Na de groene economie een blauwe economie? In het NRC Handelsblad stond recent een aardig artikel over de blauwe economie, en werd door de Belgische duurzaamheidsexpert Gunter Pauli gesteld dat de groene economie achterhaald is.1 Pauli reist de wereld over om een blauwe economie te bepleiten. Blauw omdat de aarde een blauw stipje is als je haar vanuit de ruimte bekijkt. Dat is zijn perspectief. In essentie komen al zijn ideeën voort om te werken volgens de wetten van de fysica. Dus in plaats van ons te verlaten op de chemie, moeten we met onze maakindustrie de natuurkundige functies binnen ecosystemen nabootsen. In zijn boek Blue Economy, waarvan recent de Nederlandse vertaling2 verscheen wordt o.a. opgemerkt dat het creëren van afval niet het probleem is dat we moeten oplossen! Hij zegt zelfs: “Als een levend wezen geen afval voortbrengt is het waarschijnlijk dood, of in elk geval erg ziek”. Het echte probleem dat wij hebben, en dat we moeten aanpakken, is dat we ons afval verspillen. Geen enkel lid van een ecosysteem heeft fossiele brandstof of een aansluiting op een elektriciteitsnet nodig om output te realiseren, noch is afval een uitkomst van natuurlijke systemen. De groene economie is achterhaald, vindt Pauli. Recycling is dom. “Een boom denkt niet in de lente: laat ik mijn oude blaadjes weer vastplakken. Maar wij vinden wel dat we van oude plastic flesjes nieuwe plastic flesjes moeten maken”. En in een ander voorbeeld: De groene economie probeert batterijen te ontwikkelen die milieuvriendelijker zijn. Pauli vindt dat dat eigenlijk niet meer hoeft. Mobiele telefoons kunnen nu ook zonder batterij werken. Die techniek bestaat al. De druk van de stem kan worden omgevormd tot elektriciteit. Je kunt elektriciteit maken van het temperatuurverschil tussen je oor en het materiaal van de telefoon. En je kunt de radiofrequenties in de lucht omvormen tot elektriciteit. Iets vervangen door niets, noemt Pauli dat. Zo iets levert zeer veel op: “Wij kunnen dan een paar miljard batterijen minder maken, dan hebben we minder mijnbouw nodig, dan drukken we de prijs van telefoons en dan verhogen we de koopkracht van de mensen. Onze welvaart kan stijgen door de dingen die we zo hard nodig denken te hebben gewoon niet meer nodig te hebben. En dan hoeven ook al die dingen niet 1
Zie het artikel van de hand van Hanneke Chin-‐A-‐Fo, Blauw is beter dan groen, NRC Handelsblad, Economie bijlage, 2 november 2012. 2 Gunter Pauli, Blauwe Economie, 10 jaar, 100 innovatieve projecten, 100 miljoen banen, Managementboek.nl, 2012.
1
meer naar de vuilstort”. Pauli heeft in de afgelopen decennia vele door de natuur geïnspireerde innovaties verzameld. In het artikel in het NRC Handelsblad worden honderd zeer uiteenlopende innovaties genoemd. Op de website zeri.org worden bij vele innovaties ook de business modellen gratis gegeven. Een paar van die innovaties wil ik hier noemen: paddestoelen op koffieresten telen, geïntegreerde biosystemen voor brouwerijen, van hout naar voedsel, huizen van bamboe3, metalen terugwinnen met filmtechnologie, reinigen zonder zeep, van CO2 naar voedingsstoffen en biobrandstoffen4, natuurlijke antibiotica, drinkwater uit de lucht, keramische composietmaterialen, nanocomposieten, verminderen van water- en luchtweerstand, waterstof uit zonlicht, terugdringen van files5, schokdemping zoals spechten dat doen, reductie van lichaamsvet, lijm zonder formaldehyde6, enz., enz. Het is een indrukwekkende lijst waarin opvalt dat goed gekeken is naar de natuur en processen die in de natuur op vele plaatsen voorkomen en die vervolgens door de mens nagebootst worden. Opvallend is dat in de laatste decennia daar meer aandacht voor is bij verschillende wetenschappers, onder meer Janine Benyus, Andrea Rinaldi en vele anderen.7 De lijst van Pauli en de vele voorbeelden die inmiddels uit de natuur kunnen worden geleerd, en via de Wikipedia eenvoudig kunnen worden gevonden, kunnen als een lijst van innovaties worden gezien die tot vindingen kunnen leiden die via het octrooirecht zijn te beschermen en kan op HBO’s en universiteiten een zeer belangrijke rol spelen in het toegepaste onderzoek. Ook in het incubator programma dat momenteel op de HAN geformuleerd 3
Bamboe kan beton en staal vervangen als bouwmateriaal. Het is sterk, licht, flexibel en het groeit snel. De Colombiaan Maestro Simon Velez ontwierp een bamboepaviljoen dat voldeed aan de Duitse bouwverordening en te zien was op de Wereldtentoonstelling van 2000. Zolang een bamboegebouw licht naar binnen helt, is het flexibel genoeg om overeind te blijven bij een aardbeving. 4 Dit is een zeer interessante ontwikkeling omdat daarmee het CO2 percentage in de atmosfeer in de hand gehouden kan worden en het CO2 gas als grondstof voor andere producten wordt beschouwd. Verder op in dit artikel zal ik daar een voorbeeld van geven. In ieder geval is bekend dat verhoging van de CO2 concentratie in groente-‐ en fruitkassen tot aanzienlijk productieverhogingen kunnen leiden. 5 Volgens Darya Popiv van de Technische Universiteit van München vertoont de interactie tussen auto’s in verkeersstromen gelijkenis met hoe insectenzwermen zich gedragen. Insecten geven elkaar informatie door middel van feromonen. Popiv stelt dat de visuele signalen van auto’s, zoals remlichten, richtingaanwijzers, vaart minderen of juist versnellen, op dezelfde manier werken als de lokstoffen van mieren. 6 Mosselen staan voortdurend bloot aan het beuken van de golven. Ze hebben een waterbestendige lijm ontwikkeld die zo elastisch is dat ze zich toch aan rotsen kunnen hechten. Op basis van deze lijm ontwikkelde Kaichang Li, een onderzoeker aan de Oregon State University, een lijm die gebruikt kan worden als vervanging van epoxylijmen, die gemaakt zijn van formaldehyde. 7 Denk bijvoorbeeld aan het werk van Janine Benyus, Biomimicricy: Innovation Inspired by Nature, William Morrow, 2000, en aan het werk van Andrea Rinaldi, Naturally better, Science and technology are looking to nature’s successful designs for inspiration, EMBO report, 2007.
2
wordt kan die lijst een belangrijke inspiratiebron voor de studenten, docenten en lectoraten zijn. Ik wil nog een voorbeeld geven waarbij de manier van denken van Pauli duidelijk naar voren komt. Pauli was in Zuid-Afrika op uitnodiging van regeringspartij ANC, dat zijn advies wilde over de geëscaleerde mijnwerkersstakingen van de afgelopen maanden. Gaat het nu echt alleen maar om een looneis van 25%, vroeg hij de mijnbouwbedrijven en de bestuurders? Nee, het gaat hier over een economisch bestel dat niet in staat is om aan de basisbehoeften van de mensen te voldoen. Laten we in plaats van hogere lonen eens kijken naar een verhoging van de koopkracht. Wat hebt u en hoe kunnen we ervoor zorgen dat u daar veel meer mee kunt doen? Die benadering zwengelt een heel ander soort innovatie aan. Eén van de problemen in de Zuid-Afrikaanse mijnbouw is het tekort aan water. Het is Pauli’s stijl om dat om te willen draaien: hij bedacht een plan om de mijnen juist een centrum van waterproductie te maken! Als 25% van de kosten zit in het oppompen van water, kan heel goed begrepen worden dat de bedrijven willen besparen op loonkosten. Zuid-Afrika staat vol met eucalyptusbomen die zijn geplant door de Engelse kolonisten. Die hebben het land uitgedroogd. Pauli zegt dan: in plaats van een miljard dollar uit te geven aan een nieuwe waterpijplijn, kun je ook een miljard uitgeven aan het kappen van de exoten en het herplanten van lokale bomen. Onder eucalyptusbomen groeien geen struiken, onder inheemse bomen wel. Met inheemse bomen en struiken wordt de bodemtemperatuur verlaagd en als er dan wolken overkomen geven die sneller regen. Behalve het water win je zo banen voor de mensen die de bomen moeten kappen. Pauli realiseert zich goed dat het niet gemakkelijk is om directeuren, ingenieurs en ministers voor zulke veelomvattende plannen te winnen. De groene economie heeft de connotatie dat het duurder is. Maar als je redeneert vanuit de blauwe economie wordt het goedkoper. Als Pauli met een financieel directeur spreekt dan legt hij uit dat zijn kapitaalkosten en zijn operationele kosten zullen dalen en dan begint hij te luisteren. Zijn nettowinst zal meestal verdubbelen en de beursanalist in New York zal zeer geïnteresseerd zijn als hij hoort dat de energiekosten van het bedrijf omlaag zullen gaan. In de ogen van Pauli zijn Nederland en ook Europa stekeblind en zijn we ‘koppige zakenmensen’ die willen weten wat het resultaat is voordat we beginnen. Het ontbreekt ons aan een kader. En Pauli stelt voor dat ons 3
kader moet zijn om de wetten van de fysica te volgen en te elimineren wat we niet nodig hebben. Dat we zeggen: ik wil niet een groene batterij, maar geen batterij! Moet je eens voorstellen wat dat voor innovatie zal opleveren. Oneindig veel! Europa is waarschijnlijk te behoudzuchtig geworden en het is moeilijk voor ons geworden om risico’s te nemen. Maar in de huidige tijd van crisis moeten we het niet gewoon een beetje beter doen, maar zouden het véél beter moeten doen. We zijn zo materialistisch-realistisch geworden, dat we niet meer in staat zijn om onze fantasie te gebruiken en verder te kijken dan werkeloosheidscijfers, kasstroom en marktaandeel. We kunnen ons niet meer herbronnen in een veel dieper patroon voor onze markteconomie. Ik geef nog één voorbeeld dat Pauli noemt: “Als we een huis bouwen stapelen we een hoop stenen of betonplaten op elkaar. We berekenen de stabiliteit de trek- en drukkrachten, maar we zetten niet de volgende stap: waarom zouden we hier geen piëzo-elektriciteit mee maken? Door de druk van zware materialen op elkaar kunnen we energie opwekken, op voorwaarde dat er een kleine beweging is. Die kun je bereiken door een dak met een grote overhangt. Daardoor krijgt het dak een oscillerende beweging. Als je kleine kwartsdeeltjes plaatst in de delen die op elkaar drukken, genereer je permanent elektriciteit.8 Het gebouw wordt dan een energiecentrale. Bij een gewoon ontwerp kun je hoogstens iets maken dat het verbruik van het gebouw compenseert. En Pauli zegt dan: dat is niet goed genoeg! In de ogen van Pauli wordt het tijd dat we weer passioneel worden voor het opbouwen van een maatschappij die kan voorzien in onze basisbehoeften? En Pauli vraagt zijn toehoorders dan ook terecht: moeten we alleen naar kasstromen kijken? Hoeveel passie krijg je in kasstromen geduwd? Hij is eerlijk in zijn antwoord: Hij krijgt het er niet in. Tenslotte wil ik nog in het kort ingaan op de onttrekking van CO2 uit de atmosfeer en/of uit andere industriële CO2 bronnen, zoals ik beloofd heb. Het is niet alleen een fysisch proces maar ook een chemisch proces. Uit CO2 en waterstof gas (H2) kan methanol (CH3OH) worden gemaakt. De methanol wordt via een normale verbrandingsmotor waar zuurstof (O2) bij nodig is omgezet in mechanische energie en in CO2 en in water (H2O). Via een photovoltaïsche omzetting van het zonlicht kan die zonne-energie in elektriciteit 8
Er zijn momenteel vele onderzoeken aan de gang om geschikte materialen te vinden voor een goed en stabiel piëzo-‐elektrisch materiaal. Ook de combinatie van dit materiaal in de nanotechnologie kan heel interessante mogelijkheden geven.
4
worden omgezet en het water wordt vervolgens omgezet via elektrolyse in zuurstof (O2) en waterstof (H2). Interessant is dat deze kringloop gesloten kan worden en dat met CO2 en zonlicht, zowel mechanische energie te maken is als methanol en waterstofgas dat ook makkelijker is op te slaan. Het is een voorbeeld waarmee het in de ogen van de mens schadelijke CO2 gas als voeding fungeert voor een nieuw soort van energiecentrale met opslagcapaciteit. Leuk daarbij is dat alle genoemde omzettingen al vele jaren bekend zijn en als delen reeds toegepast worden of toegepast zijn. Dit proces van CO2 onttrekking is veel goedkoper dan alle andere voorbeelden van CO2 vrije energie opwekking en een stuk betrouwbaarder dan elke ondergrondse CO2 opslag. Gunter Pauli heeft inderdaad een goed overzicht gegeven van alle mogelijkheden die de wetenschap en dan vooral de fysica kan geven en die een grote bijdrage kunnen leveren in een economie die voor iedere aardbewoner tot een verbetering van het leven kan leiden. En voor het incubator project dat gaat starten op de HAN kan het lezen van het boek over de blauwe economie zeker inspirerend zijn.
Wim Smit HAN Smart Business Center Versie 1: 5 november 2012
5
