INLEIDING _________________________________________________________6 SECTIE 1: Context van het NVGP-B (Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan voor België)__________________________________________________________________6 Internationale context __________________________________________________________ 7 Belang van een Belgisch Initiatief _________________________________________________ 9

SECTIE 2: Determinanten voor Voeding en Gezondheid in België________________10 De Nationale Voedselconsumptiepeiling ___________________________________________ 11 Gezondheid en risicofactoren ___________________________________________________ 18

SECTIE 3: Nutritionele Doelstellingen voor België ____________________________36 Energie-balans _______________________________________________________________ 37 Fruit en groenten _____________________________________________________________ 38 Vetten _____________________________________________________________________ 39 Koolhydraten en voedingsvezels _________________________________________________ 42 Zout _______________________________________________________________________ 43 Mineralen, Spoorelementen, Vitamines, en Andere Voedingsbestanddelen_________________ 44 Water______________________________________________________________________ 45

SECTIE 4: Algemene principes van de Belgische strategie ______________________47 SECTIE 5: De strategische krachtlijnen van het NVGP-B ______________________48

KRACHTLIJN 1: INFORMATIE EN COMMUNICATIE ___________________51 Omschrijving en situering van de problematiek _______________________________51 Doelstellingen van het NVGP-B ____________________________________________52 Initiatieven voor communicatie en informatie over het NVGP-B _________________54 Ontwikkeling en gebruik van een logo voor de communicatie___________________________ 54 Mediacampagne______________________________________________________________ 55 Website en elektronische nieuwsbrief _____________________________________________ 58 Ontwikkeling van een Nationale Voedingsgids ______________________________________ 59 Ontwikkeling van specifieke voedingsgidsen _______________________________________ 61

KRACHTLIJN 2: HET CREEREN VAN EEN OMGEVING DIE LEIDT TOT EVENWICHTIGE VOEDINGS- EN BEWEGINGSGEWOONTEN BIJ DE BEVOLKING EN IN HET BIJZONDER BIJ KINDEREN EN JONGEREN ___62 Identificatie en situering van de problematiek ________________________________63 Gezonde leefgewoonten in het gezin ______________________________________________ 63 De schoolomgeving ___________________________________________________________ 66 Gezonde leefstijl in de vrije tijd__________________________________________________ 67

Doelstellingen van het NVGP-B ____________________________________________68 Voorgestelde maatregelen_________________________________________________68

KRACHTLIJN 3: ENGAGEMENT VAN DE ACTOREN UIT DE PRIVATE SECTOR ___________________________________________________________74 - 2 -

Identificatie en situering van de problematiek ________________________________74 Doelstellingen van het NVGP-B ____________________________________________75 Voorgestelde maatregelen_________________________________________________75 Sensibilisering en opleiding van professionals_______________________________________ 75 Samenstelling en keuze van voedingsmiddelen ______________________________________ 76 Informatieverstrekking over voedingsmiddelen en maaltijden: Etikettering en voedingswaardeetikettering__________________________________________________________________ 78 Gezondheidsbeweringen _______________________________________________________ 81 Reclame en publiciteit _________________________________________________________ 83

KRACHTLIJN 4: MAATREGELEN BETREFFENDE SPECIFIEKE DOELGROEPEN____________________________________________________86 VOEDING VAN ZUIGELINGEN EN JONGE KINDEREN ____________________86 Identificatie en situering van de problematiek _______________________________________ 86 Objectieven van het NVGP-B ___________________________________________________ 90 Voorgestelde maatregelen ______________________________________________________ 91

MINERALEN, VITAMINEN EN ANDERE STOFFEN UIT DE VOEDING _______95 Identificatie en situering van de problematiek _______________________________________ 95 Doelstellingen van het NVGP-B _________________________________________________ 96 Jodium bij de algemene bevolking________________________________________________ 96 IJzer en foliumzuur bij zwangere vrouwen _________________________________________ 99 IJzer, calcium en Vitamine D bij zuigelingen, jonge kinderen en adolescenten _____________ 101 Calcium en Vitamine D bij bejaarden ____________________________________________ 103 Suboptimale inname van vitamines, mineralen, spoorelementen en ander stoffen uit de voeding _________________________________________________________________________ 104

KRACHTLIJN 5: ONDERVOEDING: PREVENTIE EN AANPAK __________107 Identificatie en situering van de problematiek _______________________________107 Doelstellingen van het NVGP-B ___________________________________________109 Voorgestelde maatregelen________________________________________________109 Ziekenhuisniveau____________________________________________________________ 109 Rust en verzorgingsinstellingen _________________________________________________ 112 Thuiszorg__________________________________________________________________ 115

Maatregelen met betrekking tot het toegankelijker maken van gespecialiseerde voedingsinterventies. ____________________________________________________117 Maatregelen met betrekking tot onderwijs en educatie ________________________119

KRACHTLIJN 6: EVALUATIE VAN DE VOEDINGSINNAME BIJ DE BEVOLKING ______________________________________________________120 Identificatie en situering van de problematiek _______________________________120 Doelstellingen van het NVGP-B ___________________________________________120 Voorgestelde maatregelen________________________________________________121

KRACHTLIJN 7: WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK BETREFFENDE VOEDING EN VOEDINGSGEDRAG __________________________________123

- 3 -

Voorwoord Het Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan voor België (NVGP-B) is een initiatief van de Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid. De levensverwachting van de Belgische bevolking stijgt door de vooruitgang van de medische verzorging en de verbetering van de leefomstandigheden. Nochtans leiden een aantal evoluties uit onze samenleving tot ongezonde leef- en voedingsgewoonten en vermindering van de fysieke activiteit. Deze risicofactoren leiden tot en stijging in het voorkomen van overgewicht en obesiteit en een aantal chronische aandoeningen die hierdoor in de hand worden gewerkt, zonder dat de bevolking zich hiervan bewust is. Het NVGP-B wil daarom deze problematiek aanpakken en op die manier het gezondheidsniveau van de Belgische bevolking verhogen. Het NVGP-B baseert zich hiervoor op de internationale initiatieven die bestaan op niveau van de Europese Unie en de Wereldgezondheidsorganisatie, en in het bijzonder de WGO Globale strategie betreffende voeding, fysieke activiteit en gezondheid. De gevolgde werkwijze is deze van de consensus en de erkenning dat alle stakeholders hun verantwoordelijkheid dienen op te nemen in constructief overleg met mekaar. Hiertoe zijn tussen Januari en Juni 2005, 10 werkgroepen geactiveerd waarbinnen de diverse maatschappelijke actoren samen gewerkt hebben aan de identificering van de diverse problematieken, het evalueren van de oorzaken en het identificeren van de nodige maatregelen die noodzakelijk worden geacht om de problematiek efficiënt aan te pakken en waar iedereen zijn verantwoordelijkheid wenst voor op te nemen. Hierbij werd niet enkel de problematiek van voeding en overgewicht behandeld, maar evenzeer deze van ondervoeding, selectieve voedingstekorten, communicatie en reclame. De huidige tekst en de aanbevelingen die erin worden aangegeven zijn gebaseerd op het resultaat van deze werkzaamheden. Wij hopen dan ook van harte dat alle maatschappelijke actoren in deze context zich verder zullen blijven inzetten om de vermelde doelstellingen te helpen te verwezenlijken en op die manier op significante wijze bij te dragen tot een verbetering van de gezondheid van de Belgische bevolking.

- 4 -

Het succes van dit plan hangt af van de betrokkenheid van alle actoren die bij het ontstaan ervan betrokken zijn geweest, met inbegrip van de diverse politieke overheden bevoegd voor gezondheid, economie, landbouw, onderwijs, sport, mobiliteit, ... die hierbij elk op hun domein een verantwoordelijkheid hebben. De verwevenheid van de technische en politieke bevoegdheden die kenmerkend is voor het Belgische institutionele landschap, noodzaakt een politieke coördinatie ter ondersteuning van de wetenschappelijke basis die nodig is voor de uitvoering van het NVGP-B. December 2005

Voor de Federale Regering: De Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Pour le Gouvernement de la Communauté française: La Ministre de l’Enfance, de l’Aide à la Jeunesse et de la Santé Voor de Vlaamse Regering: De Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Für die Regierung der Deutschsprachigen Gemeinschaft: Der Minister für Ausbildung und Beschäftigung, Soziales und Tourismus Pour le Gourvernement wallon: La Ministre de la Santé, de l’Action sociale et de l’Egalité des Chances Pour le Collège de la Commission communautaire française de BruxellesCapitale: Le Ministre de la Santé et de la Fonction publique Voor het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Het Lid van het Verenigd College, bevoegd voor Gezondheid en Begroting

- 5 -

INLEIDING SECTIE 1: Context van het NVGP-B (Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan voor België) De levensverwachting van de Belg stijgt. In 2003 hadden mannen bij de geboorte een gemiddelde levensverwachting van 75.9 jaar en vrouwen een levensverwachting van 81,7 jaar. In 1995 was dit nog gemiddeld 73,9 en 80,7 jaar. 1 Deze stijging is te wijten aan velerlei factoren en niet in het minst aan de verbetering van de leef- en werkomgeving en de vorderingen in de medische wetenschappen. De levensverwachting van de Belg staat echter onder druk door een aantal veranderingen in zijn leefomgeving die een invloed hebben op zijn levensstijl. De technologische veranderingen, de stijgende voedselproductie in combinatie met de groeiende economische groei die een positieve invloed hebben gehad op de gezondheid en levensverwachting, hebben ook geleid tot een gereduceerd niveau van fysieke activiteit en veranderde voedingsgewoonten. De toename van het autogebruik, de invasie van televisie en computers en de alsmaar verdere automatisering hebben in de laatste decennia geleid tot een afname van het energieverbruik. In vergelijking met vroegere tijden, wordt de fysieke activiteit alsmaar meer beoefend tijdens de vrije tijd. De sedentaire levenswijze is een bepalende factor in de ontwikkeling van overgewicht en obesiteit. Vandaag zou het individu van elke gelegenheid moeten gebruik maken om fysiek actief te zijn, bijvoorbeeld door de trappen te gebruiken in plaats van de lift of te fietsen of te wandelen in plaats van de bus of de auto te nemen. De grotere beschikbaarheid van voedingsmiddelen in combinatie met dalende prijzen van voedingsmiddelen relatief tot het inkomen heeft ook geleid tot een overconsumptie van voeding. Deze factoren maken dat obesiteit is uitgegroeid tot één van de belangrijkste gezondheidsproblemen van Europa.

1

FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie (2005) ; Statbel

- 6 -

De marketing van voeding, die gesofisticeerder is dan vroeger (het bespelen van emoties, groepsaffiniteit en levensstijl, portiegroottes,...) draagt eveneens bij tot een hogere consumptie van levensmiddelen. De hedendaagse samenleving vereist dat een goed−geïnformeerde consument een gezonde kritische houding ontwikkelt om te weerstaan aan de constante verleiding om te eten of te drinken. Maar het is niet omdat hij geïnformeerd wordt dat hij ook zijn gedrag wijzigt. Voldoende voorzichtigheid moet echter aan de dag gelegd worden om te voorkomen dat maatregelen, oorspronkelijk bedoeld om de obesiteitproblematiek aan te pakken, leiden tot een hogere prevalentie van eetstoornissen in de bevolking.

Internationale context De internationale gemeenschap wordt zich hoe langer hoe meer bewust van het belang van voeding en levensstijl als bepalende factoren van de gezondheidstoestand van de bevolking. Er komen steeds meer initiatieven om deze factoren aan te pakken.

Europese Unie -

Het project ‘Eurodiet’ (Nutrition and Diet for Healthy Lifestyles in Europe) uit 1998 onderlijnt de nood om gezondheidspromotie via voeding en levensstijl te coördineren met de lidstaten en om Europese voedingsadviezen uit te werken. 2

-

Het Witboek over de initiatieven in het kader van het voedingsbeleid (2000) legt een ‘actieplan voeding’ en ‘aanbevelingen voor oriëntaties met betrekking tot diëten in de EU’vast. 3

-

Het rapport over de ontwikkelingsfase van het voedingsbeleid dat eind 2002 werd gepubliceerd, onderstreept het belang van een actief voedingsbeleid in Europa met de onmisbare steun van de Lidstaten. 4

-

De goedkeuring en officiële lancering van het volksgezondheidsprogramma van de EU (2003-2008) beklemtoont het belang van gezonde voeding en fysieke activiteit en bevestigt de

2

Core report, Eurodiet, Nutrition and diet for healthy lifestyles in Europe, science and policy implications, DG sanco (health and consumer protection), 2000, 21 p. http://eurodiet.med.uoc.gr 3 Commissie van de Europese Gemeenschappen, Witboek over voedselveiligheid, COM (1999) 719, jan 2000, 61 p. 4 Europese Commissie, Voortgangsverslag over de werkzaamheden van de Europese Commissie op voedingsgebied, 2002, 48 http://europa.eu.int/comm/health/ph_determinants/life_style/nutrition/pubs_nutrition_en.htm

- 7 -

plannen van de Europese Commissie om tijd en geld te investeren in sleutelfactoren die een effect hebben op de gezondheid. 5 -

De oprichting van een Netwerk voor Voeding en Fysieke Activiteit (Nutrition and Physical Activity Network) in juli 2003 heeft als doel om voorbeelden van goede praktijk uit te wisselen tussen de lidstaten. 6

-

De oprichting van het platform ‘European Platform for Action on Diet, Physical Activity and Health’ door DG SANCO van de Europese Commissie. 7

Raad van Europa -

Onder impuls van België werd een ‘subcomité voeding’ geïnstalleerd. Ook dit bewijst dat Europa de discussie belangrijk vindt. Het is de bedoeling om via deze weg verschillende werkgroepen te organiseren. Bovendien is de invloed van voeding op gezondheid een onderwerp van intens overleg in het kader van de werkzaamheden van het subcomité rond gezondheidsbeweringen voor voedingsmiddelen.

Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) -

De WGO organiseerde begin 2002 een expertenconferentie rond het thema ‘Levensmiddelen, voeding en gezondheid’. Meer dan 50 deskundigen van de hele wereld namen hieraan deel. Het eindrapport verscheen in april 2003 in een gemeenschappelijke uitgave door WGO en de FAO (Voeding- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties). 8 In mei 2004 keurde de WGO ‘een wereldstrategie voor voeding, fysieke activiteit en gezondheid’ goed. 9

-

In oktober 2005 publiceerde de WGO eveneens het rapport 'Preventing Chronic Diseases: a vital investment'. 10

-

In november 2006 plant de WGO een Interministeriële conferentie in Istanbul met als thema: “Counteracting Obesity”. De bedoeling is om

5

Official Journal L 271 , 09/10/2002 P. 0001 - 0012, Programme of Community action in the field of public health (2003-2008) - Commission Statements 6 Europese Commissie, DG Health and Consumer protection, Nutrition and Physical Activity (NPA) Netwok, Feb 2004. http://europa.eu.int/comm/health/ph_determinants/life_style/nutrition/documents/ev_20040211_mi_en.pdf 7 Working groups mandate, diet, physical activity and health, a European platform for action, 25 May 2005 8 WHO technical report series 916, diet, nutrition and the prevention of chronic diseases, Joint WHO/FAO expert consultation, Geneva, 2003, 160 p. WGO. 9 WHO global strategy on diet, physical activity and health, Resolution WHA 55.23) May 2004, (http://www.who.int) WGO, 2005 10

WHO Preventing chronic diseases: a vital investment, ISBN 92 4 15 6300 1 (2005)

- 8 -

obesiteit hoog op de politieke agenda te plaatsen van de verschillende beleidsdomeinen die een invloed kunnen hebben op de aanpak van dit probleem (e.g. volksgezondheid, onderwijs, transport, infrastructuur, ...).

Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) -

De OESO toont eveneens interesse in dit onderwerp. Dat blijkt uit de conferentie op 7 februari 2003 in Den Haag met ondermeer voeding als thema.

Belang van een Belgisch Initiatief België grijpt het debat aan als een belangrijke kans en uitdaging voor van volgende redenen: -

Gezondheid heeft een directe sociale en economische impact op de bevolking, zoals gezondheidswinst, lagere gezondheidskosten, ....

-

Het debat behandelt vragen die van groot belang zijn op nationaal vlak, zoals de voedingsgewoonten en de levenswijze. Bovendien heeft Europa zich hierover nog geen definitieve mening gevormd. Daarom kunnen nationale ervaring en praktijkvoorbeelden een onmiskenbare bijdrage leveren voor het internationale debat.

-

Ons land heeft een internationale reputatie om in vaak ingewikkelde dossiers bruikbare voorstellen te formuleren. Het is een erkenning van de grote inspanningen van een groot aantal organisaties op dit domein.

-

Het versterkt het profiel van onze wetenschappelijke gemeenschap en zorgt ervoor dat onze universiteiten en kenniscentra internationaal worden erkend en dat de Belgische economische wereld en andere maatschappelijke actoren niet buiten het debat worden gehouden.

- 9 -

SECTIE 2: Determinanten voor Voeding en Gezondheid in België De evolutie in België komt goed overeen met wat werd beschreven in het Rapport over de Wereldgezondheid van 2002. 11 Dit rapport bewijst in detail dat in de meeste landen een klein aantal belangrijke risicofactoren verantwoordelijk is voor de voornaamste ziekte- en sterftecijfers. De belangrijkste risicofactoren voor het ontstaan van deze niet-overdraagbare ziekten zijn: verhoogde bloeddruk, hoog cholesterolgehalte, lage consumptie van fruit en groenten, overgewicht en obesiteit, sedentaire levenswijze en roken. Behalve voor roken – dat geen deel uitmaakt van het NVGP-B – zijn deze risicofactoren stuk voor stuk gerelateerd aan voeding en fysieke activiteit. Wil men voor deze risico’s oplossingen formuleren dan moet er kennis verzameld worden over de gedragsdeterminanten om zo tot succesvolle acties te kunnen overgaan. Op Europees niveau beantwoordt België aan de grote voedingtendensen die men vaststelt binnen de Europese Unie - al zijn er culturele verschillen, voornamelijk wat betreft voeding. Zo benadrukt het DG SANCO het groot aantal gelijkenissen in de Lidstaten op het vlak van voeding, voedingsgewoonten, fysieke activiteit en de prevalentie van obesiteit. 12 -

Obesiteit vormt een steeds groter probleem in de Europese Unie, vooral bij kinderen en adolescenten.

-

De consumptie van fruit en groenten ligt lager dan de aanbevolen hoeveelheden, vooral in het noorden van de Unie en bij de sociaaleconomisch meest zwakke bevolkingsgroepen.

-

De inname van – vooral verzadigde – vetten ligt in bijna alle Lidstaten hoog.

-

Het verbruik van graangewassen daalde in Europa sinds 1960 met een kwart.

-

Het vleesverbruik steeg sinds 1960 in een groot aantal Lidstaten (ondanks een daling in de consumptie van rundvlees na de gekkekoeienziekte).

11

Rapport sur la santé dans le monde, 2002 – Réduire les risques et promouvoir une vie saine. Genève, Organisation mondiale de la Santé, 2002. 12 DG SANCO Common nutritional trends in the EU (http://europa.eu.int/comm/health/ph_determinants/life_style/nutrition/nutrition_trends_en.htm)

- 10 -

-

Ondanks de overvloed aan levensmiddelen in de EU, heeft een groot aantal inwoners onvoldoende toegang tot gezonde producten met een hoge voedingswaarde.

-

Er bestaan nog steeds problemen wat betreft een tekort aan bepaalde micronutriënten – vooral ijzer, jodium en foliumzuur – in alle Lidstaten (zij het in verschillende mate).

De Nationale Voedselconsumptiepeiling Om de voedingsgewoonten en nutritionele status van de bevolking in kaart te brengen, heeft het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid in 2004-2005 voor de eerste keer een voedselconsumptiepeiling georganiseerd. In deze peiling werd onderzoek verricht naar de verschillen in maaltijdpatronen, energie-inname, inname van voedingsmiddelen en nutriënten tussen verschillende subgroepen van de bevolking zoals gedefinieerd door sociodemografische variabelen en leeftijdsvariabelen. De adequaatheid van de energie-inname en van de inname van voedingsmiddelen en nutriënten werden geëvalueerd voor verschillende subgroepen van de bevolking in het licht van de voedingsaanbevelingen om risicogroepen te bepalen. 13 In totaal werd een bevraging georganiseerd bij 3200 personen, die geselecteerd werden via een steekproef van alle inwoners van België, gelaagd per regio en provincie, door middel van een mondelinge vragenlijst per huishouden die ondermeer peilde naar de samenstelling van het huishouden, opleiding en tewerkstelling, fysieke activiteit, levenstijl, rookgedrag en (houding ten opzichte van) zijn gezondheidstoestand. De geselecteerde personen, vanaf 15 jaar, werden ook ondervraagd door middel van een computergestuurd interview waarbij op twee verschillende tijdstippen gegevens verzameld werden van de voedingsmiddelen die de voorbije 24 uur gegeten werden. Daarnaast diende ook een voedselfrequentievragenlijst ingevuld te worden om de frequentie van inname van bepaalde voedingsmiddelen te kunnen evalueren. Deze voedselconsumptiepeiling draagt ongetwijfeld bij tot de beschrijving van de gezondheid, de gezondheidsverschillen en de noden van de Belgische bevolking. De voedselconsumptiepeiling kan dan ook aanzien worden als werkinstrument om gezondheidsprioriteiten te identificeren, maar eveneens als referentie om trends in de gezondheidstoestand van de Belgische bevolking te kunnen opvolgen en te vergelijken met andere Europese lidstaten.

13

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, rapport Voedselconsumptiepeiling, 2005

- 11 -

De finale resultaten van deze voedselconsumptiepeiling zullen eind 2005 beschikbaar zijn. Illustratief worden hier enkele voorlopige resultaten weergegeven die een eerste blik werpen op de problematiek van nutritioneel evenwicht op bevolkingsvlak.

Inname van voedingsstoffen Energie De gemiddelde energie-inname werd berekend na exclusie van personen waarbij evidentie was van mogelijke onderschatting op basis van het basaal metabolisme, geschat door middel van lichaamsgewicht, lengte, leeftijd en geslacht. De gemiddelde energie-inname bij de mannen (N=1400) bedraagt 2648.0 ± 541.5 kcal en bij de vrouwen (N=1203) 1854.8 ± 242.7 kcal. De P75 bedraagt respectievelijk 2953 kcal en 2003 kcal. Opgesplitst naar leeftijd geeft dit volgende waarden:

Mannen

Vrouwen

15-18j 19-59j 60-74j >75j 15-18j 19-59j 60-74j >75j

Energie (Kcal/d) 2800.0 2775.7 2313.8 2106.3 2033.2 1895.2 1787.5 1639.0

P25 2542.0 2445.0 2033.0 1819.0 1961.0 1726.0 1650.0 1491.0

P50 2778.0 2727.0 2279.0 2054.0 2030.0 1877.0 1776.0 1624.0

P75 3034.0 3052.0 2556.0 2337.0 2102.0 2045.0 1912.0 1772.0

N 356 344 359 341 311 328 302 262

Vermits de reële energiebehoefte van een individu afhankelijk is van een aantal persoonsgebonden factoren, zoals rustmetabolisme, lichaamsbouw, fysieke activiteitsniveau, ... mogen deze cijfers niet bekeken worden als een losstaand gegeven en is een verdere gedetailleerde analyse noodzakelijk (zie eindrapport Nationale Voedselconsumptiepeiling). Macro-nutriënten In de tabel is de inname van deze belangrijkste macronutriënten weergegeven naar leeftijd en geslacht. De inname wordt uitgedrukt in percentage van de energie-inname per dag (% En/d) na aftrek van de inname van energie via alcohol.

- 12 -

Man

Vrouw

15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j 15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j

Eiwitten % En/d 13.5 15.6 16.6 15.5 13.4 15.8 16.1 16.1

Vetten % En/d 36.6 39.8 40.4 41.1 36.7 38.2 39.4 41.1

Koolhydraten % En/d 49.9 44.6 43.0 43.4 49.9 46.0 44.4 42.8

In de volgende tabel is de inname van vet verder opgesplitst in de drie subgroepen van verzadigde vetzuren, mono-onverzadigde vetzuren en polyonverzadigde vetzuren. De inname wordt weergegeven in percentage van de energie-inname per dag (% En/d) berekend uit vet, koolhydraten en eiwit.

Man

15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j Vrouw 15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j

Inname van vet in drie subcategorieën van vetzuren Verzadigd Mono-onverzadigd Poly-onverzadigd % En/d % En/d % En/d 14.5 13.0 6.5 15.9 14.4 7.4 16.5 14.6 7.3 17.0 14.3 7.2 14.9 13.2 6.9 15.7 13.8 7.2 16.3 14.3 6.7 18.4 14.3 6.0

Micro-nutriënten Als voorbeeld van de micronutriënteninname, waargenomen in de voedselconsumptiepeiling, wordt in de volgende tabellen de inname weergegeven van Calcium en IJzer. De verdeling van Ca en Fe inname wordt beschreven aan de hand van het gemiddelde/dag, de standaarddeviatie, de 25e, 50e en 75e percentielen.

- 13 -

Man

Vrouw

Man

Vrouw

15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j 15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j

15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j 15-18 j 19-59 j 60-74 j > 75 j

m 882 880 736 683 708 757 663 590

m 12.6 13.6 12.6 11.0 9.8 10.0 9.3 8.2

SD 366 318 291 265 218 250 255 210

Calcium (mg/d) P25 617 652 528 494 552 577 476 439

P50 830 832 688 638 688 730 629 565

P75 1091 1056 891 822 843 908 814 714

SD 3.1 3.3 3.3 2.5 2.3 2.4 2.4 2.4

IJzer (mg/d) P25 10.4 11.3 10.4 9.2 8.2 8.3 7.6 6.6

P50 12.3 13.2 12.2 10.7 9.6 9.8 9.0 7.9

P75 14.5 15.5 14.4 12.4 11.2 11.5 10.8 9.4

Inname van voedingsmiddelen De gegevens voor het inschatten van de inname van voedingsmiddelen zijn gebaseerd of de consumptiefrequentie. Ze laten toe een idee te krijgen over het percentage van de bevolking die een bepaalde groep voedingsmiddelen gebruikt en de frequentie van een dergelijk gebruik. Hierbij wordt geen rekening gehouden met de gemiddelde innamehoeveelheid van de categorie producten. Dergelijke analyses maken onderdeel uit van het eindrapport van de Nationale Voedselconsumptiepeiling. De consumptiefrequentiegegevens geven wel een goede indruk naar de voedingsgewoontes van de bevraagde bevolkingsgroep en laten toe de knelpunten met betrekking tot het voedingsgedrag te identificeren, die de basis dienen te vormen voor de gedragsgerelateerde maatregelen die het NVGP-B voorstelt. Dranken Vocht is een belangrijke component van de dagelijkse voeding. De mens kan immers veel langer overleven zonder voedsel dan zonder vocht. Vocht omvat zowel het water dat men inneemt als dusdanig of via dranken (zoals soep, - 14 -

koffie, thee, ...) als het vocht dat onzichtbaar aanwezig is in nagenoeg alle voedingsmiddelen. Uit de gegevens van de Nationale Voedselconsumptiepeiling blijkt dat minder dan 1% van de bevolking beweert nooit water te drinken. Uit de consumptiepeiling van 2005 blijkt dat in de leeftijdsgroep van 15 tot 18jarigen, 64,7% van de jongeren dagelijks één of meer gesuikerde dranken gebruikt. Dit is 57,4% bij de leeftijdscategorie 19-29 jaar en daalt tot 37,5% bij de groep tussen 30-59 jaar., ten opzichte van 47,6% bij de gemiddelde Belg. Het gemiddelde van dagelijks gebruik voor de gehele studiepopulatie ligt op 44,0% bij de mannen en 37,2% bij de vrouwen. Het gebruik lijkt eveneens te dalen met het gewicht van 46,0% bij personen met een ondergewicht naar 25,2% bij de obese groep. 27,6 % van de mannen en 15,6% van de vrouwen geven aan dagelijks ten minste één consumptie van alcoholhoudende dranken te gebruiken. Dit staat tegenover respectievelijk 10,5% en 13,6% die aangeven nooit een dergelijk product te gebruiken. 34,3% en 21,9% gebruiken tussen twee en zes keer per week een alcoholhoudende drank. Melk- en met calciumverrijkte sojaproducten Melk- (inclusief yoghurt en kaas) en met calcium en vitaminen verrijkte sojaproducten zijn een belangrijke bron van hoogwaardige eiwitten, calcium en talrijke vitamines. Ze vormen een kernbestanddeel van het Belgische voedingspatroon (uitzondering: voor zuigelingen en jonge kinderen is alleen aangepaste zuigelingenvoeding geschikt). De gegevens uit de Nationale Voedselconsumptiepeiling tonen dat 18,3% van de mannen en 12,7 % van de vrouwen aangeven slecht 1 maal per week of minder dergelijke producten gebruiken. Slechts 65,0 van de mannelijke bevolking en 69,4% van de vrouwen rapporteren ten miste één maal per dag een dergelijk product te consumeren. Deze percentages dalen naarmate het gewicht stijgt (71,0 % bij ondergewicht tot 64,5% bij obesiteit. Er zijn geen merkelijke verschillen naar gelang de woonplaats. Bijna 80% van de ondervraagde respondenten gebruikt nooit een sojadrank. Kaas wordt dagelijks genuttigd door 21,7% van de mannen en 25,4% van de vrouwen, maar dan weer respectievelijk door 34,2% en 32,4% slechts één maal per week of minder (4,4% eet nooit kaas). Vlees-, vis- en eiproducten 62,5% van de mannen en 50,4% van de vrouwen geven aan dagelijks ten minste één maal vlees of een vleesproduct te gebruiken. - 15 -

Dit is slechts respectievelijk 3,6% en 3,1% voor vis- en visproducten. 53% van de mannen en 61,5% van de vrouwen geven aan slechts één maal per week of minder vis te consumeren. Wat eieren betreft geeft 83% van de mannen en 87,9% van de vrouwen aan slechts één keer of minder per week eieren te eten. Respectievelijk 1,7% en 0,3% noteren een dagelijks gebruik. Aardappelen en graanproducten 81,0 % van de mannen en 83,4% van de vrouwen geven aan dagelijks brood en/of ontbijtgranen te gebruiken en nog eens 11,7% en 10,6% ten minste vijf tot zes maal per week. Graanproducten en/of aardappelen worden dagelijks gebruikt door 61,4% van de mannen en 56,0% van de vrouwen. 17,1% en 19,3% respectievelijk geeft aan slechts twee tot vier maal per week of minder van deze producten te gebruiken. Fruit en groenten Amper 38,0% van de mannen en 56,1% van de vrouwen gebruiken dagelijks fruit. Nog eens 9,5% en 8,6% gebruiken fruit slechts vijf tot zes maal per week, 21,7% en 17,8% slechts twee tot vier maal per week en 14,5% en 8,1% slechts één maal. 16,3% van de mannelijke bevolking en 9,5% van de vrouwen gebruiken minder dan één maal per week fruit. Het dagelijks fruitgebruik stijgt met de leeftijd van 35,2% bij de 15-18 jarigen tot 66,1% bij de 75-plussers. Er is geen wezenlijk verschil tussen de onderwijsniveaus. Gelijkaardige cijfers stelt men vast voor het gebruik van groenten: slechts 31,3% van de mannen en 43,8% van de vrouwen geven aan dagelijks groenten te gebruiken. 10,2% en 6,6% respectievelijk beweren zelfs maar één maal of minder per week groenten te gebruiken. Smeer- en bakvetten 58,8% van de mannen en 55,2% van de vrouwen geeft aan dagelijks smeervet te gebruiken tegen 14,0% en 13,3% die beweren dit nooit te doen. Bakvet wordt nagenoeg dagelijks gebruikt bij 96% van de bevraagde populatie.

- 16 -

Andere geselecteerde voedingsmiddelengroepen Tussendoortjes 77,5% van 15 tot 18 jarigen geeft aan dagelijks zoete of zoute snacks te gebruiken. Dit percentage daalt met de leeftijd tot 62,2% bij de 19-29-jarigen, 42,8% bij de 30-59-jarigen en 39,6% bij de groep tussen 60 en 74 jaar. Dit percentage daalt eveneens met het gewicht van 61,4% bij personen met een ondergewicht naar 34,8% bij obese personen. Voedingssupplementen en verrijkte voedingsmiddelen De Nationale Voedselconsumptiepeiling deed eveneens navraag met betrekking tot het gebruik van voedingsssupplementen bij de bevolking. Uit de resultaten blijkt dat 9,7% mannen van de en 12,8% van de vrouwen voedingssupplementen gebruikt. Dit gebruik stijgt met de leeftijd en is het hoogst in de leeftijdscategorie van 60-74 jaar met een gebruik door 15,8% van de bevolking. Er is geen wezenlijk verschil tussen de verschillende onderwijsniveaus. De peiling ging het gebruik na van voedingssupplementen via twee 24-uurrecall enquêtes. Er kan dus geen indicatie worden gegeven over hoe lang een persoon voedingssupplementen gebruikt, hoewel kan worden afgeleid uit de resultaten dat het gebruik bij de man van kortere duur is of meer sporadisch dan bij de vrouw. De meerderheid van de correspondenten gaf aan dat ze slechts één supplement gebruikten (8,4 en11,2% bij mannen en vrouwen respectievelijk). Ongeveer 1% gebruikte twee supplementen en 0,5% gaf aan drie of meer supplementen te gebruiken. Het is evenwel niet bekend of het hier gaat om supplementen van hetzelfde type. Wat betreft het type supplementen gaat het op alle leeftijden in 80% van de gevallen om vitamines en mineralen supplementen (afhankelijk van de doelgroep tussen 53,3% en 99,9%), in 10% van de gevallen om plantenextracten (tussen 3,1% en 14,9%) en in 5% om antioxidatieve producten (tussen 0% en 11,9%). Voornamelijk bij mannen ziet men een daling van het aandeel vitamines en mineralen en een stijging van de andere categorieën met de leeftijd. Er zijn geen gegevens over het gebruik van verrijkte voedingsmiddelen.

- 17 -

Conclusies Op basis van de voedselfrequentieresultaten van de Nationale Voedselconsumptiepeiling zijn volgende bevindingen van belang voor de uitwerking van de principes van het NVGP-B: -

-

12-18% van de bevraagde populatie gebruikt minder dan eens per week melk of melkproducten. Er is een extreem laag gebruik van fruit. Amper éénderde tot de helft van de mensen gebruikt dagelijks fruit. 10-15% van de ondervraagde bevolking eet zelfs minder dan één maal per week een stuk fruit. Gelijkaardige cijfers stelt men vast voor het gebruik van groenten. Er is een dagelijkse gebruiksfrequentie van zoute of zoete snacks bij de helft tot twee derde van de volwassen bevolking en tot drievierde van de jongere groep (15-18 jaar) Ongeveer 10% van de bevolking gebruikt voedingsssupplementen. Vegetarische producten worden slechts sporadisch gebruikt.

Gezondheid en risicofactoren De meest recente gegevens over overgewicht, obesiteit en chronische aandoeningen zijn afkomstig uit de Nationale Voedselconsumptiepeiling, de Gezondheidsstudie en Belstress. In deze tekst wordt slechts een summier overzicht gegeven van een aantal relevante gegevens uit de voedselconsumptiepeiling. Voor de gebruikte methodologie, de wetenschappelijke analyse van de gegevens en de conclusies wordt verwezen naar het eindrapport van de studie.

Lichaamsgewicht – Body Mass Index (BMI) Overgewicht wordt bij volwassenen gedefinieerd als een Quetelet Index of BMI (Body Mass Index : gewicht in kilo gedeeld door het kwadraat van de lichaamslengte in meter) gelegen tussen 25 en 30 kg/m2. Men spreekt van obesiteit indien deze index gelijk of hoger is dan 30 kg/m2. Dit "overgewicht" is bijna steeds het gevolg van overtollige vetopstapeling. De drempelwaarden werden gekozen op basis van resultaten uit epidemiologische studies die een verband aantoonden tussen BMI en morbiditeit/mortaliteit. Vanaf een BMI van 25 kg/m2 bestaat er al een verhoogd risico en bij een BMI van 30 kg/m2 of meer is er een ernstig risico voor de gezondheid, vooral wanneer het gaat om jonge volwassenen ongeacht het geslacht. Het risico op overlijden van obese ouderen is slechts matig of niet verhoogd in vergelijking met bejaarden

- 18 -

met normaal gewicht. Het risico op cardiovasculaire aandoeningen ligt bijzonder hoog bij abdominale adipositas. 14 Uit de gegevens van de voedselconsumptiepeiling blijkt, op basis van zelfrapportering van lengte en gewicht, dat de gemiddelde BMI van de Belgische bevolking 24,6 kg/m2 bedraagt (24,2 kg/m2 bij vrouwen en 25,0 kg/m2 bij mannen). De mediaan (P50) ligt bij vrouwen op 23,2 kg/m2 en bij mannen op 24,4 kg/m2 bij mannen. De gemiddelde BMI ligt dus binnen de range die als normaal wordt bestempeld in de wetenschappelijke literatuur. De prevalentie van extreme BMI waarden komt vaker voor bij vrouwen in vergelijking met mannen. Zo bedraagt de prevalentie van een BMI lager dan 18,5 kg/m2 of lager dan 20 kg/m2 respectievelijk 4,9% en 16,0% bij vrouwen tegen 2,6% en 7,6% bij mannen. De prevalentie van een BMI van minstens 30 kg/m2 of minstens 40 kg/m2 bedraagt bij vrouwen 11,6% en 0,3% in vergelijking met 9,9% en 0,1% bij mannen. De interpretatie van een BMI-cijfer naar ondergewicht, gezond gewicht, overgewicht en obesiteit is afhankelijk van de leeftijd. Wanneer daarmee rekening wordt gehouden, stelt men vast dat op basis van zelfrapportering, 3,4% van de Belgische bevolking lijdt aan ondergewicht, dat 55,5% een gewicht heeft dat als normaal kan worden beschouwd, dat ongeveer 1 op 3 Belgen lijdt aan overgewicht (30,3%) en dat 1 op 10 Belgen kan bestempeld worden als obees (10,8%). Opgesplitst naar geslacht zijn deze cijfers respectievelijk 4,6%, 60,3%, 23,5% en 11,6% bij vrouwen en 2,1%, 50,4%, 37,6% en 9,9% bij mannen. Met andere woorden, mannen hebben meer overgewicht dan vrouwen. Zowel bij vrouwen als bij mannen daalt het voorkomen van een gezond lichaamsgewicht met de leeftijd en is ze het laagst in de leeftijdgroep 60-74 jaar. Bij vrouwen tussen 15 tot 18 jaar heeft 76% een gezond lichaamsgewicht. Dit is slechts 41% in de leeftijdsgroep 60-74 jaar. Bij mannen is dit 82% tussen 15-18 jaar vergeleken met 45% tussen 30-59 jaar en 31% tussen 60-74 jaar. Overgewicht en obesiteit zijn reeds aanwezig in een zekere mate op jongere leeftijd. Tussen 15 en 18 jaar en tussen 19 en 21 jaar bedraagt het aantal personen met overgewicht respectievelijk 10,4% en 13,7% en komt obesiteit voor bij respectievelijk 1,7% en 4,7% van deze leeftijdsgroepen. Het aantal vrouwen met een ondergewicht is respectievelijk 11% en 12% in de leeftijdsgroepen 15-18 jaar en 19-29 jaar. In de oudere leeftijdsgroepen is 14

Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België: Aanbevelingen van het overgewicht: gevolgen op lange termijn voor de gezondheid en de actiemiddelen http://www.health.fgov.be/AGP/nl/artikels_notas/notas/overgewicht.htm

- 19 -

het percentage met een ondergewicht lager dan 5%. Bij mannen is enkel in de leeftijdsgroep 15-18 jaar een ondergewicht van 7%. De gemiddelde BMI is groter bij personen met een lager opleidingsniveau, i.e. bij personen met opleiding lager secondair onderwijs of minder (25,9 kg/m2) in vergelijking met de BMI bij personen die een diploma hoger onderwijs hebben (23,9 kg/m2). Het percentage van personen met een overgewicht (37,0%) en obesiteit (16,8%) is veel hoger in de laagst geschoolde groep in vergelijking met de groep met hogere opleiding (respectievelijk 23,0% en 7,9%). Hierbij dient opgemerkt te worden dat deze cijfers een onderschatting kunnen vormen van de realiteit van de problematiek vermits het hier gaat om zelfgerapporteerde gegevens. De BIRNH studie ("Belgian Interuniversity Research on Nutrition and Health", 1979-1984, een onderzoek bij 11.000 personen van 25 tot 75 jaar oud) toonde aan dat de prevalentie van overgewicht 35,2% bedraagt bij vrouwen en 46,5 % bij mannen terwijl obesiteit voorkomt bij 18,4 % van de vrouwen en 12,1 % van de mannen. Deze gegevens waren gesteund op basis van gemeten antropocentrische parameters. 15 Ook het project BELSTRESS (1994-1997) dat plaats vond in 24 ondernemingen in België bij 15.000 mannen en ongeveer 5000 vrouwen tussen 35 en 59 jaar, rapporteert overgewicht bij 47% van de mannen en 28% van de vrouwen. In dit staal van de bevolking leed 14% van de mannen en 13% van de vrouwen aan obesiteit. 16 Het gebrek aan betrouwbare gegevens over exacte percentages van obesiteit bij de bevolking onderstreept het belang van een structurele controle (via regelmatig herhaalde enquêtes) om de evolutie van de mogelijk voorspelde epidemie te volgen. Doordat de eerste voedselconsumptiepeiling zich heeft beperkt tot de leeftijdsgroep boven 15 jaar, zijn er geen nationale gegevens beschikbaar zijn voor de categorie kinderen en jongeren beneden 15 jaar. Hoewel er alleen locale studies beschikbaar zijn, wijzen de cijfers er toch op dat België de trend van een groeiend aantal jongeren met obesiteit binnen Europa volgt. De kloof met de Amerikaanse situatie zal, indien deze trend niet omgebogen wordt, binnen 5 tot 10 jaar gedicht zijn. In de provincie Limburg werd een grootschalig onderzoek gedaan bij 9487 kinderen, waarbij lichaamsgewicht en -lengte werden gemeten: de prevalentie van overgewicht schommelt van 15% bij kinderen tussen 3 en 4 jaar tot 33% bij kinderen tussen 12 en 13 jaar. De prevalentie van obesiteit (BMI ≥30) 15 16

Kesteloot, H. Nutrition and Health: the conclusions of the B.I.R.N.H. Study. Acta Cardiol. XLIV,2:183-194, 1989 Pelfrene E e.a. Arch Public Health 2002 ;60:245-268

- 20 -

varieert van 6% bij kinderen tussen 3 en 4 jaar tot 19% bij kinderen tussen 12 en 13 jaar. 17 In een recente studie bij 341 Gentse adolescenten, waarbij lichaamsgewicht en – lengte werden gemeten, werd vastgesteld dat 6.2% van de jongens en 14.4% van de meisjes tussen 13 en 18 jaar overgewicht heeft). 18 In Brussel heeft 20.5% van de 12 tot 15-jarigen overgewicht en kampt 5.6% met obesiteit (lichaamsgewicht en –lengte werden gemeten bij 2607 jongeren). 19 Uit het project “Vlaamse groeicurven voor 2-20 jarigen”, waarvan het veldwerk liep in de periode van januari 2002 tot december 2003, blijkt dat 11,2% van de jongens van 2 tot 12 jaar lijdt aan overgewicht en 2,5% aan obesiteit. Bij de meisjes is dit respectievelijk 15,2% en 3,4%. 20 In Wallonië werd obesiteit vastgesteld bij 5% van de kinderen van 3 jaar en bij 8% in de leeftijdsgroep van 2 tot 6 jaar.21 In de provincie Henegouwen ten slotte, blijkt uit gegevens die afkomstig zijn uit verschillende studies bij ongeveer 2000 kinderen dat bij 13-jarigen het voorkomen van overgewicht evolueert van 15,8% in 1997 tot 20,9% in 2001. Voor wat betreft obesiteit is dit respectievelijk van 6,8% naar 7,1%. (Obesiteit gemeten en gedefinieerd volgens de criteria van de International Obesity Task Force). Voor 16-jarigen zijn de cijfers ietwat lager. Een gedetailleerde analyse van de gegevens uit 1997 toont duidelijk een sociale gradient voor deze parameters. 22 Het NVGP-B streeft ernaar de trend van het groeiende aantal Belgen met overgewicht en obesiteit in alle leeftijdscategorieën om te buigen. Ook ondervoeding bij bejaarden verdient voldoende aandacht (zie 1.2.2.3.). De focus op overgewicht mag niet leiden tot onaangepast voedingsgedrag bij personen die een normaal of ondergewicht hebben.

17

Massa, 2002 "Euroregionaal" jongerenonderzoek bij 4000 leerlingen uit 17 Limburgse secundaire scholen, lichaamsmetingen, oktober 2002 18 Matthys C et al, 2003 C. Matthys et al , Eindrapport over de voedingsgewoonten bij adolescenten, RUG, 1998 19 De Spiegelaere M et al., 1998 De Vlaamse groeicurven voor 2-20 jarigen was project van de VUB dienst Antropogenetica en KULeuven dienst Jeugdgezondheidszorg met steun van de Vlaamse regering.” 20 Kind en Gezin, onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen, November 2002, 578 p. (SEIN/2002/04) http://www.kindengezin.be 21 ONE (2004) 22 Nutrition et alimentation des adolescents. L. Berghmans, V. Tellier, M. Demarteau, V. Janzyk, P. Bizel. Actes du Symposium de l’Institut Danone du 5 octobre 2002, pages 35 à 45.

- 21 -

Chronische aandoeningen Overgewicht en obesiteit zijn rechtstreeks gerelateerd aan diverse complicaties waarbij hart- en vaatziekten, type 2 diabetes en bepaalde kankers een eerste prioriteit vormen voor de volksgezondheid. Het verband tussen hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten is overvloedig aangetoond. In België heeft meer dan 15% van de bevolking een verhoogde bloeddruk. Elk jaar overlijden 40.000 mensen aan de gevolgen van hart- en vaatziekten. Europa telt meer dan 10 miljoen type-2-diabetici, wat overeenkomt met een prevalentie van 4% van de totale bevolking. Ongeveer 500.000 Belgen lijden aan deze ziekte. Dit cijfer kan nog beduidend hoger liggen omdat men raamt dat één diabeticus op twee zich niet bewust is van zijn toestand. Op basis van zelfrapportering wordt uit de resultaten van de Nationale Voedselconsumptiepeiling de prevalentie van de meest frequente chronische aandoeningen als volgt ingeschat: cardiovasculaire aandoening: 8,3% hypertensie: 16,9%, hypercholesterolemie: 17,6% diabetes: 5,4% De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn te verwaarlozen, met een iets hogere inschatting van hypertensie bij de vrouw. De prevalenties van de verschillende aandoeningen nemen evident sterk toe met de leeftijd. De prevalentie van de verschillende aandoeningen is in de regel ook hoger in functie van het lichaamsgewicht. Mensen die niet actief zijn of minimaal actief vermelden vaker dat ze diabetes hebben. Wanneer men deze cijfers vergelijkt met het mortaliteitscijfer dat aangeeft dat 40,3% van de Belgen overlijdt aan ziekten van de bloedsomloop, kan men alleen maar concluderen dat zeker niet alle individuen op de hoogte zijn van de exacte status van hun gezondheidstoestand. 23 Chronische aandoeningen zijn een belangrijke factor voor de morbiditeit en mortaliteit van de bevolking. Het NVGP-B stelt zich tot doel om de voedinggerelateerde risicofactoren voor het ontstaan van deze aandoeningen aan te pakken.

23

FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie (1997) ; Statbel

- 22 -

De doelstelling van het NVGP-B is de mortaliteit en morbiditeit ten gevolge van deze aandoeningen en/of risicofactoren te verminderen voor de Belgische bevolking.

Ondervoeding Ondanks de problematiek van de overvoeding en geassocieerde chronische aandoeningen, bestaat er ook een problematiek van ondervoeding bij een belangrijk deel van de bevolking. Er wordt geschat dat in elk Belgisch ziekenhuis 2 tot 6 patiënten op 10 ondervoed zijn. De kost die dat met zich meebrengt wordt geschat op 400 miljoen Euro per jaar, wat 7% van het totale ziekenhuisbudget betekent. Deze cijfers zijn gebaseerd op studies die aangeven dat in Europa 20% tot 62% van alle gehospitaliseerde patiënten ondervoed zijn. 24 Ondervoeding vertraagt niet alleen het herstelproces, het verhoogt de kans op complicaties en betekent hierdoor een belangrijke socio-economische kost. De duur van hospitalisatie wordt verlengd met 30% tot 50% bij ondervoede patiënten. 25 Bovendien is de problematiek niet beperkt tot de ziekenhuisomgeving, maar eveneens aanwezig in rust- en verzorgingsinstellingen en in de thuiszorg. Het Expertencomité betreffende Voeding, Voedselveiligheid en Consumentenbescherming van de Raad van Europa heeft deze problematiek erkend en met betrekking tot het voorkomen en aanpakken van de ondervoedingproblematiek op ziekenhuisniveau een rapport gepubliceerd en aanbevelingen geformuleerd. Het Comité van Ministers nam in 2003 een resolutie aan met betrekking tot deze problematiek, waarin ondermeer de lidstaten worden opgeroepen om nationale aanbevelingen op te stellen en te implementeren betreffende voeding en nutritionele zorg in ziekenhuizen, gebaseerd op de principes en maatregelen die zijn uitgewerkt. 26 Naast de obesiteit problematiek beschouwt het NVGP-B ondervoeding als een belangrijk gezondheidsprobleem en voorziet, in lijn met de aanbevelingen van de Raad van Europa, maatregelen zowel op vlak van de ziekenhuizen als in de rusthuizen en de thuiszorg.

24

Studie onder leding van Prof L. Annemens – Universiteit Gent Gazzotti C, Arnaud-Battandier F, Parello M, Farine S, Seidel L, Albert , Petermans J. Prevention of malnutrition in older people during and after hospitalisation: results from a randomised controlled clinical trial. Age Ageing. 2003 May;32(3):321-5. 26 Résolution ResAP(2003)3 sur l’alimentation et les soins nutritionnels dans les hôpitaux, adoptée par le Comité des Ministres le 12 novembre 2003, lors de la 860e réunion des Délégués des Ministres 25

- 23 -

Lichamelijke activiteit De verhoogde prevalentie van overgewicht toont aan dat de voedingsinname hoger is dan de voedingsbehoefte. De overconsumptie van eiwitten, vetten, koolhydraten en alcohol kan leiden tot een energieoverschot waarbij de overtollige energie wordt opgestapeld. Het bekomen van een evenwichtige energiebalans moet tegelijk gebaseerd zijn op de hoeveelheid opgenomen energie via voeding en op een verhoging van het energieverbruik via fysieke activiteit. Er dient hierbij gewezen te worden op het feit dat de extra lichaamsbeweging die wordt nagestreefd in het raam van het NVGP-B niet alleen wordt aanbevolen voor personen die obese zijn of aan overgewicht lijden maar voor de ganse bevolking. Het is wel bekend dat een behoorlijk niveau aan lichaamsactiviteit een gunstige invloed heeft op de lichamelijke en geestelijke gezondheid, ook bij hen die een goed gewicht hebben. De Raad van Europa heeft in juni 2005 erkend dat fysieke activiteit een integraal onderdeel moet vormen van een gezonde levensstijl. Genieten van sport en fysieke inspanningen op school en gedurende de vrije tijd is samen met gezondheidseducatie vanaf de kleuterschool van primordiaal belang. 27 Deze aanbevelingen zijn wetenschappelijk gefundeerd door de kennis dat fysieke activiteit bloeddrukverlagend werkt, de bloedglucose spiegel doet dalen en de hartfunctie stimuleert. Fysieke activiteit draagt ook bij tot de fysiologische ontwikkeling, het behoud van de energiebalans, het algemeen welzijn, de botsterkte, het uithoudingsvermogen en de mobiliteit. Fysiek actief zijn speelt verder ook een rol bij recreatie en spel, bij motorische en sociale ontwikkeling en de ontwikkeling van creativiteit. Er kan algemeen gesteld worden dat de Belgische bevolking te weinig fysiek actief is. Belgen scoren niet goed in vergelijking met de Europese landen. België behoort zelfs tot de top van de meest sedentaire landen, zelfs indien “fysieke activiteit” ruim wordt geïnterpreteerd. Op basis van de lichamelijke activiteitsschaal IPAQ (International Physical Activity Questionnaire) wordt de bevolking ingedeeld in 3 groepen: inactieve personen, personen met een minimale lichamelijke activiteit en personen die voldoende lichamelijke beweging hebben zodat het positief is voor de gezondheid. Uit de voedselconsumptiepeiling blijkt dat de grote meerderheid van de bevolking inactief is (41,1%) of slechts minimaal actief is (31,2%) zodat slechts 27,7% voldoende actief is. Bij vrouwen is deze verdeling respectief 45,1%, 33,1% en 21,9% en bij mannen 36,8%, 29,2% en 34,0%. Het verschil tussen mannen en vrouwen is reeds aanwezig op jeugdige leeftijd en in elke leeftijdsgroep. In de leeftijdsgroep van 15-18 jarigen heeft 27

Raad van Europa, Council conclusions on obesity, nutrition and physical activity, 6 juni 2005 (9803/05)

- 24 -

25,7% van de vrouwen voldoende lichaamsbeweging in vergelijking met 40, 7% bij mannen. Personen met een opleiding BSO/TSO zijn het minst inactief en hebben meest frequent een lichamelijke activiteit die positief is voor de gezondheid. Mensen in de laagste opleidingsgroep hebben enerzijds de grootste proportie aan inactieve personen en anderzijds hebben ze de 2de grootste percentage aan personen met een lichamelijke activiteit, positief voor de gezondheid. Personen met een gezond gewicht hebben ook het hoogst percentage aan personen met voldoende lichaamsbeweging (29,9%). Bij obese personen hebben maar 18,5% een voldoende activiteit terwijl bij personen met een ondergewicht nog geen 10% een voldoende lichaamsbeweging hebben. In vergelijking met mensen met een gezond gewicht blijft het percentage personen met een voldoende lichaamsactiviteit substantieel lager bij mensen met een ondergewicht of obesiteit. Vanaf de adolescentie neemt de fysieke activiteit sterk af. Dit verandert niet bij het ouder worden, integendeel. Vrouwen en jonge meisjes zijn steeds minder fysiek actief. Het huidig gebrek aan fysieke activiteit en de sedentaire levenswijze van de Belgen vormen een ernstig probleem voor de volksgezondheid, gezien er meer risico’s zijn voor het ontwikkelen van chronische ziekten. Een recente studie die zich baseert op 24 internationale studies toont een sterk verband aan tussen de verhoging van de BMI bij kinderen en adolescenten en het risico om obesiteit te ontwikkelen op volwassen leeftijd. Bovendien tonen andere studies het belang aan van fysieke inactiviteit bij het ontstaan van obesiteit bij leerlingen en studenten uit het lager, secundair en universitair onderwijs. 28 Het is duidelijk dat obesiteit en fysische inactiviteit een belangrijke financieel impact hebben. Zo blijkt dat de kosten voor medische interventies die hieraan verbonden zijn tussen 3 en 7% van het totale gezondheidsbudget kunnen bedragen. 29 Het is eveneens aangetoond dat, ten minste in de USA, een regelmatige fysieke activiteit van 2 tot 3 maal per week, bij volwassenen de gezondheidskosten met 1,5% kan verminderen. 30 Ook bij fysiek actieve senioren liggen de medische kosten van het gezondheidbudget 20% lager doordat hierdoor het verlies aan spiermassa vermindert. 31

28

Haase A. et al. Leisure-time physical activity in university students from 23 countries : associations with health beliefs, risk awareness, and national economic development. Preventive Med. 2004, 39 : 182-190. 29 Thompson D. and Wolf AM. The medical-care cost burden of obesity. Int. Assoc. Study Obes. Reviews 2001, 2 : 189-197. 30 Wang F. et al. Relationship of body mass index and physical activity to health care costs among employees. J. Occup. Environ. Med. 2004, 46 : 428-436. 31 Janssen I. et al. The healthcare costs of sarcopenia in the Unites States. J. Am. Geriatr. Soc. 2004, 52 : 80-85.

- 25 -

Een gedragsverandering induceren omtrent fysieke activiteit is echter niet eenvoudig. Toch is het belangrijk om hieromtrent doelstellingen te formuleren. Er wordt aangenomen dat het essentieel is om dagelijks op een gematigd niveau aan fysieke activiteit te doen. De toename van de fysieke activiteit om een gewenst niveau te bereiken maakt dus wezenlijk en transversaal deel uit van het NVGP-B. Hoewel voedingsaanbevelingen op de voorgrond staan bij de uitwerking van het NVGP-B, maakt het belang van een dagelijkse fysieke activiteit integraal deel uit van een gezonde levensstijl. De rol van fysieke activiteit in de verschillende onderwijsniveaus is essentieel. Om te verzekeren dat men dagelijks 30 minuten fysieke inspanning verricht, is het aanbevolen om regelmatige lichaamsbeweging zoveel mogelijk te integreren in de dagelijkse handelingen (wandelen, stevig fietsen, doorstappen, trappen lopen, boodschappen te voet doen,...). Voor kinderen en jongeren wordt zelfs 60 minuten fysieke activiteit met een matige tot volgehouden intensiteit per dag aanbevolen. Een dergelijk niveau van regelmatige gematigde fysieke activiteit kan leiden tot een vermindering van de morbiditeit op elke leeftijd en bijdragen tot een vermindering van de ziektekosten.

Gedrag en perceptie in verband met voeding De doelstellingen van het NVGP-B en de maatregelen om deze doelstellingen te bereiken kunnen slechts efficiënt zijn als ze worden afgestemd op het gedrag van het individu. Het beoogde doel op lange termijn is immers om via sensibilisering en begeleidende maatregelen te komen tot een duurzame gedragsverandering leidend tot gezonder voedingsgedrag. Een recente studie bij 610 personen tussen 18 en 55 jaar geeft een indruk van de houding en ideeën die bestaan bij de bevolking over voedingsgedrag en –levensstijl en geeft duidelijke verschillen aan, zowel in voedingsgedrag als levensstijl tussen personen met een overgewicht en obese individuen. Stelt men bij obese personen een grote gelatenheid vast met betrekking tot zijn gewicht. Een persoon met een overgewicht zal daarentegen meer aandacht hebben en zich meer bewust zijn van zijn toestand en maatregelen nemen om te vermijden dat zijn probleem erger wordt. 32 Gegevens over een aantal gedragspatronen en de percepties die leven bij de Belgische bevolking en relevante subpopulaties zijn dan ook van groot belang voor het opstellen van gepaste boodschappen, de identificatie van de verschillende doelgroepen en het uitwerken van hierop gerichte specifieke 32

P. R. Patesson, Centre de psychologie de l’Opinion, ULB, avec la collaboration de la FEVIA

- 26 -

maatregelen. De voornaamste en meest recente bron van gegevens met betrekking tot voedingsgedrag, komt uit de resultaten van de Nationale Voedselconsumptiepeiling. Zelfgerapporteerd gezondheidsgevoel In de Belgische bevolking jonger dan 60 jaar ervaart 85-90% hun gezondheidstoestand als goed tot zeer goed. Dit daalt tot 69% bij de leeftijdscategorie 60-75 jaar en tot 56% bij 75+. Personen met een minder hoog opleidingsniveau rapporteren hun gezondheid minder frequent als goed (77% in de groep lager secondair onderwijs of minder) in vergelijking met hoger opgeleiden (89% in de groep hoger onderwijs). Een goede tot zeer goede subjectieve gezondheid neemt af bij toenemend lichaamsgewicht. 87% bij een gezond gewicht in vergelijking met 83% en 71% bij overgewicht en obesiteit. Personen die lichamelijk inactief zijn hebben een minder goede gezondheidsbeleving (81%) in vergelijking met personen die een lichamelijke activiteit hebben die hun gezondheid bevordert (89%). Deze resultaten geven aan dat ondanks de gezondheidsproblematiek van overgewicht, obesiteit en chronische aandoening die zich stelt op vlak van de bevolking, deze problematiek niet als dusdanig wordt gepercipieerd op vlak van het individu. Bovendien wordt rapportering van een mindere subjectieve gezondheidstoestand vaak bepaald door acute gebeurtenissen (infectie, ontsteking, pijn, ...) of chronische voelbare gezondheidsproblemen (migraine, vermoeidheid, ...) eerder dan met symptoomloze chronische aandoeningen zoals hypercholesterolemie en hypertensie. Hieruit volgt dat het subjectieve gezondheidsgevoel van het individu wellicht een onvoldoende motiverende factor is om een gezonder voeding- en leefpatroon te ontwikkelen. Het beleid van het NVGP-B zal dan ook in de eerste plaats gericht zijn op maatregelen die de risicofactoren voor het ontstaan van chronische aandoeningen aanpakken en door sensibilisering de bevolking bewust maken van een gezonde levensstijl. Houding tegenover het lichaamsgewicht Uit de gegevens van de Nationale Voedselconsumptiepeiling blijkt dat ongeveer een kwart van de Belgische bevolking van mening is dat haar of zijn lichaamsgewicht te hoog is en wensen te vermageren. Slechts 1 op 3 (31,5%) wenst het lichaamsgewicht stabiel te houden en 4,4% wenst bij te komen. - 27 -

Bijna 40% maakt zich geen zorgen over zijn lichaamsgewicht. Bij vrouwen wenst 30,0% te vermageren, 34,0% het gewicht te behouden en 33,4% is niet bezig met zijn lichaamsgewicht. Bij mannen zijn deze cijfers respectievelijk 19,8%, 28,8% en 45,0%. Gewichtstoename wordt nagestreefd door 2,6% van de vrouwen en 6,4% van de mannen. Zowel bij mannen als bij vrouwen is het aantal personen die zich geen zorgen maken om hun lichaamsgewicht het grootst in de 2 uiterste leeftijdsgroepen. Het willen vermageren neemt toe zowel bij mannen als vrouwen met de leeftijd en is maximaal in de leeftijdsgroep 30-59 jaar. Zich geen zorgen maken over het lichaamsgewicht komt meer frequent voor bij personen met een lage scholing en opleiding BSO/TSO dan bij personen met een diploma hoger onderwijs. Mensen met een overgewicht (38,4%) of obesiteit (56,8%) wensen beduidend vaker te vermageren dan mensen met een gezond gewicht (13,6%). Toch wenst in deze categorieën nog een belangrijk deel van deze mensen hun gewicht ofwel stabiel te houden (respectievelijk 31,1% en 18,9%) of zijn ze niet bekommerd om hun gewicht (respectievelijk 29,1% en 23,4%) De lichamelijke activiteitsgraad is, na correctie voor socio-demografische variabelen en voor lichaamsgewicht in de regel niet geassocieerd met de houding tegenover het lichaamsgewicht. De personen die aangaven dat ze wilden vermageren of hun gewicht stabiel houden werden gevraagd welke methode of methoden ze volgden. Alle vrouwen en bijna alle mannen gaven aan dat ze wijziging aanbrachten in het soort voedsel dat ze aten (één of meer van de volgende methoden: maken van bepaalde keuzes, minder calorieën, minder zoet, minder vetrijk, meer fruit en groenten, gebruik van dieetproducten). Afslankproducten met inbegrip van evt. laxeermiddelen wordt genomen door 40% van de mannen en één derde van de vrouwen. Opvallend is het gebruik van afslankproducten en wijziging van het voedingspatroon het meest uitgesproken is op jongere leeftijd. Wijziging in het voedingspatroon, o.a. maaltijden overslaan, wijzigingen aanbrengen in het relatief belang van maaltijden of 24 uur vasten wordt toegepast door één derde van de mannen en 29% van de vrouwen. Roken als methode om te vermageren of om het gewicht te behouden wordt door 10% van de vrouwen en 11% van de mannen aangegeven. Roken is zowel bij vrouwen als mannen een belangrijke methode in de leeftijdsgroep 19-59 jaar alhoewel reeds 9% van de vrouwen 15-18 jaar roken als methode aangeven. Slechts 3% van de mannen en 7% van de vrouwen vinden in meer beweging een methode om te vermageren of om een stabiel gewicht te hebben. Meer beweging wordt bij mannen bijna niet aangehaald met uitzondering van de oudste leeftijdsgroep. - 28 -

Respectievelijk 7% en 12% van de mannen en vrouwen proberen te vermageren of een stabiel gewicht te behouden door ofwel groepsactiviteiten en begeleiding door een diëtist of arts. Het eigen initiatief is veruit de voornaamst stap op iets aan het eigen gewicht te doen en dit zowel vrouwen (92%) en mannen (87%) en op elke leeftijd. Een huisarts, specialist of diëtist kwam tussen bij 19% van de vrouwen en 22% van de mannen. Na de leeftijd van 60 jaar is de rol van de gezondheidswerker belangrijker in het aanzetten om iets aan het gewicht te doen. De omgeving (familie, vrienden, kennissen) raden aan bij 10% van de vrouwen en 15% van de mannen die hun gewicht wensen te verminderen of stabiel te houden. De rol van de media, de pers, weekbladen als kanaal om iets aan het gewicht te doen is beperkt en lager dan 4% zowel bij vrouwen als mannen. Deze resultaten geven aan dat er een belangrijke bekommernis bestaat bij een deel van de bevolking met betrekking tot het gewicht, maar dat de motivatie en de methodes die worden aangewend om een gewichtsreductie te bekomen zeer verschillend is en wellicht weinig efficiënt. Naast de preventieve maatregelen die in het NVGP-B worden uitgewerkt, zal één aspect er ook op gericht zijn de bevolking hulpmiddelen te verschaffen om tot een efficiënte gewichtsreductie te komen waar dit is aangewezen en de begeleiding door gespecialiseerde gezondheidswerkers (diëtist-, voedingskundige, medicus) te valoriseren. In deze context is een verlaging van de drempel naar de diëtist en voedingskundige interventies aangewezen. Sensibilisatie zal zich in de eerste plaats moeten richten op het deel van de bevolking dat zich geen zorgen maakt over hun gewicht, maar die wel degelijk gewichtsproblemen hebben, door hun bewust te maken via individu- en omgevingsgerichte interventies. Het is echter eveneens belangrijk er over te waken dat personen met een normaal of ondergewicht door deze boodschappen niet worden aangezet tot vermageren. Maaltijdpatroon De resultaten van de voedselconsumptiepeiling geven een idee over het voedingsgedrag van de Belgische bevolking. Zo blijkt dat drievierde van de bevolking een regelmatig maaltijd patroon te hebben. Dit betekent met andere woorden, het gebruiken van een ontbijt, een middagmaal en een avondmaal ten minste gedurende 5 dagen per week. Dit neemt toe met de leeftijd tot nagenoeg 9/10 van de personen in de leeftijdsgroep 75+. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe regelmatiger ook het maaltijdpatroon. Zoals te verwachten is het ontbijt de maaltijd die het minst frequent regelmatig of

- 29 -

minstens 5 dagen per week wordt genomen. Rokers nemen minder vaak een ontbijt dan niet-rokers. Er is geen significante associatie tussen de regelmaat van het maaltijdpatroon en de lichamelijke activiteitsgraad of het lichaamsgewicht. Uit de resultaten blijkt dat het 92% van de ontbijten en 87% van de avondmalen thuis worden gebruikt. Ook het grootste gedeelte van de middagmalen wordt thuis gebruikt (67%) en ongeveer 18% op het werk. Restaurant en fast-food maken minder dan 4% uit van zowel de gebruikte middag- als avondmalen. Het impact van beleidsmaatregelen genomen in het kader van het NVGP-B zal dus het grootst zijn wanneer dit gericht is op de maaltijden die in thuisverband worden gebruikt. Er moet wel aandacht besteed worden aan de verschillende bevolkingsgroepen zoals bejaarden (thuissituatie), jongeren en werkende bevolking (horeca, catering, werkomgeving). Diëten 17% van de bevolking geeft aan een of ander dieet te volgen, iets meer frequent bij de vrouw als bij de man en stijgend met de leeftijd. Sommige diëten hangen samen met het bestaan van een of andere aandoening. Zo volgen iets meer dan 60% van de personen met diabetes een diabetesdieet, terwijl slechts 5% van de personen die aangeven te lijden aan hypertensie een zoutarm dieet volgen (en dan meestal pas boven de leeftijd van 60 jaar). Een caloriearm of een vet-/cholesterolarm dieet wordt gevolgd door respectievelijk 9% en 5% van de vrouwen en 4% van de mannen. Dit stijgt tot 14% en 22% van de vrouwen in geval van hypercholesterolemie en 7% en 19% van de mannen. In geval van overgewicht en obesiteit wordt een caloriearm dieet gevolgd in 10,0% tot 16.9% van de gevallen. Minder dan 2% van de bevolking gebruikt een vegetarisch of veganistische voeding. Het aandeel van de bevolking dat een of ander dieet volgt is met andere woorden niet erg groot, zelfs niet bij de groep van mensen die lijden aan overgewicht en obesiteit. Dit onderstreept het belang van een beleidsaanpak die gericht is op duurzame gedragsverandering, eerder dan een curatieve aanpak waarbij de persoon zijn voedingsgedrag abrupt en ingrijpend moet afstemmen op zijn gezondheidstoestand.

- 30 -

Borstvoeding en voeding van zuigelingen en jonge kinderen Borstvoeding is de meest natuurlijke manier om de pasgeborene te voeden en talrijke gunstige effecten voor een optimale groei, ontwikkeling en gezondheid worden eraan toegeschreven. België heeft tegenover bepaalde andere lidstaten van de Europese Unie een achterstand op het gebied van borstvoeding voor een duur van zes maanden exclusief. In België wijzen beschikbare cijfers erop dat ongeveer 63% 33 - 77% 34 van de kinderen op de leeftijd van 6 dagen borstvoeding krijgen en ongeveer 25% van de vrouwen nog steeds exclusief borstvoeding geven na 3 maanden. 14% van de kinderen krijgt na 3 maanden reeds gemengde voeding (gedeeltelijk borstvoeding, aangevuld met een volledige zuigelingenvoeding en/of vaste voeding). 35 De achterstand op het vlak van prevalentie van borstvoeding moet worden ingelopen door het nemen van efficiënte maatregelen om het geven van borstvoeding te bevorderen.

Inname van vitamines, voedingcomponenten

mineralen

en

andere

nuttige

Ondanks de beschikbaarheid van een gevarieerde voeding, blijken bij de Belgische bevolking een aantal problemen te bestaan met betrekking tot de voldoende inname van een aantal micronutriënten. Voor bepaalde van deze micronutriënten zijn gegevens beschikbaar uit de Nationale Voedselconsumptiepeiling. Voor de meeste van deze micronutriënten echter niet of niet bij de specifieke bevolkingsgroepen waar het probleem zich stelt. Jodium

33

SEIN, Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen, SEIN/2002/04, November 2002 ONE, Rapport 2004 de la Banque de Données Médico-Sociales de l’ONE. 35 Universiteit Gent, vakgroep maatschappelijke Gezondheidskunde i.s.m. Vlaamse Vereniging voor Kindergeneeskunde en Nutrition Information Centre, Stefaan De Henauw, voedingsgewoonten van Vlaamse kleuters, onderzoek van november 2002 tot februari 2003, (www.123aantafel.be) 34

- 31 -

In 1998 vestigde de Hoge Gezondheidsraad de aandacht op de problematiek van sub-optimale jodium inname en jodiumtekort bij de Belgische bevolking en stelde een aantal aanbevelingen voor. 36 Uit deze opinie blijkt dat de jodiumstatus in België behoort tot de meest precaire in Europa. Dit is het geval voor de totale bevolking, maar de situatie is voornamelijk zorgwekkend voor de zwangere en lacterende vrouwen. De aanpak van de jodiumproblematiek is een belangrijk gezondheidsprobleem dat door de Hoge Gezondheidsraad onder de aandacht is gebracht en binnen het NVGP-B zal worden aangepakt. IJzer Niettegenstaande de voldoende aanwezigheid in de voeding, is de inname van ijzer niet optimaal, in het bijzonder bij de vrouw, vooral tijdens de zwangerschap. De resultaten van de voedselconsumptiepeiling bevestigen dat: een belangrijk deel van de vrouwelijke bevolking (91,7% van de groep tussen 15-18 jaar en 88,9% tussen 19 en 59 jaar) neemt per dag minder dan 13 mg ijzer in - de ondergrens voor jongeren tussen 15 en 18 jaar. Bovendien heeft de vrouw vanaf de puberteit tot de menopauze (wegens de menstruele verliezen) een hogere ijzerbehoefte, door de HGR vastgesteld op 20 mg/dag, waardoor het belangrijk is om de nodige aandacht te besteden aan sensibilisatie en maatregelen gericht op de vrouw. Ook bij de zuigeling en het jonge kind wordt vaak ijzertekort vastgesteld vanaf de 4e maand na de geboorte. Dit komt voornamelijk door een niet optimale bijvoeding. Het NVGP-B zal dan ook in het bijzonder aandacht besteden aan de voedingsbehoeften van de zwangere vrouw, de adolescent en het jonge kind en maatregelen voorstellen ter sensibilisering en aanpak van deze problematiek. Foliumzuur Het belang van een voldoende foliumzuur inname voor en tijdens het begin van de zwangerschap wordt algemeen aanvaard als belangrijke maatregel ter 36

Hoge Gezondheidsraad (1998) ; Informatie bestemd voor het medische korps en het grote publiek in verband met een aangepaste jodiumopname via de voeding en de meest doeltreffende wijzen om het jodiumaanbod te verhogen (Advies van 30.09.1998, goedgekeurd op 28.10.1998).

- 32 -

vermindering van het risico op neurale buis defecten (spina-bifida en anencefalie). Verschillende studies hebben aangetoond dat een bijkomende inname van 400 µg foliumzuur/dag nuttig blijkt om het risico van neurale buis defecten met de helft te reduceren. Het wordt algemeen erkend dat de inname via de normale voeding vaak niet voldoende is om aan deze behoefte te voldoen. 37 Het NVGP-B zal daarom aandacht besteden en maatregelen uitwerken met betrekking tot de problematiek van een voldoende inname van foliumzuur bij de vrouw en in het bijzonder bij hen met een kinderwens. Calcium en Vitamine D Calcium en Vitamine D zijn twee belangrijke nutriënten voor de ontwikkeling van het beenderstelsel en de opbouw van de botmassa. Dit is in het bijzonder van belang bij het jonge kind, bij adolescenten en op oudere leeftijd. Een voldoende hoge inname van calcium en Vitamine D zijn een belangrijke factor bij de preventie van osteoporose. De gegevens van de Nationale Voedselconsumptiepeiling geven aan hoe het staat met de inname van Calcium bij de gezonde bevolking. Hieruit blijkt dat slechts 2,3% van de mannen en 17,8% van de vrouwen tussen 15 en 18 jaar een calciuminname hebben die hoger is dan de door de HGR aanbevolen dagelijkse inname van 1200 mg/dag. Ook bij de volwassenen is het aandeel van de bevolking met een voldoende calcium inname (> 900 mg/dag) gering: slechts 25,9% bij de mannen en 41,3% bij de vrouwen. Het NVGP-B zal daarom ook een aantal maatregelen bevatten met betrekking tot de problematiek van calcium en Vitamine D. Andere bestanddelen uit de voeding met een belang voor de gezondheid Een van de basisprincipes van het NVGP-B is het belang van een gevarieerde voeding, als basis voor een optimale aanbreng van alle noodzakelijke voedingsstoffen. Dit is ook belangrijk voor de inname via de voeding van de talloze niet-nutritionele bestanddelen van voedingsmiddelen waarvan het nut voor de gezondheid steeds verder aan belang wint.

37

MRC Vitamin Study Research Group. Prevention of neural tube defects: results of the Medical Research Council Vitamin Study. Lancet 1991;338:131-7

- 33 -

Het betreft hier stoffen met een antioxidatieve werking, zoals isoflavonen, flavonoiden, polyfenolen, luteïne, lycopeen, ... die aanwezig zijn in vele groenten en fruit, andere stoffen met een effect op een aantal risicofactoren voor bepaalde chronische aandoeningen, zoals fytosterolen uit soja, bioactieve peptiden uit melk, pre- en probiotica als belangrijke determinantoren voor een evenwichtige darmflora, etc... Naast de beschikbaarheid van deze voedingscomponenten via de normale voeding, zijn in de handel ook talrijke voedingsmiddelen en voedingssupplementen beschikbaar die dergelijke stoffen bevatten en worden aangeprezen met de effecten die deze voedingscomponenten kunnen hebben. Het is belangrijk dat dergelijke communicatie wetenschappelijk gefundeerd is en gekaderd wordt binnen het belang van een evenwichtige voeding. Het NVGP-B ondersteunt het wetenschappelijk onderzoek dat op dit vlak plaatsvindt, met de bedoeling om wetenschappelijk onderbouwde effecten van dergelijke voedingsbestanddelen te integreren in de communicatie over voeding in het algemeen en er over te waken dat informatie over deze aspecten in lijn is met de principes van het NVGP-B en correct en niet misleidend is voor de consument.

Commerciële en niet commerciële informatie Het NVGP-B voorziet in een belangrijke communicatiegedeelte over de principes van gezonde voeding naar de algemene bevolking en naar specifieke bevolkingsgroepen toe. Deze communicatie moet coherent en consequent zijn en dient idealiter de basis te vormen voor communicatie die door derden over deze aspecten wordt verspreid. De bevolking staat echter eveneens bloot aan een overvloed aan informatie over voeding en gezondheid via commerciële boodschappen onder de vorm van brochures of publiciteit, reclame en via de media. Dergelijke informatie, die niet is gecontroleerd op haar correctheid en soms tegenstrijdige principes huldigt, laat de consument uiteindelijk verward achter zonder referentiekader. Vooral bij het voeren van reclame naar kinderen toe moeten er minimumregels gerespecteerd worden, gezien kinderen onvoldoende begrijpen hoe reclame werkt en onvoldoende kritisch staan tegenover de boodschappen die via de verschillende media verspreid worden. De bescherming van de consument, en in het bijzonder kinderen, tegen misleidende boodschappen met betrekking tot voeding en gezondheid is een belangrijk aspect van het NVGP-B. - 34 -

Hiertoe moet het NVGP-B fungeren als een eenduidig, coherent en wetenschappelijk gefundeerd kader voor wat betreft de boodschappen over voeding en gezondheid en derden aansporen hun boodschappen in overeenstemming met dit kader te brengen. Ter bevordering van de herkenbaarheid van deze boodschappen wordt een logo gecreëerd.

Rookgedrag Volgens het IPSOS onderzoek, uitgevoerd in april 2005 in opdracht van de Kankerstichting, zijn er in België 29 % gewoonterokers en rookt 4% van de bevolking occasioneel.38 Roken is een belangrijke, zoniet de belangrijkste risicofactor bij het ontstaan van bepaalde chronische aandoeningen. De maatregelen met betrekking tot de voeding, voorgesteld in het kader van het NVGP-B zijn dan ook slechts gedeeltelijk bepalend voor het behalen van de doelstelling van een vermindering in de incidentie van deze chronische aandoeningen. Maatregelen die betrekking hebben op het rookgedrag maken deel uit van het federale anti-rookbeleid en vallen daarom buiten het kader van het NVGP-B. In het kader van het NVGP-B zal er echter in de communicatie worden op gewezen dat roken geen oplossing betekent voor een efficiënte gewichtscontrole.

Alcohol Alcoholische dranken kunnen een belangrijke aanvoer van calorieën betekenen. Uit de resultaten van de Nationale Voedselconsumptiepeiling blijkt dat alcohol een aandeel heeft van 5,5±4,4 % van de dagelijkse energieinname bij mannen en 3,3±3,8 % bij vrouwen. Alcohol is geen essentieel voedingsmiddel en overmatig alcoholverbruik gaat gepaard met talrijke gezondheidsproblemen. Een inname van de 0 à 4 % van de totale energie door alcohol, d.i. het equivalent van één of twee glazen bier (type pils) of wijn per dag, is aanvaardbaar. 39 Dit mag evenwel geen voorwendsel zijn om personen die geen alcohol gebruiken tot drinken aan te zetten. Alcoholgebruik door zwangere vrouwen blijft sterk af te raden. De aanpak van drankmisbruik is het onderwerp van een specifieke aanpak en valt buiten het kader van het NVGP-B. 38 39

N= 2046 Hoge Gezondheidsraad (2003); Voedingsaanbevelingen voor de Belgische bevolking.

- 35 -

SECTIE 3: Nutritionele Doelstellingen voor België De voedingsdoelstellingen van het NVGP-B zoals hierna gedefinieerd zijn doelstellingen voor het individu dat zich in een normale gezondheidstoestand bevindt. Ze hebben betrekking op de individuele persoon en zijn bestemd om door hem te worden toegepast in zijn dagelijkse activiteiten en gedragingen. Ze mogen niet worden verward met de Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheden (ADH) die bevolkingsdoelstellingen zijn. Ze zijn evenmin toepasbaar op personen die zich in specifieke fysiologische of pathologische toestand bevinden en hierdoor behoefte hebben aan specifieke voedingsinterventies. De doelstellingen steunen voor een deel op de voedingsaanbevelingen voor België van de HGR die de ADH zijn, maar ook op de gezondheidssituatie en de uitdagingen voor de volksgezondheid. De voedingsobjectieven van het NVGP-B bestaan uit een reeks maatregelen met prioritair belang. Ze worden vaak geformuleerd in termen van nutriënten, maar soms ook als voedingsmiddelen indien er geen equivalent bestaat (bvb. bij fruit en groenten). De doelstellingen vormen de basis om de inhoud te vertalen in concrete maatregelen voor levensmiddelen. De doelstellingen van het NVGP-B zijn niet altijd te herleiden tot ADH. Dat geldt bijvoorbeeld voor het aandeel van de vetstoffen. Het NVGP-B gaat bvb voor een vermindering van het energiepercentage dat wordt gehaald uit vetten (max. 35% van de totale energie-inname (TEI)) zonder echter de klassiek aanbevolen limiet te willen bereiken (30% van de TEI). Uit de cijfers van de Nationale Voedselconsumptiepeiling blijkt dat het aandeel van vetten in de voeding gemiddeld reeds ligt op 35%. Maar daar staat tegenover dat de P75 respectievelijk 37,9%, 38,6% en 40,3% bedraagt voor de leeftijdsgroepen 15-18 jaar, 19-59 jaar en 60-74 jaar. Wat aangeeft dat een aanzienlijk deel van de bevolking de doelstelling van 35% niet haalt. Daarentegen is het percentage van de bevraagde bevolking dat de doelstelling van 30% haalt momenteel aan de lage kant (respectievelijk slechts 12,0%, 17,8% en 16,8% voor de vermelde leeftijdsgroepen). Een doelstelling van 35% betekent dus en keuze dus voor een aanpak met een minder hoge beperkingsgraad, maar die wel door een groter aantal mensen kan worden toegepast. Een herziening van deze en de andere doelstellingen zal kunnen worden geëvalueerd na de Nationale Voedselconsumtiepeiling van 2009. Hierna volgt een overzicht van de prioritaire voedingsdoelstellingen op het vlak van de volksgezondheid.

- 36 -

Energie-balans • •

Evenwicht nastreven tussen inname en verbruik van energie Fysieke activiteit bevorderen (dagelijks minimum 30 minuten stevig doorstappen, of het equivalent daarvan)

Dat obesiteit vaker voorkomt, is vooral een gevolg van een veranderde levenswijze. Hoewel de energieconsumptie tijdens de vorige eeuw daalde, daalden ook de energiebehoeften – vooral door de automatisering en een meer sedentair leven. Dat leidt tot een overwegend positieve energiebalans (meer inname dan verbruik) en dus tot een teveel aan energie. Een evenwichtige energiebalans hangt zowel af van de ingenomen energiehoeveelheid (en die moet dalen als ze te hoog ligt) als van een toename van het energieverbruik. Een verhoging van de fysieke activiteit om het gewenste niveau te bereiken, maakt dus integraal deel uit van het NVGPB. Noteer hierbij dat de gevraagde toename van fysieke activiteit in het kader van het NVGP-B niet alleen betrekking heeft op personen die lijden aan obesiteit of overgewicht, maar op de totale bevolking. Het staat vast dat voldoende fysieke activiteit een gunstige weerslag heeft op de lichamelijke en geestelijke gezondheid, ook voor wie het gewenste gewicht heeft. De vermindering van de dagelijkse energie-inname mag zich niet alleen toespitsen op de caloriewaarde van de voedingsmiddelen, maar houdt ook rekening met de voedingswaarde. De vermindering mag dus de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) van voedingsstoffen, voedingsvezels en andere beschermende voedingscomponenten (antioxydanten, fytochemische stoffen, …) niet in het gedrang brengen. Omdat bij de voedingsgewoonten vooral een overdadig gebruik van vetstoffen en enkelvoudige koolhydraten opvalt, vormen deze twee categorieën voedingsstoffen een belangrijke hefboom voor de totale energiebalans. Daarbij gaat de aandacht vooral naar geconcentreerde energievormen die weinig of geen micronutriënten of beschermende stoffen (vezels, oxidatieremmers …) bevatten. Met andere woorden: voedingsmiddelen met een hoge energetische densiteit (hogere aanbreng van energie in verhouding tot het volume) en met een geringe voedingswaarde (lage aanbreng van vitamines, mineralen en andere beschermende stoffen in verhouding tot de energetische inhoud). Het is de bedoeling om te komen tot een energie-inname die de gezondheid bevordert en die past in een langetermijnvisie. Het gaat er niet om alle burgers op dieet te zetten, maar obese personen en mensen met een - 37 -

overgewicht moeten kunnen genieten van medische- en dieetbegeleiding (door een arts of diëtist). Voedingsmiddelen met een zwakke energetische densiteit (laag energetisch gehalte in een groot volume) en met een verhoogde voedingsdensiteit (hoge hoeveelheid vitamines, mineralen en andere beschermende stoffen in verhouding tot het energievolume) moeten de voorkeur krijgen. Het behalen van een energie-inname die beantwoordt aan de behoeften en die rekening houdt met het niveau van gewenste fysieke activiteit, is een extra grote uitdaging voor de sociaal achtergestelde bevolkingslagen, waar de prevalentie van overgewicht en obesiteit hoger ligt.

Fruit en groenten • •

De bevolking aanzetten om elke dag minimum 400 gram fruit en groenten te eten. Het aantal personen die weinig groenten en fruit eten, doen dalen, vooral bij jongeren (scholieren en adolescenten).

Fruit en vooral groenten hebben een lage energiewaarde, bevatten weinig vetten, maar wel veel nutriënten, en nuttige beschermingsstoffen (vitamines, mineralen, voedingsvezels, antioxydanten en andere fytochemische stoffen). Het wordt algemeen aanvaard dat een hoge inname van fruit en groenten rechtstreeks in verband staat met een verlaagd risico op belangrijke aandoeningen zoals hart- en vaatziekten en kankers. Ook al is dit beschermingsmechanisme nog niet helemaal duidelijk, behoort het verband tussen deze groep voedingsmiddelen en de gezondheid tot de meest wetenschappelijk gefundeerde binnen de voedingswetenschap. De mensen vragen om meer fruit en groeten te eten? Dat is een positieve boodschap. Dat op zich is al een voordeel en past perfect binnen de eerste doelstelling: het aanpassen van een energie-inname die positief is voor de gezondheid met voedingsmiddelen met een zwakke energetische densiteit en een hoge voedingswaarde. Volgens de WGO is een dagelijkse inname van 400 tot 800 gram groenten en fruit aangewezen. Het gaat er dus om dat iedereen minstens 400 gram per dag eet. Dat zijn 5 porties van 80 gram (eetbaar gewicht). De doelstelling ‘5 per dag’ is niet in tegenspraak met de huidige aanbevelingen voor Vlaanderen (300 gram groenten en twee stukken fruit). De hoeveelheid telt, maar ook voldoende diversiteit binnen deze groep voedingsmiddelen is van belang. Daarom is het nodig om te waken over een - 38 -

goede verdeling tussen fruit (als bron van enkelvoudige koolhydraten) en groenten. De acties in het kader van het NVGP-B zullen er in het bijzonder voor zorgen dat de consumptie van fruit en groenten stijgt bij al wie er nu het minst van eet (bvb. sociaal-economische achtergestelde groepen, adolescenten, …) Dat vraagt om een sensibilisering en het informeren van de gehele bevolking. Bovendien moeten groenten en fruit gemakkelijk te verkrijgen zijn.

Vetten • •

De hoeveelheid ingenomen vetten beperken (doelstelling: minder dan 35% van de totale aanbevolen energie-inname). De samenstelling van de ingenomen vetten verbeteren.

Kwantitatieve aspecten De overmatige consumptie van vetten, die de voeding van de Belg karakteriseert, is een belangrijke factor, die leidt tot een energieoverschot. Omwille van hun energieconcentratie (9 kcal per gram), maar ook hun lager verzadigingsgevoel (in tegenstelling tot de algemene perceptie) tegenover andere energetische voedingsstoffen (eiwitten en koolhydraten) en hun smaakeigenschappen, kunnen vetten gemakkelijk de energiebalans storen. Overdadig gebruik van vetten in het algemeen, en zeker van verzadigde vetzuren, heeft een nadelige invloed op factoren die het risico op hart- en vaatziekten doen toenemen (dyslipidemie) en verhoogt het risico voor bepaalde kankers en diabetes type 2. De voedingsaanbevelingen voor vetten (Hoge Gezondheidsraad) bevelen een maximum inname aan die overeenstemt met 30% van de totale aanbevolen energie-inname (TEI), terwijl het huidige gemiddelde verbruik boven de 35% piekt. De doelstelling is correct, maar moeilijk te bereiken gezien onze voedingsgewoonten en gastronomische tradities. Daarom beveelt het NVGPB een soepeler streefdoel aan (maximum 35% van de TEI), met de bedoeling dat de bevolking dit streefdoel gemakkelijker zal kunnen bereiken wat betreft hun vetverbruik. Deze drempel van 35% kan beschouwd worden als een tussentijdse doelstelling. Bij de formulering van de aanbevelingen voor vetten is het belangrijk om rekening te houden met de totale energie-inname, en niet alleen met het energiepercentage dat uit vetten wordt gehaald. Het is immers mogelijk om - 39 -

een vetinname percentage te bereiken dat wel de doelstelling benadert, maar waarmee men in totaal toch te veel vetten binnenkrijgt, omdat men gewoon een te hoge maximale energie-inname heeft. (Dat doet zich bijvoorbeeld voor in de Verenigde Staten waar het percentage vetstoffen lager ligt dan bij ons, maar waar de energie-inname veel hoger ligt). Verder moet aandacht worden besteed aan de inname van verborgen vetten in de voeding. Het probleem bij vetten situeert zich immers op hoeveelheid totaal vet, soort vet en onvoldoende kennis van de aanwezigheid van verborgen vetten. Kwalitatieve aspecten Ook het soort vetstoffen dat we innemen is een belangrijke determinant voor onze gezondheid. De inspanningen moeten zich vooral toespitsen op het verminderen van de verzadigde vetzuren. Het gebruik daarvan – en dat ligt in België duidelijk te hoog – heeft een belangrijke invloed op het bloedcholesterolgehalte en op het risico voor hart- en vaatziekten. Een vermindering van het verbruik van verzadigde vetzuren vraagt om een vermindering van de consumptie van dierlijke vetten (met uitzondering van die van vis), maar ook van eetwaren die bepaalde plantaardige vetten bevatten (gehydrogeneerde vetten, palmolie, ...). Het totaal aan verzadigde vetzuren zou niet hoger mogen liggen dan 10% van de TEI, natuurlijk altijd in het kader van een evenwichtige energiebalans. Omdat veel bronnen van verzadigde vetzuren ook rijk zijn aan cholesterol, vormt een vermindering van die consumptie ook een efficiënte maatregel om de gemiddelde dagelijkse cholesterolinname lager dan 300 mg te houden. Transvetzuren bekomen door de katalytische hydrogenatie van onverzadigde vetzuren of op natuurlijke wijze geproduceerd door biohydrogenering in de maag van bepaalde dieren (herkauwers) hebben gelijkaardige effecten op het organisme als verzadigde vetzuren. Volgens sommige studies zijn transvetzuren zelfs negatiever dan verzadigde, al openen sommige transvetzuren zoals CLA en geconjugeerde linolzuren een aantal interessante perspectieven. Dit is nog steeds voorwerp van verder wetenschappelijk onderzoek. Daarom eet men best zo weinig mogelijk vetten die het resultaat zijn van processen die de fysisch-chemische eigenschappen van de vetstof wijzigen. Dat zijn vooral producten die gedeeltelijk gehydrogeneerde olie bevatten (volledige hydrogenatie van olie laat geen transvetzuren meer na, maar resulteert in verzadigde vetstoffen). Gefrituurde gerechten, afhankelijk van de samenstelling van de frituurolie, zijn eveneens een potentiële bron van transvetzuren en/of verzadigde vetzuren. - 40 -

De voorbije jaren heeft de voedingsindustrie grote inspanningen gedaan om het gehalte aan transvetzuren te verlagen bij de productie van vetten (zowel om te smeren als om te bakken). De meeste producten in de winkelrekken bevatten daarom een geringe hoeveelheid van (minder dan 1% voor smeerbare producten en minder dan 5% voor bakproducten). Maar transvetzuren komen wel nog in grotere hoeveelheden voor in producten die rijk zijn aan verborgen vetten en in elke vorm van eetwaren die bereid werd met (gedeeltelijk) gehydrogeneerde vetten. Voor de poly-onverzadigde vetzuren vormt de totale inname geen probleem, maar de verdeling van de verschillende varianten is van groot belang. Wetenschappelijke bevindingen van de laatste jaren tonen het belang aan van een evenwicht tussen de twee families van essentiële vetzuren, de omega-6 (met als belangrijkste linolzuur) en de omega-3 (met als belangrijkste alfalinoleenzuur of ALA). Blijkbaar ligt de verhouding tussen beide momenteel te hoog: ze mag niet hoger zijn dan 5. Het is dus belangrijk om de inname van poly-onverzadigde vetzuren in evenwicht te brengen: meer van het type omega-3 en minder van het type omega-6. Naast alfalinoleenzuur moet er ook voldoende aanbreng zijn van de lange keten omega3 vetzuren, EPA (eicosapentaeenzuur) en DHA (docosahexaeenzuur). Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de 3 omega-3 vetten (ALA, EPA en DHA) uit de voeding moeten komen (de omzetting van ALA in EPA en DHA is immers zeer zwak). Daarom is het belangrijk dat een voldoende voorraad van deze twee poly-onverzadige vetzuren in de voeding aanwezig is. Het belang van een voldoende inname van omega-3 vetzuren is vooral van belang voor vrouwen die zwanger zijn en pasgeborenen, want ze bevorderen de opbouw en ontwikkeling van het zenuwstelsel. Er bestaan voldoende gegevens die een extra inname van omega-3 voor de verschillende leeftijdscategorieën rechtvaardigen. Dit met uitzondering van borstgevoede zuigelingen die voldoende omega-3 vetten krijgen via de moedermelk. Concreet realiseert men een gezond evenwicht tussen deze vetzuren door een vermindering van bronnen van linolzuur (maïsolie, zonnebloemolie, …) ten voordele van bronnen van ALA (koolzaad-, lijn-, noten- en sojaolie) en van EPA en DHA (vis, vooral vette soorten, bepaalde voedingsmiddelen afkomstig van dieren die zijn gekweekt met rantsoenen die veel omega-3 bevatten).

- 41 -

Koolhydraten en voedingsvezels •

• •

Het verbruik van koolhydraten bevorderen (tot minimaal 50% van de totale aanbevolen energie-inname) met een voorkeur voor bronnen van complexe koolhydraten (zetmeel, ...) zoals weinig of niet geraffineerde voedingsproducten (volgranen, peulvruchten, …). Het verbruik van enkelvoudige toegevoegde koolhydraten (suikers, ...) verminderen. De consumptie van voedingsvezels verhogen.

De voedingsaanbevelingen geven aan dat koolhydraten meer dan de helft van de totale energie-inname moeten leveren (min. 55% van de ADH). Dat gebeurt zelden in onze voeding. De ondervertegenwoordiging van deze stoffen staat in rechtstreeks verband met het teveel aan energie afkomstig van vetstoffen (de inname van vetstoffen gaat ten koste van koolhydraten en niet van eiwitten). Dat betekent dus ook dat de promotie van koolhydraten als bron van energie tegelijk een positieve maatregel is die het aandeel van de vetstoffen terugschroeft. Zo draagt deze maatregel bij tot behalen van de doelstelling van maximum 35% van de aanbevolen dagelijkse energiehoeveelheid afkomstig uit vetstoffen. Hoe langer hoe meer wordt duidelijk dat de kwaliteit van de koolhydraten belangrijk is. Het grootste deel ervan moet bestaan uit complexe koolhydraten. Hiervan is zetmeel de belangrijkste. Dit is aanwezig in graangewassen en hun afgeleide producten, in aardappelen en in peulvruchten. Enkelvoudige koolhydraten (mono- en disachariden) zijn van nature aanwezig in fruit (glucose, fructose en sucrose) en in melkproducten (lactose). Ze maken ook deel uit – en dan spreken we van enkelvoudige toegevoegde koolhydraten – van een groot aantal andere gesuikerde voedingsmiddelen (in de vorm van sucrose, glucosesiroop, glucose of fructose). Strikt gezien bestaat er qua stofwisseling geen wezenlijk verschil tussen toegevoegde en van nature aanwezige koolhydraten. Maar men houdt best ook rekening met de voedingscontext waarin ze zich bevinden. Als er over het algemeen teveel enkelvoudige koolhydraten in de voeding aanwezig zijn, geldt dit vooral voor de toegevoegde variant. Fruit en melkproducten bevatten enkelvoudige koolhydraten en vormen een belangrijke bijdrage tot het voedingsevenwicht. Maar heel wat voedingsmiddelen die veel enkelvoudige koolhydraten bevatten, zijn niet onmisbaar, en ook niet nuttig vanuit fysiologisch standpunt. De enkelvoudige toegevoegde koolhydraten leveren wel een belangrijke bijdrage voor de energieaanvoer (vooral in de vorm van sucrose). Maar deze energie-inname - 42 -

kan de plaats innemen van andere voedingsmiddelen die aanbevolen voedingsstoffen (en andere beschermende bestanddelen) bevatten, bijvoorbeeld melkproducten. Dat gaat gepaard met een gelijklopende vermindering van de inname van calcium. Het is dus in het kader van het NVGP-B van belang om een strategie te ontwikkelen die de inname van samengestelde koolhydraten bevordert en die van toegevoegde enkelvoudige suikers vermindert (zonder ze evenwel volledig te willen bannen). De voedingswaarde van levensmiddelen die rijk zijn aan complexe koolhydraten is ook van belang. De raffinage van graangewassen leidt tot een verarming op het vlak van voedingsvezels, maar ook van andere belangrijke beschermende stoffen (essentiële vetzuren, vitamine E, magnesium, …). Om te bereiken dat de inname van samengestelde koolhydraten gepaard gaat met de inname van andere voedings- en beschermingsstoffen, moet het NVGP-B de productie, commercialisering en consumptie aanmoedigen van graanproducten die weinig of niet geraffineerd zijn. Peulvruchten (gedroogde erwten en bonen, …) verdienen ook een plaats in het NVGP-B. Ze zijn een bron van samengestelde koolhydraten met een lage glycemische index. Bovendien bevinden ze zich in een zeer interessante matrix wat betreft de prioritaire doelstellingen (arm aan vetstoffen, rijk aan voedingsvezels, bron van mineralen zoals magnesium, calcium en andere potentieel beschermende stoffen – isoflavonen). Peulvruchten vormen ook een interessante vorm voor de inname van plantaardige eiwitten. Zo leveren ze een bijdrage tot het herstel van het evenwicht tussen plantaardige en dierlijke eiwitten (een vermindering van de hoeveelheid dierlijke eiwitten helpt om de inname van vetstoffen onder controle te houden, vooral voor wat betreft verzadigde vetzuren). Het verhogen van de inname van koolhydraten via volgranen, peulvruchten en fruit maakt het bovendien mogelijk om de consumptie van voedingsvezels te verhogen (waarvan men weet dat deze te laag is). En tegelijk zorgt dit voor een harmonieuze en natuurlijke verdeling van de ingenomen vezels (vooral tussen onoplosbare vezels die vooral in granen zitten, en oplosbare vezels die vooral aanwezig zijn in fruit, groenten en peulvruchten).

Zout •

Het verbruik van zout verminderen en het deels vervangen door met gejodeerd zout.

- 43 -

Ondanks het feit dat er individuele verschillen bestaan in de manier waarop mensen op zout reageren, kan een te zoutrijke voeding, op niveau van de bevolking, bijdragen tot een verhoogde arteriële bloeddruk. Volgens de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden (ADH) die adequaat worden bevonden door de HGR mag men niet meer dan 8,75 gram zout per dag innemen (6 gram volgens de WGO). Er zijn geen recente gegevens beschikbaar over het zoutverbruik van de Belgische bevolking. Ook uit de Nationale voedselconsumptiepeiling zijn geen cijfers beschikbaar vermits een dergelijk informatie moeilijk te kwantificeren is en de NUBEL databank onvolledig is om een juiste inname van natrium in voedingsmiddelen te kunnen berekenen. Ongeveer een kwart van de zoutinname is afkomstig van het zout dat toegevoegd wordt bij de industriële bereidingen, vooral van bouillon(blokjes), charcuterie, kaas, snacks en brood. Het zoutverbruik van de Belgische bevolking kan dus op twee manieren worden aangepakt: -

de burgers aanzetten tot matiging in het zoutgebruik bij de bereiding van gerechten.

-

de producenten aan te moedigen om de hoeveelheid zout in bereide voedingswaren te verminderen.

Bovendien adviseert het NVGP-B, in het kader van de aanpak van het jodiumtekort, om gejodeerd zout te gebruiken, zowel in het huishouden en in de voedingsindustrie. Dit helpt bij het rechtzetten van het jodiumtekort in België.

Mineralen, Spoorelementen, Vitamines, en Andere Voedingsbestanddelen • • •

Het optreden van specifieke tekorten (ijzer, folaten, vitamine D, calcium) bij bepaalde bevolkingsgroepen (jongeren, vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven, personen op leeftijd). Het jodiumtekort wegwerken. Optimale voeding stimuleren.

Gezien de tekorten aan bepaalde micronutriënten die kunnen bestaan bij bepaalde bevolkingsgroepen, is het belangrijk dat het NVGP-B maatregelen omvat om deze tekorten te kunnen aanpakken en een optimale voedingsstatus na te streven bij de gehele bevolking. Dit dient in de eerste - 44 -

plaats te gebeuren door optimalisatie van de voeding en de promotie van een gezonde en gevarieerde evenwichtige voeding. België heeft daarnaast steeds een beleid gevoerd dat erop gericht is om een ruim assortiment aan voedingssupplementen en verrijkte voedingsmiddelen mogelijk te maken. Hiertoe werd wetgeving ontwikkeld die behoort tot de meest voorruitstrevende binnen de Europese Unie, die gedetailleerde regels vastlegt voor de samenstelling van dergelijke producten en via een notificatieverplichting toelaat om op te volgen welke producten op de markt worden gebracht. Hierdoor kan de veiligheid van de producten gewaarborgd worden en heeft de bevolking de keuze om al dan niet haar voeding aan te rijken met bepaalde nutriënten en andere voedingscomponenten. Nochtans dient men er zich van bewust te zijn dat dergelijke producten, die, voor zover wetenschappelijk onderbouwd, een waardevolle aanvulling kunnen betekenen voor de voeding en de gezondheid van de consument, wellicht door hun prijs en beschikbaarheid niet van nut zijn voor die bevolkingsgroepen die er het meest bij gebaat zouden zijn, met name personen die leven op de rand van de armoedegrens en in de lagere sociale klassen van onze maatschappij. Het promoten van een gezonde en optimale voeding zal in de eerste plaats moeten gericht zijn op deze bevolkingsgroepen.

Water •

De bevolking motiveren om meer water te drinken (minstens 1,5 liter per dag).

Water is niet alleen een essentiële voedingsstof, maar ook de enige drank die fysiologisch noodzakelijk is voor de mens. De voorbije decennia veroverden andere danken een belangrijke plaats in het voedingsaanbod, en dat vooral ten nadele van drinkwater. De voedselconsumptiepeiling bevestigt de belangrijke plaats die gesuikerde dranken innemen. Tussen de leeftijd van 30 en 59 jaar nuttigt één Belg op drie minstens eenmaal per dag een dergelijke drank. Het dagelijkse verbruik loopt op tot 57,4% van de 19- tot 29-jarigen en 64,7% van de 15- tot 18-jarigen. Het NVGP-B moet water als de eerste drankkeuze promoten en dit vanaf de jongste leeftijd. Water verdunt de energiedensiteit van de voeding en past perfect in de voedingsdoelstellingen in een periode van obesiteit en overgewicht. Bovendien is water leren drinken een belangrijk aandachtspunt voor de smaakontwikkeling van het kind.

- 45 -

De acties die het verbruik van drinkwater bevorderen, moeten in de eerste plaats de nadruk leggen op het belang van energiearme vormen, zoals leidingwater, flessenwater, koffie, thee, soep, ... Voor de bereiding van zuigelingenvoeding mag uitsluitend water worden gebruikt dat hiervoor geschikt is (zoals geregeld via het Koninklijk Besluit van 08/02/1999 betreffende bron- en mineraalwater).

- 46 -

SECTIE 4: Algemene principes van de Belgische strategie België wil zijn plan afstemmen op internationale aanbevelingen, vooral op de voedingsaspecten van de strategie van de Wereldgezondheidsorganisatie (Globale strategie voor voeding, fysieke activiteit en gezondheid) en het Eurodiet-project van 2000. Het aanbod en omgevings- en socio-economische factoren spelen een essentiële rol bij het maken van individuele keuzes. Het NVGP-B voorziet maatregelen om dergelijke keuzes te vergemakkelijken.

De bevolking moet van concrete, zichtbare en gecoördineerde acties op federaal niveau kunnen genieten, die toelaten door betere voedingsgewoonten, het risico op ziekten te verminderen, de gezondheidstoestand te optimaliseren en de levenskwaliteit te verhogen op om het even welke leeftijd. -

-

-

De persoonlijke voedingskeuze is een vrije keuze die wordt beïnvloed door het aanbod. Voedingsgedrag heeft sterke culturele, sociale en gevoelsmatige componenten. De burger moet meer inzicht krijgen in de keuze van voedingswaren en gerechten, en het voedingsgedrag in het algemeen, door waardevolle, bevattelijke en onafhankelijke wetenschappelijke informatie. De acties hebben tot doel om in de voeding de factoren te bevorderen die een betere bescherming bieden en de vatbaarheid verminderen voor risico’s op chronische ziekten; en op het niveau van de risicogroepen de blootstelling aan specifieke problemen te verkleinen. Het voedingsbeleid houdt rekening zowel met de energie-inname als met het energieverbruik, vooral in relatie tot de fysieke activiteit om op die manier het een evenwicht te bevorderen dat leidt tot een gewenste gewicht. Naast het evenwicht tussen energie-inname en -verbruik, beoogt de strategie een toename van de fysieke activiteit. De prioritaire voedingsdoelstellingen zijn de basis van elke actie die zich richt op het voedingsgedrag van de burger. Elke geplande actie moet kaderen in een geheel dat beantwoordt aan de kwaliteitscriteria van gezondheidsopvoeding. Als ze zich toespitst op een specifieke doelstelling binnen de prioriteiten, dan mag die actie niet indruisen tegen een andere doelstelling. De strategie en de acties moeten samenhang vertonen en mogen elkaar niet tegenspreken – noch expliciet noch door weglating van elementen.

- 47 -

SECTIE 5: De strategische krachtlijnen van het NVGPB De strategische krachtlijnen in het kader van het NVGP-B beogen het praktisch toepassen van voedingsdoelstellingen bij de Belgische bevolking. In lijn met de aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) en diverse andere instanties en overheden, besteedt NVGP-B ook een bijzondere aandacht aan de fysieke activiteiten van de bevolking. Toch is het belangrijk te beklemtonen dat een plan voor fysieke activiteiten niet de prioritaire opdracht is. Wel maakt het opvoeren van het niveau van fysieke activiteit onlosmakelijk deel uit van de doelstellingen voor voeding en gezondheid (het op elkaar afstemmen van de inname en het verbruik van calorieën). Daarom komt het onderdeel ‘fysieke activiteit’ terug als gemeenschappelijk element van de krachtlijnen die volgen. De acties en aanbevelingen die voortvloeien uit de strategische krachtlijnen van het NVGP-B omvatten een belangrijk luik informatie en vorming bestemd voor de burger en het onderwijssysteem. Dit wordt aangevuld met een geheel van individu- en omgevingsgerichte acties vanuit de maatschappij en de maatschappelijke actoren, die noodzakelijk zijn voor het bereiken van duurzame gedragsveranderingen op middellange tot lange termijn. De wetenschappelijke opvolging richt zich op diverse domeinen: • het voedingsaanbod; • de toepassing van de aanbevelingen; • het voedingsgedrag en -ritme en de afwijkingen daarop; • de doeltreffendheid, de noodzakelijke voorwaarden, … van de maatregelen die worden genomen om de problemen onder controle te krijgen; • de doeltreffendheid van informatie, communicatie, promotiecampagnes; • de maatregelen op het vlak van de volksgezondheid; • de opvolging en evaluatie van de voedingsproblematiek. Dit vraagt duidelijk om een multidisciplinaire aanpak: wetenschappers maar ook gezondheidswerkers (diëtisten, …), specialisten van voedingsgedrag, specialisten in gezondheidsopvoeding en –promotie, specialisten in volksgezondheid, epidemiologen, … en natuurlijk ook de belangengroepen in de maatschappij. De ontwikkelde krachtlijnen en voorgestelde acties zijn uitgewerkt na een ruime raadpleging van de maatschappelijke actoren om zo tot een consensus te komen.

- 48 -

De strategische krachtlijnen van het NVGP-B zijn : 1. Informatie en communicatie Met als doel de bevolking te sensibiliseren over gezonde eet- en leefgewoonten om de strijd aan te vatten tegen overgewicht en de risicofactoren voor chronische aandoeningen 2. Maatregelen ter ontwikkeling van een omgeving ter bevordering van goede voedingsgewoonten en fysieke activiteit bij de bevolking en in het bijzonder bij jongeren Met als doel via individu- en omgevingsgerichte acties tot duurzame gedragsverandering te komen. 3. Engagement van de actoren uit de private sector. Met als doel de private sector aan te zetten acties te ondernemen om op een efficiënte wijze bij te dragen tot de verwezenlijkingen van de doelstellingen en actiepunten van het NVGP-B. 4. Maatregelen gericht op specifieke doelgroepen. Met als bedoeling het cibleren van gepaste acties naar bepaalde doelgroepen met specifieke voedingsbehoeften en problematieken die een specifieke benadering vereisen, zoals zuigelingen en jonge kinderen, adolescenten, zwangere en lacterende vrouwen, bejaarden. 5. Preventie en aanpak van ondervoeding. Met als bedoeling acties uit te werken om de problematiek van de ondervoeding aan te pakken op ziekenhuis, rusthuis en thuiszorgniveau.

- 49 -

6. Evaluatie van de voedingsinname bij de bevolking. Met als bedoeling specifieke domeinen te identificeren waar de methodologie kan worden aangevuld om inname van voedingsmiddelen en voedingsstoffen te evalueren waar vandaag onvoldoende gegevens beschikbaar zijn. 7. Wetenschappelijk voedingsgedrag.

onderzoek

betreffende

voeding

en

Met als bedoeling domeinen te identificeren die prioritair zijn met betrekking tot de ondersteuning van voedingsonderzoek.

- 50 -

KRACHTLIJN 1: INFORMATIE EN COMMUNICATIE Omschrijving en situering van de problematiek Niet-besmettelijke ziekten zoals obesiteit, hart- en vaatziekten, diabetes type 2, botontkalking (osteoporose) en bepaalde kankers nemen in aantal toe. Dat is ondermeer het gevolg van ongezonde voedingsgewoonten en een gebrek aan fysieke activiteit. Een pan-Europese enquête onderzocht de hinderpalen voor een gezonde en evenwichtige voeding. Helemaal bovenaan de lijst prijkt de overtuiging van de burger dat hij nu al gezond eet (74%). Pas op grote afstand volgen onregelmatige werkuren (35%) en zelfs de prijs van de voeding (16%). De beschikbaarheid van producten en het gebrek aan kennis worden in sociaal-economische onderzoeken vaak geciteerd als de belangrijkste oorzaken van onevenwichtige voedingsgewoonten. 40 De informatie over voeding die het grote publiek bereikt via de media (TVspots, radiouitzendingen, affiches, internet), samengestelde acties met de gemeenten, het nationaal beleid, de werkplaats, de scholen, de voedingsindustrie, de horeca, ...), blijft toenemen. Toch is ze vaak weinig begrijpelijk opgesteld en spreken de boodschappen elkaar tegen. Bovendien zijn ze niet altijd wetenschappelijk correct. Dat alles veroorzaakt grote verwarring. De burger wordt overspoeld met commerciële, publicitaire, onbetrouwbare én wetenschappelijke informatie. Maar hij vindt er zijn weg niet in. De informatie en de pedagogische richtlijnen over voeding en fysieke activiteit houden onvoldoende rekening met de verschillende doelgroepen (bevolkingslagen, culturele en sociaal-economische verschillen, …). Kwetsbare personen (op financieel, persoonlijk of sociaal vlak) moeten op een andere manier worden benaderd. De communicatie wordt tenslotte niet altijd met de nodige nauwkeurigheid opgesteld en de gebruikte methoden zijn dikwijls niet zo professioneel als die van reclamecampagnes. Deze context onderstreept de noodzaak om te beschikken over betrouwbare informatie over voeding en gezondheid en om de communicatie erover professioneel aan te pakken.

40

Institute of European Food Studies (1996). A PAN-EU survey of consumer attitudes to food, nutrition and health. Report number one, 29 p.

- 51 -

Doelstellingen van het NVGP-B Het gaat erom dat de consument toegang krijgt tot heldere en correcte informatie en dat hij wordt aangemoedigd om keuzes te maken die zijn gezondheid ten goede komen (voor voeding en fysieke activiteiten). Deze informatie richt zich tot het grote publiek, maar ook tot meer specifieke doelgroepen met speciale voedingsbehoeften zoals kinderen, adolescenten, vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven, bejaarden of personen die door omstandigheden kwetsbaar zijn. De informatie moet in de eerste plaats coherent zijn met de ‘actieve voedingsdriehoek’ 41 (Vlaanderen) en de ‘voedingspiramide’ 42 (Wallonië) en legt zoveel mogelijk verbanden tussen voeding en fysieke activiteit. Concrete boodschappen moeten de ‘Voedingsaanbevelingen voor België’ verwoorden. 43 De inhoud van de informatie en mededelingen moet zich baseren op proefondervindelijke ervaring (‘evidence based’), begrijpelijk opgesteld zijn en toepasbaar in het dagelijkse leven. De communicatie moet rekening houden met de algemene aspecten van voeding, voedingsgedrag en sedentaire levenswijze, met inbegrip van psychologische aspecten. De strijd tegen obesiteit vormt een belangrijke doelstelling van het NVGP-B. Toch mogen de communicatieboodschappen dit onderwerp niet stigmatiseren, maar moeten ze kaderen in een ruimere kijk op gezondheid en welzijn. Het is bijvoorbeeld belangrijk dat de communicatie adolescenten zonder gewichtsproblemen niet ongewild de richting uitstuurt van activiteiten die de ontwikkeling van voedingsproblemen bevorderen. Acties moeten rekening houden met de fases bij gedragsverandering: niet iedereen zit in dezelfde fase en de ontvankelijkheid voor boodschappen is afhankelijk van de fase waarin de individuele burger zich bevindt. Aangepaste acties moeten ook kaderen in de multiculturele samenleving en rekening houden met specifieke culturele voedings- en leefgewoonten. Het is noodzakelijk om op federaal niveau nationale aanbevelingen voor voeding en gezondheid vast te leggen. Deze adviezen worden aangepast in functie van specifieke accenten van gemeenschappen en overheden. De

41

VIG. De actieve voedingsdriehoek, www.vig.be.

42

Diffu-Sciences 1998 met de medewerking van Instituut Paul Lambin (Hogeschool Léonard de Vinci), La Pyramide Alimentaire www.healthandfood.be. / Caroline Etienne, Ghislaine Dufourny « De brique en brique construisons notre alimentation ». Belgique, 2003.Ed. Haute Ecole Lucia de Brouckère – CIRIHA ISBN : 2-9600374-2-1 43 Hoge Gezondheidsraad (2003). Voedingsaaanbevelingen voor België, herziene versie 2003, FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Brussel, 84 p. Te bestellen via de website www.health.fgov.be/CSH_HGR.

- 52 -

adviezen worden heel concreet geformuleerd en regelmatig herwerkt op basis van de gegevens die bijvoorbeeld voortvloeien uit het voedingsonderzoek. De deelname aan van burgers en van de privésector in het ontwerp en de realisatie van gemeenschappelijke acties voor gezondheidsbevordering (voeding en fysieke activiteiten) moet worden aangemoedigd. Dit gebeurt via de boodschappen, campagnes en instrumenten die in het kader van NVGP-B worden ontwikkeld. En dit met respect voor bestaande ethische codes en maatregelen van de overheidsdiensten voor volksgezondheid en gezondheidsbevordering (zie referenties van voorbeelden in bijlage 1). De informatie en communicatie in het kader van het NVGP-B moeten ook integraal kaderen in een globale aanpak van de gezondheidsbevordering. Deze aanpak moet dus aangevuld worden met maatregelen rond voedingsgedrag en omgevingsfactoren: toegang tot producten, schoolrestaurants, bedrijfsruimten, distributie, … De beroepsmensen uit de communicatie- en mediasector moeten gesensibiliseerd worden voor de doelstellingen van het voedings- en gezondheidsbeleid van het NVGP-B. Dat gebeurt via contacten met de personen en organisaties die de communicatie verzorgen: journalisten, hun beroepsverenigingen, persagentschappen, … Hetzelfde geldt voor de gezondheidswerkers (artsen, diëtisten, apothekers, …) die met goede informatie moeten worden gesensibiliseerd voor de principes van het NVGPB. Dit moet hen motiveren om op hun beurt correcte informatie door te geven in hun dagelijkse praktijk. Positieve, enthousiasmerende, aantrekkelijke communicatie die de voordelen van welzijn in de schijnwerper zet, geniet de voorkeur boven strenge communicatie die alleen praat over de risico’s die slechte gewoontes (rond voeding en fysieke activiteit) meebrengen. De initiatieven betreffende de communicatie en informatie van het NVGP-B omvatten een geheel aan activiteiten die niet los kunnen gezien worden van elkaar, maar elkaar ondersteunen en versterken. De invulling van de inhoud van de informatie en communicatie zal gebeuren in overleg met Gemeenschappen en Gewesten en de maatschappelijke actoren. Hierbij zal zo veel mogelijk gebruik worden gemaakt van bestaande initiatieven of materialen die in lijn zijn met de principes van het NVGP-B. Ten slotte moeten de communicatie en informatieactiviteiten van het NVGP-B gezien worden als één element van de strategie dat begeleid en ondersteund dient te worden door het geheel aan individu- en omgevingsgerichte maatregelen die door het NVGP-B worden voorgesteld en door initiatieven die door de maatschappelijke actoren worden ondernomen (bvb organiseren van trainingen, studiedagen, vaardigheden, animaties, locale acties, ...).

- 53 -

Initiatieven voor communicatie en informatie over het NVGP-B Ontwikkeling en gebruik van een logo voor de communicatie Context De burger wordt overstelpt wordt met berichten over voeding en gezondheid, maar hij heeft geen garanties dat die informatie ook betrouwbaar is. Het publiek kan niet altijd het onderscheid maken tussen waardevolle, wetenschappelijk correcte berichten en min of meer eerlijke publiciteit. Er is een grote nood aan een herkenningsteken dat waarborgt dat berichtgeving over voeding betrouwbaar en correct is. Er bestaan natuurlijk al acties en initiatieven van de openbare en privésector die betrouwbaar zijn. Maar ze staan geïsoleerd en versterken elkaar niet. Voorgestelde maatregelen

De creatie van een NVGP-B logo dat op basis van duidelijk afgelijnde criteria wordt toegekend aan acties en initiatieven die de doelstellingen van het NVGP-B onderschrijven.

Elke actie (inclusief het publiceren van documenten) die wordt opgezet en uitgevoerd in overeenstemming met de doelstellingen van het NVGP-B, zal herkenbaar zijn aan het logo. Dat logo moet aantrekkelijk en gemakkelijk herkenbaar zijn. Het geeft niet alleen een grotere zichtbaarheid aan het NVGP-B, maar speelt ook een sleutelrol bij de coherentie van de communicatie ervan. Bovendien zorgt het ervoor dat de burger vertrouwen kan hebben in die voedingsinformatie. Een Ad Hoc Comité wordt opgericht. Dat zal bepalen of een actie beantwoordt aan het NVGP-B, zowel voor openbare als privé-initiatieven. De eerste opdracht van dit comité bestaat erin om de criteria voor het recht op het gebruik van het logo vast te leggen. De toewijzing van het logo mag geen verplichtend karakter hebben, maar is kan worden toegekend op aanvraag van een verantwoordelijke promotor.

- 54 -

Het Comité zal worden samengesteld uit vertegenwoordigers van het NVGPB experten comité, de Gewesten en Gemeenschappen, onder het voorzitterschap van de Directeur van het NVGP-B. Een aanvraag voor gebruik van het logo kan worden ingediend door verenigingen, stichtingen, openbare en privé-organisaties, gemeenschappen en openbare of privé-ondernemingen. Richten bepaalde acties of initiatieven zich specifiek op een bijzonder voedingsthema (of op fysieke activiteiten), dan moeten ze toch – ook al is het beknopt – verwijzen naar het belang van evenwichtige voeding en fysieke activiteit als dusdanig. Er mag in geen geval tegenspraak zijn tussen de boodschappen die verspreid worden met het NVGP-B logo en de doelstellingen van het NVGP-B. Het logo wordt uitsluitend gebruikt voor acties, initiatieven, publicaties, … en dus niet op de voedingsproducten zelf. Doelstellingen van het logo : • • •

Een zichtbaar herkenningsteken vormen voor de hele bevolking dat de acties of initiatieven die het logo mogen gebruiken, het NVGP-B onderschrijven. Het logo is meteen een waarborg van betrouwbaarheid. De ontwikkeling aanmoedigen van initiatieven die zorgen voor de promotie van een evenwichtige voeding en een toename van de fysieke activiteit. Meer zichtbaarheid geven aan acties en initiatieven die her en der in het land worden genomen met een ‘herkenningsteken’ dat de bevolking helpt om het verband te zien met het NVGP-B.

Mediacampagne Context Het NVGP-B moet als resultaat hebben dat de bevolking zijn voedingsgewoonten verbetert en fysiek actiever wordt. In sociaal-economisch zwakkere milieus wordt er minder frequent en gestructureerd gecommuniceerd over evenwichtige voeding en een gezonde levensstijl en zijn er minder spontane stappen om zich daarover te informeren. Er is een gebrek aan communicatie over, en bevordering van gezonde voedingsmiddelen of groepen van voedingsmiddelen zoals fruit en groenten, volgranen en peulgewassen.

- 55 -

Voorgestelde maatregelen

Een mediacampagne die als doel heeft om informatie over preventie te verspreiden die aansluit bij het NVGP-B en die zich richt naar een zo breed mogelijk publiek (inclusief sociaal-economisch achtergestelde doelgroepen). Alle media-activiteiten dragen het NVGP-B logo.

De praktische invulling van het communicatiestrategie en de activiteiten die uiteindelijk zullen worden gerealiseerd, zullen bepaald worden aan de hand van de prioritaire opties van het uitgewerkte communicatieplan in functie van de beschikbare budgettaire middelen. Hierbij wordt ook rekening gehouden met synergetische activiteiten en bestaande en toekomstige initiatieven door andere maatschappelijke actoren. Mogelijke prioritaire opties die als leidraad kunnen dienen voor het op te stellen communicatieplan kunnen volgende elementen omvatten: In een eerste fase (januari-februari 2006) o De lancering van het plan met spots op tv en radio. o Een persconferentie om de journalisten te informeren. o Een mediacampagne in de geschreven pers die zich richt naar het grote publiek maar ook naar belangrijke tussenpersonen zoals de professionele gezondheidswerkers (vooral diëtisten en artsen). o De publicatie van een folder met de grote voedingsprincipes van het NVGP-B: de vertaling van de voedingsdoelstellingen in duidelijke, concrete en wetenschappelijk correcte boodschappen die de bewustmaking stimuleren. Dit is een onmisbare stap voor er acties worden gestart rond een bepaalde voedingsdoelstelling.  

Deze brochure moet snel beschikbaar zijn (eind januari) en vormt de eerste ondersteuning van de mediacampagne begin 2006. De brochure wordt zo ruim mogelijk verspreid: ze ligt in grote winkels, postkantoren, stations, ziekenkassen, openbare gebouwen, …

o Affiches die de grote principes (voedingsdoelstellingen en fysieke activiteit) van het NVGP-B illustreren. - 56 -



Deze affiches richten zich naar scholen, de horecasector, bedrijven, bibliotheken en andere openbare plaatsen.

In een tweede fase (vanaf het tweede trimester 2006 tot einde 2006) o Een jaarlijkse mediacampagne die gezonde voedings- en eetgewoonten promoot (inclusief meer fysieke activiteit).  

Prioritair thema: grootscheepse campagne voor de promotie van fruit en groenten. Dit thema wordt stapsgewijs opgebouwd doorheen 2006 en staat in het teken van de seizoenen.

Vanaf 2007 o Elk jaar komt er een mediacampagne rond een nieuw thema. Andere acties/initiatieven voor de mediacampagne o Samenwerking nastreven met verschillende sectoren met het oog op communicatieacties rond de thema’s van het NVGP-B.  

Voorbeeld: Ter beschikking stellen van en vergemakkelijken van de toegang tot fruit of andere producten in scholen. Voorbeeld: affiches in het openbaar vervoer die uitnodigen om de trap te nemen in plaats van de lift (met het NVGP-B logo).

o Materiaal en structurele acties organiseren in samenwerking met de alle betrokken actoren (overheid en privé). 

De acties kunnen gebaseerd zijn op bestaand materiaal, maar kunnen eveneens innovatief zijn.

Doelstellingen van de mediacampagne : • • •

De hele bevolking sensibiliseren rond het bestaan van het NVGP-B en de voedingsdoelstellingen (inclusief meer fysieke activiteit). De burger geloofwaardige en duidelijke herkenningstekens (logo) aanreiken voor de informatie over voeding en fysieke activiteit. De burger zin doen krijgen om zijn voedingsgewoonten te verbeteren en om fysiek actiever te zijn, zodat zijn levenskwaliteit verbetert, met

- 57 -

•

voldoende aandacht voor vulgariserende en praktische informatie en vaardigheden. Het verschaffen aan lokale gezondheidsnetwerken en (para-)medici van een referentiekader die hun inspanningen rond voeding- en gezondheidsvoorlichting versterken.

Website en elektronische nieuwsbrief Context Meer en meer burgers van alle bevolkingslagen gebruiken internet om informatie te vergaren, vooral als het gaat om hun gezondheid. Maar de betrouwbaarheid van de informatie op het web staat niet altijd boven verdenking. Ook hier mist de burger een herkenningsteken. De communicatie via elektronische nieuwsbrieven groeide aanzienlijk en is nu een buitengewoon soepel communicatiemiddel op het vlak van inhoud, snelheid en kostprijs. Het NVGP-B is een globaal plan met vele vertakkingen. En het evolueert voortdurend. Het is dus zinvol om continu een gemeenschappelijk platform te gebruiken waar al die informatie samenkomt. Dan is het mogelijk om de informatie permanent te actualiseren en om regelmatig berichten te versturen via elektronische weg. Voorgestelde maatregelen

Het opzetten van een website specifiek voor het NVGP-B met alle informatie over het plan en vooral met alle didactisch materiaal.

Op deze website vindt het grote publiek algemene en praktische informatie over een gevarieerde voeding en fysieke activiteit (zoals de nationale voedingsgids – zie volgend punt), maar ook meer gepersonaliseerde boodschappen. Elke burger zal er toegang hebben tot informatie in verband met zijn persoonlijk voedingsgedrag. Zo krijgt iedereen die dat wenst, inzicht in eventuele problemen of risico’s die uit zijn voedingsgedrag kunnen voortvloeien. Ook de mediacampagnes krijgen een plaats op de website, net als informatie gericht naar specifieke doelgroepen.

- 58 -

Bovendien zal de website fungeren als een referentiekader voor de boodschappen die in conformiteit zijn met het NVGP-B zodat deze kunnen worden gebruikt en gereferentieerd door alle actoren die betrokken zijn bij de informatieverstrekking betreffende voeding en gezondheid of die initiatieven in deze richting wensen te ondernemen. Op die manier zal de web-site, evenals het logo bijdragen tot het afstemmen en uniformiseren van dergelijke boodschappen op nationaal vlak

De publicatie van een elektronische nieuwsbrief die via e-mail verstuurd wordt naar personen die er zich op abonneren (vooral langs de website).

De inhoud van de nieuwsbrief kan uiteenlopende en actuele onderwerpen behandelen en in detail ingaan op specifieke thema’s zoals overgewicht, zout en jodium, kwetsbaarheid, … Het voorstel is om de nieuwsbrief maandelijks te versturen. De inhoud moet beknopt zijn en voor meer details verwijzen naar “themafiches’ op de website. De activiteiten en initiatieven, ondernomen in het kader van het NVGP-B en deze die in overeenstemming zijn met de principes van het NVGP-B kunnen verwijzen naar de website met de bedoeling de site te promoten als een referentiepunt. Doelstellingen van de website en nieuwsbrief: • • •

Een referentieplatform aanbieden met betrouwbare informatie over voeding en gezondheid. Een overzicht geven van het volledige NVGP-B. Op regelmatige tijdstippen informatie verspreiden.

Ontwikkeling van een Nationale Voedingsgids Context De beschikbare informatie over voeding is onvoldoende betrouwbaar. Er bestaan natuurlijk al een aantal publicaties over voeding en gezondheid en sommige daarvan zijn wel betrouwbaar. Maar wat ontbreekt, is een nationale gids die aandacht schenkt aan voeding en fysieke activiteit vanuit de principes van het NVGP-B. Bovendien zijn de prioriteiten en adviezen van - 59 -

volksgezondheid niet altijd duidelijk en begrijpelijk voor het grote publiek. Soms worden ze ook weinig aantrekkelijk en overtuigend voorgesteld. Voorgestelde maatregelen

Publicatie en verspreiding van een voedingsgids voor het grote publiek.

Het betreft hier een referentiedocument die een volledige en gevalideerde informatie over de basisprincipes van een gezonde en evenwichtige voeding en fysieke activiteit met praktische aanbevelingen en bewustmakingsinfo. Een gezonde en evenwichtige voeding zorgt immers niet alleen voor het bevredigen van de fysiologische basisbehoeften van het organisme. Ze geeft ook een zo groot mogelijke bescherming tegen chronische ziekten met hoge ziekte- en sterftecijfers (kankers, hart- en vaatziekten, degeneratieve aandoeningen, ….). Het ontstaan en verergering van deze ziektes houdt verband met ondermeer slechte voedingsgewoonten. Deze nationale voedingsgids moet rekening houden met de voedingsgewoonten en de typische specificiteit van de Belgische bevolking in al zijn diversiteit. De gids gaat uit van reële situaties en problemen die de bevolking ervaart. Hij zal worden samengesteld door een Ad Hoc Comité. Een groep van deskundigen uit de sector zal instaan voor de validatie. De gids moet ook uitnodigen tot een actievere levensstijl. Hij bevat elementen waarop de burger zijn dagelijkse voeding kan afstemmen op basis van de doelstellingen van het NVGP-B. De gids zal worden verspreid onder de bevolking: • via verkoop aan het grote publiek tegen een aantrekkelijke prijs (bijvoorbeeld 1 euro) in boekhandels en supermarkten; • via gratis verspreiding naar bepaalde doelgroepen zoals opiniemakers en journalisten, scholen, zwakkere socio-economische milieus, ...; • via de website van het NVGP-B (gratis). Opmerking: een uitvoerigere versie voor gezondheidswerkers (artsen, apothekers, diëtisten/voedingsdeskundigen, …) en voor direct betrokken partijen (onderwijs, gemeenschapsrestauratie, …) is ook gewenst. Toch is het geen prioritaire doelstelling in vergelijking met de andere communicatiemiddelen die in het kader van het NVGP-B worden ontwikkeld.

- 60 -

Doelstellingen van de nationale voedingsgids : Een referentiedocument voor de bevolking uitwerken dat in een duidelijke taal, maar wel grondig, de principes van een evenwichtigere voeding en actievere levensstijl toelicht vanuit de doelstellingen van het NVGP-B.

Ontwikkeling van specifieke voedingsgidsen Context Kinderen, adolescenten, vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven en bejaarden hebben een aantal specifieke voedingsbehoeften die aansluiten bij hun fysiologische toestand. Elk van die groepen heeft behoefte aan informatie die beantwoordt aan die noden. Ook bepaalde specifieke voedingsthema’s vragen om een aparte behandeling (zoals jodium en ondervoeding).

Voorgestelde maatregelen

Aangepaste versies van de nationale gids die zich richten naar specifieke groepen of thema’s zullen worden ontwikkeld.

Daarbij hoort doelgroepgerichte informatie voor de gezondheidswerkers op de website en via de elektronische nieuwsbrief. Er komen speciale gidsen voor de volgende groepen: vrouwen en zwangere vrouwen, kinderen, adolescenten, bejaarden. Ook informatie over specifieke problematieke zoals jodium, ondervoeding, ..., zal verwerkt worden in de communicatiestrategie van het NVGP-B. Bij de uitwerking van de communicatie zal worden rekening gehouden met gegevens die de werkgroepen aanreikten. Dit zal gebeuren onder het toezicht van de expertengroep van het NVGP-B, ter waarborging van de samenhang van de communicatie. Doelstellingen van de specifieke voedingsgidsen : •

Betrouwbare informatie verschaffen voor verschillende bevolkingsgroepen of over geïdentificeerde voedingsproblemen die niet voldoende specifiek kunnen worden uitgelegd in de gids voor het grote publiek. - 61 -

KRACHTLIJN 2: HET CREEREN VAN EEN OMGEVING DIE LEIDT TOT EVENWICHTIGE VOEDINGS- EN BEWEGINGSGEWOONTEN BIJ DE BEVOLKING EN IN HET BIJZONDER BIJ KINDEREN EN JONGEREN De voeding op kinder- en adolescentenleeftijd speelt een cruciale rol bij het ontstaan van bepaalde voedingsgewoonten die op latere leeftijd zouden kunnen zullen leiden tot overgewicht en niet-overdraagbare chronische aandoeningen zoals hoge bloeddruk, cardiovasculaire aandoeningen, diabetes type 2, osteoporose, ... Niet alleen zijn er momenteel tal van aanwijzingen om aan te nemen dat de voeding op zeer jonge leeftijd via verschillende mechanismen een rol kan spelen in de prevalentie van deze aandoeningen, het is een gegeven dat de prevalentie van overgewicht en obesiteit de laatste decennia beduidend is toegenomen bij kinderen en jongeren (5-15 jaar). 44 Ook zijn er aanwijzingen dat het aantal kinderen met overgewicht sterk toeneemt. Dit zou te verklaren zijn door het afwijkend voedingspatroon ten opzichte van de aanbevelingen, zowel op het vlak van voedingsmiddelen (te weinig groeten en fruit), als op het vlak van nutriënten. De keuze voor voeding en beweging blijft een vrije keuze. Men kan proberen die bij te sturen door kwaliteitsvolle informatie, het voeren van een beleid en omgevingsinterventies binnen de verschillende settings. De educatieve opdracht is vooral belangrijk naar de jongste bevolkingsgroepen toe. We willen hen zo spoedig mogelijk vertrouwd maken met gezonde gewoonten op vlak van voeding en beweging. De kindertijd is de beslissende levensfase voor het verwerven van een gezonde levensstijl met evenwichtige en gevarieerde voedingsgewoonten en voldoende fysieke activiteit. Tijdens de adolescentie moet vanuit een bewuste keuze ook worden gewerkt aan een kritische houding ten overstaan van de diversiteit van het aanbod, het roken en andere verslavingen. Daarin speelt het gezin de eerste en belangrijkste rol. De school, leeftijdsgenoten en de vrije tijd zijn daaraan complementair.

44

Cheron M. Rapport introductif sur la prévention de l'obésité chez l'enfant - 23 février 2005. Communauté française de Belgique. 1-76. 2005. Bruxelles, Communauté française de Belgique. , Ref Type: Report, Ref ID: 4996, Notes: VT;06.03

- 62 -

De informatieve en educatieve acties die moeten worden gevoerd om de doelstellingen te bereiken dienen in samenwerking te gebeuren met alle partijen,o.a. ouders, kinderen met elkaar, jongeren, vrijetijdsorganisaties, gezondheidswerkers en overheid.

Identificatie en situering van de problematiek Gezonde leefgewoonten in het gezin Het gezin neemt een vooraanstaande plaats in bij het aannemen van een kritische houding ten aanzien van de levensstijl: de school, vrienden en vrije tijd zijn bijkomend. De levensstijl van jongeren zal zich vormen rondom de gezinsgewoonten, op het vlak van fysieke activiteit, voedingstype, kookwijze, maar ook op het vlak van gedrag (de structuur, de duur, de sfeer van de activiteiten, de commentaar van levensgezellen ten aanzien van voorgestelde activiteiten, de gezinsspanningen, ...). Het aanleren van gezonde levensgewoonten (zoals de houding aan tafel en het gebruik van vrije tijd) gebeurt dus ideaal binnen het gezin, maar kan aangevuld worden in het schoolmilieu. Het is daarom van groot belang de ouders hiervan te overtuigen. Ouders moeten aangemoedigd worden geen kritiek te tonen over lichaamsvormen of het gewicht van kinderen en adolescenten. Er wordt aangenomen dat er vandaag een te grote opname van energie, te veel vetten (waarvan teveel verzadigde vetten), samen met een te zwak verbruik van complexe koolhydraten, vezelrijke voeding zoals groeten, fruit, aardappelen, bood en andere graanproducten en een onvoldoende inname van water, melk en vis bij kinderen en jongeren heerst. Uit een grootschalig onderzoek aan de Gentse Universiteit naar voeding bij 1819 kleuters, bleek dat • 19,4% geregeld ’s morgens niet ontbijt • 6 op 10 kleuters veel te weinig water en melk drinken • meer dan de helft frisdrank of gezoet fruitsap drinkt • nagenoeg alle kleuters te weinig brood eten (slecht 67 g ten opzichte van de aanbevolen 90 tot 150 g) en 37,8% voornamelijk wit brood kiest • twee derde (65,6%) van de kleuters niet elke dag groenten eten en zes op tien zelfs niet één stuk fruit (41,5% eet minder dan 100 g fruit per dag) • 6 op 10 kleuters te weinig vis eten en 2 op 10 nooit vis eten • 7 op tien kleuters elke dag snoepen.

- 63 -

Ook bleek dat de gemiddelde dagelijkse vochtinname minder dan één derde van de dagelijkse aanbevolen hoeveelheid bedraagt. 98,6% van de kinderen haalt de dagelijkse aanbeveling van 1,5 liter vocht per dag niet. 45 Echter, voor een grondige analyse van de situatie is er een structureel tekort aan gegevens die toelaten om het eetgedrag van kinderen en de determinanten ervan in kaart te brengen. Al mag men veronderstellen dat kinderen de voedingsgewoonten van de ouders al op jonge leeftijd overnemen. Kinderen en adolescenten hebben vandaag vaak een variabel en wisselvallig eetpatroon (tijdstip en frequentie van de maaltijden, het aantal maaltijden, teveel inname van voeding en dranken tussen de maaltijden, afwezigheid van of onvoldoende ontbijt, regelmatig verdwijnen van de gezinsmaaltijd en in de plaats een individuele consumptie, te veel tijd aan zittende activiteiten, de plaats en omgeving waar de maaltijden genuttigd worden, etc.). Een voorbeeld. Uit een proefschrift bleek dat gezinsgerelateerde factoren o.a. van invloed zijn op de groeten en fruit consumptie van jongeren. De fruitconsumptie is positief gerelateerd met de fruitconsumptie van de ouders, met strikte regels binnen het gezin om groenten en fruit te eten, met het in acht nemen van speciale leefregels met betrekking tot voeding, met de ervaren beschikbaarheid van fruit in huis en het opleidingsniveau van de moeder. 46 Adolescenten zijn bovendien ook zeer gevoelig voor opmerkingen en kritische commentaar over de lichaamsvorm en het gewicht. Deze kritiek vormt een risicofactor voor het ontstaan van voedingsgedragstoornissen zoals anorexia en boulimie, die zelf risicofactoren zijn voor de fysieke en geestelijke gezondheid op volwassen leeftijd. Deze gedragstoornissen worden eveneens in de hand gewerkt door de aandacht geschonken aan het gewicht en de maatschappelijke druk inzake slankheid. Voor sommige voedingsproblemen, gaat het erom te zorgen voor een multidisciplinaire aanpak waarbij, indien nodig psychologen, specialisten (endocrinologen, fysiotherapeuten, diëtisten, enz.) of patiëntenverenigingen (anorexie- en boulemiepatiënten) of burgerverenigingen (obesiteitpatiënten) betrokken zijn. Zelfs al blijkt de voedingskeuze een vrije keuze die men kan bijsturen door kwaliteitsvolle informatie te verstrekken, is het niettemin belangrijk om een educatieve opdracht te vervullen naar bepaalde bevolkingsgroepen toe, vooral naar de jongste onder hen om hen zo spoedig mogelijk vertrouwd te 45

Universiteit Gent, vakgroep maatschappelijke Gezondheidskunde i.s.m. Vlaamse Vereniging voor Kindergeneeskunde en Nutrition Information Centre, voedingsgewoonten van Vlaamse kleuters, onderzoek van november 2002 tot februari 2003, Stefaan De Henauw 46 Proefschrift Rik Bogers, Fruit and vegetable consumption, measurements, determinants and intervention effects (University of Maastricht, 25 Feb 2005.

- 64 -

maken met gezonde voedingsgewoontes, waarbij een omgeving gecreëerd wordt die gunstig is voor hun vrijheid van keuze. De kindertijd en de adolescentie zijn immers beslissende etappes voor het verwerven van voedselgedragingen die de gezondheid en het ontwikkelen van een gezonde levensstijl ten goede komen, zoals regelmatige lichaamsbeweging en stoppen met roken of andere verslavingen. De hoge beschikbaarheid van voedingsmiddelen maakt het de slecht geïnformeerde kinderen en jongeren niet gemakkelijk om juist om te gaan met eetsignalen. Het gebrek aan aannemelijke en begrijpbare informatie voor de ouders over wat een gezonde levenswijze inhoudt op het vlak van voeding en fysieke activiteit is dus zeker een pijnpunt. Het onderwijs en de schoolomgeving zijn één van de beslissende instanties voor het aanleren van een gezonde voedingswijze. In dit milieu, dat complementair is aan het familiale milieu, is het dus nodig om zowel een voldoende aanbod qua voedsel ter beschikking te stellen als om methodes aan te leren waarbij men kritisch leert te zijn ten overstaan van de diversiteit van het aangebodene. De overwegend zittende levensstijl van de volwassenen beïnvloedt de levensstijl van kinderen en adolescenten. Op het vlak van sedentarisme, kijkt 20% van de jongeren op schooldagen televisie of video’s gedurende tenminste 4 uur per dag. 63% van de jongens en 36,5% van de meisjes doen minstens 3 keer per week aan sport (in de Franse Gemeenschap). De graad van fysieke activiteit houdt sterk verband met die van de ouders. De strijd tegen het zittend leven van kinderen verloopt via een wijziging in de levensstijl van het gezin. Dit moet vroeg gebeuren want er is aangetoond dat het verzet tegen verandering stijgt met de leeftijd voor wat betreft tabaksgebruik, fysieke activiteit en voedingskeuze bij de adolescent. In hun vrije tijd moeten kinderen en jongeren daarom aangemoedigd worden om te bewegen en moet vermeden worden dat ze langdurig voor een (computer/televisie) scherm zitten. Het is ook nodig om over voldoende sportinfrastructuur te beschikken en plaatsen te vinden die genoeg mogelijkheden bieden om de vrijetijdsbestedingen actief te houden. De psychosociale ontreddering van sommige ouders heeft ongetwijfeld ook zijn invloed op het gedrag van de kinderen. Uit het Belgisch Gezondheidsrapport van 2001 blijkt dat er ook aandacht moet besteed worden aan de socio-economische verschillen. Bij 12-jarige meisjes van Belgische origine werd een omgekeerd verband gevonden tussen enerzijds de sociale status en anderzijds de frequentie van voorkomen en de ernst van obesiteit. Dit verband werd niet teruggevonden bij jongens en bij kinderen van niet-Belgische origine. Tussen de leeftijd van 12 en 15 jaar wordt bij meisjes dat verband steeds duidelijker. Dit kan verklaard worden door het feit dat bij - 65 -

meisjes met een lagere sociale positie een hoger aantal nieuwe gevallen van obesiteit wordt genoteerd, terwijl een geringer aantal obese meisjes uit die groep terug een normaal gewicht bereikt gedurende die periode. Preventieve maatregelen worden dan bij voorkeur opgezet tijdens de vroege adolescentie, met bijzondere aandacht voor de meisjes uit een lagere sociale klasse47. Ook op het gebied van voedingsgewoonten werden opmerkelijke verschillen vastgesteld. Moeders met een hoge opleiding beperken in hogere mate de consumptie van zoete voedingsstoffen, frisdranken en snacks door hun kinderen. Tot op zekere hoogte kunnen deze verschillen verklaard worden door verschillen in gezondheids- en smaakoverwegingen tussen de klassen. Moeders met een hoge opleiding zouden zich bij de voedselkeuze meer laten leiden door gezondheidsoverwegingen en minder door de voorkeuren voor smaak van het gezin dan laaggeschoolde moeders48.

De schoolomgeving De kinderjaren zijn een beslissende etappe voor het aanleren en aannemen van een gezonde levensstijl. Kinderen en adolescenten krijgen te weinig begeleiding bij het verwerven van een gezonde, evenwichtige voedingwijze. De sensibilisatie acties om een gezonde levensstijl op het vlak van voeding en fysieke activiteit aan te nemen, moet zo snel mogelijk gestart worden zowel binnen het gezin als op school. Deze sensibilisatie zal gebeuren onder de vorm van een specifieke voedingsgids voor adolescenten. Deze kan gebruikt worden door ouders en gezondheidswerkers. De sensibilisatie dient in het bijzonder te worden herhaald tijdens periodes waarin een voedingsonevenwicht kan optreden en meer bepaald op het moment van de adolescentie wanneer het gedrag meer beïnvloedbaar is. Men moet namelijk zeer voorzichtig zijn teneinde geen dieetgedragingen met voedingsbeperkingen voor en tijdens de adolescentie uit te lokken. Ondanks een aantal belangrijke inspanningen in bepaalde scholen, is een algemene vaststelling dat de aandacht voor gezonde voeding doorheen het schoolcurriculum afneemt met de (leer)jaren. Dit wijst op een onsamenhangend schoolbeleid op het vlak van evenwichtige voeding en fysieke activiteit. In de bovenbouw van het secundair onderwijs is voor gezondheidseducatie rond gezonde voeding niet veel plaats voorzien, een gebrek dat het meest in het oog springt in het ASO. Daarentegen geven nagenoeg alle kleuter- en lagere scholen aan te geven rond gezonde voeding te werken. In de secundaire scholen gebeurt dit vooral in de eerste graad. 47

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Gezondheidsenquête, 2001 Rapport de santé: disparités socioéconomiques en santé, N. Bossuyt, H. Van Oyen 48

Gezondheidsrapport: socio economische verschillen in gezondheid, N. Bossuyt, H. Van Oyen,

- 66 -

Ook de beschikbaarheid van voedingsmiddelen via automaten en de kwaliteit van de schoolmaaltijden staan hierbij centraal. Een verslag van het VIG49 geeft aan dat in het basisonderwijs in nauwelijks 7,5% van de scholen drankautomaten en al bijna geen snoepautomaten (0,8%) staan. Drie op vier secundaire scholen beschikken echter over een drankautomaat en één op vier biedt tussendoortjes aan via een snoepautomaat. Het aanbod van voeding en dranken verschilt aanzienlijk tussen het basis- en het secundair onderwijs. Een opvallende terugval van het aanbod van melkdranken en de opgang van frisdranken, de lage aanwezigheid van vers fruit en het ruime aanbod van vetrijke tussendoortjes zijn symptomatisch voor de secundaire scholen. Een werking rond een evenwichtig aanbod mag zich echter niet enkel toespitsen op de ‘automatenproblematiek’ en vereist een bredere aanpak. Zo spelen ijsventers, automaten, winkels, ... in de schoolomgeving evenzeer een rol.

Gezonde leefstijl in de vrije tijd Een actieve vrijetijdsbeleving moet van jongsaf worden gestimuleerd. Kinderen en jongeren hebben naast de tijd die ze op school doorbrengen en de tijd die ze nodig hebben voor het maken van hun huistaken, dagelijks nog enkele uren vrije tijd. Ze moeten worden aangemoedigd om tijdens deze uren te bewegen en niet zittend voor de televisie of computer door te brengen. Er moet voldoende sportinfrastructuur en open ruimte voorhanden zijn zodat kinderen en jongeren voldoende de kans krijgen hun vrije tijd actief door te brengen. Dit moet worden ondersteund met een beleid gericht op sensibiliseren en faciliteren. Jeugdbeweging en sportclubs bieden kinderen en jongeren de kans om op een ontspannen manier in groepsverband met leeftijdsgenoten te bewegen. De verantwoordelijken van de jeugdbeweging of sportclubs dienen naast aandacht voor beweging ook voldoende aandacht te besteden aan een goed voedingsbeleid. Het aanbod aan voedingsmiddelen tijdens en na de activiteiten moet steeds evenwichtig en gevarieerd zijn samengesteld. In de opleiding van animatoren en leiders moet gezondheidseducatie worden opgenomen. Het is aan te bevelen dat in de werking ook ruimte wordt voorzien voor acties en projecten die kinderen en jongeren op een positieve en niet-belerende manier motiveren om evenwichtig te eten. De aanpak dient echter dusdanig te zijn dat kinderen en jongeren een gezonde leefstijl van zelfsprekend vinden en niet in tegenstrijd met ontspannend genieten. 49

Vlaams instituut voor Gezondheidspromotie, Het verslag ‘Indicatoren voor een tabakspreventie- en voedingsbeleid op de werkplek en in de school’

- 67 -

Jongeren treffen elkaar tijdens hun vrije tijd vaak in cafés, restaurants en dergelijke meer. Het aanbod dient ook daar evenwichtig en voldoende gevarieerd te zijn.

Doelstellingen van het NVGP-B Het NVGP-B voorziet het uitwerken van strategieën (strategische doelstellingen – operationele doelstellingen – acties – activiteiten) op basis van actuele gegevens om jongeren (en volwassenen) bewust te maken, om barrières te overwinnen en vaardigheden te bevorderen, te faciliteren en evident te maken teneinde gezond te eten en voldoende te bewegen. Deze strategieën dienen zowel omgevings- als individugericht te zijn. Dit betekent het treffen van de nodige omgevingsmaatregelen om te komen tot een optimale, evenwichtige en gevarieerde, voedingsinname (energie-inname) en verhoging van de lichaamsactiviteit ( energieverbruik), evenals het bewustmaken van het individu van de eigen eet- en beweeggewoonten, van het belang van een goede energiebalans en hun vaardigheden verhogen om een goede evenwichtige voedingskeuze te maken en meer te bewegen. De volgende doelstellingen ter bevordering van een omgeving die aanzet tot goede voedingsgewoonten en meer fysieke activiteit worden binnen het NVGP-B voorzien: -

-

-

het systematisch verzamelen van gegevens op een gestandaardiseerde manier met betrekking tot het eetgedrag van kinderen en de determinanten ervan (zie ook krachtlijn 7). strategieën bepalen (strategische en operationele doelstellingen en hieraan acties koppelen) op basis van de huidige gegevens met het oog op het bewust maken van de jongeren en bevorderen van een evenwichtige voeding en voldoende praktijk van fysieke activiteit. De ontwikkeling van een gezonde levensstijl en correcte informatie zowel op gezinsvlak als op school en buiten school. Professionelen in de gezondheidssector en het educatief personeel adequaat opleiden ( zowel in de basisopleiding als in het voorgezet onderwijs) door de principes van gezonde evenwichtige voeding, volgens leeftijd, op aangepaste wijze te integreren in de respectieve curricula. Verlagen van de drempel ten aanzien van consultaties bij diëtisten en toegang tot specifieke dieetinterventies met het oog op een deskundige begeleiding bij de aanpak van obese personen, in het bijzonder bij kinderen en adolescenten.

Voorgestelde maatregelen - 68 -

Integratie van de dimensie “Voeding en Fysische Activiteit” in de onderwijsprogramma’s en –activiteiten.

Het onderwijs en de schoolomgeving vervullen een sleutelrol bij de bewustmaking van goede voedingsgewoontes en de noodzaak van voldoende lichaamsbeweging. De schoolomgeving biedt een uitgelezen plaats voor sociale contacten, waarbij scholen sterk aangemoedigd moeten worden om samen met de jongere het hoofd te bieden aan de sociale druk (overdreven slankheid) waarop zij niet voorbereid zijn. Nochtans is de mate waarin “Voeding” aan bod komt in de schoolprogramma’s vaak fragmentarisch en niet als een goed gedefinieerde entiteit. Bovendien wordt een kwaliteitsvol onderwijs bemoeilijkt door de snelle evolutie van de kennis over voeding waardoor de onderrichters niet beschikken over de meest actuele informatie. In het kader van het NVGP-B zullen in nauw overleg met de Gemeenschappen voorstellen worden onderzocht en geformuleerd om informatie over voeding en gezonde levensgewoonten beter aan bod te laten komen in de schoolprogramma’s. Dit omvat eveneens: Het in overeenstemming zijn van bestaande en nieuwe programma’s en educatieve en didactische materialen zoals handboeken, met de geformuleerde doelstellingen van het NVGP-B, uitgewerkt in functie van de leeftijd van de leerlingen, dit vanaf de kleuterschool en op een coherente en aan de leeftijd aangepaste manier voortgezet gedurende het hele schoolprogramma. De uitbouw van een curriculum gezondheidseducatie rond gezonde voeding en beweging (vakoverschrijdend en via een spiraalcurriculum), uitgewerkt met aandacht voor leerinhouden met betrekking tot de competenties (kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes). Hierbij vormen o.a. ‘coping’ vaardigheden en het maken van bewuste keuzes van maaltijden, dranken en tussendoortjes een belangrijk onderdeel, evenals attitudes ten aanzien van ‘bewegingsvriendelijke leefstijl’. Het uitwerken van een module gezondheidseducatie binnen de lerarenopleiding voor alle onderwijsniveaus (kleuter-, lager-, secundair groep 1 en secundair groep 2) en de opleidingen voor opvoeder en kinderverzorgster met aandacht voor evenwichtige voeding en beweging. Hierbij dient aandacht besteed te worden aan het kunnen bijbrengen van attitudes met betrekking tot het kritisch leren omgaan met voeding en het leren maken van bewuste keuzes ten aanzien van een actieve leefstijl. - 69 -

De praktische uitwerking kan op verschillende manieren gebeuren, zoals het bereiden van gezonde maaltijden in de klas of in de schoolkantine, of kennis van de voedingswaren en hun bereiding voor de kleinsten en meer theoretische informatie over voeding, voedingsstoornissen en de gevolgen van slechte eetgewoontes bij oudere leerlingen, het aanleren van kritische houdingen ten opzichte van reclame (media−educatie) en het actief bevorderen van een actieve levensstijl. Educatieve interventies rond evenwichtige voeding en beweging dienen bij voorkeur gedragsgericht te zijn en over alle vakken heen naar alle leerlingen doorheen de verschillende onderwijsniveaus te lopen. Het uitbouwen van de NVGP-B website tot een communicatiemiddel ter ondersteuning van educatie en onderwijs aangaande gezonde voedinggewoonten.

De voorziene NVGP-B website zal worden uitgebouwd tot een communicatiemiddel dat ten dienste staat van het onderwijzend personeel. Niet alleen zal de website kunnen fungeren als een ondersteunend communicatiemiddel waarbij de didactische inhouden, uitgewerkt in nauw overleg met de Gemeenschappen, in conformiteit met de doelstellingen van het NVGP-B en aangepast aan de diverse leeftijdsklassen, ter beschikking kunnen worden gesteld van de leerlingen en het onderwijzend personeel. Hiernaast zal ondersteunend materiaal worden uitgewerkt voor de opleiding van toekomstige leraars en onderrichters op alle niveaus, over gezonde voeding- en levensgewoonten. Dergelijke onderwijsmodules in voedselonderricht kunnen worden ontwikkeld rekening houdende met de vastgestelde behoeftes, wat reeds beschikbaar is, de beste pedagogische middelen, in conformiteit met de doelstellingen van het NVGP-B.

Communiceren van richtlijnen i.v.m. de schoolmaaltijden.

De maaltijden op school (tien-uurtje en middagmaal) zijn een belangrijke fase voor de biologische en psychische ontwikkeling van de kinderen én voor het ontwikkelen van hun smaakzin en het aanleren van gezonde voedingsgewoonten. - 70 -

Gezien de voorbeeldfunctie van de schoolomgeving dienen deze schoolmaaltijden evenwichtig en in conformiteit met de doelstellingen van het NVGP-B worden samengesteld. Via een ministeriële rondzendbrief worden de Gemeenschappen en de bevoegde overheden ertoe aangespoord om de beschikbaarheid en samenstelling van deze maaltijden in conformiteit te laten zijn met de doelstellingen van het NVGP-B en de erin opgenomen aanbevelingen.

Overleg stimuleren over gezonde voeding- en levenstijl binnen de schoolomgeving. Het NVGP-B wil overleg stimuleren tussen de belanghebbende partijen over alle aspecten van gezonde voeding en lichaamsbeweging in de schoolomgeving. Specifieke aspecten in dit kader zijn: -

Het aanbod en samenstelling van gevarieerde en uitgebalanceerde schoolmaaltijden (met aandacht voor keuzemogelijkheden). De voedingsomgeving, met name op het vlak van de uitrusting van de refter en de tijd beschikbaar voor de maaltijd. Beschikbaarheid en promotie van gratis water (via waterfonteinen). Evenwichtig aanbod van bepaalde dranken en tussenmaaltijden. Al dan niet aanwezigheid en inhoud van drank- en snoepautomaten. Organisatie van schoolactiviteiten en interventies op schoolniveau die de keuze voor evenwichtige voeding, dranken en actieve leefstijl promoten gericht naar leerlingen, personeel en ouders. Voorzien van voldoende beweegmogelijkheden: geschikte en veilige sportstructuren (speelpleinen, sportzalen,...). Organisatie van buitenschoolse fysieke activiteiten, pauzes met fysieke oefeningen, ... Aandacht voor verkeersveiligheid voor zwakke weggebruikers teneinde het gebruik van de fiets en het wandelen te bevorderen Aandacht voor kinderen met specifieke behoeften inzake voeding en fysieke activiteit (bvb. voedingsallergieën, overgewicht, diabetes, hartkwalen,...)

Dit schoolbeleid zou in nauw overleg moeten uitgewerkt worden door middel van participatie van leerlingen, ouders, leraars, ander schoolpersoneel, scholengemeenschappen, para− en buitenschoolse organisaties (jeugdverenigingen), ...

- 71 -

De communicatie rond voeding, fysische activiteit en gezondheid, gericht op jongeren en adolescenten zal onderwerp uitmaken van een specifieke voedingsgids binnen het NVGP-B.

Het aanmoedigen van fysieke activiteit en sportbeoefening door te werken aan de problemen die zowel verbonden zijn met omgeving (verkeer, onveiligheid, infrastructuur, ...) en sociaal-economische factoren (socio-economische ongelijkheid) als aan de sedentaire manier van leven (computer, T.V, ...)

Het verhogen van gepercipieerde voordelen gerelateerd aan fysieke activiteit, in het bijzonder plezier, sociale contacten en gezondheidsvoordelen en het verminderen van gepercipieerde hindernissen, waarbij ‘gebrek aan tijd’ en ‘ik ben niet het sportieve type’ en ‘ik heb te veel psychische en/of gezondheidsproblemen en ik ben te oud om aan beweging te doen’ kan aangepakt worden door een actieve levensstijl te promoten en deze activiteiten in te passen in het dagelijks leven; Een belangrijk element is het verhogen van de sociale ondersteuning ten aanzien van fysieke activiteit, waarbij het bij jonge kinderen vooral de ouders zijn die hiervoor moeten aangemoedigd worden, en naarmate kinderen ouder worden vrienden, broers en zussen, het ‘liefje’, de partner, en de collega’s een belangrijke ondersteunende rol krijgen. Het aanmoedigen om een sportof activiteitspartner te zoeken om samen fysiek actief te zijn, aangezien gebleken is dat een dergelijke partner een heel sterke vorm van sociale ondersteuning vormt Recente studies tonen aan dat omgevingsfactoren ook een belangrijke rol spelen in het verklaren van fysieke activiteit van lage en matige intensiteit. Wandelen en fietsen als transport of in de vrije tijd worden ten dele bepaald door het uitnodigend karakter van de omgeving voor voetgangers/wandelaars, in het engels uitgedrukt als ‘walkability’. Een omgeving met een hoge bevolkingsdichtheid, kleinere afstand naar winkels en voorzieningen, beschikbaarheid van voetpaden en fietspaden, veiligheid, aantrekkelijkheid, verkeersdrukte, … zal mensen meer aanzetten tot wandelen en fietsen. Bij het bouwen van wegen, buurten, huizen, scholen, … moet met deze factoren rekening gehouden worden zodat op die manier beweging kan toenemen met grote groepen mensen. 50

50

U.S. Department of Health and Human Services. Physical Activity and Health. A Report of the Surgeon General, Atlanta, Georgie, U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, 1998.

- 72 -

Sensibilisatie van professionele en (para-)medische actoren in andere niveau’s van de samenleving (werkomgeving, kansarmen, ...). Gezondheidswerkers zoals (huis)artsen, diëtisten, preventieadviseurs, arbeidsgeneesheren, tandartsen, apothekers en andere professionelen moeten worden aangespoord om meer tijd vrij te maken om aan preventie te doen en de bevolking te sensibiliseren met betrekking tot evenwichtige en gevarieerde voeding en voldoende beweging. Deze actoren kunnen, tijdens de normale consultaties, stelselmatig vragen naar gewoontes betreffende voeding en fysieke activiteit tijdens de normale consultaties, gepaste informatie verstrekken en gerichte raadgevingen geven aan de patiënt om tot een duurzame gedragsverandering te komen. Dit kan gemakkelijk een groot deel van de bevolking bereiken. Het nagaan van een aantal belangrijke biologische parameters (bloeddruk, serumcholesterol en gewicht) laat toe specifieke personen te identificeren met een verhoogd risico, bij wie een gedragsverandering urgent is, en gericht in te grijpen met behulp van gepaste voedingsinterventies. In het bijzonder bij kinderen en jongeren kan de afwezigheid van goede gewoonten met betrekking tot voeding en fysieke activiteit eenvoudig worden opgespoord en aangepakt door de gezondheidswerkers die hier aandacht aan willen besteden. In samenwerking met de onderwijsinstellingen zal worden bekeken op welke wijze de vorming over voeding in de opleiding van deze bij voeding betrokken actoren, kan worden verbeterd. Voedingsleer dient als volwaardige discipline aan bod te komen in deze opleidingen met de mogelijkheid tot regelmatige bijscholingen, aandachtspunt voor multidisciplinaire aanpak van obesiteit en overgewicht en gerichtheid van acties op elke fase van gedragsverandering omdat niet iedereen van de doelgroep zich in dezelfde fase bevindt. In het bijzonder moeten de personen die zich in de fase van pre-contemplatie bevinden worden bereikt met aangepaste acties, initiatieven en communicatie, niet belerend, respectvol en doelgroepgericht zijn. Bij de uitwerking van omgevingsgerichte acties door professionele actoren dient rekening te worden gehouden met eigenheid en cultuur. Ook de werkplek kan om volwassenen te bereiken volledig worden benut. Acties en initiatieven om kansarmen te bereiken moeten specifiek worden uitgewerkt. Ten slotte maakt ook de individuele begeleiding van obese personen door professionele en (para-)medici deel uit van de aanpak van de problematiek. Hierbij dient te worden onderzocht hoe ten overstaan van obese personen de drempel ten aanzien van begeleiding door diëtist kan verlaagd worden en toegang tot specifieke dieet- en andere interventies (psychologische ondersteuning, dieetproducten, medische interventies, ...) met het oog op een deskundige en efficiënte aanpak vergemakkelijkt worden. - 73 -

KRACHTLIJN 3: ENGAGEMENT VAN DE ACTOREN UIT DE PRIVATE SECTOR Identificatie en situering van de problematiek De actoren uit de private sector hebben een belangrijke rol te spelen met betrekking tot de doelstellingen van het NVGP-B. De ruime keuze aan voedingsmiddelen die worden aangeboden in supermarkten en buurtwinkels, het ruime aanbod aan gerechten en maaltijden die kunnen worden genuttigd in Horeca-zaken en het impact van maaltijdverstrekking op werkplaats, scholen, en andere instellingen zorgen ervoor dat de consument meer en meer vervreemdt van het bereiden van maaltijden en bijgevolg van de voedingswaarde van wat hij eet. Ook in de thuissituatie wordt meer en meer gebruik gemaakt van hulpproducten die de conveniënce en bereiding van maaltijden vergemakkelijken (kant- en klare maaltijden, bouillons, sausbinders, kruidenmengsels, degen, ...), met hetzelfde resultaat. Hoewel het uiteindelijk de consument is die bepaalt wat, waar, wanneer en hoeveel hij eet, hebben de actoren die bij deze activiteiten betrokken zijn een belangrijke verantwoordelijkheid vermits de consument vaak geen keuze, inzicht of referentiepunt heeft met betrekking tot de voedingswaarde van de producten die hij koopt en de portiegroottes die worden aangeboden. Bovendien is informatie hierover vaak ook niet beschikbaar of begrijpbaar. Vandaar dat het NVGP-B, zonder exhaustief te willen zijn, volgende actoren oproept om in constructieve samenwerking de doelstellingen van het NVGP-B te helpen verwezenlijken: - de voedingsindustrie - de distributiesector - de Horeca - de collectiviteitkeukens - de landbouw en visserij - de publiciteitssector - de media - ... De domeinen waar hun rol in belangrijke mate het slagen van het NVGP-B zal bepalen zijn: - vorming en opleiding van professionelen - aanbod, samenstelling en keuze van voedingsmiddelen - informatieverstrekking over voedingsmiddelen - 74 -

-

reclame en publiciteit voor voedingsmiddelen mediabeeld van voeding en gezondheid

Doelstellingen van het NVGP-B De aanpak van het NVGP-B is erop gericht om alle stakeholders nauw te betrekken bij de discussies rond het verwezenlijken van de doelstellingen van het NVGP-B. Aanbevelingen en maatregelen dienen in de eerste plaats tot stand te komen via multidisciplinair overleg met de betrokken actoren waarbij aanbevelingen zo veel mogelijk gesteund dienen te zijn op consensus. In een eerste instantie zijn een aantal werkgroepen actief geweest waarin een aantal aanbevelingen zijn geformuleerd die consensus hebben weggedragen. Het NVGP-B sluit zich zo veel mogelijk hierbij aan, maar wenst van de betrokken actoren duidelijke doelstellingen en engagementen om deze aanbevelingen na te komen.

Voorgestelde maatregelen Sensibilisering en opleiding van professionals Context De consument heeft vandaag een nooit geziene overvloed aan voedingsmiddelen ter beschikking in grootwarenhuizen, bij kruideniers, slagers, bakkers, buurtwinkels, enz. Ook in de Horeca is er een onuitputtelijke keuze uit maaltijden, snacks en meeneemgerechten. Wanneer men ook nog het maaltijdassortiment van maaltijden dat beschikbaar is op de werkplaats of in scholen meetelt, komt men tot de vaststelling dat de consument meer en meer afhankelijk is van wat hem wordt aangeboden. Terwijl hij nog wel een eigen keuze kan maken met betrekking tot de voedingsmiddelen die hij wenst te gebruiken, hetzij door keuze tussen verschillende gelijkaardige voedingsmiddelen in het winkelpunt of tussen verschillende gerechten in de Horeca, is dit veel minder het geval met betrekking tot de portiegrootte en voedingswaarde van de voedingsmiddelen. Zo is er betrekkelijk weinig differentiatie wat betreft het gehalte aan zout, aan vetten en koolhydraten, voedingsvezels, enz. In het bijzonder is informatie hierover zo goed als steeds onbeschikbaar, met uitzondering van de nutritionele etikettering op voorverpakte voedingsmiddelen. Zelfs voor thuisbereide maaltijden wordt

- 75 -

meer en meer beroep gedaan op voorbereide componenten, waarbij ook hier reeds de samenstelling van het product is geconditioneerd. Het is daarom in de eerste plaats noodzakelijk om de personen die betrokken zijn bij het ontwikkelen van voedingsmiddelen en bereiden van maaltijden te sensibiliseren met betrekking tot de doelstellingen van het NVGP-B. Voorgestelde maatregelen

Stimuleren van onderricht van professionelen actief in de voedingsindustrie en Horeca.

Het NVGP-B roept de betrokken sectoren op om de doelstellingen en principes van het NVGP-B bekend te maken bij haar leden en initiatieven te ontwikkelen voor de vorming van de professionelen actief binnen de bedrijven bij de ontwikkeling van voedingsmiddelen en bij de samenstelling en bereiding van gerechten en maaltijden. Een dergelijke vorming in samenhang met de aanbevolen maatregelen in de volgende punten, kunnen ervoor zorgen dat bij de formulering en ontwikkeling van producten de waarde voor de gezondheid van het product voor de consument als volwaardig element wordt meegenomen, naast de traditionele elementen zoals organoleptiek, conveniënce, prijs, technologie, ... Dit geldt evenzeer voor groot- en kleinkeukenrestauratie waar het gezondheidselement kan worden ingewerkt in de samenstelling, de keuzemogelijkheden, de portiegroottes, ... De verantwoordelijkheid voor een dergelijke continue vorming ligt bij de betrokken sectoren, die als volwaardige partner in de voeding en gezondheidsdiscussie haar rol te spelen heeft. Ter evaluatie van de door hen genomen initiatieven in deze context wordt hen gevraagd om jaarlijks een rapport op te maken waarin de genomen initiatieven worden vermeld.

Samenstelling en keuze van voedingsmiddelen Context De producten van de voedingsindustrie en de Horeca bereiken grote lagen van de bevolking. Het huidig voedingspatroon van de Belgische bevolking is

- 76 -

het resultaat van dit grote aanbod en de keuzes die de consument in die context maakt. Relatief kleine ingrepen in de samenstelling van voedingsmiddelen en maaltijden kunnen dan ook een grote weerslag hebben op vlak van de hele bevolking. Het NVGP-B vraagt daarom een inspanning vanwege de actoren betrokken bij de ontwikkeling van voedingsmiddelen en bereiding van maaltijden om voor zover mogelijk en zonder het psychosociale aspect van lekker eten te verwaarlozen, de samenstelling en portiegroottes van hun producten, gerechten en menu’s kritisch door te lichten en waar mogelijk initiatieven te ondernemen om de samenstelling ervan te verbeteren in lijn met de doelstellingen van het NVGP-B of de nodige keuze aan te bieden aan de consument die hem toelaten een evenwichtige maaltijd samen te stellen. Voorgestelde maatregelen

Aansporen van de betrokken actoren om concrete voorstellen te formuleren om de doelstellingen van het NVGP-B te helpen realiseren op het vlak van samenstelling en aanbod van voedingsmiddelen en maaltijden.

Het NVGP-B roept de betrokken actoren op om het initiatief te nemen hun leden aan te sporen om hun producten en activiteiten kritisch onder de loep te houden en opportuniteiten te identificeren voor acties die de doelstellingen van het NVGP-B kunnen helpen verwezenlijken. Het NVGP-B vraagt de sectoren om in deze context concrete aanbevelingen op te stellen met betrekking tot: -

De verbetering van de kwantiteit en kwaliteit van de vetten, gebruikt voor de productie of bereiding van voedingsmiddelen. Het stimuleren van het gebruik van vezelrijke producten. Het stimuleren van de beschikbaarheid van groenten en fruit als essentieel onderdeel van de maaltijd. Het aanbieden van alternatieven (bvb. naast frieten ook brood, rijst, deegwaren of aardappelen; naast zoete desserten ook fruit; ...). Het gebruik van zout in het algemeen en van gejodeerd verrijkt zout in het bijzonder. Hoe de samenstelling van voedingmiddelen, maaltijden en menu’s kunnen getoetst worden aan de doelstellingen van het NVGP-B en de individuele - 77 -

behoefte van de consument. Een speciale aandacht zal moeten worden besteed aan instellingen waar de consument voor alle maaltijden afhankelijk is van wat hem wordt aangeboden (e.g. crèche, school, internaat, ziekenhuis, rusthuis, gevangenis, ...) De vooruitgang van deze initiatieven en de collectieve acties ondernomen in dit kader dienen eveneens onderwerp uit te maken van een jaarlijks rapport.

Informatieverstrekking over voedingsmiddelen en maaltijden: Etikettering en voedingswaarde-etikettering Context Informatie over de voedingswaarde en de rol die een voedingsmiddel kan spelen in een gezonde en evenwichtige voeding, in de etikettering en de reclame is een belangrijk element bij de informatieverstrekking en opvoeding van de consument. De voedingsmiddelenindustrie, de distributiesector, de kleinschalige voedselproducenten, de Horeca en de sector van de grootkeukens hebben een verantwoordelijkheid met betrekking tot het verschaffen van de voedingswaardeinformatie over hun producten aan de consument. Maar het is evenzeer duidelijk dat de meerderheid van de consumenten moeite heeft om dergelijke informatie te begrijpen en te kaderen in hun dagelijks voedingspatroon. Het wordt algemeen aanvaard dat informatie in de etikettering, en in het bijzonder de voedingswaarde-etikettering onvoldoende de consument bereikt en door hem wordt begrepen. Onderzoek van OIVOCRIOC toont aan dat slechts 2 op 3 consumenten het etiket lezen en slechts 1 op 3 beweert voldoende kennis te bezitten om het te begrijpen51. Uit consumentenonderzoek blijkt verder dat de voedingswaarde-etikettering in het bijzonder slecht begrepen wordt door de consument: 90% van de ondervraagden beweert over onvoldoende kennis te beschikken om ze te begrijpen. Het etiket is bovendien vaak overladen, waardoor de belangrijke informatie verdrinkt tussen onbelangrijke en marketing gerichte informatie.

51

OIVO-CRIOC (2005) ; Consumentenpercepties met betrekking tot de voedingswaarde-etikettering; Studie uitgevoerd in opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en leefmilieu.

- 78 -

De voedingswaarde-etikettering is een belangrijk element dat de consument kan helpen bij de keuze van een evenwichtige voeding. Voedingswaardeetikettering is vandaag niet wettelijk verplicht maar optioneel, tenzij een nutritionele claim wordt gemaakt. Nochtans stelt men vast uit cijfers van de voedingsindustrie dat 70% van de voorverpakte levensmiddelen reeds voorzien is van een voedingswaarde-etikettering, Het gaat hier dan om voedingsmiddelen die in winkels voorverpakt worden aangeboden. Vermits niet voorverpakte levensmiddelen niet worden voorzien van een etiket, is ook het vermelden van de voedingswaarde op deze voedingsmiddelen nagenoeg onbestaande. Het gaat hier dan voornamelijk om de voedingsmiddelen die in de Horeca worden aangeboden, hetzij voor plaatselijke consumptie, hetzij ter plaatse verpakt om mee te nemen. Ook de voedingswaren die in een winkel worden verkocht en ter plaatse worden verpakt vallen hieronder en hoeven niet te worden geëtiketteerd. Het NVGP-B gaat uit van het nut van de verstrekking van betekenisvolle informatie over de voedingsmiddelen die de consument gebruikt. Dit veronderstelt inspanningen vanuit voedingsindustrie en Horeca om dergelijk informatie ter beschikking te stellen en inspanning vanuit educatie en consumenten om dergelijke informatie te leren begrijpen. De etikettering van voorverpakte voedingsmiddelen wordt geregeld via de Europese wetgeving, en meer in het bijzonder Richtlijn 2000/13 voor wat betreft algemene etiketteringvereisten en Richtlijn 90/496 voor wat betreft de voedingswaarde-etikettering. De Europese Commissie heeft aangegeven dat beide wetgevingen in de nabije toekomst zullen worden geherevalueerd en waar nodig aangepast. De werkgroep binnen het NVGP-B identificeerde een aantal factoren die meespelen bij het feit dat de etikettering moeilijk leesbaar en begrijpbaar is: - een fundamenteel gebrek aan essentiële kennis over voeding bij de consument, met inbegrip van gebruikelijke basisterminologie, die vaak door de wetgever wordt opgelegd (e.g. vetzuren, koolhydraten, ...). - De moeilijkheid om een onderscheid te kunnen maken tussen essentiële en bijkomende informatie. Onder essentiële informatie wordt hier verstaan de informatie die de consument nodig heeft om zijn keuze te bepalen. Onder bijkomende informatie wordt de informatie begrepen die de consument nuttig kan vinden om te weten, maar die niet van die aard is dat ze zijn keuze zal bepalen (need vs nice to know). - Het feit dat in de Europese Unie door het vrij verkeer van goederen en de veelheid van culturen, op verpakkingen de informatie vaak in verschillende talen wordt vermeld. Bovendien is de beschikbare ruimte vaak beperkt waardoor de informatie in een klein lettertype wordt weergegeven. Tenslotte maakt de niet gestandaardiseerde vormgeving het moeilijk om vlug de informatie te vinden die men zoekt. - 79 -

-

-

Het aandeel van reclameboodschappen en niet essentiële maar marketinggerelateerde informatie op de etikettering, beperkt verder de beschikbare ruimte voor de andere informatie. Het groot aantal wettelijk verplichte vermeldingen met inbegrip van soms heel lange ingrediëntenlijsten en dubbele vermeldingen of verplichte herhalingen hebben eveneens een invloed op de beschikbare ruimte en het gebruikte lettertype. De wijze waarop de voedingswaarde-etikettering dient te worden uitgedrukt, met inbegrip de te gebruiken terminologie en het feit dat deze moet worden uitgedrukt per 100 g en niet per portie.

Voorgestelde maatregelen:

Doorlichting van de vereisten van een goede etikettering.

Er zal een doorlichting worden gevraagd van de tekortkomingen van de huidige etikettering, vooral de voedingswaarde-etikettering. De bevoegde overheid organiseert deze doorlichting samen met vertegenwoordigers van consumenten, voedingsdeskundigen, voedingsindustrie- en distributie, en horeca. Het doel van deze doorlichting is het uitwerken van concrete verbeteringen aan de huidige etiketteringeisen, die kunnen worden voorgesteld in het kader van de Europese discussies. Deze voorstellen dienen in het bijzonder te focussen op: - Het identificeren van essentiële informatie (need to know: ingrediënten, inclusief allergenen (Allergenen best gegroepeerd en afgescheiden) en QUID; verkoopsbenaming; houdbaarheidsdatum; lotcode; inhoud, bewaarinstructies, naam van fabrikant, verpakker of verkoper; nutritionele informatie), die dient te worden vermeld in de etikettering en additionele informatie (nice to know), die kan worden gevonden via andere middelen (bvb. binnenin de verpakking, web-sites, telefoonlijn, brochures, ...). - Het identificeren en harmoniseren van door de consument gemakkelijk begrijpbare terminologie, inclusief het gebruik van afkortingen en symbolen. - Het identificeren van mogelijke vereenvoudigingen in de etikettering, waaronder bvb. Informatie die dubbel moet worden vermeld, etc. En manieren waarop de etikettering duidelijker en overzichtelijker kan worden gemaakt. - Portiegroottes vermelden op de verpakking (bijvoorbeeld: 1 verpakking = 2 porties). - 80 -

In het bijzonder met betrekking tot de voedingswaarde-etikettering moet de consument tot de bevinding kunnen komen dat de boodschappen over de voeding- en gezondheidswaarde van het voedingsmiddel stroken met de doelen van het NVGP-B. In deze context wordt voorzien dat, zoals aanbevolen door de werkgroep, een systeem wordt uitgewerkt om voedingswaarde-etikettering eenvoudig en begrijpbaar voor te stellen aan de hand van het ‘reference intake value (RIV)’ concept, uitgewerkt door Prof. Huyghebaert et al. Hierbij zal rekening gehouden worden met eventuele advies van de Europese Authoriteit voor Voedselveiligheid (EAVV). De voorgestelde verbeteringen zullen moeten worden gevalideerd via consumentenonderzoek. Hierbij zullen ook de begeleidende educatiemaatregelen worden geïdentificeerd.

Consumentenvoorlichting.

Gezien een belangrijke oorzaak voor het niet begrijpen van de informatie die wordt gegeven via de etikettering, ligt bij de consument zelf, dienen initiatieven te worden ondernomen om de informatie voor de consument begrijpelijk te maken. Een dergelijke inspanningen tot opleiding en vorming van de consument is een absolute prioriteit. Dit is een zaak van iedereen (overheid, media, bedrijven, consumenten- en andere organisaties, publiciteitsector, enz.). Het etiket zelf is een bron van informatie, maar niet direct bedoeld om aan educatie te doen. In samenspraak met de consumentenvertegenwoordigers en de maatschappelijke actoren zal worden nagegaan wat de behoeftes zijn voor dergelijke vorming en op welke wijze deze het best en het effectiefst kan worden ondernomen.

Gezondheidsbeweringen Context Gezondheidsbeweringen zijn beweringen die in de etikettering en publiciteit worden gemaakt over de positieve eigenschappen van een voedingsmiddel - 81 -

met betrekking tot de gezondheid van de consument. Producten met dergelijke eigenschappen kunnen een belangrijke bijdrage leveren voor de consument in de keuze van een gezonde voeding op voorwaarde dat de wetenschappelijke onderbouwing ervan duidelijk vaststaat en gecontroleerd is, de formulering ervan niet misleidend is, de claim geldig is voor het voedingsmiddel met inachtname van de samenstelling en het gebruik ervan en de consument in staat is om de gezondheidsbewering te begrijpen. Hoewel vele gezondheidsbeweringen die vandaag op voedingsmiddelen worden gemaakt een wetenschappelijke basis hebben, zijn bepaalde beweringen echter wetenschappelijk twijfelachtig. Bovendien zijn beweringen soms misleidend voor de consument met betrekking tot het te verwachten effect en de voedingswaarde van het voedingsmiddel. De wetgeving die op dit ogenblik op Europees vlak in de maak is, zal een kader creëren waarbinnen gefundeerde beweringen kunnen worden gemaakt. Voorgestelde maatregelen:

Constructief werk betreffende gezondheidsbeweringen, met in het bijzonder het samenstellen van de lijst met algemeen aanvaarde gezondheidsbeweringen voorzien in artikel 12.

Momenteel is wetgeving betreffende gezondheidsbeweringen in ontwikkeling op Europees niveau. In het kader van het NVGP-B is correcte informatie over de rol die voedingsmiddelen kunnen spelen in de bevordering van de gezondheid van cruciaal belang. Dergelijke beweringen moeten voldoen aan drie criteria: - Ze moeten afdoende gefundeerd zijn. De bewijsvoering moet aannemelijk zijn en worden geaccepteerd door de wetenschappelijke specialisten ter zake. - Ze moeten begrijpelijk zijn voor de consument. Ze moeten dusdanig geformuleerd worden dat de bewoording in overeenstemming is met de bewijsvoering en aan de consument duidelijk moeten maken onder welke voorwaarden het voedingsmiddel de eigenschap heeft die wordt aangeprezen. - Ze mogen niet misleidend zijn. Het aangeprezen gezondheidsvoordeel moet geldig zijn voor het voedingsmiddel als dusdanig en als dusdanig worden voorgesteld zonder de consument valse veronderstellingen te laten maken door de presentatie ervan.

- 82 -

Gezien deze voorwaarden moeilijk in een wetgeving te vatten zijn, worden de betrokken partijen opgeroepen om het gebruik van gezondheidsbeweringen, in conformiteit met de wetgeving en de hierboven genoemde principes toe te passen. De stakeholders worden uitgenodigd om aan de bevoegde overheid: - Input te bezorgen over de gezondheidsbeweringen die momenteel worden gemaakt op voedingsmiddelen op de Belgische markt en die worden onderbouwd op basis van algemeen aanvaarde wetenschappelijke gegevens. Deze informatie zal dienen als Belgische input in de lijst die voorzien wordt door de Europese wetgeving. Hierbij zal uitgegaan worden van de betekenis van de gezondheidsbewering, zoals ze algemeen aanvaard wordt en bewoordingen die dezelfde betekenis uitdrukken. - Het grondig onderbouwen, in conformiteit met de toekomstige wetgeving, van gezondheidsbeweringen die betrekking hebben op vermagering, gezien de belangrijke rol die bepaalde voedingsproducten kunnen spelen bij het verminderen van het lichaamsgewicht bij obese personen, in het kader van de strijd tegen obesiteit en overgewicht bij de bevolking.

Reclame en publiciteit Context Reclame voor voedingsmiddelen heeft een impact zowel op het idee dat consumenten hebben van bepaalde voedingsmiddelen als op hun keuze. In het bijzonder met betrekking tot kinderen en jongeren is reclame voor bepaalde voedingsmiddelen vandaag soms overdadig en kan ze aanzetten tot ongezonde voedingsgewoonten. Reclame die niet in lijn is met de doelstellingen van het NVGP-B kan bij de consument verwarring veroorzaken met betrekking tot gezondheidsboodschappen en dient te worden vermeden. Reclame voor producten wordt per definitie gebruikt om de aankoop van de producten door de consument te stimuleren. In het belang van de psychosociale rol van onze voeding veronderstelt een gezonde gevarieerde voeding dat alle voedingsmiddelen aan bod kunnen komen, voor zover de consument zijn voedselinname oordeelkundig spreid. Reclame en publiciteit houden het risico in dat ze de consumptie van bepaalde voedingsmiddelen, die best in matige of geringe hoeveelheden zouden worden gebruikt, kunnen stimuleren.

- 83 -

Dit wordt nog in de hand gewerkt door het gebrek aan kennis dat de doorsnee consument heeft om zijn voedingspakket oordeelkundig samen te stellen en om reclameboodschappen in hun context te zien. Bovendien beïnvloedt reclame die gericht is op kinderen en jongeren het maken van bepaalde keuzes, soms via technieken die niets met het voedingsmiddel te maken hebben. Voorgestelde maatregelen:

Oproep tot ethisch gedrag vanwege de commerciële operatoren en de reclame- en publiciteitssector. Evaluatie van de voorgestelde maatregelen.

De vraag wordt binnen het NVGP-B gesteld of in het belang van de volksgezondheid reclame voor bepaalde voedingsmiddelen dient verboden of aan banden te worden gelegd. De voedingsindustrie heeft, zich bewust van de problematiek, zichzelf een deontologische code opgelegd. 52 De werkgroep is tot de consensus gekomen dat het onderschrijven van de autoregulerende code van FEVIA (Federatie Voedingsindustrie - Industrie Alimentaire) en UBA (Unie der Belgische Adverteerders) betreffende voedingsmiddelenreclame een goede en nuttige stap betekent om de problematiek met betrekking tot publicitaire boodschappen aan te pakken (Reclame gericht naar kinderen en jongeren inbegrepen). Deze aanpak zal door het NVGP-B worden ondersteund, onder voorbehoud van een grondige en objectieve evaluatie van de toepassing van de code voor het einde van 2005. Deze evaluatie zal uitgevoerd worden door de betrokken sectoren en/of de JEP onder wiens toezicht de code staat en openbaar worden gemaakt. De stakeholders wordt gevraagd om overtredingen van de code door voedingsactoren op de Belgische markt te melden aan de JEP (Jury voor Ethische Praktijken inzake Reclame) en de werkzaamheid van de code op dat vlak te controleren. Ook wordt hen gevraagd om als mediator op te treden voor consumenten die klachten wensen te signaleren. Indien de resultaten van de evaluatie onvoldoende de efficiëntie van de code aantonen om bedrijven op een verantwoorde manier met reclame te doen omgaan, zullen verdere wettelijke initiatieven worden onderzocht.

52

FEVIA (Federatie Voedinsindustrie-Fédération de l'Industrie Alimentaire). Code betreffende de publiciteit voor voedingsmiddelen. FEVIA. 2005.

- 84 -

Het NVGP-B vraagt aan de sectoren die deze ethische code (nog) niet hebben onderschreven om dit te doen of vergelijkbare initiatieven te ontplooien. Tenslotte wordt gevraagd aan de betrokken sectoren in overleg met de vertegenwoordigers van de consumenten, om educatieve maatregelen te ontwikkelen die de consument ertoe dient aan te zetten een kritische houding aan te nemen ten aanzien van reclame en promotieboodschappen.

Aangaan van de dialoog met de media.

Naast de invloed die reclame kan hebben op het imago van bepaalde voedingsmiddelen en voedingsgedragingen, is ook het beeld dat in de publieke media wordt gegenereerd een belangrijke determinant voor consumentengedrag. Door de uitvergroting van extremen, de verspreiding van onjuiste of ongecontroleerde informatie, het portretteren van ongezond voedingsgedrag of het onvoldoende portretteren van gezond gedrag, kunnen consumenten worden beïnvloed en geconfronteerd in bepaalde gedragingen die het NVGP-B wenst aan te pakken. Een belangrijk initiatief in deze context is de dialoog met de media om na te gaan hoe boodschappen met betrekking tot gezond gedrag en gezondheidsboodschappen kunnen worden opgenomen in het aanbod van de zenders, inclusief via boodschappen van openbaar nut. De media moeten zich realiseren dat ze een belangrijke rol spelen bij het verspreiden, zowel bewust als onbewust, van informatie die de consument aanzet tot een gezonde levensstijl. De media worden daarom aangespoord om bij het samenstellen van programma’s en series zoveel mogelijk rekening te houden met de principes van het NVGP-B, evenals met andere factoren die de gezondheid van de consument beïnvloeden (e.g. roken, dragen van veiligheidsgordel en fietshelm, ...). Een deontologische code zou in dit verband wellicht eveneens een aangewezen instrument kunnen zijn. Een dergelijke code bestaat reeds voor wat betreft het gepast en proportioneel overbrengen van nieuwe gegevens naar de consument zonder sensatie of paniek te veroorzaken53. De toepassing van deze code wordt ten zeerste aanbevolen.

53

www.sirc.org; Guidelines on Science & Health Communication ; Social Issues Centre

- 85 -

KRACHTLIJN 4: MAATREGELEN BETREFFENDE SPECIFIEKE DOELGROEPEN VOEDING VAN ZUIGELINGEN EN JONGE KINDEREN De voeding tijdens de eerste levensmaanden is van cruciaal belang voor het individu op korte en lange termijn, gezien hun groei en het feit dat heel wat orgaanstructuren nog evolueren naar een definitieve samenstelling en functie tijdens de eerste levensmaanden. De bescherming, bevordering en ondersteuning van borstvoeding is een belangrijke prioriteit voor de volksgezondheid en het NVGP-B. WGO, UNICEF en gezondheidsorganisaties van over de hele wereld raden exclusieve borstvoeding gedurende de eerste 6 levensmaanden aan. 54/55 Borstvoeding is de meest natuurlijke manier om baby’s en jonge kinderen te voeden en verzekert de meest optimale groei, ontwikkeling en gezondheid van de zuigeling en het jonge kind. Een breed scala aan positieve gezondheidseffecten voor het kind (lagere kans op infecties van het maagdarmstelsel, de luchtwegen, de urinewegen, vermindering van het risico op allergie, obesiteit, enz...) van borstvoeding is wetenschappelijk aangetoond. De voordelen van borstvoeding zijn afhankelijk van de duur ervan. Borstvoeding heeft niet alleen een positieve impact op de gezondheid van kinderen, op korte en lange termijn, maar ook op die van de moeder (bevordering van gewichtsverlies, vermindering van bloedverlies, vermindering van het risico op borst- en baarmoederkanker, osteopenie, osteoporose,...), wat leidt tot lagere gezondheidskosten en minder grote gezondheidsverschillen.

Identificatie en situering van de problematiek Borstvoeding In Vlaanderen wijzen beschikbare cijfers erop dat ongeveer 63,4% van de kinderen op de leeftijd van 6 dagen borstvoeding krijgen en ongeveer 25% 54 55

Global strategy for Infant and Young Child feeding, WGO, Geneva, 2003 WGO/UNICEF, bescherming, bevordering en ondersteuning van borstvoeding, 1997.

- 86 -

van de vrouwen nog steeds exclusief borstvoeding geven na 3 maanden. 56 14% van de kinderen krijgt na 3 maanden reeds gemengde voeding (gedeeltelijk borstvoeding, aangevuld met volledige zuigelingenvoeding en/of vaste voeding). In de Franse Gemeenschap kregen in 2003 gemiddeld 77% van de zuigelingen borstvoeding na de bevalling. Op de leeftijd van 12 weken krijgen nog 40% van de zuigelingen exclusieve borstvoeding. De mediaan bij volledig en/of exclusief geborstvoede kinderen bedraagt 15 weken. 57 Volgens gegevens van Kind & Gezin zijn de redenen die vrouwen opgeven om vroegtijdig te stoppen met borstvoeding of om zelfs helemaal niet te kiezen voor borstvoeding veelvoudig. De determinanten die het geven van borstvoeding bepalen bevinden zich op verschillende niveaus. Deze factoren hebben dikwijls te maken met gebrek aan kennis, het gemak van flesvoeding (iemand anders kan de volledige zuigelingenvoeding geven), praktische problemen bij het geven van borstvoeding (eerste weken) of hervatting van het (buitenhuis) werk (later stadium). De keuze voor flesvoeding vloeit vaak voort uit moeilijkheden bij het starten met borstvoeding. Uit een onderzoek van Kind en Gezin gebeurt de beïnvloeding van de voedingskeuze door de naaste omgeving (familieleden, vrienden). De gynaecoloog speelt ook zijn rol als informatieverstrekker, maar doet dit vandaag onvoldoende. Ook een aantal sociale factoren als de geboorterang van het kind, het opleidingsniveau, de opvoeding en de beroepssituatie spelen een rol. Uit verschillende studies, waaronder die van Kind en Gezin blijkt dat een lager opleidingsniveau en een hogere geboorterang van het kind de kans op borstvoeding doen afnemen. Uit het laatste rapport van Kind en Gezin blijkt dat 77% van de allochtone vrouwen kiest voor borstvoeding. In kansarme gezinnen ligt het percentage dan weer lager dan het gemiddelde. Bijna de helft van de kinderen grootgebracht in kansarme gezinnen krijgt een volledige zuigelingenvoeding. 58 Uit gegevens van ONE blijkt dat ook de jonge leeftijd van de moeder, isolement, niveau van onderwijs en roken risicofactoren zijn.59 Er zijn ook verschillen waarneembaar tussen de regio’s, die niet te verklaren zijn door de verstedelijkingsgraad of opleidingsniveau. 60 Volgens de studie van Kind en Gezin blijken infosessies georganiseerd door de kraamklinieken de voedingskeuze weinig of niet te beïnvloeden omdat de keuze tussen borstvoeding en flesvoeding meestal al voor of in het begin van de zwangerschap gemaakt is, maar deze infosessie zijn toch belangrijk om realistische verwachtingen te creëren inzake borstvoeding. Als men op de hoogte is van mogelijke problemen zal de ervaring met borstvoeding over het 56

SEIN, Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen, SEIN/2002/04, November 2002 ONE, Rapport 2004 de la Banque de Données Médico-Sociales de l’ONE. 58 Kind en Gezin, rapport “Het kind in Vlaanderen in 2004” 59 ONE, Rapport 2004 de la Banque de Données Médico-Sociales de l’ONE. 60 SEIN, Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen, SEIN/2002/04, November 2002 57

- 87 -

algemeen positiever zijn. Vier op tien heeft echter geen weet van deze infosessies. Moeders en hun gezin hebben momenteel dus onvoldoende toegang tot éénvormige, kwaliteitsvolle en onafhankelijke informatie inzake de voeding van baby’s voor en na de bevalling. Het blijkt dat het streven naar eenvormigheid in de begeleiding van borstvoeding op de kraamklinieken één van de peilers zou moeten zijn van een borstvoedingsbeleid. Het feit dat, dankzij het koninklijk besluit van 18/02/91 (EU richtlijn 91/321 van 1991) inzake de marketing van volledige zuigelingenvoeding, er van afgezien wordt om gratis (of tegen verminderde tarief verkochte) stalen van volledige zuigelingenvoeding te verstrekken aan moeders is een belangrijke verworvenheid, en één van de 10 voorwaarden voor ziekenhuizen om een"babyfriendly hospital" (BFHI) certificaat te verwerven. Er werden belangrijke initiatieven genomen door het Federaal Borstvoedingscomité (FBVC) om ziekenhuizen aan te moedigen het certificaat te behalen. Zes materniteiten werden geselectereerd; ze bereiden zich voor om tegen juni 2006 te kwalificeren en het certificaat te behalen. Praktische interventies die problemen tijdens de borstvoeding kunnen verhelpen of voorkomen zijn een belangrijke lacune in de opleiding van gezondheidswerkers en adviseurs, met als gevolg dat zij onvoldoende instaan voor directe raadgeving voor en na de bevalling. Ook na hun opleiding dringen aanbevelingen en praktische richtlijnen inzake borstvoeding vanwege de professionele gezondheidsverenigingen in onvoldoende mate door in het veld van de gezondheidswerkers. Moedergroepen kunnen eveneens een rol spelen in het uitwisselen van praktische richtlijnen om borstvoedingsproblemen op te helpen oplossen. Moeders hebben onvoldoende gelegenheid, voor en na de bevalling, om informatie te krijgen via continu contact met gezondheidswerkers, gespecialiseerd in borstvoeding Er is bovendien onvoldoende informatie, voorlichting en communicatie via de media die borstvoeding promoot. Momenteel bestaat er geen echt nationaal beleid gericht op de promotie van borstvoeding. Het huidig beleid ondersteunt eveneens onvoldoende de mogelijkheid van werkende moeders om hun baby’s gedurende de eerste 6 levensmaanden of langer te voeden met borstvoeding indien zij dit wensen. Dit omvat maatregelen betreffende borstvoedingspauzes op het werk, borstvoedingsverlof en ouderschapsverlof. Het is daarom redelijk te veronderstellen dat – indien een geheel van specifieke ondersteunende maatregelingen worden getroffen – het geven van borstvoeding in termen van prevalentie en duur sterk bevorderd zal worden en op termijn op het niveau zullen komen zoals ze geobserveerd wordt in de Scandinavische landen waar borstvoeding een prevalentie heeft van meer dan 90%.

- 88 -

Een van de doelstellingen binnen het NVGP-B is er dan ook op gericht om het percentage vrouwen dat kiest voor borstvoeding en de duur van de borstvoeding te verhogen. Flesvoeding- en bijvoeding Zuigelingenvoeding is een complex onderwerp, dat snel evolueert en bijgevolg specifieke opvolging vereist. Bij kunstvoeding en bijvoeding is het belangrijk om de voorschriften in verband met de voedselveiligheid bij productie, bereiding, bewaringen en toediening in acht te nemen. Er is weinig informatie beschikbaar op het vlak van consumptiegegevens van flesvoeding bij zuigelingen. Uit het onderzoek van Kind en gezin blijkt dat zes op de tien kinderen volledige zuigelingenvoeding (soms aangevuld met dranken of vaste voeding) krijgen op de leeftijd van 3 maanden. 61 Volledige zuigelingenvoeding (startvoeding) wordt momenteel niet via een medisch voorschrift afgeleverd en is enkel via de apotheek verkrijgbaar. Ouders worden in hun keuze voor volledige zuigelingenvoeding begeleid door het advies van hun arts, pediater of de apotheker. Opvolgzuigelingenvoeding en bijvoeding zijn ook via de supermarkt verkrijgbaar, waar ouders zich alleen kunnen baseren op informatie zoals vermeld op het etiket. De informatie beschikbaar voor de consument en de zorgverstrekker is niet steeds eenvormig en duidelijk, wanneer het gaat over welke voeding gebruiken, wanneer en welke bijvoeding introduceren, ... De consument zoekt (en vindt) ook zelf informatie via alternatieve kanalen (zoals internet), die vaak verkeerd of onvoldoende gevalideerd is. Bovendien is er in dit domein een grote invloed van reclame en is er onvoldoende validatie van de inhoud van de reclameboodschappen. Het is soms moeilijk om het onderscheid te maken tussen informatie en nutritionele- en gezondheidsbeweringen vanwege de industrie. De opleiding en permanente vorming van de betrokken zorgverstrekkers (arts, diëtist, verpleegkundige, apotheker, etc. ) is onvoldoende uitgebouwd op vlak van voeding, waardoor richtlijnen opgemaakt door experts niet voldoende toegepast worden door alle zorgverstrekkers en waardoor de zorgverstrekker zelf vaak onvoldoende in staat is om een kritische houding aan te nemen ten aanzien van reclameboodschappen. Er is enerzijds een gebrek in de basisopleiding en anderzijds is er onvoldoende permanente vorming.

61

SEIN, Onderzoek naar de voedingssituatie van jonge kinderen, SEIN/2002/04, Novem.ber 2002

- 89 -

Dit tekort aan kennis wordt in de hand gewerkt doordat het voor professionelen niet duidelijk is welke autoriteit of instelling zich specifiek met deze materie bezighoudt.

Objectieven van het NVGP-B De concrete doelstellingen inzake borst- en zuigelingenvoeding voor zuigelingen en jonge kinderen (0-3 jaar) zijn de volgende: Borstvoeding -

-

-

-

Het bereiken van een percentage van 50% borstvoeding op 3 maanden tegen 2010. In heel België zou de duur van borstvoeding verlengd moeten worden om in lijn te zijn met de actuele Europese 62 en wereldwijde 63 aanbevelingen. Tegen 2015 de huidige Zweedse standaard bereiken (prevalentie van meer dan 90% gedurende 6 maanden). Deze maatregel is echter alleen haalbaar als er andere beleidsondersteunende maatregelingen worden genomen, zoals de verbetering van de voorwaarden voor ouderschapsverlof, de verlenging ervan en de tegemoetkoming. Toepassing en naleving van het Koninklijk Besluit van 18/02/91 betreffende voedingsmiddelen bestemd voor bijzondere voeding in de geest van de Internationale WGO-code inzake Marketing van Borstvoedingssubstituten. Toekenning van de ’Baby Friendly Hospitals‘ (babyvriendelijke ziekenhuizen) status voor ten minste a 25% van de ziekenhuizen tegen het jaar 2010. Opleiding van gezondheidswerkers beter uitwerken op het vlak van borstvoeding. Het aanmoedigen van borstvoeding via de communicatie van het NVGPB, eveneens bij pre- en dysmaturen.

62

Protection, promotion and support of breastfeeding in Europe: a blueprint for action. European Commission, Directorate Public Health and Risk Assessment, Luxembourg, 2004 http://europa.eu.int/comm/health/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_18_en.htm 63 Global strategy for Infant and Young Child feeding, OMS, Genève, 2003 http://WGO.int/child-adolescenthealth/New_Publications/NUTRITION/gs_iycf.pdf

- 90 -

Flesvoeding en bijvoeding -

De informatie die door gezondheidsprofessionals aan ouders verstrekt wordt, moet van een wetenschappelijke bron zijn die onafhankelijk is van de commerciële sector. Het opstellen van richtlijnen inzake het gebruik van zuigelingenvoeding gesteund op wetenschappelijke en praktische kennis en onderwerp van consensus. In kaart brengen van de voedingsgewoonten bij deze leeftijdsgroep, opsporen van knelpunten en het nemen van de nodige initiatieven om deze knelpunten te corrigeren.

Voorgestelde maatregelen

Het voeren van een nationaal beleid inzake de promotie van borstvoeding onder toezicht van het Federaal Borstvoedingscomité.

De noodzaak voor een coherent nationaal beleid inzake borstvoeding is evident. Het Federaal Borstvoedingscomité is met dit doel opgericht en is samengesteld uit vertegenwoordigers van Kind en Gezin / ONE, verpleegkundigen, vroedvrouwen, pediaters, gynaecologen, opleidingsinstellingen, verenigingen ter bevordering van borstvoeding.... Hierdoor wordt een nauw samenwerkingsverband tussen alle actoren (medici en organisaties die werkzaam zijn op communautair vlak (Kind en Gezin, ONE, ...) gegarandeerd. Het Federaal Borstvoedingscomité dient in deze context zijn taak te vervullen bij de ontwikkeling, implementatie en opvolging van het nationaal beleid inzake borstvoeding. De taak van het Federaal Borstvoedingscomité zal volgende werkzaamheden omvatten: Informatie -

Het ondersteunen van professionele organisaties om specifieke aanbevelingen en praktische richtlijnen op te stellen, te volgen en te implementeren. Het ondersteunen van een beleid gericht op informatie-uitwisseling, zodat gezondheidswerkers (lactatiedeskundigen, vroedvrouwen, kinderartsen, - 91 -

-

huisartsen, gynaecologen en verpleegkundigen) een betere kwaliteitszorg kunnen leveren. Moeder tot moeder ondersteuningsgroepen moeten op hun beurt de kans krijgen om hun vaardigheden en kennis, om op een directe manier informatie door te geven, te verhogen. Het bevorderen van kwaliteitsvolle en precieze informatieverstrekking aan de ouders op het vlak van een evenwichtige voeding voor en na de bevalling.

Analyse -

Het stimuleren van het statistisch bijhouden van de voedingswijze van pasgeborenen in ziekenhuizen (onderdeel van babyfriendly hospital initiatief) Het (uniform) bijhouden van statistieken inzake borstvoeding (percentages borstvoeding op verschillende tijdstippen na de bevalling).

Evaluatie -

-

-

-

Het evalueren van de manier waarop borstvoeding in kraamklinieken wordt gesteund. Het opmaken van een balans van de huidige beleidsondersteunende maatregelingen zoals de modaliteiten van borstvoedingsverlof (minimale uitkeringsvoorwaarden, duur verlof), ouderschapsverlof (hoogte uitkering), borstvoedingspauzes, ... Het verlenen van advies over nieuwe beleidsondersteunende maatregelingen (zoals verlenging borstvoedingsverlof, gespecialiseerd pre- en postnataal dieetadvies, ...) teneinde de toegankelijkheid van borstvoeding bij alle niveaus van de bevolking te verhogen. Het opstellen van een minimum standaard voor de opleiding (qua inhoud, methode en duur van pre- en postgraduaat curricula) en bekwaamheid van relevante gezondheidswerkers inzake borstvoeding en lactatie management. Het opvolgen van het Europees beleid omtrent borstvoeding en zuigelingenvoeding.

Wetenschappelijke initiatieven -

Het opzetten en stimuleren van wetenschappelijke initiatieven ter bevordering van borstvoeding. Interpellatie van het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) met betrekking tot de controle op de conformiteit van commerciële acties vanwege firma’s bij gezondheidswerkers met de geldende wetgeving en de principes van de Internationale Code inzake Marketing van Borstvoedingssubstituten om te verzekeren dat de informatie die wordt verstrekt gebaseerd is op feiten, objectief is,

- 92 -

wetenschappelijk onderbouwd en het geven van borstvoeding niet ondermijnt. BFHI initiatief (Babyvriendelijk ziekenhuis-initiatief) − Toezien op de invoering van de procedure voor de toekenning van het “babyvriendelijk ziekenhuis”-certificaat overeenkomstig het Europees actieplan dat de Wereldgezondheidsorganisatie en UNICEF gezamenlijk hebben opgezet. Naast deze maatregelingen zal de mogelijkheid onderzocht om een sensibiliseringscampagne te ontwikkelen over het belang van borstvoeding in het kader van de voorziene communicatie-initiatieven binnen het NVGP-B. Deze campagne kan bvb ondersteund worden door het gebruik van een nieuw beeldmerk naar het voorbeeld van Nederland (‘voeden kan hier’) op openbare plaatsen (horecagelegenheden,...). Op die manier draagt het beeldmerk bij aan een positieve houding tegenover het geven van borstvoeding in het openbaar. Die houding speelt namelijk ook mee bij de afweging om borstvoeding te (blijven) geven.

Promotie en ondersteuning van het Baby-Friendly Hospital initiatief.

Het BFHI werd in 1991 door WGO en UNICEF gelanceerd. Dit initiatief steunt de gezondheidsinstellingen die een omgeving creëren die gunstig is voor het geven van borstvoeding. Deze ondersteuning gebeurt onder andere door het uitreiken van een kwaliteitscertificaat, na een externe evaluatie van de instellingen. De gezondheidsinstellingen worden aangezet tot het beschermen, ondersteunen en aanmoedigen van borstvoeding als optimale voedingsbron voor de zuigeling, in een algemene sfeer van respect voor de fysiologie en de deskundigheid van moeder en kind. In België wordt een prevalentie van exclusieve borstvoeding (van geboorte tot ontslag) van meer dan 70% slechts bereikt in 7 ziekenhuizen. Het relatief laag percentage van moeders die uitsluitend borstvoeding geven in bepaalde delen van ons land of in sommige ziekenhuizen getuigt van een dringende noodzaak om hier actief rond te werken. Het NVGP-B ondersteunt daarom ten volle dit pilootproject en wenst ziekenhuizen die inspanningen doen om dit label te verkrijgen te ondersteunen. Met die bedoeling dient het FBVC de mogelijkheden te onderzoeken van beleidsondersteunende maatregelen die ziekenhuizen moeten helpen het BFHI certificaat te krijgen. Het is de bedoeling op langere - 93 -

termijn het verwerven van het certificaat te veralgemenen, zodat alle kraamklinieken volgens dezelfde criteria werken. In die context krijgt het FAVV, als bevoegde overheid, de opdracht om nauwgezet toe te zien dat bedrijven de wetgeving in de geest van de Internationale Code inzake Marketing van Borstvoedingssubstituten naleven en om de controles hierop te intensifiëren.

Het ondersteunen van de verstrekking van objectieve en gevalideerde informatie betreffende borstvoeding, zuigelingenvoeding en bijvoeding (diversificatie).

Het NVGP-B erkent de noodzaak voor de verstrekking van objectieve en gevalideerde informatie over borstvoeding, flesvoeding en bijvoeding. De initiatieven, genomen op communautair vlak door Kind en Gezin en ONE zijn hierbij een belangrijke hoeksteen. Nochtans ontbreekt op Federaal vlak een referentiepunt voor wetenschappelijk gebaseerde en op consensus gesteunde aanbevelingen, waardoor de informatie verstrekt door derden niet steeds coherent is. Hiertoe zal onder het toezicht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid het initiatief genomen worden om een expertengroep op te richten. Deze expertengroep zal o.a. worden samengesteld zijn uit pediaters met ervaring in voeding (zowel uit ziekenhuis als thuispraktijk), pediatrische diëtisten en vertegenwoordigers van de communautaire organisaties actief in de zuigelingen en kinderzorg (Kind en Gezin, ONE). De leden zullen worden bepaald door de Minister op basis van hun expertise ter zake en op voordracht van kandidaturen gedaan door de relevante betrokken nationale federaties. De taken van deze expertengroep zullen omvatten: - Het opstellen van aanbevelingen voor de voeding van zuigelingen en jonge kinderen, zowel wat betreft borstvoeding als het gebruik van flesvoeding en bijvoeding. Het is de bedoeling een gevalideerd wetenschappelijk document over het belang en de voordelen van borstvoeding op te stellen en te verspreiden onder degenen die nauw bij de problematiek zijn betrokken. De aanbevelingen inzake fles- en bijvoeding moeten eveneens gestoeld zijn op objectieve onafhankelijke wetenschappelijke en praktische kennis, rekening houden met gebruiken en tradities bij de Belgische bevolking, initiatieven op Europees niveau en onderwerp uitmaken van een consensus.

- 94 -

-

-

-

Het communiceren van deze aanbevelingen via de beroepsfederaties naar de medische en paramedische gezondheidswerkers, naar het voorbeeld van bijvoorbeeld Folia Farmaceutica of verspreid als korte elektronische berichten via diverse gezondheidsgerelateerde website. Aanbevelingen doen met betrekking tot de integratie van de aanbevelingen in de onderwijs curricula en permanente vorming van medische en paramedische gezondheidswerkers zowel in de preventieve als curatieve sector (artsen, verpleegkundigen, apothekers, diëtisten, ...). Het opstellen van de specifieke voedingsgids voor kinderen, met speciale aandacht naar zuigelingen en jonge kinderen, alsook bijdragen tot het opstellen van de specifieke gids voor vrouwen (zie krachtlijn 1).

Tenslotte zal het initiatief worden genomen om de rechtstreekse aflevering van zuigelingenvoeding bestemd voor de eerste levensmaanden (volledige zuigelingenvoeding) aan de consument enkel toe te staan via officinaapothekers, zodat ouders bijgestaan kunnen worden door onafhankelijk deskundig advies.

MINERALEN, VITAMINEN EN ANDERE STOFFEN UIT DE VOEDING Identificatie en situering van de problematiek Talrijke bestanddelen uit de dagelijkse voeding zijn belangrijk voor de optimale werking van het lichaam. De micronutriënten, zoals vitamines, mineralen en spoorelementen zijn onontbeerlijk voor een normaal functioneren van het menselijk lichaam. Bij manifeste tekorten kunnen deficiëntieverschijnselen optreden, met op kortere of langere termijn de dood tot gevolg, maar bij suboptimale inname zijn de gevolgen vaak uiterlijk niet waarneembaar. Bovendien bevat de voeding talrijke andere bestanddelen die weliswaar bij deficiëntie niet leiden tot ernstige afwijkingen, maar waarvan de rol belangrijk is voor de optimale werking van het lichaam en de preventie van bepaalde chronische aandoeningen. Dergelijke bestanddelen omvatten ondermeer de voedingsvezels, de pre- en probotica, stoffen met een antioxidatieve werking, plantenbestanddelen, etc. Recente en betrouwbare informatie over de inname van de micronutriënten bij de Belgische bevolking is voor de meeste van de micronutriënten en andere stoffen niet beschikbaar. De resultaten van de Voedselconsumptiepeiling laten slechts een beperkte inschatting mogelijk van de inname van deze voedingsstoffen. Informatie bij specifieke doelgroepen, waaronder zuigelingen en kinderen, zwangere, bejaarden, etc. ontbreekt nagenoeg volledig. - 95 -

Nochtans zijn de voedingskundige experten het erover eens dat ondanks de overvloed aan beschikbare voedingsmiddelen er een paar probleemgebieden kunnen worden geïdentificeerd die nadere aandacht nodig hebben in het kader van het Belgisch nationaal Voedings- en Gezondheidsplan. Deze probleemgebieden zijn met name een tekort of een sub-optimale inname van: - jodium via de voeding bij de algemene bevolking. - ijzer en foliumzuur bij zwangere vrouwen. - ijzer, calcium en vitamine D bij zuigelingen, jonge kinderen en adolescenten. - calcium en vitamine D bij bejaarden. - vitamines, mineralen en andere stoffen bij de algemene bevolking en bij bepaalde specifieke groepen van de bevolking te gevolge van een eenzijdige, onvoldoende gevarieerde of ontoereikende voeding. De problematiek van ondervoeding in het algemeen wordt behandeld in krachtlijn 6.

Doelstellingen van het NVGP-B De doelstellingen van het NVGP-B in deze context is tweeërlei: -

Het identificeren van de nodige maatregelen om het optreden van bepaalde tekorten bij bepaalde bevolkingsgroepen te verminderen.

-

Het nader bepalen van de rol die supplementatie kan spelen op gebied van de volksgezondheid in het algemeen en bij bepaalde doelgroepen in het bijzonder nader te bepalen, alsook het identificeren van specifieke wetenschappelijke informatie en/of researchbehoeften op dit domein.

Jodium bij de algemene bevolking Context Jodium is een essentiële component van de schildklierhormonen. Die spelen een regulerende rol in het metabolisme van de meeste cellen van het organisme. Ze zijn bovendien van vitaal belang voor de ontwikkeling van de hersenen die bij de mens begint in het foetale stadium en wordt voortgezet tijdens de twee, drie eerste levensjaren.

- 96 -

De dagelijkse hoeveelheid jodium die in 2001 werd aanbevolen door de WGO/UNICEF/ICCIDD bedraagt 150 µg bij adolescenten en volwassenen, 200 µg bij zwangere en zogende vrouwen, 120 µg bij schoolgaande kinderen en 90 µg voor zuigelingen en kinderen tot 3 jaar. 64 Jodiumtekort veroorzaakt een aantal stoornissen die te wijten zijn aan een slechte werking van de schildklier, met als belangrijkste een onomkeerbare achterstand in de neuro-intellectuele ontwikkeling van jonge kinderen. De jodiumstatus in België behoort bij de meest precaire in Europa, zoals blijkt uit onderzoek op basis van urinaire jodiumexcretiemeting van de schildkliergrootte (advies van de Hoge Gezondheidsraad uit 1998 65). Het betreft de gehele bevolking, maar is voornamelijk zorgwekkend voor de vrouw op het ogenblik dat ze zwanger wordt en het geboren kind borstvoeding geeft. De problematiek behelst een onvoldoende inname van jodium via de voeding. 66 Voorgestelde maatregelen

Maatregelen die erop gericht zijn het gebruik van gewoon keuken- en tafelzout te vervangen door gejodeerd zout.

In 1998 deed de Hoge Gezondheidsraad een aantal adviezen met betrekking tot de verbetering van de jodiuminname bij de algemene bevolking. Dat zelfde jaar deed ook de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België aanbevelingen in deze context. 67 De maatregelen die zullen getroffen worden om de jodiuminname te verhogen in de bevolking, moeten kaderen in de algemene voedingsaanpak van het NVGP-B. Zo zal een aanbeveling dat de inname van zeeproducten moet worden verhoogd, gebalanceerd moeten worden met de evaluatie van de risico’s op contaminatie. Evenzeer zal een aanbeveling om gewoon zout te vervangen door met jodium verrijkt zout, moeten kaderen in de algemene politiek om het zoutverbruik te verminderen. 64

Delange. Iodine deficinecy in Europe anno 2002. Thyroid International 5 : 1-18, 2002

65

Hoge Gezondheidsraad (1998) ; Informatie bestemd voor het medische korps en het grote publiek in verband met een aangepaste jodiumopname via de voeding en de meest doeltreffende wijzen om het jodiumaanbod te verhogen (Advies van 30.09.1998, goedgekeurd op 28.10.1998). 66 Glinoer D. The regulation of thyroid function during normal pregnancy: importance of the iodine nutrition status. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab. 2004 Jun;18(2):133-52. 67

Académie Royale de Médecine de Belgique (1998): Recommandations concernant la problématique de la carence en iode en Belgique, http://www.armb.be/avis&recommand3.htm (Nederlandstalige versie niet beschikbaar)

- 97 -

Een sub-optimale inname van jodium bij de globale bevolking kan eenvoudig kan worden gecorrigeerd door het gebruik van de juiste voedingsmiddelen. De belangrijkste maatregel die in deze context wordt overwogen, is het vervangen van keukenzout door gejodeerd zout bij de bereiding van levensmiddelen. Deze maatregel zal zich vertalen op drie niveaus: -

Aanmoedigen van het gebruik van gejodeerd zout (10-15 ppm) in de bakkerij en de voedingsindustrie. Dit zal worden verwezenlijkt in overleg met de betrokken actoren. Waar nodig, de beschikbaarheid van gejodeerd tafelzout in de winkel vergroten. Ook dit zal worden aangepakt in overleg met de betrokken sectoren. De beschikbaarheid voorzien van voedingssupplementen, aangepast aan de noden van de bevolking en van specifieke bevolkingsgroepen, waaronder zwangere vrouwen. Dit zal verwezenlijkt worden in het kader van de Europese wetgeving ter zake en in overleg met de betrokken sectoren.

Het opstellen van een wetenschappelijke consensus over de aanpak van de jodiumproblematiek bij specifieke bevolkingsgroepen.

Aan de Belgische Vereniging voor Geneeskunde en de Hoge Gezondheidsraad zal de vraag worden gesteld welke wetenschappelijk gefundeerde acties naar zwangere en lacterende vrouwen, bejaarden, zuigelingen en jonge kinderen, noodzakelijk zijn en hierover een consensus op te stellen, evenals leemtes in het wetenschappelijk onderzoek naar de jodiumstatus van deze doelgroepen te identificeren. In afwachting van deze consensus en zolang er geen programma voor jodiumverrijking is, is het aan te bevelen om systematisch een jodiumsupplement te gegeven aan de zwangere en lacterende vrouwen. Het gehalte van jodium in commerciële producten bestemd voor zuigelingen en jonge kinderen, is het onderwerp van Europese regelgeving op basis van het advies van de EAVV. Monitoring van de jodiumgehaltes is noodzakelijk om excessen te vermijden. De volgende ronde van de Belgische Voedselconsumptiepeiling zal een luik bevatten om de inname van micronutriënten bij de bevolking en in het bijzonder bij bepaalde doelgroepen te evalueren (zie ook krachtlijn 7). - 98 -

Specifieke aanbevelingen met betrekking tot jodium zullen deel uitmaken van de voedingsbrochure van het NVGP-B. De inname van een meer gevarieerdere voeding, zal immers leiden tot een hogere inname van die voedingsmiddelen die van nature rijk zijn aan jodium. Hiernaast zal erop worden gewezen dat men bij voorkeur gejodeerd zout gebruikt in plaats van gewoon zout en dat “zeezout” geen gejodeerd zout is.

IJzer en foliumzuur bij zwangere vrouwen Context Niettegenstaande hun voldoende aanwezigheid van ijzer en foliumzuur in de voeding, is de opname van deze nutriënten niet optimaal, in het bijzonder bij de zwangere vrouw. Vanaf de puberteit tot de menopauze, liggen de behoeften aan ijzer bij de vrouw duidelijk hoger dan bij de man (voornamelijk wegens de menstruele verliezen). Bovendien zijn vrouwen zich vaak niet bewust van het feit dat ze een hogere behoefte hebben en bij hun voedingskeuze aandacht moeten besteden aan voedingsmiddelen, rijk aan ijzer met een grote biobeschikbaarheid (vlees, vleeswaren, gevogelte, vis, eieren). Evenmin zijn vrouwen zich bewust van het belang van foliumzuur bij de zwangerschap. Bepaalde alternatieve voedingsgedragingen (onevenwichtig vegetarisme, veganisme, onevenwichtige of restrictieve diëten, ...), voorgesteld door de populaire media, spelen eveneens ijzertekort en vaak ook vitamine B12 tekort in de hand, wat de stap naar bloedarmoede voorbereidt. Extra aandacht voor de folaten (foliumzuur en polyglutamaten) is nodig bij de vrouw tijdens haar vruchtbare periode. Het tekort aan foliumzuur tijdens de eerste maanden van de zwangerschap kan een neuraalbuisdefect (NBD) veroorzaken. Dit tekort is verantwoordelijk voor spina-bifida en anencefalie. Een minder acuut tekort in een later stadium kan een groeiachterstand in utero of een deficiëntie van de folaatreserve bij de pasgeborene veroorzaken. Foliumzuur moet in voldoende hoeveelheden aanwezig zijn vanaf de eerste dagen van de zwangerschap, want de misvormingen van neuraalbuis komen voor tussen de 18de en de 30ste dag na de conceptie. Het is dus belangrijk om via de voeding voldoende foliumzuur in te nemen tijdens de periode die de conceptie voorafgaat.

- 99 -

Verschillende studies hebben duidelijk aangetoond dat een bijkomende inname van 400 µg foliumzuur/dag nuttig blijkt om het risico van neuraalbuisdefect te reduceren tot zowat 50 %. Het is dus belangrijk dat vrouwen op vruchtbare leeftijd bewust worden gemaakt van het belang van een aangepaste foliumzuurinname op het moment van de conceptie. Voorgestelde maatregelen

Sensibilisering.

Specifieke aanbevelingen met betrekking tot ijzer en foliumzuur zullen deel uitmaken van de voedingsbrochure van het NVGP-B. Er zal gewezen worden op een het belang van de inname van een gevarieerde voeding en de belangrijkste ijzerbronnen. In samenwerking met de verenigingen van artsen en gynaecologen zal een informatiecampagne worden opgesteld, onder de vorm van een specifieke gids, gericht op de vrouw op vruchtbare leeftijd, die het belang van foliumzuur en ijzer zal belichten. De natuurlijke bronnen van folaten (voornamelijk in de vorm van polyglutamaten) hebben een biobeschikbaarheid die gemiddeld, zowat 50 % lager ligt dan die van foliumzuur. De voeding maakt het niet mogelijk een optimale hoeveelheid foliumzuur te bereiken op het moment van de conceptie en tijdens de zwangerschap. Bij gevolg is het aangewezen dat vrouwen die wensen zwanger te worden systematisch extra foliumzuur krijgen. Opleiding en sensibilisatie van het doelpubliek (jonge volwassenen), zal eveneens gebeuren in het kader van de communicatie van het NVGP-B, meer bepaald in hogescholen en universiteiten. Bij de zwangere vrouwen, kan het gebeuren dat de ijzerinname via de voeding onvoldoende is om de behoefte te dekken, zelfs wanneer de basisprincipes van een evenwichtige voeding worden gevolgd. Dit is voornamelijk zo vanaf het tweede trimester van de zwangerschap. Een ijzersupplementatie is hier bijgevolg verantwoord. In het kader van de tweede fase van de Belgische voedselconsumptiepeiling zal een specifieke evaluatie zal worden voorzien naar de voedingstoestand van de zwangere vrouwen in België (zie ook krachtlijn 7). - 100 -

IJzer, calcium en Vitamine D bij zuigelingen, jonge kinderen en adolescenten Context Calcium en vitamine D zijn twee belangrijke nutriënten die tussenkomen bij de botvorming. Een tekort van een van beide kan ernstige stoornissen veroorzaken bij de botopbouw en op termijn leiden tot osteoporose. 68 Uit de resultaten van de gezondheidsenquête (2001) blijkt dat osteoporose voorkomt in België bij 4,4% van de mannen en bij 18,9% van de vrouwen van ouder dan 65 jaar. 69 Gezien de gebruikte methodologie (interview) ligt de eigenlijke prevalentie wellicht een stuk hoger. Dit wordt bevestigd door onderzoek in andere landen die een prevalentie aangeven van 50% en meer bij vrouwen boven 60 jaar, gebaseerd op de meting van de beenderdichtheid. 70

Dit vindt haar oorsprong ondermeer in een te lage calcium inname tijdens de periode voorafgaande aan de piekbotmassa, i.e. de maximale calciumdichtheid van het bot, op de leeftijd van 20-25 jaar. Na die periode blijft calcium van groot belang omdat een aangepaste calciumaanvoer ertoe bijdraagt het botverlies aanzienlijk te beperken. Aangezien in onze voedingsgewoonten zuivelproducten, en in het bijzonder melk en kaas, gewoonlijk tweederde tot drievierde van de calciumaanvoer vertegenwoordigen, is het duidelijk dat dergelijke producten of met calciumverrijkte sojadranken een belangrijke rol te spelen hebben. Een evenwicht zal noodzakelijkerwijze moeten gevonden worden om de aanbreng van verzadigde vetzuren door de zelfde producten hiermee te verzoenen. Vitamine D vergt een bijzondere aandacht bij jonge kinderen en bejaarden. Naast de inname via de voeding wordt Vitamine D eveneens aangemaakt in de huid door blootstelling aan zonlicht. In gevallen waarbij dergelijke blootstelling van de huid vermindert, zoals bvb bij jonge kinderen en bejaarden, is de inname via de voeding niet voldoende om aan de behoefte te voldoen. 68

Boonen S, Body JJ, Boutsen Y, Devogelaer JP, Goemaere S, Kaufman JM, Rozenberg S, Reginster JY. Evidence-based guidelines for the treatment of postmenopausal osteoporosis: a consensus document of the Belgian Bone Club. Osteoporos Int. 2005 Mar;16(3):239-54. Epub 2005 Jan 26 69 Gezondheidsenquête 2001 70

Centrum voor Operationeel Onderzoek in Volksgezondheid (COOV) (1999): Osteoporose – Heupfracturen; Gegevens van België en bijdrage voor het gezondheidsbeleid; EPISERIE Nr. 18

- 101 -

De pasgeborene wordt geboren met een zekere ijzervoorraad. Deze voorraad is in principe voldoende om de periode op te vangen tot aan de introductie van bijvoeding en compenseert voor het feit dat moedermelk relatief arm is aan ijzer. Over het juiste ogenblik om met bijvoeding te starten bestaat veel onenigheid. Dit moment wordt vaak bepaald door gewoontes en traditie, evenals de eerste voedingsmiddelen die worden gebruikt. Een te vroege introductie wordt beschouwd als een risicofactor voor het ontstaan van allergieën en wordt eveneens afgeraden omdat het in de plaats komt van borstvoeding. Een te late introductie wordt eveneens als niet ideaal beschouwd gezien dit de psychomotorische ontwikkeling van het kauwen en slikken kan schaden en eventuele voedingstekorten zoals ijzer in de hand kan werken. In het rapport van de WGO expertenconsultatie over de optimale duur van exclusieve borstvoeding kwam met de conclusie dat exclusieve borstvoeding tot 6 maand verschillende voordelen biedt voor moeder en kind, maar bij bepaalde kinderen eveneens kan leiden tot ijzertekort. Het is belangrijk dat artsen en paramedici, die betrokken zijn bij de opvolging van de zuigeling hier aandacht voor hebben. Voorgestelde maatregelen

Sensibilisering.

In het kader van de communicatie vanuit het NVGP-B zal aandacht worden gevraagd voor: - de bewustmaking van de consument rond het belang van blootstelling aan het daglicht, alsook over de risico’s van gebrek aan vitamine D bij energiearme en vetarme diëten. Ook zal de aandacht van de moeders erop worden gevestigd dat jonge kinderen die alleen magere melkproducten krijgen een verhoogd risico op Vitamine D tekort lopen. - Het belang van calcium en aanbevelingen om bij de diverse leeftijdscategorieën een voldoende calciuminname te bereiken (meer bepaald met 2 à 3 porties zuivelproducten per dag). Het zal eveneens informatie verstrekken over de risico’s die gepaard gaan met het schrappen van zuivelproducten, wanneer er geen vervangende aanvoer is (bij voorbeeld met sojaproducten of andere voedingsmiddelen, voor zover ze met calcium verrijkt zijn) - Het belang van aangepaste zuigelingen- en kindervoeding (Zie ook het hoofdstuk betreffende voeding voor zuigelingen en jonge kinderen) en sensibilisatie van kinderen, ouders en medisch corps voor een vroegtijdige diversificatie (in functie van aanbevelingen) van de voeding van kinderen en adolescenten, meer bepaald via het onderwijs en organisaties voor - 102 -

moeder en kindzorg (Kind & Gezin, ONE). Het toepassen en vastleggen (indien nodig) van wettelijke criteria betreffende de samenstelling en gebruik van kindervoeding zal gebeuren in het kader van de Europese Wetgeving terzake. In deze context zal in overleg met de nationale expertengroep die zal worden opgericht (Zie hoofdstuk Voeding van zuigelingen en jonge kinderen) bekeken worden welke voor de Belgische bevolking de optimale introductieleeftijd is voor bijvoeding en waaruit deze bijvoeding dient te bestaan.

Calcium en Vitamine D bij bejaarden Context Door hun minder actieve levensstijl, verblijf in instellingen, rusthuizen, afhankelijkheid van voeding aangeboden door de instelling, gaarkeukens of anderen, verminderde eetlust, beperkte mogelijkheden om boodschappen te doen, gelatenheid, kwetsbaarheid, … lopen bejaarden een grotere kans op ondervoeding (zie ook krachtlijn 6) Deze vermindering in voedingsinname uit zich niet alleen een verminderde inname van energie en macro-nutriënten, maar eveneens van bepaalde nutriënten, met name calcium en Vitamine D. Voorgestelde maatregelen

Sensibilisering.

Naast de maatregelen voorgesteld in het kader van de strijd tegen ondervoeding, is het nodig de bejaarden en het medisch corps voor te lichten over het hoge gemeenschappelijke voorkomen van deze twee tekorten bij bejaarden, zowel in instellingen als daarbuiten. In het kader van de aangetoonde antibreuk effecten van calcium en vitamine D supplementen, is een systematisch gebruik van supplementen bij deze leeftijdscategorie aan te bevelen.

- 103 -

Er is een noodzaak aan het opstellen van een bijkomende stand van zaken betreffende andere kritieke voedingsstoffen bij bejaarden, waaronder vitamine C, foliumzuur en zink (niet limitatieve opsomming). In het kader van het tweede luik van de voedselconsumptiepeiling zal een evaluatie van de voedingstoestand van bejaarden binnen de algemene bevolking worden ondernomen (zie ook krachtlijn 7). Deze problematiek zal eveneens worden aangehaald in het kader van de communicatie rond het NVGP-B.

Suboptimale inname van vitamines, mineralen, spoorelementen en ander stoffen uit de voeding Context Een aangepaste en gevarieerde voeding voorziet in normale omstandigheden in een voldoende aanbreng van alle noodzakelijke nutriënten voor een goede ontwikkeling van het menselijk organisme en het behoud van een goede gezondheidstoestand en dit in hoeveelheden die overeenkomen met deze die zijn bepaald en worden aanbevolen op basis van algemeen aanvaarde wetenschappelijke gegevens. Studies tonen echter aan dat een dergelijke ideale situatie niet voor alle nutriënten een realiteit is, noch voor alle bevolkingsgroepen. Hoewel er geen gedetailleerde gegevens bestaan voor de Belgische bevolking, lijkt het aannemelijk dat een dergelijke situatie ook in België een realiteit is. De resultaten van de Nationale Voedselconsumptiepeiling illustreren inderdaad dat ondermeer de dagelijkse inname van calcium, ijzer en vitamine C bij een aanzienlijk deel van de bevolking beneden de dagelijks aanbevolen hoeveelheden ligt. De voeding bevat eveneens tal van andere stoffen met een nutritioneel en fysiologisch effect, die een rol kunnen spelen voor de gezondheid. Hieronder vallen onder meer stoffen met een antioxidatieve werking zoals isoflavonen, polyfenolen, flavonoïden, luteïne, lycopeen, ..., stoffen met een effect op bepaalde risicofactoren zoals fytosterolen uit soja en stoffen die een evenwichtige darmflora bevorderen zoals bepaalde probiotica en prebiotische voedingsvezels. De effecten van dergelijke voedingsbestanddelen maken onderwerp uit van tal van nieuwe onderzoeksprojecten en de voedingsindustrie ziet hierin een belangrijk element om nieuwe voedingsmiddelen op de markt te brengen met functionele eigenschappen. De aspecten met betrekking tot communicatie, wetenschappelijke onderbouwing en bescherming van de consument in deze context, worden behandeld in krachtlijn 3.

- 104 -

Talrijke nuttige effecten worden beschreven in de wetenschappelijke literatuur, ondermeer betreffende de beschermende eigenschappen van antioxidatieve stoffen, effecten op de darmflora en de natuurlijke weerstand van bepaalde pre- en probiotica, cholesterolverlagende effecten van soja, ... en dergelijk onderzoek wordt ondersteund door de Europese Unie. Het is dan ook opportuun om dergelijke ontwikkelingen ook op Belgisch vlak te stimuleren en na te gaan hoe de inname van dergelijke bestanddelen via de voeding van de bevolking kan leiden tot nuttige gezondheidseffecten. Omwille van een specifieke levensstijl of andere motieven, kan het eveneens wenselijk zijn de inname van bepaalde voedingsstoffen of van andere stoffen met een nutritioneel of fysiologisch effect te verhogen door middel van specifieke voedingsmiddelen of voedingssupplementen. Voorgestelde maatregelen

Beleid dat wetenschappelijk onderzoek op dit vlak aanmoedigt en een ruime keuze aan functionele voedingsmiddelen en voedingssupplementen toelaat voor zover de veiligheid, wetenschappelijke onderbouwing en correcte consumenteninformatie worden gegarandeerd. Vermits gedetailleerde gegevens over de voedingstoestand van de Belgische bevolking op vlak van micronutriënten en ander stoffen niet beschikbaar zijn, is het niet aangewezen om algemene maatregelen voor te stellen om de inname van micronutriënten en andere stoffen te verbeteren. België heeft steeds een voorloperrol gespeeld om via regelgeving een ruim aanbod van veilige en correct geëtiketteerde voedingsmiddelen en voedingssupplementen, met inbegrip van nutriënten, planten- en plantenbereidingen en anders stoffen met een nutritioneel of fysiologisch effect mogelijk te maken en de consument en medische zorgverlener toe te laten op vrijwillige of medisch geïndiceerde basis de dagelijkse voeding te verrijken. Het beleid zal erop gericht zijn om deze keuze ook in de toekomst mogelijk te blijven maken via de ontwikkeling van wetgeving op Europees vlak, en dit geïnspireerd op de huidige Belgische wetgeving en rekening houden met de aanbevelingen van de Raad Van Europa ter zake. Het verzamelen van de bestaande internationale wetenschappelijke literatuur en het zoeken naar een consensus betreffende de meest aangepaste manier voor efficiënte supplementatie zonder risico voor de gezondheid is een taak van de gezondheidswereld.

- 105 -

Het uitbreiden en aanpassen van de methodologie van de voedselconsumptiepeiling om in staat te zijn de voedingsstatus van de bevolking na te gaan op vlak van micronutriënten en andere voedingsbestanddelen met een nutritioneel of fysiologisch effect is een prioriteit voor de volgende fase van dit onderzoek (zie ook krachtlijn 7). Het aanmoedigen van het wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot de gezondheidseffecten van voedingsbestanddelen die aanwezig zijn in de voeding en aangewend kunnen worden in innovatieve voedingsproducten, e.g. antioxidatieve stoffen, pre- en probiotica, ... vormt eveneens een element van het beleid om een ruime keuze aan functionele voedingsmiddelen en voedingssupplementen toe te laten voor zover de veiligheid, wetenschappelijke onderbouwing en correcte consumenteninformatie worden gegarandeerd. Het potentieel om de gezondheid te versterken via de inname van een gevarieerde voeding rijk aan groenten en fruit en bepaalde selectieve voedingsbestanddelen waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat ze een rol kunnen spelen in de bevordering van de gezondheid en de vermindering van gezondheidsrisico’s zal worden meegenomen in de communicatieinitiatieven van het kader van het NVGP-B.

- 106 -

KRACHTLIJN 5: ONDERVOEDING: PREVENTIE EN AANPAK De organisatie van de gezondheidszorg in België is erop gericht om een efficiënte opsporing en behandeling van ziektes bij de bevolking te verwezenlijken. Het bestaat uit een wijd netwerk van instellingen (ziekenhuizen, rust- en verzorgingsinstellingen, psychiatrische verzorgingstehuizen), medici en paramedici (verpleegkundigen, diëtisten, apothekers, ...). In Oktober 2005 waren er 147 algemene ziekenhuizen met 55.154 erkende bedden, 69 psychiatrische ziekenhuizen met 15.620 erkende bedden, 1.013 RVT's met 47.336 erkende bedden en 41 Psychiatrische Verzorgingstehuizen (PVT) met 3.241 bedden.

Identificatie en situering van de problematiek Ondervoeding, gedefinieerd als voedingstekorten, is een belangrijk probleem voor de volksgezondheid in onze maatschappij. Talrijke patiënten met zware aandoeningen lopen het risico op ondervoeding, een problematiek die onvoldoende wordt erkend. Een speciale werkgroep binnen de Raad van Europa heeft aangetoond dat bij opname in het ziekenhuis een meerderheid van de patiënten een gemiddelde voedingsinname heeft beneden de aanbevelingen en tijdens hun ziekenhuisopname gewicht blijft verliezen. 71 De oorzaken van ondervoeding zijn velerlei en divers. Talrijke studies tonen aan dat ondervoeding bovenop de onderliggende aandoening het risico op complicaties verhoogt, de weerstand tegen infecties verlaagt, de fysieke en mentale toestand van de patiënt verslechtert en kan leiden tot een hogere mortaliteit, wat een belangrijk impact heeft op de kosten van de gezondheidszorg. De kans op ondervoeding stijgt eveneens met de leeftijd. Voedingskundige interventie kan onder deze omstandigheden het herstel bevorderen en in bepaalde gevallen complicaties en mortaliteit voorkomen. Hoewel precieze cijfers op Belgisch vlak ontbreken, wordt geschat dat ondervoeding kan aanwezig zijn bij tot 30-40% van de ziekenhuispatiënten. 71

Council of Europe (2002); Food and Nutritional Care in Hospitals: How to prevent undernutrition; Report and recommendations of the Committee of Experts on Nutrition, Food Safety and Consumer Protection; Council of Europe Publishing, ISBN 92-871-5053-2

- 107 -

Het probleem van ondervoeding geldt eveneens voor de patiënten in rusthuizen en deze gevolg in de thuiszorg. Ondervoede patiënten komen vaak in een vicieuze cirkel terecht die leidt naar progressieve klinische achteruitgang. Het ziekenhuisverblijf kan tot twee maal langer duren en het optreden van complicaties en overlijden is 2 tot 20 keer hoger in vergelijking met patiënten met de zelfde aandoeningen, maar met een goede voedingsstatus. 72 De Raad Van Europa bevestigt dat een vroegtijdige en actieve opsporing en voedingskundige opvolging kunnen bijdragen tot een vluggere socioeconomische reïntegratie van de patiënt en een verbetering van zijn levenskwaliteit. De Raad heeft hiertoe in 2003 een resolutie uitgevaardigd en aanbevelingen geformuleerd met betrekking tot de ziekenhuissituatie. Deze omvatten ondermeer: 73 - Het duidelijk vastleggen van de verantwoordelijkheden van het verzorgend personeel en het ziekenhuismanagement met betrekking tot voedingszorg; - Het opstellen van wetenschappelijk gebaseerde standaarden voor het inschatten, evalueren en bewaken van de voedingsstatus en het ondervoedingrisico van de patiënt; - Het uitbreiden van de verantwoordelijkheid van de instelling met betrekking tot de voedingszorg tot na de ziekenhuisopname; - Het verbeteren van het opleidingsniveau van de gezondheidswerkers; - Het bevorderen van het aanbod van geïndividualiseerde en flexibele maaltijden, met de mogelijkheid voor de patiënt om extra bij te vragen. - Het betrekken van de patiënt bij de maaltijdplanning; - Het bevorderen van de samenwerking en communicatie van het ziekenhuispersoneel om optimale voedingszorg te verstrekken, inclusief de communicatie tussen het ziekenhuis en de eerste lijnsgezondheidswerkers. - De verstrekking van voeding is een essentieel onderdeel van de behandeling van patiënten en geen “hotel service” en moet als dusdanig worden beschouwd door het ziekenhuismanagement. - Het management moet de verantwoordelijkheid van de voedingszorgverstrekkers erkennen en prioriteit geven aan een interne voedingspolitiek. - Bij het bepalen van het budget voor voeding dient eveneens rekening gehouden te worden met de kosten van complicaties en verlengd ziekenhuisverblijf te wijten aan ondervoeding.

72

Pepersack, T. (2005); Outcomes of Continuous Process Improvement of Nutritional Care Program Among Geriatric Units; J. Geront. Vol. 60A, No. 6, 787–792 73

Council of Europe Committee of Ministers (2003); Resolution ResAP(2003)3 on food and nutritional care in hospitals (Adopted by the Committee of Ministers on 12 November 2003 at the 860th meeting of the Ministers' Deputies)

- 108 -

Doelstellingen van het NVGP-B Het NVGP-B voorziet een aantal maatregelen die erop gericht zijn de problematiek van ondervoeding op een efficiënte wijze aan te pakken, met in acht name van de aanbevelingen die door de Raad Van Europa worden voorgesteld. De maatregelen van het NVGP-B hebben betrekking op volgende domeinen: • • • • •

Ziekenhuis Rust- en verzorgingsinstellingen Thuiszorg Onderwijs Tegemoetkoming

Het objectief van het NVGP-B is het identificeren van de noodzakelijke maatregelen om te komen tot een vermindering van ondervoeding, rekening houdend met de aanbevelingen van de Raad Van Europa ter zake.

Voorgestelde maatregelen Ziekenhuisniveau Context Ondervoeding is een proces dat kan bestaan vóór de opname in het ziekenhuis, en hierdoor kan worden uitgelokt of verergerd. De voedingstoestand van de patiënt bij opname wordt in grote mate bepaald door de voedingsgewoonten en de keuze van voedingsmiddelen die gedurende jaren door hem wordt gebruikt. Het is dan ook belangrijk dat huisartsen aandacht hebben voor de voedingsgewoonten van hun patiënten. Gerichte voedingsinterventies zijn mogelijk bij opname in het ziekenhuis. Een systematische screening op ondervoeding of evaluatie van de voedingtoestand van alle opgenomen patiënten zou aan de basis moeten liggen van de selectie van deze patiënten die voedingsinterventie nodig hebben. Tijdens de hospitalisatie is de inname van voldoende voeding en vocht niet eenvoudig. Bepaalde handelingen, eigen aan een ziekenhuisverblijf, verergeren vaak de slechte voedingstoestand en kunnen leiden tot - 109 -

dehydratatie. Voorbeelden hiervan zijn: onderzoeken waarvoor de patiënt nuchter dient te blijven; onderzoeken die plaatsvinden tijdens de maaltijd uren; restrictieve en vaak niet aangewezen diëten die worden voorgeschreven of toegepast; gebrek aan professionele hulp bij het eten en drinken bij patiënten die niet in staat zijn zichzelf te voeden; afwezigheid van controle op de eigenlijke inname van de patiënt tijdens de maaltijd; ... Bij het verlaten van het ziekenhuis worden vaak geen of onvoldoende informatie en aanbevelingen betreffende de voedingstoestand van de patiënt overgedragen naar de huisarts of de gezondheidswerkers die instaan voor de verdere verzorging en opvolging van de patiënt (in rusthuis of thuiszorg). Ten slotte speelt ook het gebrek aan degelijke opleiding over voeding en voedinggerelateerde problemen in de opleiding van artsen en gezondheidswerkers een belangrijke rol. De belangrijkste reden voor het voortbestaan van deze problematiek is immers dat de problematiek onvoldoende gekend is en onvoldoende erkend wordt. Voorgestelde maatregelen

De aanstelling van een voedingsverantwoordelijke voedingscomité in elke ziekenhuisinstelling.

en

een

In elke ziekenhuisinstelling zal een voedingsverantwoordelijke worden aangesteld uit de geneesheerspecialisten met een ervaring op vlak van voeding, naar analogie met de ziekenhuishygiënist. Verdere criteria zullen worden bepaald. De bevoegdheden van de voedingsverantwoordelijke zullen dienen te omvatten: -

-

Het oprichten van een voedingscomité dat beantwoordt aan de specifieke noden van de instelling, ten minste bestaande uit de voedingsverantwoordelijke zelf, bijgestaan door een vertegenwoordiger van de artsen, van de diëtisten, van het verplegerkader, van de ziekenhuisapotheek, van de verantwoordelijke voor de keukenwerking en van de directie. Het voedingscomité staat de voedingsverantwoordelijke bij het uitvoeren van volgende vermelde taken : o Het opstellen van een algemene voedingspolitiek voor de instelling. o Het implementeren van een systematische opsporing en evaluatie van de voedingsstatus van alle patiënten bij opname. - 110 -

o

o o o

o o

Deze gegevens moeten worden opgenomen in het medisch dossier van de patiënt. Het uitwerken van wetenschappelijk gebaseerde interventieprotocollen voor het opvolgen van die patiënten waarbij een risico op ondervoeding wordt vastgesteld in functie van hun aandoening, hun leeftijd en rekening houdend met de mogelijkheden voor voedingsinterventie. Het opzetten van een degelijke controle van de collectiviteitkeuken, om te verzekeren dat de aanbevolen voeding voldoet aan de behoeften van de betreffende populatie. Het verzekeren van de continue vorming van de medische teams, artsen, verpleegsters en andere paramedici binnen de instelling met betrekking tot voeding en de aanpak van ondervoeding. Het bepalen van de nodige middelen, qua personeel en materiaal, teneinde de bovenvermelde maatregelen te kunnen toepassen en het maken van de nodige voorstellen aan de directie van het ziekenhuis om de maatregelen operationeel te maken. Het evalueren van de toepassing van de maatregelen in de praktijk. Het garanderen van continuïteit bij de aanpak van ondervoede patiënten in overleg met thuiszorg en rusthuizen.

De creatie van een Nationale Expertengroep betreffende Ondervoeding.

Op Federaal niveau zal een Nationale Expertengroep betreffende Ondervoeding worden opgericht. Deze groep zal bestaan uit 10 experten op het vlak van ondervoeding en vertegenwoordigers omvatten van de artsen-specialisten, diëtisten, verzorgers en apothekers. De leden zullen worden bepaald door de Minister op basis van hun expertise ter zake en op voordracht van kandidaturen gedaan door de relevante betrokken nationale federaties. De taak van deze Nationale expertengroep zal de volgende werkzaamheden omvatten: -

Het opstellen van wetenschappelijk gebaseerde richtlijnen betreffende de best gepaste gestandaardiseerde methodologieën voor de opsporing en de opvolging van ondervoede patiënten in functie van de leeftijd en de onderliggende pathologie (bvb SNAQ, MUST, SRNP...).

- 111 -

-

Het opstellen van adviezen omtrent noodzakelijke maatregelen en middelen om de voorgestelde richtlijnen te kunnen toepassen.

-

Het geven van adviezen aan het RIZIV met betrekking tot dossier, maatregelen, budgetten noodzakelijk voor tegemoetkoming van de kosten van voedingsinterventies, zowel qua personeel als materiaal.

Rust en verzorgingsinstellingen Context In de rusthuizen of andere collectieve verblijfsinrichtingen voor bejaarden stelt men vast dat een aanzienlijk percentage van de bewoners ondervoed is, zelfs indien men van oordeel is dat er in het merendeel van de gevallen voldoende en kwaliteitsvol voedsel wordt aangeboden (studies die in België en in het buitenland werden uitgevoerd, hebben een ondervoedingspercentage van 40 à 80% aangetoond). Een goede voedingsstatus is een essentiële voorwaarde voor een goede gezondheid, een snel herstel, een betere weerstand alsook voor het welzijn in het algemeen. Als voornaamste oorzakelijke factor wordt het ontbreken van reglementaire bepalingen, niet alleen m.b.t. de vereisten inzake de kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling van de maaltijden van de bewoner, maar ook van een controle van diens voedingsstatus aangehaald. Dit hangt samen met het ontbreken van een structurele regeling voor het voedingsbeleid in de instellingen, met inbegrip van de kwalificaties van het personeel. Een tweede oorzaak is de miskenning van de voedingsbehoeften van de bejaarde en de onvoldoende opleiding voor het personeel van de rusthuizen om hiermee om te gaan. De gebruikelijke tekenen van het verouderingsproces en de bij bejaarden vaak voorkomende pathologieën verhullen de symptomen van een ongezonde voedingstoestand of ondervoeding. Vaak zijn het gebit en het tandvlees in een slechte toestand. Bovendien vertraagt of vermindert de inname van voedsel, vervaagt het honger- en dorstgevoel, en ervaart de bejaarde ervaart vlugger een gevoel van verzadiging. Het sociale aspect van de maaltijdmomenten, i.e. het plezier en gezelligheid tijdens de maaltijd is eveneens belangrijk. Er ontstaat een vicieuze cirkel doordat een vermindering van de voedselinname leidt tot een vermindering van de fysieke activiteit en het metabolisme, wat dan weer leidt tot minder voedselinname. Hierdoor lopen bejaarden een grotere kans op ondervoeding, met een groter risico op breuken en slechter herstel bij ziekten en ziekenhuisopname.

- 112 -

Voorgestelde maatregelen

Een voedingshandvest zal worden opgesteld dat accreditatie-eisen bevat in het kader van het voedingsbeleid van de instelling, met de bedoeling dat dit zal worden opgenomen in de gemeenschaps-, gewestelijke en federale wetgeving.

Dit voedingshandvest zal accrediteringsvereisten omvatten in volgende domeinen: -

-

-

Beschikken over een uitgeschreven voedingsbeleid voor de instelling waarin het engagement van het management wordt vastgelegd. Beschikken over gedocumenteerde en toegepaste procedures of protocollen voor de evaluatie en opvolging van de voedingsstatus van de residenten en de vroegtijdige opsporing van tekenen van ondervoeding. Deze procedures of protocollen dienen minstens de modaliteiten te omvatten van: o Een regelmatige gewichtscontrole; o Een regelmatige controle op mond- en tandhygiëne (ook van de tandprothesen); o De manier waarop de informatie over tekenen die kunnen wijzen op een verhoogd risico op ondervoeding, in het bijzonder in geval van ziekte, wordt opgenomen in het individueel verzorgingsdossier van de patiënt en door wordt gespeeld aan de behandelende arts en/of diëtiste. Beschikken over een "hoofd kwaliteit & voeding", die, onder toezicht van de coördinerend en raadgevend arts, toeziet op de volwaardige toepassing van het handvest en de vastgelegde procedures of protocollen in de instelling, op de kwaliteit van de voedingsmiddelen en van de maaltijden, op de planning en presentatie van de menu’s en de schotels, op de voedingshygiëne en op de aanbestedingen en keuzes bij de aankoop van levensmiddelen en van dieetvoedingsmiddelen. De betrokkene dient ten minste houder te zijn van een diploma van gegradueerde in de dieetleer en zal tevens, samen met de behandelende arts en het verzorgend team, instaan voor de individuele begeleiding van de bewoners op het gebied van voeding. Beschikken over een "verbindinsgcomité voeding en nutritie". In dit verbindingscomité zijn de bij de voeding betrokken beroepsbeoefenaren (arts, diëtist, verzorgend team, kok, …) betrokken. Dit comité kan eigen zijn aan een bepaalde instelling of gemeenschappelijk voor verschillende instellingen. De taak van dit comité zal erin bestaan: - 113 -

o De bovenvermelde procedures en protocollen uit te werken en op regelmatige tijdstippen te actualiseren, in functie van de organisatie en de mogelijkheden van de instelling of instellingen die onder het verbindingscomité ressorteren, om ervoor te zorgen dat de voedingstoestand van de bewoners wordt geëvalueerd en waar ondervoeding wordt vastgesteld deze op een gepaste wijze wordt aangepakt door middel van passende voedingstherapie, aangepast aan verschillende situaties en ziektebeelden.

-

-

In deze context is het belangrijk om een werkdocument (voedingsen zorgboekje) te ontwikkelen dat gemeenschappelijk is voor het ziekenhuis, het rusthuis en de thuiszorg. Dit bevat informatie over de voedingssituatie van de patiënt en moet hem vergezellen bij elk bezoek aan een zorgverstrekker. o Maatregelen uit te werken, in samenspraak met de coördinerend en raadgevend arts, om het voltallige personeel bewust te maken van de ondervoedingsproblematiek en hun alertheid voor tekenen die kunnen wijzen op een verhoogd risico aan te scherpen, ondermeer door permanente vorming. o Auditering van deze maatregelen. Zorgen voor een aangename omgeving en prettige psychosociale sfeer tijdens de maaltijden. Hierbij dient aandacht te worden gegeven aan: o Een aangename en gezellige omgeving. o Beschikbaarheid van voldoende personeel en aangepast materieel om behoeftige bejaarden bij elke maaltijd bij het eten en drinken te helpen. o De gelegenheid bieden om de bewoners zich te laten uitspreken over de kwaliteit van het eten en de samenstelling van het menu, bvb via de "bewonersraad " of via overleg met het "hoofd kwaliteit & voeding". Het aanbieden van een gezonde en evenwichtige voeding, waarbij aandacht wordt gegeven aan: o Het aanbieden van voldoende keuze, rekening houdend met individuele voedingsgewoonten en voorkeuren van de bewoners. o Het aanbieden van aangepaste voedselporties zodat elke bejaarde passende voedselcomponenten krijgt aangereikt. o Menu’s en maaltijden aanbieden die zijn samengesteld en gevalideerd in functie van de behoeften van de bewoners door het “hoofd kwaliteit & voeding”. o Rekening houden met individuele behoeften van bewoners, waaronder voedingsvereisten bij voedselallergieën, medisch geïndiceerde diëten (e.g. diabetes, ...), voeding met gewijzigde consistentie (e.g. in geval van kauw en slikproblemen), specifieke voedingsinterventies (sonde- of drink voeding), ... o Opleiding en bijscholing van het personeel betrokken bij de bereiding, de distributie en de toediening van de voeding (op dit - 114 -

ogenblik is een koksopleiding niet verplicht in rust- en verzorgingstehuizen).

Thuiszorg Context De thuiszorg speelt een belangrijke rol bij de preventie van ondervoeding. Bovendien wordt als gevolg van de kortere ligduur in ziekenhuizen de thuiszorg hoe langer hoe belangrijker om de voedingstherapie voort te zetten en zo een snellere revalidatie en sociale reïntegratie te bewerkstelligen, en de levenskwaliteit te verbeteren. De thuiszorg is vaak de eerste schakel in de opsporing van ondervoeding, het herkennen van de factoren die aan de basis liggen van een hoger risico en het doorverwijzen naar meer gespecialiseerde hulp. Thuiszorg moet dan ook in de eerste plaats gezien worden als het belangrijkste niveau om preventief op te treden. Een studie uit 1997 legt volgende vaststellingen bij thuisverpleegde 60plussers bloot: 74 Op basis van een evaluatie van de voedingstoestand blijkt dat 6% van de bejaarden manifeste tekenen van ondervoeding vertonen terwijl 45% van de patiënten een verhoogd risico op ondervoeding lopen. Talrijke factoren die de voedingstoestand negatief beïnvloeden, spelen hierbij een rol: - 50% van de patiënten is volledig afhankelijk voor de bereiding van de warme maaltijd; - 17% van de patiënten is aangewezen op warme maaltijdbedeling aan huis; - 36% van de patiënten eet de warme maaltijd niet altijd op - 14% van de patiënten eet zelden of nooit met plezier - 73% van de patiënten heeft een tandprothese, 10% draagt ze niet tijdens het eten - 30% van de patiënten heeft geen voedingszaak in de buurt of ze is niet bereikbaar - 10% van de patiënten heeft matige financiële problemen, bij 3% zijn deze ernstig Deze resultaten illustreren dat immobiliteit, afhankelijkheid van anderen, gelatenheid, psychisch en fysiek achteruitgaan, sociale isolatie en precaire 74

Wouters R.,Vandenbroele H., De Ridder D., et all. (1997); Screening en monitoring van voedingsproblemen in de thuisverpleging. De NAME-study.Onderzoeksrapport, Brussel: Wit-Gele Kruis van België. 228.94.3.

- 115 -

financiële toestand factoren zijn die het optreden van ondervoeding bij de alleenstaande bejaarde populatie in de hand werken. Dit wordt verder nog versterkt door het feit dat de controle op de voeding, in vergelijking met een intramurale setting in de thuissituatie zowel kwalitatief als kwantitatief moeilijk tot onmogelijk is. Dit illustreert de belangrijke rol van de huisarts en de mantelzorg om de voedingstoestand van de bejaarde op te volgen. Jammer genoeg speelt ook in de thuiszorg het feit mee dat het probleem van gebrekkige voedingsinname en zijn gevolgen onvoldoende wordt erkend. Een belangrijke factor hierbij is het vaak ontbreken in het globaal medisch dossier van parameters die betrekking hebben op de voedingsstatus van de patiënt. Bovendien wordt dergelijke informatie vaak niet doorgegeven tussen ziekenhuis, rusthuis en thuiszorg. Voorgestelde maatregelen

Een sensibiliseringscampagne zal worden opgezet, zowel naar de medische zorgverleners als naar de patiënten zelf.

Ondervoeding in de thuiszorg kan het best worden opgespoord door de personen die instaan voor de dagelijkse verzorging van de patiënt. In het bijzonder de organisaties voor thuisverpleging en de huisarts zijn in deze context belangrijk. Een sensibilisatiecampagne zal worden opgestart naar deze gezondheidswerkers met de bedoeling hen te sensibiliseren om op basis van een eenvoudige methodologie tekenen van ondervoeding op te merken, te signaleren, en aan te pakken. Een dergelijke eenvoudige methodologie kan als primaire detectie-items bestaan uit: - een globale klinische indruk, - informatie over ongewild gewichtsverlies of recente ziekte, - recent verminderde eetlust, - waar mogelijk gewicht en BMI. Hierdoor wordt een indruk verkregen van de voedingstoestand van de patiënt waarna kan doorverwezen worden naar een diëtiste of de huisarts. Deze sensibiliseringscampagne zal worden opgezet naar de huisartsen, organisaties voor thuisverpleging en andere organisaties actief in de thuiszorg (maaltijdbedeling, ...) en zal ook maatregelen inhouden met betrekking tot - 116 -

controle en het verlenen van hulp bij de maaltijd en aanbevelingen voor de controle van de nutritionele kwaliteit van aangeboden maaltijden. Een sensibilisatiecampagne zal worden opgezet via een specifieke gids naar de bejaarden zelf en de niet professionele personen die bij hun verzorging zijn trokken, teneinde de aandacht voor een volwaardige voeding (zelf bereide maaltijden of gaarkeuken, portiegrootte, voldoende drinken, ...) en een aangepaste levensstijl (beweging, tand- en mondhygiëne, ...) te verhogen. Een gesystematiseerde methodologie zal worden uitgewerkt voor de overdracht van voedingsgegevens tussen ziekenhuis, thuiszorg, rusthuis, met inbegrip van overleg met andere betrokken professionals (huisarts, diëtist, ...) onder de vorm van een voedingsstatusboekje. Dit boekje bevat de informatie over de voedingstoestand en is bestemd voor de behandelende art en diëtiste in de verschillende niveau’s waar de patiënt kan verblijven.

Maatregelen met betrekking tot het toegankelijker maken van gespecialiseerde voedingsinterventies. Context Uit cijfers blijkt dat ondervoeding in België een meerkost voor de gezondheidszorg betekent van 400 miljoen Euro op jaarbasis.75 Naast een gebrekkige opsporing, zijn de geassocieerde kosten van een aangepaste voedingsinterventie een bijkomende belangrijke drempel voor de efficiënte aanpak van ondervoeding. Voedingsinterventies bij ondervoede patiënten resulteren in een belangrijke vermindering van morbiditeit en mortaliteit bij ziekenhuisopname. Dergelijke interventies betekenen vaak een belangrijke financiële belasting voor de patiënt waardoor de interventie niet wordt gestart of vroegtijdig wordt stopgezet. In tegenstelling tot een huisartsbezoek en andere medische en paramedische behandelingen (tandarts, kinesitherapie, logopedie, ...), is er geen tegemoetkoming met betrekking tot voedingskundige begeleiding (diëtist). Wat betreft het gebruik van gespecialiseerde dieetvoedingsmiddelen voor medisch gebruik, is er slechts een partiële tegemoetkoming in een aantal medische indicaties en dit enkel voor de zogenaamde sondevoedingen. Deze forfaitaire tegemoetkoming dekt slechts een beperkt deel van de kosten voor de patiënt van de voeding als dusdanig en het benodigde 75

Studie onder leding van Prof L. Annemens – Universiteit

- 117 -

toedieningsmateriaal zoals sondes en pompen. Bovendien geldt deze tegemoetkoming enkel voor voeding die per sonde moet worden toegediend en niet voor gelijkaardige voeding die door de patiënt zonder hulpmiddelen kan worden ingenomen. Voor deze en andere dieetvoedingsmiddelen voor medisch gebruik is er geen tegemoetkoming. Wel is er een procedure bij het RIZIV om voor specifieke producten tegemoetkoming te verkrijgen na het indienen van een dossier door de fabrikant. Voorbeelden tonen aan dat deze procedure in de praktijk te traag blijkt om nieuwe voedingstherapieën vlug ter beschikking van de patiënt te kunnen stellen Ook op het niveau van het ziekenhuis is de financiering van voedingsinterventies niet optimaal. Er is geen voorziening voor voedingskundigen met een toegewijde taak de ondervoede patiënten op te volgen en voedingsinterventies uit te voeren. Bovendien zijn de kosten voor orale voedingsinterventies, in tegenstelling bvb met parenterale voeding, inbegrepen in het huishoudbudget (ligdagprijs) van de instelling wat hun toegankelijkheid niet bevordert. Voorgestelde maatregelen

De toegankelijkheid van dieetinterventies bevorderen.

Volgende maatregelen zullen worden onderzocht: Er zal worden nagegaan onder welke voorwaarden en voor welke patiënten tegemoetkoming kan worden voorzien voor gespecialiseerd dieetconsult. Er zal worden nagegaan welke voedingsinterventies kunnen worden gemotiveerd op basis van evidence based nutrition, hoe het persoonlijk aandeel van de patiënt in de tussenkomst van sondevoeding thuis kan worden verminderd en hoe de terugbetalingsprocedure voor nieuwe producten efficiënter kan worden gemaakt. Voor deze maatregelen zal het advies worden ingewonnen van de Nationale Expertengroep.

- 118 -

Maatregelen met betrekking tot onderwijs en educatie Context De problematiek van ondervoeding is onvoldoende gekend bij de medische gezondheidswerkers. Dit kadert in het algemeen gebrek aan kennis over voeding, te wijten aan het onvoldoende aan bod komen van voeding in de curricula van de gezondheidsberoepsopleiding. Voorgestelde maatregelen

Uittekenen van een volwaardige vorming betreffende voeding in de diverse opleidingen van de gezondheidsberoepen.

In samenwerking met de onderwijsinstellingen zal worden bekeken op welke wijze de vorming over voeding in het algemeen en de specifieke voedingssituatie van bepaalde bevolkingsgroepen, waaronder kinderen en bejaarden, in de opleiding van bij voeding betrokken actoren, waaronder artsen, gezondheidswerkers, diëtisten, verplegend personeel, hotel- en kokopleidingen, ... kan worden verbeterd. Voedingsleer dient als volwaardige discipline aan bod te komen in de opleiding van huisartsen, verpleegkundigen, verzorgenden, met de mogelijkheid tot regelmatige bijscholingen. Aandachtspunt in de opleiding moet ook de multidisciplinaire samenwerking zijn, zodat artsen en verpleegkundigen sneller de gepaste acties kunnen nemen en gespecialiseerde hulp (diëtist) kunnen inschakelen. In het bijzonder zal eveneens aandacht worden gegeven aan het uitwerken van een specifieke vorming voor collectiviteitrestauratie op niveau van het ziekenhuis als een vorm van specialisatie binnen de technische opleiding van hotelschool. Ten slotte zal continue vorming van medici en paramedici over alle aspecten van voedingskundige interventies bij de aanpak en de preventie van ondervoeding worden aangemoedigd.

- 119 -

KRACHTLIJN 6: EVALUATIE VAN DE VOEDINGSINNAME BIJ DE BEVOLKING De nationale voedselconsumptiepeiling werd een eerste keer uitgevoerd tussen 2004 en 2005. 76 De globale bevindingen werden voorgesteld in de inleiding.

Identificatie en situering van de problematiek Tijdens de besprekingen in het kader van het NVGP-B werden een aantal domeinen geïdentificeerd waar concrete gegevens niet voor handen zijn en ook niet worden aangeleverd door de uitgevoerde studie. Deze gegevens zijn echter noodzakelijk voor een concrete inschatting van bepaalde problematieken en de evaluatie van de efficiëntie van de in het NVGP-B voorgestelde acties. De methodologie van het nationaal voedingsonderzoek dient daarom te worden aangepast of gecompleteerd om bij de volgende peiling de geïdentificeerde domeinen te kunnen afdekken.

Doelstellingen van het NVGP-B Gegevens over de voedingsinname en het voedingspatroon van de Belgische bevolking en specifieke subgroepen zoals zuigelingen en jonge kinderen, kinderen, en adolescenten zijn de hoeksteen van een voedingsbeleid. Deze gegevens zijn noodzakelijk voor het inschatten en opvolgen van de voedingstoestand van de bevolking. Aan de hand van deze gegevens kunnen gerichte aanbevelingen worden gedaan en gerichte acties worden ondernomen. Dit zal eveneens toelaten om de doelstellingen en acties van het NVGP-B bij te sturen en/of aan te passen op basis van nieuwe gegevens die beschikbaar komen via de Nationale Voedselconsumptiepeiling en/of andere wetenschappelijke bronnen in de loop 2005-2010. Het NVGP-B voorziet daarom het verder zetten van deze peiling op periodieke basis. Een volgende voedselconsumptiepeiling zal zich in de eerste plaats richten op het vervolledigen van de gegevens die in de eerste fase niet zijn onderzocht.

76

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (2005) : http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/index5.htm

- 120 -

Een belangrijk element hierbij is de beschikbaarheid van voldoende gegevens over de nutritionele samenstelling van voedingsmiddelen, in het bijzonder voor wat betreft micronutriënten. Sinds 1990 beheert de VZW NUBEL (NUtriënten BELgië) nutritionele wetenschappelijke informatie over de samenstelling van voedingsmiddelen die in het normale Belgische voedingspatroon voorkomen. De Belgische Voedingsmiddelentabel (Momenteel reeds de 4e uitgave), geeft de nutritionele waarde weer van 1100 algemene voedingsmiddelen. Dit omvat informatie over de energiewaarde, de macronutriënten (eiwitten, vetten en koolhydraten), cholesterol, suikers, vezels, 8 mineralen en 5 vitamines. Nubel beschikt eveneens over een merkendatabank waarin nutritionele informatie is opgenomen over een 2000 merkproducten die in België beschikbaar zijn. 77 NUBEL is een lovenswaardig initiatief dat tot stand kwam mede dank zij het engagement van de federaties van de voedingsindustrie en distributie, dat er in een constructief samenwerkingsverband voor heeft gezorgd dat in België een waardevol instrument ter beschikking staat voor het bepalen van de inname aan macro- en micronutriënten, zowel op individueel als collectief vlak. Het NVGP-B onderschrijft de verderzetting van dit initiatief en de uitbreiding ervan met nieuwe gegevens betreffende merkproducten, met in het bijzonder producten met toegevoegde nutriënten en voedingssupplementen.

Voorgestelde maatregelen Verderzetting op periodieke basis en aanpassing, bijsturing of uitbreiding van de methodologie van de nationale voedselconsumptiepeiling

De voedselconsumptiepeiling zal worden nedergezet en herhaald op periodieke basis. Een nieuw luik is voorzien voor de periode 2008-2009. Dit nieuwe luik zal zich in de eerste plaats richten op het verzamelen van gegevens die in het eerste luik niet beschikbaar zijn. In dit kader zal de methodologie van de nationale voedselconsumptiepeiling worden aangepast, bijgestuurd of uitgebreid om bij de volgende peiling gegevens te kunnen opleveren met betrekking tot volgende aspecten:

77

Nubel (2005) : http://www.nubel.com

- 121 -

-

-

Peiling naar de voedingsinname van zuigelingen (0-1 jaar), jonge kinderen (1-5 jaar), kinderen (6-12 jaar) en adolescenten (13-16 jaar), met in het bijzonder aandacht voor voedingspatronen, fysieke activiteit en inname van macro- en micronutriënten (IJzer Vitamine D, Calcium, ...). Onderzoek naar de inname van jodium bij de algemene bevolking en in het bijzonder bij zwangere vrouwen en jongeren. Peiling naar de inname van micronutriënten bij de zwangere vrouw (IJzer, foliumzuur periconceptueel, ...). Peiling van de inname van macro- en micronutriënten bij de bejaarde (+60 jaar), met in het bijzonder aandacht voor indicatoren van ondervoeding (BMI, vochtinname, ...).

Ondersteunen van de werking en activiteiten van de VZW NUBEL.

De VZW NUBEL is een belangrijk element voor het inschatten van de inname van nutriënten op basis van de resultaten van de voedselconsumptiepeiling. België is het eerste land binnen Europa die een merknamendatabank op het internet plaatst. 78 Dit laat toe aan de medische gezondheidswerkers en het publiek te beschikken over nutritionele informatie via de NUBEL web-site. Het laat eveneens toe om in combinatie met de gegevens van de Voedselconsumptiepeiling een gedetailleerd en getrouw beeld te krijgen van de inname van micro- en macronutriënten via de voeding. Het NVGP-B ondersteunt dit initiatief en roept de betrokken federaties van de voedingsindustrie en de distributiesector, alsmede de individuele bedrijven actief in deze sectoren, op om deze samenwerking ook in de toekomst verder te zetten. Met name het opnemen van merkproducten met toegevoegde nutriënten, waaronder verrijkte voedingmiddelen, dieetvoedingsmiddelen en voedingssupplementen, dient verder te worden aangemoedigd. Nubel neemt eveneens deel aan het Eurofir project (European Food Information Resource Network), een partnership tussen 40 universiteiten, onderzoeksinstituten en SME’S uit 21 Europese landen met als doelstelling een Europese uniforme nutritionele databank te ontwikkelen (2005-2010). 79

78 79

NUBEL (2005) : www.internubel.be www.Eurofir.net

- 122 -

KRACHTLIJN 7: WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK BETREFFENDE VOEDING EN VOEDINGSGEDRAG Het komt erop aan om de onderzoeksbehoeften te identificeren met betrekking tot voeding en voedingsgedrag die het mogelijk moeten maken om de activiteiten van het NVGP-B op te volgen, te evalueren en af te stemmen op prioritair te bepalen deelaspecten.

- 123 -

Bijlage 1: Referenties van voorbeelden van reeds bestaande deelname van burgers en van de privésector in het ontwerp en de realisatie van gemeenschappelijke acties voor gezondheidsbevordering. FEVIA (Federatie Voedinsindustrie-Fédération de l'Industrie Alimentaire). Code de publicité pour les denrées alimentaires. FEVIA. 2005. Les normes canadiennes de la Publicité, Institut des Communications et de la Publicité, Association canadiennes des Annonceurs. La publicité destinée aux enfants au Canada - Guide de référence - Janvier 2005. Institut des Communications et de la Publicité. 2005. la charte flamande - « Ethische code voor partnerschappen en sponsoring van de sector gezondheidspromotie » Contento I, (sous la direction de), Olson C. Inservice Preparation in Nutrition Education for Professionals and Paraprofessionals Chapter 8. Journal of Nutrition Education 1995;347-54. Contento I, (sous la direction de). The Effectiveness of Nutrition Education and Implications for Nutrition Education Policy, Programs, and Research : A Review of Research - Conclusions - Chapter 9. Journal of Nutrition Education 1995;355-64. Contento I, Balch G, Bronner Y, Lytle L, Maloney S, Olson C, Swadener S, Paige D. The Effectiveness of Nutrition Education and Implications for Nutrition Education Policy, Programs, and Research : A Review of Research - Introduction - Theoretical Frameworks or Models for Nutrition Education. Journal of Nutrition Education 1995;277-90. The Evidence of Health promotion Effectiveness. Shaping Public Health in new Europe. A report for the European Commission by the International Union for Health Promotion and Education. Part 2 Evidence. Chap 7 : Nutrition.1999 _ Understanding how nutrition can be influenced (additional focus on short term effects) _ Ascertaining the correct target group (attention to specific high risk group) _ Establising the most suitable intervention strategy (dose) _ Making clear responsabilities in carrying out interventions _ Choosing proper and realistic outcomes (apart from morbitidy, also e.g. quality of life) Communauté française de Belgique. 16 mai 2002 - Décret relatif à la promotion de la santé dans l'enseignement supérieur hors université - Séance du 14/05/2002. Le Moniteur Belge 2002.

- 124 -

Conseil de la Communauté française, (sous la direction de), Communauté française de Belgique. Décret relatif à la promotion de la santé à l'école Bruxelles, le 20/12/2001 - Mr.Hasquin, Demotte, Nollet, Hazette, Miller; Mmes Dupuis, Maréchal. Le Moniteur Belge 2002;1557-62. Plan stratégique pour une alimentation saine en communauté française: en cours de finalisation par les cabinets Arena (présidence et enseignement) Fonck (promotion de la santé) et Eerdekens (sport) Avis du Conseil Supérieur de promotion de la santé en C.F. sur les partenariats privé-public (2003 ) en matière de promotion de la santé » Ministère de la Communauté flamande. Décret relatif à la politique de santé préventive (1) - 21 novembre 2003 - Ministère de la Communauté flamande. Le Moniteur Belge 2004. International Union for Health Promotion and Education Regional Office for Europe. The Evidence of Health Promotion Effectiveness - Shaping Public Health in a New Europe - Part Two - Evidence Book. International Union for Health Promotion and Education Regional Office for Europe. 1-166. 1999. Bruxelles - Luxembourg, European Commission. CNA (Conseil National de l'Alimentation). Avis du CNA sur l'élaboration d'un guide de bonnes pratiques de communicationet sur le projet de règlement communautaire relatif aux allégations nutritionnelles, fonctionnelles et de santé - Avis n° 44 adopté le 18 février 2003 par procédure écrite. CNA (Conseil National de l'Alimentation). 2003. Brochure « agir en promotion de la santé » et Livre « Communication et promotion de la Santé » de l’asbl Question Santé, Bruxelles, ed.2004. Petit examen clinique des pratiques d’information”, T.Poucet, in “Santé, hôpitaux et Médias”, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001. « Comment créer un outil pédagogique en santé, guide méthodologique, Service de Promotion de la Santé, UNMS et APES-Ulg http://www.fao.org/ Guide méthodologique d'élaboration d'une stratégie de communication multimédia : http://www.questionsante.org guide communication et promotion de la santé. Aspects théoriques, méthodologiques et pratiques"

- 125 -

Bijlage 2 Conseil de l'Europe. Lignes directrices pour agir en faveur d'une alimentation saine à l'école - Conseil de l'Europe - Strasbourg. Conseil de l'Europe. 2003. http://www.hc-sc.gc.ca/ Éléments de réflexion : les écoles et la nutrition Deliens, C; Evaluation de l’Opération “A table les cartables, mai 04, n°190; Evaluation du programme “Midis à l’école”, mai 05,n°201; Promotion de la santé nutritionnelle chez les jeunes, nov 2004, n°195 “Alimentation des enfants, les acteurs se mobilisent revue Education Santé n°200, Avr 2005, Contento I, (sous la direction de), Lytle L. Nutrition Education for School-aged Children - Chapter 4. Journal of Nutrition Education 1995;298-311. Contento I, (sous la direction de), Swadener S. Nutrition Education for Preschool Children (Chapter 3). Journal of Nutrition Education 1995;291-7. Michela J, Contento I. Spontaneous Classification of Foods by Elementary School-Aged Children. Health Education Quaterly 1984;57-76.

- 126 -