NIEUWSBRIEF
37
november 2007
T w e e d e N at i o n a l e S l u i z e n d ag i n G o u d a :
Waardering voor waterstaatkundig erfgoed neemt toe
De waardering voor oude sluizen en stuwen als cultuurhistorisch erfgoed neemt de laatste jaren flink toe. Steeds meer waterschappen, gemeenten en provincies ijveren voor hun instandhouding en herstel. Dat betekent echter niet automatisch hun redding, zo bleek tijdens de tweede Nationale Sluizendag in Gouda op 27 september jl. Staat de Stolwijker Schutsluis op de volgende sluizendag nog wel overeind?! De organisatie van de dag was in
handen van de stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland, de gemeente Gouda en STOWA. Dagvoorzitter Wim van der Hoeven, Hoogheemraad van
werpen naar de Zuiderzee.
Rijnland, benadrukte in zijn openingswoord het belang
Al het internationale scheep-
van het instandhouden van historische stuwen en sluizen.
vaartverkeer was verplicht
Het draagt volgens hem bij aan het besef dat we als Neder-
door Gouda te varen, omdat
landers in een delta wonen en dat er veel nodig is om onze
daar grafelijke tol werd
veiligheid te waarborgen. Wethouder Archeologie & Mo-
geheven. Het zette de stad
numentenzorg Arnout Menkveld van de gemeente Gouda
economisch op de kaart; rond
vertelde daarna meer over het project ‘Hollandse Water-
1400 was het een van de belang-
stad’. Onder die naam hebben Gouda en andere partijen
rijkste steden van Holland. Uit deze
plannen gesmeed om de oude band van de stad met het
tijd dateren tal van historische stuwen
water en de scheepvaart in ere te herstellen. Gouda was
en sluizen. Het was dan ook geen toeval dat Gouda gast-
ooit een belangrijke tussenstop op de vaarroute van Ant-
heer was van deze Sluizendag.
De Mallegatssluis in Gouda.
In d e z e u i t g av e o n d e r m e e r :
Verslag van de tweede Nationale Sluizendag / Geslaagde pilot met zandfiltratie van oppervlaktewater in Leidsche Rijn / Adviesgroep Modellering Watersystemen boekt eerste resultaten / KRWeetjes update / Activiteiten najaar 2007
Ch i c r e stau r a nt
Arends onderstreepten het belang van het instandhouden
Gouda wil de historische vaar-
van belangrijk cultuurhistorisch waterstaatkundig erf-
route door de binnenstad herstel-
goed. De Bruin vond de manier waarop we er nu vaak mee
len. Onder meer door renovatie
omgaan, harteloos. Economische redenen mogen volgens
van oude sluizen en het herstel
hem nooit het enige argument zijn om iets wel of niet te
van de oude haven bij de Hollandse
bewaren.
IJssel. Ook wil men veel overkluisd water weer zichtbaar en ‘beleefbaar’ maken. Zo hoopt de stad
Verliefd
aantrekkelijker te worden voor bewoners, cultuurtoeris-
Tijdens de eerste Sluizendag in 2005, hield Peter Nijhof
ten en waterrecreanten. Dat zou een grote economische
van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en
impuls voor de binnenstad betekenen.
Monumenten (RACM, voorheen Rijksdienst voor de Monu-
Bij restauratie en renovatie van cultuurhistorisch erfgoed
menten) een warm pleidooi voor de oprichting van een be-
is veelal sprake van herbestemming en hergebruik. Een
langenvereniging voor het behoud van historische stuwen
oud pakhuis wordt omgetoverd tot hip appartementen-
en sluizen. Zo’n club is er inmiddels. De voorzitter van de
complex of chic restaurant. Dat vergroot de kans op succes
kersverse ‘Stichting Historische Sluizen en Stuwen
aanzienlijk. Bij stuwen en sluizen is een andere bestem-
Nederland’ JanPieter Janse zette uiteen wat
ming nagenoeg onmogelijk. Dat probleem hebben ze in
de plannen zijn. De stichting wil het ont-
Gouda elegant opgelost. De renovatie van de sluizen is in-
wikkelen en uitwisselen van kennis
gebed in een veelomvattend plan. De sluizen gaan daarin
over historische stuwen en sluizen
precies datgene doen wat ze altijd hebben gedaan, maar
bevorderen. Dat gebeurt onder
nu voor de pleziervaart.
meer door allianties aan te gaan met partijen die betrokken zijn
U i t g e h o l d e b o o m sta m m e n
bij behoud en herstel. Janse
Waterbouwkundige Dick de Bruin en TU-onderzoeker Jan
riep de aanwezigen gepas-
Arends vertelden de aanwezigen meer over de ontwikke-
sioneerd op werk te maken
ling van waterwegen, sluizen en stuwen. Nederlanders zijn
van instandhouding. ‘Word
van oudsher nijvere stuwen- en sluizenbouwers geweest,
verliefd op een sluis. Deel die
zo bleek. Veiligheid en het mogelijk maken van bedrijvig-
verliefdheid met anderen en
heid waren daarbij belangrijke drijfveren. Er zijn primi-
maak er werk van. Voordat je
tieve spuisluizen gevonden, daterend uit de Romeinse tijd:
het weet, is het te laat,’ aldus
uitgeholde boomstammen met een klep aan één zijde.
de nieuwe voorzitter.
In de loop der eeuwen ontwikkelde men diverse soorten, maten en typen sluizen, voor uiteenlopende doeleinden.
Gedeelde
Er werd geëxperimenteerd met klepdeuren, hefdeuren,
v e r a nt w o o r d e l i j k h e i d
draaideuren, waaierdeuren en zogenoemde kruisende
Peter Nijhof van de RACM zette daarna
deuren. De Donkere Sluis in Gouda is de enig overgebleven
uiteen welke rol zijn dienst speelt bij het
sluis met dit type deuren. Deze kunnen tegen de stroom
instandhouden van cultuurhistorisch erfgoed.
in geopend worden.
Het actieve rijksmonumentenbeleid zit op slot, erkende
In de zestiende eeuw werden de eerste stenen sluizen ge-
hij. Wie aanklopt bij de dienst voor een bijdrage, maakt
bouwd, waardoor het mogelijk werd een sluis met staande
momenteel weinig kans. De vraag is of dat in de toekomst
mast te passeren. Er was geen houten dwarsconstructie
anders wordt. Ook aan RACM is het kabinetscredo ‘Cen-
boven het water meer nodig om de sluiswanden te verste-
traal wat moet, decentraal wat kan’ niet voorbij gegaan.
vigen. Vreemd genoeg was er aanvankelijk weinig animo
Nijhof sprak veelbetekenend over een gedeelde zorg en
sluizen veel doelmatiger en effectiever te maken, aldus
een gedeelde verantwoordelijkheid van Rijk, provincies,
Jan Arends. Want hoe langer schepen ergens bleven lig-
gemeenten, waterschappen en recreatieschappen. Volgens
gen, hoe meer geld schippers er achterlieten.
een verheugde Nijhof nemen partijen die verantwoorde-
Dick de Bruin wees op de grote impact die stuwen en
lijkheid ook. Zo start Rijkswaterstaat met een cultuurhis-
sluizen hebben gehad op de ontwikkeling van het Neder-
torische waardering van al haar kunstwerken. NS Spoor
landse landschap. Als voorbeeld noemde hij de ontginning
doet iets soortgelijks voor spoorwegmonumenten. En
en vervening van Noordoost Nederland en de scheiding
waterschappen erkennen in toenemende mate hun rol als
van Maas en Waal bij Sint Andries. Zowel De Bruin als Jan
hoeder van waterstaatkundig erfgoed.
STOWA TER INFo / 37
pag ina
2
Boven: De Donkere Sluis.
penerwaard) te kunnen vervenen. Dat plan mislukte. Tot
Links: De St-Janskerk in Gouda waar
1984 was hij mondjesmaat in gebruik, daarna verloor hij
het symposium gehouden werd.
zijn functie. Het Hoogheemraadschap wilde aanvankelijk overgaan tot sloop, mede vanwege de slechte staat waarin
Nijhof
onderstreepte
het
de sluis verkeert. Dit is een gevolg van zwaar vracht-
belang van het werk van
verkeer dat dagelijks over de sluisbrug dendert. Door de
particuliere
monumenten-
inzet van betrokken burgers kwam de sluis in 1990 op de
organisaties. Hun kennis en
Rijksmonumentenlijst. Het tij leek te keren. Steeds meer
betrokkenheid is van grote
partijen kregen oog voor het cultuurhistorisch belang van
waarde. Nijhof pleitte ervoor
de sluis. Het herstel wordt geschat op 2 à 2,5 miljoen euro.
bij het instandhouden van stu-
Het jaarlijkse beheer en onderhoud bedraagt nog eens
wen en sluizen veel oog te heb-
25 duizend euro. Het Hoogheemraadschap heeft in haar
ben voor de grotere waterstaat-
meerjarenbegroting 300 duizend euro opgenomen voor
kundige infrastructuur waarin ze
eventueel herstel van de sluis. Meer geld kan en wil het
functioneerden. Aan het eind van zijn
bestuur niet vrijmaken. Mevrouw Van Ravesteyn-Kramer
inleiding prikkelde hij de aanwezigen
sprak in dit verband over ‘een spanning in het water-
door zich hardop af te vragen of restauratie
schapsbestuur tussen maatschappelijke verantwoordelijk-
vanuit cultuurhistorisch oogpunt wel altijd op de
heid en functionele terughoudendheid.’ Het probleem is
juiste wijze plaatsvindt. Hij verwees daarbij naar de aan-
dat waterschapsgelden veelal gelabeld zijn aan specifieke,
bevelingen die TU-onderzoeker Jan Arends hiervoor doet
functionele watertaken en restauratie van waterstaatkun-
in zijn boek ‘Historische sluizen en stuwen. Waardering
dig erfgoed geen kerntaak is voor een waterbeheerder.
en instandhouding’. F inanciële ha alba arheid S t o lw i j k e r S c h u ts l u i s
In de zomer van 2006 spraken betrokken partijen af te
‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg en prakti-
onderzoeken of restauratie van de Stolwijker Schutsluis
sche bezwaren,’ dichtte Willem Elsschot ooit. Het betoog
financieel haalbaar is. Maar de zoektocht naar geld heeft
van Mea van Ravesteyn-Kramer over de instandhouding
nog (te) weinig euro’s opgeleverd, aldus de Hoogheemraad.
van de Stolwijker Schutsluis onderstreepte deze dichtre-
Het Hoogheemraadschap wil niet veel langer meer wach-
gels. De Hoogheemraad van Schieland en de Krimpener-
ten met besluitvorming. Bijzonder jammer, vond restaura-
waard noemde de huidige situatie zowel vanuit water-
tiearchitect Frank Goppel die zich al jaren inzet voor het
staatkundig als cultuurhistorisch oogpunt schrijnend. De
behoud van de sluis. Hij vond het ironisch dat de randvoor-
sluis werd rond 1800 gebouwd om het achterland (de Krim-
waarden voor behoud de laatste jaren steeds beter zijn ge-
STOWA TER INFo / 37
pagina
3
Gouda vanaf de Hollandse IJssel. Inzet: detail van de Stolwijker Schutsluis.
worden, terwijl er steeds minder geld beschikbaar lijkt te
Dehing waarschuwde voor al te veel frivoliteit bij het
zijn. Het Rijk heeft het gebied rond de sluis aangewezen als
vinden van hergebruiksmogelijkheden: ‘De primaire taak
Belvedere-gebied, een gebied met hoge cultuurhistorische
van een stuw of sluis is een veilige waterkerende functie.
waarde. Op initiatief van het ministerie van LNV hebben
Deze functie dient te allen tijde voorop te staan, zowel
betrokken partijen een integraal gebiedsplan opgesteld.
naar karakter als naar uitstraling. En laat je bij restauratie
Herstel van de sluis maakt een wezenlijk onderdeel uit
niet weerhouden door Arbo, regelgeving of natuuront-
van dit plan, evenals de aanleg van een gemaal en een ach-
wikkeling. Ze zijn alleen een mogelijke reden om zaken
terliggende haven. Hierdoor kunnen kleine schepen vanaf
anders aan te pakken.’
de Hollandse IJssel weer de polder invaren. Het gebied kan worden ingericht voor extensieve, kleinschalige waterre-
Aan het eind van de dag kreeg de Goudse wethouder
creatie. De komende tijd moet blijken of herstel van de
Arnout Menkveld uit handen van TU onderzoeker George
sluis er echt van komt.
Nieuwmeijer een cultuurhistorische studie aangeboden naar het historische watersysteem in de Goudse binnen-
VI N E X - c u lt u u r
stad. De studie, die onder verantwoordelijkheid van onder-
Restauratiekundige Sjaak Dehing van het Bureau Aange-
zoeker Jan Arends is geschreven, legt een solide basis on-
paste Technologie uit Sittard gaf de aanwezigen een prak-
der toekomstige gemeentelijke waterrestauratieplannen.
tijkcursus ‘Sluisrestauratie voor beginners’. Zijn bureau
Werhouder Menkveld kondigde aan te onderzoeken wat
heeft veel ervaring met het begeleiden en uitvoeren van
de mogelijkheden zijn om het Goudse watersysteem met
restauraties van waterstaatkundig erfgoed. ‘Historische
als hoogtepunt de Donkere Sluis op de Rijksmonumenten-
sluizen en stuwen krijg je niet, die heb je. En dus moet je
lijst te plaatsen. Daarna was het tijd voor een flinke wa-
er iets mee,’ aldus Dehing. Conserveren en instandhouden
terwandeling door de stad. Vrijwilligers van het Goudse
is volgens hem goedkoper dan afbreken. Zeker als je een
Watergilde namen de aanwezigen mee op een spannende
nieuwe gebruiksfunctie aan het kunstwerk kunt kop-
en inspirerende tocht langs de vele oude stuwen en slui-
pelen. Dat is overigens geen absolute noodzaak, vond De-
zen. De stadswandeling maakte direct duidelijk waarom
hing. ‘Durf zonder gericht doel te conserveren. Want ieder
Gouda zich zo inspant voor een natte revival van de oude
ijkpunt in het landschap is er één in onze VINEX-cultuur,’
binnenstad.
sneerde hij.
STOWA TER INFo / 37
pag ina
4
Zandfilters zorgen voor helder slootwater in Leidsche Rijn In de VINEX-locatie Leidsche Rijn hebben de gemeente Utrecht en Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden een suc-
cesvolle pilot afgerond met fosfaatverwijdering uit oppervlaktewater, om algenbloei te voorkomen. Daarvoor maakten ze gebruik van verticaal doorstromende zandfilters. De fosfaatconcentraties in het behandelde water daalden tot ver onder de huidige oppervlaktewaternorm voor fosfaat. Het project werd medegefinancierd met EU-geld en kreeg een bijdrage van STOWA. Schoon en helder oppervlaktewater, ten behoeve van
vastligt, bijvoorbeeld in algen
natuur, recreatie en stedelijk landschap. Dat stond de ge-
of slibdeeltjes, wordt door het
meente Utrecht voor ogen bij de bouw van Leidsche Rijn,
zand uit het water gefilterd.
met ruim dertigduizend toekomstige woningen de groot-
Dit zijn de twee belangrijkste
ste VINEX-locatie van ons land. Om dat te bereiken ont-
zuiveringsmechanismen. Een
wikkelde de gemeente samen met Hoogheemraadschap
beetje kalk in het filterbed
de Stichtse Rijnlanden een integraal en duurzaam opper-
ondersteunt de werking van het
vlaktewatersysteem voor de nieuwe woonwijk, zegt Hoofd
ijzer en voorkomt uitspoeling van
stedelijk water en installaties van de gemeente Cas Verhoe-
roestwater.
ven: ‘Het systeem wordt volledig gevoed door afgekoppeld
In Leidsche Rijn zijn met de filters zeer
en geïnfiltreerd hemelwater, en door kwel. In droge perio-
goede resultaten geboekt. Uniek is dat het hierbij
den wordt geen fosfaatrijk water van buiten ingelaten. De
gaat om behandeling van water met al relatief lage con-
maatregelen zijn echter nog niet voldoende om algenbloei
centraties fosfaat (i.t.t. huishoudelijk afvalwater), zonder dat er chemicaliën worden gebruikt. Het geheim van een goede werking van de filters zit volgens onderzoeker Johan Blom vooral in de manier waarop ze worden gevoed: ‘We hanteren een streng waterregime. Iedere filterbak laten we in zeer korte tijd helemaal vollopen. Zo zorgen we dat het filter zich snel geheel en gelijkmatig vult en je in een filter geen afwisseling van natte en doge plekken krijgt. Na een half uurtje zetten we de afvoerklep open, waarna het water in een paar uur volledig uit het filter loopt. De rest van het etmaal laten we het droog staan. Op deze manier krijgen we een optimale werking van het gehele filter, en we zorgen dat het filter voldoende zuurstof kan opnemen voor de oxidatie van het aanwezige ijzer. Want zonder oxidatie, geen binding van vrij fosfaat.’
te voorkomen en helder doorzicht te garanderen. De nale-
K r a c ht i g e f o s fa at v e r w i j d e r a a r
vering van fosfaat uit de voormalige landbouwgrond, de
De fosfaatconcentraties in het gefilterde oppervlaktewater
huidige bewoners en (vooral) hun huisdieren zorgen nog
daalden tijdens de pilot van 0,3 tot 0,025 mg/liter, ver be-
altijd voor een te grote fosfaatbelasting van het systeem.
neden de huidige MTR-norm van 0,15 mg/l. Daarmee heeft
Vandaar dat de gemeente besloot om extra fosfaat te gaan
het systeem zich bewezen als krachtige fosfaatverwijde-
verwijderen uit het oppervlaktewater. Met het oog daarop
raar uit oppervlaktewater. Volgens Cas Verhoeven gaat
zijn we dit pilotproject gestart.’
het zelfs om een wereldprimeur. Vanwege de uitstekende resultaten overweegt de gemeente Utrecht de proefinstal-
S t r e n g wat e r r e g i m e
latie van een halve hectare op te schalen tot een volwaar-
Een verticaal doorstromend zandfilter is - eenvoudig
dige praktijkinstallatie van 6,5 hectare. Ook Johan Blom is
gesteld - een zandbak met beplanting erop. Daarin zit
zeer tevreden met het resultaat, maar hij benadrukt dat
behalve zand een klein percentage ijzerschaafsel (tot 5
het systeem is ontworpen voor de verwijdering van fosfaat:
procent). Onder invloed van zuurstof oxideert dit ijzer.
‘Vanwege het ontbreken van strikt zuurstofloze condities
Hieraan hecht zich vrij fosfaat. Hoe meer ijzerschaafsel,
zijn de filters minder geschikt voor stikstofverwijdering.’
hoe langer de werkingsduur van het filter. Fosfaat dat al
Op de zandfilters was aanvankelijk riet geplaatst, maar
STOWA TER INFo / 37
pag ina
5
Veel woningen in de Leidsche-Rijnwijk Veldhuizen (buurt Eiland) liggen aan het water.
uit de pilot kwam naar voren dat dat nauwelijks een rol
op fosfaatreductiemaatregelen die Nederland naar ver-
speelde bij de fosfaatverwijdering. Door het gevoerde
wachting moet nemen om te voldoen aan de Kaderrichtlijn
waterregime was het te droog en voedselarm voor het
water. De aanlegkosten van een verticaal doorstromend
riet, dat een kwijnend bestaan leidde. Het zoeken is naar
zandfilter zijn niet duurder dan die van een chemische
andere plantensoorten die zich beter thuis voelen op de
defosfateringsinstallatie. Omdat het filter niet permanent
zandfilters. Die hebben zich er deels al spontaan geves-
belast wordt, zijn er geen dure en kwetsbare waterverdeel-
tigd, aldus Cas Verhoeven: ‘De planten spelen weliswaar
werken nodig. Mede daardoor zijn beheer en onderhoud
geen rol als zuiverend element, maar zijn wel belangrijk
arbeidsextensief. Het kost nauwelijks energie en je hebt
voor een goede landschappelijke inpassing van de filters
geen chemicaliën nodig. Johan Blom: ‘Zandfiltratie lijkt
in de omgeving. Daar hechten wij veel waarde aan.’
daarmee een goed en duurzaam alternatief voor che-
Cas Verhoeven en Johan Blom zien de toekomst voor deze
mische defosfatering van oppervlaktewater, als je
wijze van fosfaatverwijdering zonnig in. Mede met het oog
bereid bent de benodigde ruimte te investeren.’
Bouw Hoogwaterinformatiesysteem FLIWAS nadert voltooiing M o m e nt e e l w o r d t h a r d g e w e r k t
N e d e r l a n d s e p r o j e c t pa r tn e r s
k u nn e n d e N e d e r l a n d s e
a a n d e v o lt o o i i n g va n h e t
g e w e nst e f u n c t i o n a l i t e i t e n o m
p r o j e c t pa r t i j e n h i e r va n
F l o o d In f o r m at i o n a n d Wa r n i n g
FLIWA S t e k u nn e n i m p l e m e nt e r e n
gebruik maken.
S y st e m . FLIWA S B a s e , a f g e st e m d
e n t e k u nn e n o e f e n e n , z i j n
o p d e D u i ts e s i t uat i e , i s g e r e e d
va n a f 1 n o v e m b e r b e s c h i k b a a r .
Voor meer informatie surft u naar
en is ingeze t bij een oefening
B e g i n 2 0 0 8 i s h e t v o l l e d i g e FLI -
www.fliwas.eu. STOWA, RIZA en enkele
i n d e D u i ts e d e e l sta at B a d e n -
WA S s y st e e m ( e e n g e ï nt e g r e e r d e
waterschappen zijn namens Nederland
W ü r tt e m b e r g . D e v o lt o o i i n g va n
D u i ts - N e d e r l a n d s e v e r s i e )
betrokken bij dit EU-project.
FLIWA S Co m f o r t, d e N e d e r l a n d s e
kla ar. Bi j de geplande oefenin-
va r i a nt, v o l g t. D e d o o r d e
g e n i n h e t v o o r j a a r va n 2 0 0 8
STOWA TER INFo / 37
pag ina
6
Actueel Hoogtebestand Nederland mogelijk uitgebreid voor waterkeringbeheer
In het kader van het programma Verbeteren Inspecties Waterkeringen hebben STOWA en DWW de Werkgroep Grootschalige
Laseraltimetrie (WGL) opgericht. WGL werkt aan het borgen en delen van de beschikbare kennis over het inmeten van dijken en kaden met laserhoogtemetingen. De werkgroep is onder meer bezig richtlijnen te ontwikkelen voor specificatie, aanbesteding en controle van laseraltimetrieprojecten. WGL werkt nauw samen met het Actueel Hoogtebestand
De werkgroep WGL bestaat uit medewerkers van verschil-
Nederland (AHN), een landsdekkend digitaal hoogtebe-
lende waterschappen die ervaring hebben met laseralti-
stand dat waterschappen en andere partijen gebruiken.
metrie. Meer informatie over het WGL-project is te vinden
Onder meer bij het nemen van peilbesluiten, verdrogings-
op www.inspectiewaterkeringen.nl.
bestrijding, het bepalen van overstromingsrisico’s, e.d. Het AHN is een gezamenlijk initiatief van de Unie van Waterschappen, Rijkswaterstaat en de provincies. WGL en AHN hebben afspraken gemaakt over het door het AHN met laseraltimetrie inmeten van de beheersgebieden van alle waterschappen. De bedoeling is dat bij het opstellen van de daarvoor benodigde specificaties zowel rekening wordt gehouden met de eisen vanuit het waterbeheer, als met die vanuit het waterkeringbeheer. Aspecten als meetnauwkeurigheid, puntdichtheid en te leveren deelproducten zijn zo goed mogelijk afgestemd op beide werkvelden. Als het mogelijk blijkt een AHN te vervaardigen dat zowel voor waterbeheer als waterkeringbeheer geschikt is, betekent dit een grote kostenbesparing voor de waterschappen.
Nieuwe Adviesgroep Modellering Watersystemen boekt eerste resultaten Bij het beoordelen van watermaatregelen spelen hydrologische modelleringen een steeds belangrijkere rol. Eind 2006 werd met het oog hierop een speciale Adviesgroep Modellering opgericht onder de vleugels van de Programmacommissie Watersysteemonderzoek van STOWA. De Adviesgroep moet de ontwikkeling en toepassing, maar ook het databeheer van hydrologische modellen op een hoger plan brengen. Wat heeft dat totnogtoe opgeleverd? Op instigatie van de Advies-
derwerp. En mogelijk volgt er nader
werven. In 2008 organiseert men een
groep heeft STOWA deze zo-
onderzoek naar het fenomeen.
bijeenkomst met regionale waterbe-
mer opdracht gegeven voor
heerders om gezamenlijke wensen en
onderzoek naar onzekerheid
Leden van de Adviesgroep nemen
in neerslag, en naar de gevol-
actief deel aan werkgroepen met
gen hiervan voor modellen en
deskundigen van waterschappen
De komende jaren wil de Adviesgroep
en kennisinstituten, om vraag en
zich onder meer bezighouden met
aanbod op het gebied van modellen
verdamping, af- en uitspoeling van
onderzoek verwacht.
en bijbehorende data op elkaar af te
nutriënten, klimaatveranderingen,
In augustus belegde de Adviesgroep
stemmen. De Adviesgroep maakt zich
waterbeheer en modellen, verbeterde
een vergadering met Nederlandse des-
daarbij sterk voor goede samenwer-
afstemming tussen meten en model-
kundigen op het gebied van de model-
king tussen Rijk en regio op model-
leren en met de aanmaak van lande-
lering van verdamping. Verdamping
leringsgebied.
lijke databestanden voor modellen.
is een belangrijke onzekere factor
Om te zorgen voor afstemming en
bij watersysteemmodellering. Begin
draagvlak binnen de waterschap-
Voor meer informatie:
2008 organiseert de Adviesgroep
pen, is de Adviesgroep bezig onder
Gé van den Eertwegh, vrz. Advies-
een speciale bijeenkomst over dit on-
collega’s actieve klankbordleden te
groep,
[email protected].
berekeningsresultaten. Begin 2008 worden de resultaten van dit
STOWA TER INFo / 37
doelen te formuleren.
pag ina
7
KRWEETJES UPDATE
De Kaderrichtlijn water is een belangrijk speerpunt in het onderzoeksprogramma van STOWA. Via (bijdragen aan) onderzoek, voorlichting en het ontsluiten van kennis en kunde ondersteunt de stichting waterbeheerders bij het implementeren en uitvoeren van de richtlijn. Hieronder geven we u een korte update van de belangrijkste ontwikkelingen op dit gebied. M o g e l i j k e i n z e t s p o r t v i ss e r s e n
kortweg DOVE. Op bedrijven met grasland op zand, veen
a m at e u r b i o l o g e n b i j m o n i t o r i n g
en klei werden daarvoor de afgelopen jaren vele metingen
De Kaderrichtlijn water, maar ook Natura 2000, vereist
verricht.
goede periodieke monitoring om te kunnen vaststellen of ecologische doelstellingen worden gehaald. STOWA,
Op basis van de uitkomsten zijn per bodemtype concrete
de Gegevensautoriteit Natuur, RAVON en Sportvisserij
mogelijkheden vastgesteld om uit- en afspoeling van mest-
Nederland bekijken de mogelijkheden om mede aan deze
stoffen tegen te gaan. Hiermee kunnen agrariërs en water-
verplichting te voldoen door gebruik te maken van tel-
beheerders aan de slag om te voldoen aan de doelen van
lingen en vangstregistraties van sportvissers en amateur-
de Kaderrichtlijn water en de Nitraatrichtlijn. Meer infor-
biologen. Zowel kwalitatief als kwantitatief kan dit een
matie is te vinden in het STOWA-rapport ‘Uitspoeling van
belangrijke aanvulling zijn op de huidige monitoring. Bij-
meststoffen uit grasland’ (2007-14). Ook is een speciale bro-
komend voordeel is dat waterbeheerders op deze manier
chure over het onderzoek verschenen. Beide kunt
de betrokkenheid van burgers bij hun werk vergroten.
u downloaden vanaf www.stowa.nl. Surf naar Producten / Publicaties / Alle rapporten.
Wat z i j n d e r i s i c o ’ s va n z wa r e m e ta l e n i n o p p e r v l a k t e wat e r ?
On d e r z o e k a f g e r o n d n a a r d e
STOWA en enkele waterschappen hebben onderzoek ge-
e f f e c t e n va n m a at r e g e l e n o p d e
daan naar de risico’s van de zware metalen koper, zink en
a q uat i s c h e l e v e ns g e m e e ns c h a p p e n
nikkel in het oppervlaktewater. In meer dan tweehonderd
va n s l o t e n e n b e k e n
oppervlaktewatermonsters is van deze metalen de zgn.
RIVM, STOWA en RIZA hebben onlangs het
biobeschikbaarheid onderzocht.
langlopende RISTORI-project afgerond. Doel ervan was het ontwikkelen van modellen om de effecten van
In veel monsters bleken de aanwezige metalen reeds ge-
ingrepen op de aquatische levensgemeenschappen van
bonden te zijn aan andere stoffen en derhalve niet vrij be-
sloten en beken beter te voorspellen. Over de onderzoeken
schikbaar. Dit verkleint het risico op ecologische schade,
zijn diverse werkrapporten gepubliceerd. STOWA heeft
aldus de onderzoekers. Als bij de toetsing aan de MTR-nor-
deze rapporten nu gebundeld en samengevat.
men rekening wordt gehouden met biobeschikbaarheid, neemt het aantal normoverschrijdingen van zware meta-
RISTORI heeft geleid tot meer inzicht in de effecten van
len flink af.
(KRW-)maatregelen en verkleint daarmee voor waterbeheerders de kans op misinvesteringen. De ontwikkelde
Wat is het belang van het onderzoek? De Kaderrichtlijn
kennis en verkregen inzichten zijn echter zeer specialis-
water biedt lidstaten ruimte om bij het beoordelen van de
tisch en daarmee niet direct toepasbaar. STOWA werkt
ecologische risico’s van probleemstoffen (w.o. zware meta-
nu aan een praktische vertaalslag, waardoor de kennis
len) rekening te houden met hun biologische beschikbaar-
beschikbaar komt. Mogelijk via de ‘KRW-verkenner’ of via
heid. Hierdoor hoeven waterbeheerders mogelijk minder
andere beslissingsondersteunende systemen.
snel emissiebeperkende maatregelen te nemen. Meer informatie is te vinden in het STOWA-rapport ‘Bio-
N o r m e n v o o r n u t r i ë nt e n e n f y s i s c h - c h e m i s c h e
beschikbaarheid en actuele risico’s van zware metalen in
k wa l i t e i ts k e n m e r k e n
oppervlaktewater’ (2007-12). U kunt een exemplaar van dit
In de Kaderrichtlijn water zijn biologische doelen bepa-
rapport downloaden vanaf www.stowa.nl. Surf naar Pro-
lend bij het vaststellen van de ‘goede ecologische toestand’.
ducten / Publicaties / Alle rapporten.
Strikte nutriëntennormen legt Brussel niet op, die moeten de lidstaten van deze doelen afleiden. De KRW zegt het zo:
A a n pa k n u t r i ë nt e nb e l a st i n g d o o r v e e h o u d e r i j
‘De nutriëntenconcentraties liggen niet boven het niveau
kri jgt handen en voe ten
dat is vastgesteld om te waarborgen dat het ecosysteem
STOWA, LNV, VROM, V&W en enkele waterschappen heb-
functioneert en dat de [....] waarden voor de biologische
ben gedetailleerd onderzoek laten uitvoeren naar de dif-
kwaliteitselementen worden bereikt.’
fuse belasting van oppervlaktewater door de veehouderij,
STOWA TER INFo / 37
pag ina
8
STOWA en RIZA hebben een rapport uitgebracht met voor-
met de methodiek en de gehanteerde begrippen van de
stellen voor nutriëntennormen die horen bij de ‘goede
Kaderrichtlijn water.
ecologische toestand’ (GET) van in Nederland aangewezen natuurlijke watertypen. Het rapport bevat tevens een
In d e m a a k : H a n d b o e k b i o l o g i s c h e m e e t m e th o d e n
verantwoording van de wijze waarop deze normen zijn
Een betrouwbare beoordeling van de ecologische water-
afgeleid.
kwaliteit vereist een goede monstername en analyse van de aangetroffen waterorganismen. In de praktijk hante-
Voor fysisch-chemische kwaliteitskenmerken - zoals zout-
ren waterbeheerders hierbij uiteenlopende protocollen.
gehalte, doorzicht, zuurstofhuishouding en temperatuur
Dit kan leiden tot verschillen in beoordelingsresultaat.
- hanteert Brussel dezelfde redenering als voor nutriënten.
STOWA laat daarom een handboek opstellen met voor-
Ook hier laat men de normering over aan de lidstaten, met
keursbemonsterings- en analysemethoden voor aquati-
als uitgangspunt dat de normen moeten passen bij de na
sche organismen. Het handboek moet in de tweede helft
te streven biologische doelen. Hiervoor hebben STOWA en
van 2008 gereed zijn.
RIZA eveneens normvoorstellen gedaan. V o o r b e e l d MEP ’ s e n GEP ’ s v o o r s l o t e n e n k a n a l e n
De rapporten ‘Afleiding getalswaarden voor nutriënten
De meeste Nederlandse wateren zijn - in KRW-termen -
voor de goede ecologische toestand voor natuurlijke
‘sterk veranderd’, of ‘kunstmatig’. Hiervoor moeten regio-
wateren’ (2007-02) en ‘Getalswaarden voor de algemene
nale waterbeheerders zelf de ecologische doelen afleiden.
fysisch-chemische kwaliteitselementen’ (2007-01) kunt u
Als hulpmiddel hebben STOWA en RIZA voor veelvoor-
downloaden vanaf www.stowa.nl. Surf naar Producten /
komende sterk veranderde watertypen voorbeelddoelen
Publicaties / Alle rapporten.
(MEP’s en GEP’s) opgesteld. Recent is dat ook gebeurd voor de kunstmatige watertypen sloten en kanalen en voor de
C u r s u s aq uat i s c h e e c o l o g i e & KRW v o o r
sterk veranderde variant van het natuurlijk watertype R4
wat e r s c h a p p e r s
(permanent langzaamstromende bovenlopen op zand).
De Stichting Wateropleidingen start volgend jaar i.s.m.
Inmiddels heeft validatie en toetsing van de doelen plaats-
STOWA voor waterschapsmedewerkers een cursus aqua-
gevonden. Op de KRW-themasite van STOWA zijn de defi-
tische ecologie & KRW. Het doel is om mensen zonder
nitieve rapporten te downloaden.
specifieke ecologische achtergrond vertrouwd te maken
STOWA TER INFo / 37
pag ina
9
STOWA ter infootjesSTOWA ter infootjes S T OWA w e r k t a a n b e t e r e
Hoe be trek je de burger
beschikba arheid ver spreidings -
b i j wat e r z a k e n ?
g e g e v e ns b e s c h e r m d e s o o r t e n
Waterbeheerders en andere overhe-
STOWA voert momenteel overleg
den moeten met het oog op klimaat-
met de Gegevensautoriteit Natuur,
verandering ingrijpende maatregelen
een nieuwe organisatie binnen het
nemen om hun watersystemen en
ministerie van LNV. Deze organisatie
waterkeringen op orde te houden.
moet gaan zorgen voor het beschik-
Daarbij hebben ze veelal de steun van
baar stellen en ontsluiten van ver-
burgers nodig. Hoe organiseer je dat
N i e u w sb r i e f o v e r o n d e r z o e k
spreidingsgegevens van beschermde
op een goede manier? Het aantal wa-
n a a r B l au wa l g e n
soorten. De gegevens zijn voor water-
terprojecten met succesvolle vormen
De werkgroep Cyanobacteriën, die
beheerders en andere uitvoerende
van burgerparticipatie is nog beperkt.
wordt gefaciliteerd door STOWA,
organisaties van groot belang, met
bracht onlangs een nieuwsbrief uit
het oog op de Flora- en faunawet waar-
Het Klimaatverbond en Syncera heb-
over de actuele stand van zaken rond
aan ze moeten voldoen. De bedoeling
ben een ideeënbundel uitgebracht
het onderzoek naar en de bestrijding
is dat STOWA de Gegevensautoriteit
met twintig praktijkvoorbeelden van
van cyanobacteriën, blauwalgen in de
verspreidingsgegevens van aquatische
burgerparticipatie. De bundel reikt
volksmond. In de nieuwsbrief onder
organismen gaat leveren. De Gegege-
waterbeheerders ook een methodiek
meer aandacht voor een toegepast on-
vensautoriteit levert STOWA in ruil
aan, ‘Watertrap’, voor het doorlopen
derzoek naar de mogelijke bestrijding
daarvoor verspreidingsgegevens van
van participatieprojecten. De bun-
van cyanobacteriën, uitgevoerd door
‘droge soorten’ terug. Deze komen
del werd financieel mede mogelijk
de leerstoelgroep Aquatische Ecologie
zo beschikbaar voor waterschappen.
gemaakt door de stichting Leven met
& Waterkwaliteitsbeheer van de
Over de voorwaarden waaronder
Water en STOWA.
Wageningen Universiteit. Het onder-
dat gebeurt, wordt nog gesproken.
zoek richt zich op de effectiviteit van
De Gegevensautoriteit heeft een of-
Een pdf van ‘Bewoners aan de bak.
enkele aangeboden methoden, de on-
ferteaanvraag uitstaan bij gegevens-
20 inspirerende praktijkvoorbeelden’
derliggende werkingsmechanismen
verzamelende organisaties om ook tot
staat op www.stowa.nl. Surf via
en mogelijke neveneffecten.
dusver niet-onderzochte gebieden te
Producten en Publicaties naar rap-
Ook wordt ingegaan op de ontwikke-
inventariseren.
portnummer 2007-22.
ling van een dijflaagvoorspellingsmodel door vier waterbeheerders en
STOWA en de Gegevensautoriteit
STOWA. Dat gebeurt onder de naam
werken tevens samen bij het opstellen
EWACS, ‘Eearly Warning Against
van soortprotocollen. Dit zijn een
Scums’. Het uiteindelijke doel is te
soort ecologische factsheets per
komen tot een eenvoudig te bedienen
soort van de Flora- en faunawet,
instrument, waarmee op basis van
waarop ook de do’s and don’ts
weersvoorspellingen en een beperkt
voor waterbeheerders
aantal metingen drijflagen voorspeld
worden beschreven ter be-
kunnen worden. De beheerder kan
scherming van de soort. De
bij drijflaagvorming vroegtijdig
soortprotocollen vormen
beheersmaatregelen nemen en recre-
daarmee een verlengstuk
anten informeren over de situatie.
van de ‘Gedragscode
EWACS kan zo meehelpen om aan de
Flora- en faunawet voor
Zwemwaterrichtlijn te voldoen. Kijk
waterschappen’.
voor meer informatie en een pdf van
Meer informatie is te vinden
nieuwsbrief nr. 9 op www.stowa.nl,
op www.stowa.nl. Klik op het
onder het thema Cyanobacteriën.
thema Flora- en faunawet.
STOWA TER INFo / 37
pag ina
10
s
Vers van de STOWA-pers
Hieronder treft u een overzicht aan van recent verschenen STOWA-publicaties. De publicaties zijn te bestellen bij Hageman Fulfilment in Zwijndrecht (zie kader), of als pdf te downloaden vanaf www.stowa.nl. Surf daarvoor via ‘Producten’ en ‘Publicaties’ naar ‘Alle rapporten’. T itel
N u m m e r I S B N
3
Getalswaarden voor de algemene fysisch-chemische kwaliteitselementen in de natuurlijke wateren; temperatuur, zuurgraad, doorzicht, zoutgehalte en zuurstof
2007-01
90.5773.347.1 22
2007-02
90.5773.344.4 22
Afleiding getalswaarden voor nutriënten voor de Goede Ecologische Toestand voor natuurlijke wateren Verg(h)ulde Pillen
2007-03
90.5773.349.9 21
Ontwerp van een vispasseerbare kantelstuw: De V-stuw
2007-04
90.5773.350.5 20
Aan het werk met de gedragscode Flora- en faunawet voor Waterschappen
2007-05
SUF-SAS. Uniforme registratie van storingen in het Afvalwatersysteem
2007-06
90.5773.351.2 19
Helder hulpmiddel voor economische afwegingen (folder)
2007-07
90.5773.355.0
DIGIspectie Handleiding (VIW-serie)
2007-08
90.5773.352.9
n.n.b.
Laboratorium experimenten met thermostabiel ferritine voor fosfaatverwijdering
2007-09
90.5773.365.9
n.n.b. gratis
5
Maatschappelijke kosten baten analyse. 5
STOWA jaarverslag 2006
2007-11
90.5773.357.4
Biobeschikbaarheid en actuele risico’s van zware metalen in oppervlaktewater
2007-12
90.5773.362.8 30
Uitspoeling van meststoffen uit grasland (DOVE-rapport)
2007-14
90.5773.364.2 20
aquatische levensgemeenschappen van sloten en beken
2007-15
90.5773.354.4 25
Risicomodel explosieveiligheid
2007-16
Toelichting op ecologische doelen voor nutriënten in oppervlaktewateren
2007-18
90.5773.367.3 19
Bewoners aan de bak! 20 inspirerende praktijkvoorbeelden
2007-22
90.5773.371.0
Ristori. Modellen voor het voorspellen van de effecten van maatregelen op de pdf n.n.b.
W e r k d o c u m e nt e n
RWZI’s in het licht van de IPPC-richtlijn
2007-W-01
Onderzoek door waterschappen; een inventarisatie
2007-W-03
pdf
pdf
Publicaties bestellen? Wilt u een onderzoeksrapport, werkdocument of boek uit dit overzicht bestellen, dan kunt u contact opnemen met Hageman Fulfilment in Zwijndrecht. Dit bedrijf neemt uw bestelling in ontvangst, verzendt deze en rekent met u af. Vermeld bij iedere bestelling duidelijk het ISBN- of STOWA- rapportnummer van de betreffende publicatie. Het adres van Hageman Fulfilment is: Postbus 1110, 3330 CC Zwijndrecht Tel: 078 623 05 00 Fax: 078 610 76 81 Email:
[email protected] De meeste rapporten zijn ook als pdf te downloaden vanaf www.stowa.nl. Ga daarvoor naar Producten / Publicaties / Alle rapporten.
STOWA TER INFo / 37
pag ina
11
[email protected] WWW.stowa.nl TEL 030 232 11 99 FAX 030 232 17 66 Arthur van Schendelstraat 816
POSTBUS 8090 3503 RB UTRECHT
COLOFON Activiteiten NAJAAR 2007
Deze nieuwsbrief informeert u over 28 november, S ymposium over
het beleid van de Stichting Toegepast
p r e stat i e m a n ag e m e nt i n h e t
Onderzoek Waterbeheer (STOWA) en de
wat e r b e h e e r
onderzoeken die STOWA laat uitvoeren.
Steeds meer waterbeheerders werken
Deze nieuwsbrief verschijnt viermaal per
20 november, S ymposium over
met prestatiemanagement. Hierbij
jaar. Voor algemene informatie kunt u contact opnemen met Jacques Leenen.
a a n pa k e m i ss i e s
vindt sturing plaats op basis van
De Kaderrichtlijn water heeft de aan-
vooraf geformuleerde strategieën en
pak van emissies een nieuwe impuls
beleidsdoelen. Deze zijn meetbaar ge-
T e k st e n
gegeven. Waterbeheerders zijn bezig
maakt via prestatie-indicatoren, zodat
Bert-Jan van Weeren, Deventer
met stofstroomanalyses en stofba-
bestuur en burgers de waterschappen
lansen. Hierbij maken ze gebruik van
steeds kritischer kunnen volgen.
Eindredac t ie
Jacques Leenen
gegevens uit landelijke databanken, zoals de Emissieregistratie en STONE.
STOWA en KIvI-NIRIA organiseren op
Er zijn recent nieuwe tools ontwik-
woensdagmiddag 28 november 2007
Fotografie
keld, bijvoorbeeld de Emissiemodule.
een symposium om ervaringen uit
Oscar van Wijk, gemeente Gouda, gemeente
Deze importeert gegevens uit o.m. de
te wisselen over deze manier van be-
Utrecht, Anton van Daal, STOWA,
Emissieregistratie en zet ze om in een
drijfssturing. Tijdens de bijeenkomst
Istockphoto
format dat geschikt is voor gebruik
passeren tal van praktijkvragen de
door analysetools en -modellen, waar-
revue, zoals: welke prestaties worden
B a s i sO N T WERP
onder SOBEK en DUFLOW.
binnen een organisatie gevolgd?
MADE OF MAN,
Welke prestaties zijn gekoppeld aan
visual identity under construction,
STOWA, RIZA en WL | Delft Hydrau-
welke strategische doelen? Hoe stel je
Rotterdam
lics organiseren op 20 november een
goede doelen en prestatie-indicatoren
speciaal symposium over de huidige
op? Wat win je met prestatiemanage-
l ay- o u t
stand van zaken rond stofstromen
ment, wat verlies je?
Studio B, Nieuwkoop
emissiegegevens. Op het programma
Het symposium biedt deelnemers de
Druk
staan onder meer lezingen over de
mogelijkheid ervaringen te delen en
Drukkerij Uleman de Resident, Zoetermeer
Emissieregistratie, de Emissiemodule
van elkaar te leren. Het vindt plaats bij
en de regionale-stofbalansaanpak
Waterschap Groot Salland in Zwolle. U
ISSN-nummer
op basis van STONE. In workshops
kunt zich aanmelden op www.stowa.
0929-6220
wordt dieper ingegaan op de praktijk,
nl, onder Agenda.
en het verzamelen en analyseren van
met veel ruimte voor discussie en het uitwisselen van ervaringen. Het symposium vindt plaats in congres-centrum Antropia in Driebergen. Deelname aan het symposium is gratis. Voor aanmelding kunt u contact opnemen met het STOWA-secretariaat, 030 232 11 99.
STOWA TER INFo / 37 pagina
12
