VERHUIZEN & AFSCHEID IN M E M O R I A M P R O F . D R F . H . M . G R A P P E R H A U S EN ROB SCHENK
NEMEN IN G E S P R E K M E T FIEL V A N D E R V E E N
J A A R V E R S L A G E N V A N HET B E L A S T I N G & D O U A N E M U S E U M EN DE
STICHTING VRIENDEN
ROTTERDAMSE MUSEUMNACHT
MUSEUMWEEKEND
MUSEUMVBIENDEN i M P o s r 47 J A A R G A N G 18 I MEI 2010
Het dakeraf!! Het is zover, het dak van het museum gaat eraf. Na een
Aan dit nummer werkten mee
jarenlange voorbereiding worden de twee projecten:
Henk Duym, Frans Fox, Ton van Kuijen,
verbouwing/renovatie en herinrichting van het museum
Mieke van Leeuwen-Canneman, Geert Reininga,
uitgevoerd. En, jazeker. .. het dak van beide panden
John Reijnhoudt, Anne-Marieke van Schaik,
gaat er letterlijk af!
Rob Schenk, Jurma Schut en Fiel van der Veen
Voor de verbouwing en renovatie is architectenbureau BroekBakema uit
Redactie
Rotterdam verantwoordelijk, de vormgeving van de herinrichting is van
Anne-Marieke van Schaik, Henk Duym, Frans Fox
Ontwerpbureau Tjep uit Amsterdam. De verhaallijn met het thema 'vertrouwen & rechtvaardigheid' is van de hand van Museumstudio uit
Fotografie Het Belasting & Douane Museum,
Amsterdam en de projectleiding is in handen van Bent Projecten uit
tenzij anders vermeld
Amsterdam. Opdrachtgevers zijn de Facilitaire Dienst van de Belastingdienst en de Stichting Belastingmuseum Prof. Dr. van der Poel.
Drukwerk DeltaHage grafische dienstverlening
Het is een grote klus met veel spelers in een veld, het resultaat moet de bezoeker dienen en bedienen na 2011. Voor hen gaan de deuren in het
Bijdragen voor Impost nr. 48
voorjaar van 2012 weer open. Natuurlijk blijven wij, ondanks de gesloten
(deadline 15 oktober 2010) Artikelen, boek-
voordeur aan Parklaan 16, bereikbaar via telefoon en website. We organi-
recensies en andere mededelingen voor de
seren een tentoonstelling bij het Ministerie van Financien, gaan naar
redactie kunt u sturen aan:
scholen en houden geinteresseerden op de hoogte via onze website over
Redactie Impost
de verbouwing en onze activiteiten.
P/a Belasting & Douane Museum
Half mei werden de plannen tijdens een geanimeerde Vriendenmiddag in
3016 BB Rotterdam
het museum toegelicht door architect Han Rotgans. Deze middag bracht
[email protected]
Parklaan 14-16
de Vrienden weer samen. Zo konden zij nog een keer een ouderwetse rondleiding meemaken en kijken naar de aanwinsten van 2009.
Stichting Vrienden Belastingmuseum 'Prof. dr. Van der Poel'
Afgelopen maanden zijn twee bekende collega's met pensioen gegaan: John
Parklaan 14-16
Vrouwenfelder en John Reijnhoudt. Hun verbondenheid met het museum
3016 BB Rotterdam
was zeer groot en zowel inhoudelijk als collegiaal is hun afwezigheid een
Postbankrekening 5269909
groot gemis. De functie van John Vrouwenfelder is, in verband met de herinrichting, ingevuld door Saskia Smit. De functie van John Reinhoudt is
Stichting Belastingmuseum
komen te vervallen,' zijn' bibliotheek is inmiddels in langdurige bruikleen
'Prof. dr. Van der Poel'
gegeven aan de Rechtenfaculteit in Leiden.
Parklaan 14-16 3016 BB Rotterdam
Eind april bereikte mij het droeve bericht dat Prof. Dr. Ferdinand Grapperhaus
Postbankrekening 322056
onverwacht is overleden. Een trouwe bezoeker van het museum en de
tel.: 010-4400200 fax.: 010-4361254
bibliotheek. Verderop leest u het 'In memoriam' over zijn verdiensten voor
[email protected] www.bdmuseum.nl
de fiscale geschiedenis, het fiscaal beleid in Nederland en ons museum. Openingstijden museum t/m 28 mei: De afgelopen maanden is veel gebeurd, de komende maanden staat er weer
dinsdag t/m zondag: 11.00 - 17.00 uur
heel veel te gebeuren. De deur van het museum gaat op slot en het dak
TOEGANG GRATIS
gaat eraf, maar vanaf het voorjaar van 2012 kunt u een geheel vernieuwd Belasting & Douane Museum met een openstaande deur en gesloten dak
VANAF 29 MEI GESLOTEN
weer komen bezoeken.
FRANS FOX
directeur
IMPOST VERSCHIJNT TWEE KEER PER JAAR VOOR D| VRIENDEN EN DONATEURS VAN HET BELASTING ^ DOUANE M U S E U M ROTTERDAM, VOOR DELEDEN VAN DE WERKGROEP GESCHIEDENIS VAN DE OVERHEIDS FINANCIEN IN NEDERLAND EN VOOR ZAKELIJK RELATIES. ISSN 0929-8193
NHOUD IN MEMORI
Ferdinand Grapperhaus
GESCHIEDEN
Vriendschap en financien in de Bataafs-Franse Tijd
Rotterdamse Museumnacht 2010 X L - X S Museumweekend
Fiel van der Veen
HET FAVORIETE MUSEUMOBJECT V
JAARVERSLA
13
John Reijnhoudt
Belasting & Douane Museum Stichting Vrienden van het Belastingmuseum Prof. Dr. Van der Poel
ACTIVITEITEN VAN HET M U S E
IN GESPREK
BOEKEN
17 Rob Schenk
Sluitpost
IN MEMORIAM FERDINAND QRAPPERHAUS Op zondag 8 mei 20!0 overleed Prof. dr. F.H.M. Grapperhaus [1927). In het museum bekend als Ferdinand Grappenhaus. Een graag geziene gast met flamboyante hoed, grote jas en voor iedereen een vriendelijk woord.
Ferdinand Grapperhaus was voor de KVP, een van de
Ferdinand Grapperhaus was een van de meelezers en
voorlopers van het CDA, staatssecretaris van Financien
gaf de auteur adviezen waar dat nodig was. Na afloop
in het kabinet De Jong (1967-1971). Hij betekende veel
hebben we tijdens een gezamenlijk etentje met zijn vrouw
voor de Nederlandse fiscale wereld. Zo was hij onder
Wiesje, de auteur, uitgever Heleen Kienhuis en opvolgend
andere verantwoordelijk voor de invoering van de BTW
bijzonder hoogleraar Onno Ydema, de verhalen van
en het huurwaardeforfait. Belangrijk was hij ook op
vroeger opgehaald. Ferdinand had genoeg plannen, en wij
fiscaal historisch terrein. Een greep uit van zijn vele
ook. Onlangs was hij nog gevraagd om deel te nemen in
publicaties zijn Alva en de Tiende penning', 'Belasting,
de klankbordgroep voor de herinrichting van het museum.
Vrijheid en Eigendom' en het zeer populaire boekje
Hij had de uitnodiging al aanvaard.
over de Rijwielbelasting. Deze publicatie hoorde bij de gelijknamige tentoonstelling in het Belasting & Douane
Ferdinand deed veel, heel veel en alles wat hij deed, werd
Museum en bevatte een echt koperen rijwielplaatje. Zijn
met veel energie, toewijding en flair gedaan.
lezingen waren populair door zijn maniervan presenteren, inhoud en koppelingen aan andere thema's.
FRANS FOX
directeur
Op 1 januari 1993 werd Ferdinand door het bestuur van de Stichting Belastingmuseum benoemd tot de eerste bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van het belastingrecht aan de Rijksuniversiteit Leiden. Met de installing van deze leerstoel beoogt de Stichting Belastingmuseum het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek op het terrein van de fiscale rechtsgeschiedenis te stimuleren. Ferdinand was het museum goed gezind en dat was wederzijds. Helaas kon zijn idee om de boekerij van het museum om te vormen tot een grote fiscale bibliotheek en infocentrum niet doorgaan. Hij was een fervent gebruiker van die bibliotheek, ofschoon hij thuis in Amerongen een grote fiscale privebibliotheek tot zijn beschikking had. Hier aan de Parklaan vond hij veel studiemateriaal en kreeg hij uit directe hand van conservator Ton van Kuijen regelmatig historisch beeldmateriaal voor zijn lezingen en publicaties. In 2009 verscheen het door Tom Pfeil geschreven boek 'Op gelijke voet, geschiedenis van de Belastingdienst'. Ferdinand Grapperhaus met minister De Jager [foto's Geert Reininga)
GESCHIEDENIS
VRIENDSCHAP EN FINANCIEN IN DE BATAAFS-FRANSE t U D Het tijdvak na de Bataafse Omwenteling van 1795 wordt gekenmerkt door staatkundige onrust, staatsgrepen en nieuwe grondwetten. Tegen de achtergrond van steeds wisselende regimes schreven Isaac Jan Alexander Gogel, de eerste minister van Financien van de Bataafse Republiek, en zijn naaste medewerker, vriend en opvolger, Elias Canneman elkaar honderden brieven. De 371 bewaard gebleven brieven zijn onlangs gepubliceerd. Ze bevatten gedetailleerde informatie over het functioneren van het jonge ministerie van Financien. Daarnaast bieden zij ook een boeiend beeld van de turbulente tijd waarin de twee vrienden leefden.
1
Gogel en Canneman leerden elkaar waarschijnlijk in 1795 kennen bij de Generale Beleenbank te Amsterdam. Gogel, vooraanstaand patriot en zelfstandig koopman was er werkzaam als een van de zes bestuurders, Canneman werkte er als adjunct-secretaris. Daar de laatste net zijn leerjaren achter de rug had, nam de ervaren Gogel hem onder zijn hoede en leerde hem de kneepjes van het vak. Bovendien maakte Gogel de jonge medewerker ook warm voor zijn politieke opvattingen. Gogel was voorstander van een centraal regeerde eenheidsstaat, die naar zijn overtuiging in de plaats moest komen van de oude federale staat, waarbij de soevereini-
Elias Canneman (1777-1861), ca. 1840. lithografie door Isaac Cornelis
teit berustte bij de gewesten. Maar niet iedereen dacht er
Elink Sterk naar L A . Vintcent
zo over. De gemoederen liepen begin 1797 hoog op toen een referendum over een nieuw ontworpen grondwet
mocht uitkiezen. Daardoor kon hij onder meer de politiek
werd gehouden. Naar de smaak van Gogel was dit ont-
gelijkgezinde Canneman vragen hem te volgen naar Den
werp te federaal gezind. Om de publieke opinie rijp te
Haag. Daar kreeg deze de leiding over een van de vier
maken voor een radicale breuk met de oude federale
afdelingen van het ministerie.
Republiek richtte hij met enkele geestverwanten in zijn
Zowel bewindsman als ambtenaren waren grotendeels
woonplaats de societeit 'Voor Eenheid en Ondeelbaarheid'
nieuw in ambtelijk Den Haag en met overheidsadministra-
op, waar deze ideeen werden uitgedragen. Ook Canneman
tie niet bekend, maar wel enthousiast om hun schouders
werd actief lid. De intensieve samenwerking tussen Gogel
onder hun nieuwe taak te zetten. Dat was ook wel nodig,
en Canneman op financieel en politiek terrein leidde tot
want het was geen sinecure waarvoor Gogel zich gesteld
persoonlijke vriendschap.
zag. Van de onderling afwijkende financiele systemen van de gewesten, de generaliteit, de admiraliteiten en
Centralisatie van de overheidsfinancien
de genationaliseerde VOC moest hij een geheel zien te
Op 22 januari 1798 kwam de eenheidsstaat tot stand, niet
maken. Er zou een algemeen belastingstelsel moeten
door overtuiging van het woord, maar door een staats-
komen, dat aan de ongelijkheid van belastingsoorten en
greep en gewapenderhand. Gogel kreeg de leiding over
tarieven in de gewesten onderling een eind zou maken.
het nieuw te vormen ministerie van Financien. Bij het
Een bijkomend probleem was de enorme erfenis aan
dagelijks bestuurvan de Republiek, het Uitvoerend
schulden van de oude Republiek, die alleen maar was
Bewind, had hij bedongen dat hij zelf zijn medewerkers
toegenomen nadat Frankrijk de jonge Bataafse Republiek
Mieke van Leeuwen-Canneman (ed.). Een vriendschap in het teken van s Lands financien. Briefwisseling tussen Elias Canneman en Isaac Alexander Gogel, 1799-1813 (Den Haag 2009, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, ISBN 978-90-5216-166-2]
De organisatiestructuur van het ministerie van Financien tijdens
•
het koningschap van Lodewijk Napoleon, 1808
T Jwihi-
Mr *****
De unificatie voltooid een aanzienlijk bedrag had opgelegd, in mil voor bevrij-
De briefschrijvers bleven, naast de financiele perikelen
ding van het ancien regime.
waarmee zij dagelijks te maken hadden, hoop houden op voltooiing van de financiele unificatie. In het najaar van 1804
Herfederalisering
zag het ernaar uit dat die hoop vervuld zou worden. Onder
Na een staatsgreep in het najaar van 1801 werd het Uit-
invloed van Napoleon, die zich met de interne Bataafse
voerend Bewind vervangen door het Staatsbewind. Hoewel
zaken bemoeide, moest de Republiek een eenhoofdig
de centrale organen grotendeels in tact bleven, werden
bestuur krijgen. Rutger Jan Schimmelpenninck, de Bataafse
opnieuw bevoegdheden toegekend aan de voormalige
ambassadeur in Frankrijk en beoogd 'president' (met de
gewesten. De herstructurering van de financien was nog
titel raadpensionaris) kreeg de opdracht een nieuwe
lang niet voltooid en werd zelfs gedeeltelijk terugge-
grondwet te ontwerpen. Als diens raadgever probeerde
schroefd. Uit afschuw over de federalistische koers nam
Canneman hem te brengen tot aanvaarding van een door
Gogel ontslag en keerde terug naar Amsterdam. Daar nam
Gogel in 1799 ontworpen algemeen belastingstelsel, dat
hij zijn oude metier als koopman weer op.
door de machtswisseling van 1801 niet was ingevoerd. Hij
Canneman bleef als ambtenaar achter in Den Haag. Hij
had succes. Meer moeite kostte het hem Gogel te bewegen
miste niet alleen de gezellige dagelijkse omgang met zijn
opnieuw hoogste ambtsdrager van Financien te worden.
vriend, maar was ook zijn ambtelijke houvast kwijt. Een
Aanvankelijk weigerde Gogel hardnekkig te functioneren in
college van thesaurier-generaal en raden ging het ministerie
een regime, waarin grote bevoegdheden waren toegekend
besturen. Op de dag van Gogels terugkeer startten de
aan een persoon, maar na zware druk gaf hij toe. Binnen
vrienden hun briefwisseling, die behalve vriendschappelijk
enkele maanden werd het algemeen belastingstelsel
ook ambtelijk van karakter was. Intensief werd hun
ingevoerd en een nationale belastingdienst geformeerd.
correspondentie toen zich in februari 1802 een financiele
De unificatie van de financien was voltooid.
crisis voordeed, die was ontstaan door onvoorzichtig
Canneman was intussen opgeklommen tot secretaris
handelen van het Staatsbewind. Om erger te voorkomen
van het ministerie. Nu de ambtelijke samenwerking
was snel ingrijpen geboden. Alleen de centrale overheid
tussen Gogel en hem was hervat, verviel de behoefte aan schriftelijk contact. Maar in april en mei 1806 werd de
was in staat aanzienlijke bedragen vrij te maken, die zouden kunnen circuleren op de geld- en kapitaalmarkt.
2
Op aandringen van Canneman stapte Gogel af van zijn
briefwisseling weer opgenomen, toen Gogel in Parijs deel uitmaakte van een missie (leidend tot de aanvaarding van
principiele afwijzing van het Staatsbewind en schoot het
het koningschap van Lodewijk Napoleon) en Canneman
Land te hulp met Cgeheim gehouden] transacties op de
tijdelijk tot zijn plaatsvervanger in Den Haag was
Amsterdamse Beurs, waar de grootste klappen waren
aangesteld.
gevallen. Canneman, die hoofd van de nationale thesaurie was geworden, fungeerde daarbij als verbindingsman namens het ministerie. Op verzoek van thesaurier-generaal
Inlijving bij Frankrijk en invoering van het Franse belastingstelsel
en raden ontwierp Gogel tevens een reglement voor een
Nadat Gogel, met Canneman als secretaris-generaal aan
Centrale Bank; door politiek verzet in het Wetgevend
zijn zijde, enkele jaren onder koning Lodewijk als minister
Lichaam werd het plan echter verworpen. Hoewel Gogel
had gefunctioneerd, raakte hij in conflict met de koning
had gedacht met enkele maanden een normale situatie te
en nam ontslag. Het ministerie was intussen verhuisd naar
kunnen bereiken, kregen zijn activiteiten een structureel
Amsterdam.
karakter wegens de steeds penibeler wordende staat van
In juli 1810 kondigde Napoleon de inlijving van het
de overheidsfinancien.
Nederlandse gebied bij Frankrijk af. Op bevel van de
2 Zie over dit onderwerp: J.K.T. Postma, 'Gogel en Canneman. Beteugeling van financiele turbulentie', in Impost, jrg. 17 (2009), nr. 45. 4-6.
keizer, die de kwaliteiten van de voormalige Nederlandse
Maar, gezien de onrust wel begrijpelijk, en het tekent de
minister van Financien had leren kennen, reisde Gogel
pragmaticus die hij was.
naar Parijs om zich daar te voegen bij een Nederlandse
Gogel stelde zich daarentegen principieel op. De opstan-
adviesraad. Reden voor Gogel en Canneman om hun brief-
dige beweging wees hij resoluut af. Desgevraagd ver-
wisseling te hervatten. De raad moest de keizer adviseren
klaarde hij niet in aanmerking te willen komen voor
over de bestuurlijke (overgangsjregeling van hetvader-
het ministerschap van Financien. De door Canneman
land. Gogel wist te bereiken dat zijn vier jaar eerder
ontworpen proclamatie, die Nederlandse ambtenaren
ingevoerde belastingstelsel voorlopig van kracht bleef.
ontsloeg van hun eed aan de Franse keizer, wees hij
Tot zijn opluchting kon hij in november 1810 terugkeren,
af. Alleen Napoleon zou hem van zijn loyaliteit kunnen
nadat Napoleon hem had benoemd tot Intendant-generaal
ontslaan. Daarom verzocht hij om een paspoort, waarmee
voor de Financien en de Schatkist in het ingelijfde gebied.
hij naar Parijs zou kunnen reizen. Dat kreeg hij. Dit keer
In die functie stond hij de keizerlijke plaatsvervanger,
geen briefwisseling tussen Gogel en Canneman, hoewel
Charles Francois Lebrun, ter zijde. Canneman bleef Gogels
er stof genoeg was om over te schrijven. Waarschijnlijk
rechterhand als secretaris-generaal. Na Napoleons bezoek
eindigde hun vriendschap abrupt in de woelige dagen
aan de Nederlandse departementen in het najaar van 1811
van november 1813, toen Nederland op het punt stond
viel aan invoering van de Franse belastingen niet meerte
zijn onafhankelijkheid te hernemen en ieder van hen zelf
ontkomen. Het gevolg was ontslag voor vele Nederlandse
bepaalde waar hij stond.
belastingambtenaren en een forse inkrimping van Gogels ambtelijk apparaat.
Gogel zou pas in mei 1814 naar Nederland terugkeren. Hij
Ook Canneman was niet meer nodig. Op voorspraak
zou een ander land aantreffen, dan hij had verlaten. Daar hij
van Gogel was hij directeur geworden van de directe
niet beschikbaar was geweest, had de voorlopige regering
belastingen in het departement van de Monden van
Canneman het ministerschap van Financien opgedragen,
de Maas, met standplaats Den Haag. De briefwisseling
een dag voordat de prins van Oranje voet op Nederlandse
werd hervat. Velen uit hun omgeving waren hun baan
bodem had gezet. Als een van zijn eerste daden had
kwijt geraakt of zagen zich door tiercering of andere
Canneman Gogels belastingstelsel weer in werking gesteld.
maatregelen van Napoleon, beroofd van inkomsten.
Tevens had hij Gogels uit 1802 daterende ontwerpreglement
Waar mogelijk hielpen de twee vrienden. De tussen hen
voor de Centrale Bank, waarbij hij nauw betrokken was
gewisselde brieven getuigen weinig van kritiek op de
geweest, tevoorschijn gehaald. Dit gebeurde op last van de
keizerlijke maatregelen, die tot verzet leidden, wel van
prins, die inmiddels als Soevereine Vorst de regering op zich
bezorgdheid over maatschappelijke onrust en in november
had genomen. Zonder parlementaire behandeling (want
1813 van angst voor regeringsloosheid.
er was nog geen volksvertegenwoordiging) werd in maart 1814 de Nederlandsche Bank opgericht.
De vriendschap ten einde? Vanuit deze bezorgdheid zocht Canneman op 21 november
Een groter contrast in de levenslopen na 1813 van Gogel en
1813 contact met Gijsbert Karel van Hogendorp, de zelf-
Canneman is nauwelijks denkbaar. Terwijl Gogel tot aan zijn
benoemde leider van de opstand tegen de bij Leipzig
dood in 1821 een teruggetrokken bestaan leidde, ver weg
door de geallieerden verslagen Fransen. Van Hogendorp
van het politieke toneel, begon Canneman aan een nieuwe
beoogde terugkeer naar de situatie van voor 1795, naar
carriere. Hij zou Gogel precies veertig jaar overleven en
herstel van de Oranjes, federale staatsstructuur en
gedurende die tijd zijn land als staatsman dienen.
aristocratische regentenbestuurders. Cannemans stap was ongerijmd omdat hij zich daartegen steeds had verzet.
MIEKE V A N L E E U W E N - C A N N E M A N
7
WAT WAS ER TE DOEN...
ROTTERDAMSE MUSEUMNACHT
8
WAT W A S ER TE DOEN...
EOIO XL-XS
MUSEUMWEEKEND
De bezoekers konden persoonlijk geluk en zaligheid vergroten tijdens
Zaterdag 10 en zondag 11 april was het Nationaal Museum-
een workshop 'talisman maken' om alle schikgoden, djins en het
weekend met als thema 'Laat je verleiden door een museumstuk'.
Boze Oog om de tuin te leiden. Na afloop ondergingen de deelnemers
De conservatoren van het museum zijn daarvoor in het depot van
in opperste concentratie een
het museum gedoken op zoek naar bijzondere, rare, griezelige
bloemenritueel van workshop-
en vreemde objecten. In de serre stond een vitrine met een aantal
leidster Anne Keereweer.
mysterieuze voorwerpen tentoongesteld. Kinderen met hun ouders werden uitgenodigd om de mysterieen van het voorwerp
Met ruim 500 bezoekers was
te ontrafelen. Wat deden die voorwerpen nou precies?
deze museumnacht weer een
De mooiste tekeningen kregen een kleine verrassing thuis
groot feest.
opgestuurd.
J U P M A SCHUT
medewerker communicatie
Teken hieronder jouw voorwerp na.
Wefke naam zou jij het voorwerp geven?
Bedankt voor het meedoen bij het ontrafelen van het mysterie van jouw voorwerp! Vanaf woensdag 14 april kun je op de website van het museum op de kidspagina tezen wat het voorwerp nou precies is, Ook zulten hier de pnjswinnaars bekend worden gemaakt Naam
9
FIEL VAN DER VEEN KUNSTENAAR EN ILLUSTRATOR BIJ DE A A N K O O P VAN ZIJN SCHILDERIJ DE VOORLOPIGE AANSLAG
J E MOET EEN V E R H A A L VERTELLEN! Het schilderij De voorlopige aanslag van Fiel van der Veen vertelt een verhaal. Dit stilleven is niet alleen een 'lekker ouderwets schilderijtje' zoals hij het zelf noemt, maar de symboliek druipt - in zijn woorden - af van het lege glas en de opengescheurde en gekreukelde blauwe envelop: 'een verdwijnend element uit het dagelijks leven'. Onder de naam De blauwe envelop werd dit schilderij ook besproken bij een prachtig interview van de journalist John Oomkes in het Haarlems Dagblad van 10 oktober 2009. Dat artikel belandde enige dagen later op het bureau van conservator John Vrouwenfelder die een paar weken daarna tot aan-
De definitieve aanslag, olie op paneel door Fiel van der Veen, 2009,
koop voor het museum overging. Redenen genoeg voor
foto van de kunstenaar
een gesprek met deze geestige verbeelder van al dan niet bestaanbare ideeen en situaties. het veel handiger reproductierechten van ontwerpen te Illustrator, animator en schilder/tekenaar is hij. Geboren
verkopen. En je moet zakelijk denken'.
in 1945 in Nijmegen belandde hij na een avontuurlijke kostschoolcarriere en een studie aan de toenmalige
Waar haalt een illustrator zijn inspiratie vandaan?
Academie voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid
'Inspiratie is overal uitte halen. En de samenwerking met
Arnhem bij De Spiegel, uitgeverij Zomer en Keuning in
anderen kan voor inspiratie zorgen.
Wageningen. Een wisselende loopbaan met heuvels en
Mijn verleden ligt in de reclamewereld. Daar moet je hard
dalen in de reclamewereld en de grafische industrie
leunen op de ambachtelijke kant van het vak. Daar is de
bracht hem in Haarlem waar hij vanaf 1988 samen met
uitvoering overwegend of misschien wel zwaarwegend
vriendin Ingrid Joustra een gezamenlijk atelier inrichtte.
afhankelijk van het concept dat meestal door anderen is
Ze waren al vroeg bezig met digitaal grafisch werk.
ontwikkeld, hoewel je er soms wel bij betrokken wordt. De ontwikkelaar van zo'n concept is vaak de artdirector
Je kunt wel illustrator worden, maar hoe wordt
lO
of een tekstschrijver of iemand anders die het beeld
dat vak profijtelijk?
heeft bedacht. Het komt voor dat de ideeen bij elkaar
'Ik ben begonnen vanaf de eerste streep. Daarna heb
worden geveegd om het beeld vorm te geven. Vaak wordt
ik duizenden tekeningen gemaakt. Dat zijn nu hele
begonnen met schetsjes van de artdirector. Artdirectors
pakken. Ze zijn er allemaal nog. Af en toe heb ik wel
bedenken het beeldend concept en analyseren het
eens wat dingen verkocht, maar nooit veel. Mijn
communicatieprobleem van de klant. Soms zijn art-
ontwerpen van boekomslagen zijn soms inclusief
directors oud-ontwerpers/grafisch vormgevers. Soms
typografie geschilderd en doen het ingelijst goed. Ik
zijn ze uitvoerder van de ideeen van een ander. Er is
heb nooit veel schilderijen verkocht. En zakelijk was
altijd wel een vorm van samenwerking.
IN GE5PREK MET...
De voorlopige aanslag, olie op paneel door Fiel van der Veen. 2008, foto van de kunstenaar
Een artdirector op zijn beurt leunt deels op de tekstschrijver die het tekstmatig concept bedenkt; samen bedenken zij een eigen sfeer om indruk te maken op de lezer. Daarbij zorgt de ontwerper voor de vormgeving en de beeldvormgeving wordt verzorgd door de illustrator of door een fotograaf.' Maar het is niet bij reclamewerk gebleven. Dan moeten er andere inspiratiebronnen zijn. Dat harde reclamewerk heb ik niet zo lang gedaan. Ik werd steeds meer illustrator van tijdschriften, boeken en jaarverslagen en dat deed en doe ik als freelancer. En ik ging de typografie van boeken verzorgen. Daarbij heb ik veel van anderen geleerd. Zo werkte ik op uurbasis voor de Arbeiderspers aan de typografie van de serie Prive-domein en de grote A B C pockets, met omslagen van bijvoorbeeld Alfons van Heusden, Friso Henstra, Kees Kelfkens en de
Hoe gaat dat illustreren in zijn werk?
letterontwerper Helmut Salden. Zij zijn voor mij vormend
'Illustratief werk maken is een proces, van de eerste krabbels
geweest wat het vak betreft. Voor het illustreren was
en aantekeningen tot en met het gedrukte eindproduct.
kinderboekenillustrator Carl Hollander van onder andere
Maar dat gaat allemaal niet vanzelf. Je moet vaak terug-
De Kleine Kapitein een goed voorbeeld; ik vond die
grijpen om te kijken of het goed is en je moet dan wel
tekeningen wel van kwaliteit getuigen.'
eens even een nieuw aanloopje nemen om iets te maken. En dan worden nieuwe wegen bewandeld.
Er zijn vast nog wel andere manieren om aan ideeen
Bij boekillustraties vormen teksten de hoofdmoot van
te komen?
de inspiratie. Met name de kwaliteit van de tekst is heel
'Ik keek veel om me heen onder het motto van Carel
belangrijk: de inhoud levert minstens driekwart van de
van Mander: 'steelt armen en benen', ofwel: beter goed
fantasie die nodig is voor illustratie van kinderboeken.
gejat dan slecht zelf bedacht en dat is een gevleugelde
In de tijd van Dickens was het andersom. Hij schreef het
uitdrukking in de beeldende kunsten. Meestal komt
feuilleton de Pickwick Papers aan de hand van illustraties.
je inspiratie echter van iets wat om je heen is. Je ziet
Toen de oorspronkelijke illustrator daarvan overleed, kwam
iets en dan is het zo spannend dat je het voor je doel
er een opvolger die veel betere tekeningen afleverde
kan gebruiken. Maar de fantasie is een veel betere
waardoor Dickens meer zin en inspiratie kreeg zodat de
inspiratiebron. Het is een uitdaging om je verzonnen
teksten ook boeiender werden.
beelden op papier weer te geven. Een belangrijk aspect
Verhalen met de meeste lol voor mij als illustrator zijn
daarbij is een kinderlijke nieuwsgierigheid en om dan
verhalen waarin metaforen voor gevoelens en gebeurte-
te experimenteren, zo van: als ik dit doe, wat gebeurt er
nissen die interessant zijn voor een kind in de leeftijd
dan? Je voert denkexperimenten uit'. (Een voorbeeld is
tussen acht en twaalf. Ook voor het onbevangen kind. Dat
de nieuwe rol die afgekloven spareribs gingen spelen.
kan zorgen voor merkwaardige readies op uitingen van
Die werden na een reeks bewerkingen omgetoverd tot
volwassenen.
de 'neusbotten' van een verzonnen indianenvolk in het
Een mooi voorbeeld is het boek De Soldatenmaker van
kinderboek Tjibbe Tjabbes' Wereldreis dat hij samen met
Paul Biegel: daarin gaat het over een jongetje dat moet
schrijver Harm de Jonge maakte. H.D.)
kiezen tussen twee partijen, maar hij kan geen keuze
11
IN GESPREK MET...
Het verdwijnende peertje, olie op paneel door Fiel van der Veen, 2010, foto van de kunstenaar
een idee hebben. En zo kies ik dan, zoek ik een ding dat er straks niet meer is, zoals de blauwe envelop. We moeten tegenwoordig immers digitaal aangifte doen. Ik ben steeds aan het kijken wat er zoal wordt afgeschaft. Nu heb ik een stilleven onder handen met een 40 watt peertje.' (Naast die gloeilamp is trouwens een echte peer afgebeeld: die vrucht is inmiddels geconsumeerd. HDj 'Voor wie gei'nteresseerd is in de techniek: ik heb dat laatste schilderij in olieverf gemaakt op 8 mm dik M D F dat ik herhaaldelijk geschuurd en bewerkt heb met twee lagen gesso. Dat ambachtelijke is wel een kenmerk. Ik vind dat interessant. Ik doe dat met respect voor het materiaal. Ik ben geen expressionist, ik heb een hang naar maken, net zoals een kind met scheidende ouders. Dat
het maken van een boek. Ik ben erg voor een verhaal in
is ook heel moeilijk voor een kind van tien of elf jaar. Dit
beeld, je moet een verhaaltje vertellen, ook over de mens
jongetje goot metalen soldaatjes. Zo ontstond een leger
die iets meemaakt. Ik bedenk: wat heb ik de medemens
van tin en een leger van lood. Die vochten tegen elkaar.
te vertellen? En wat heb ik mezelf te vertellen? Dat speelt
Voor beide partijen had hij een zwak. Dat verscheurde
een rol.
hem enigszins. Kinderen die dat gevoel onderkennen,
Dat is ook een belangrijk aspect voor een illustrator: het
ondervinden troost. Herkennen er iets in en zijn dan niet
boek is je (papieren) museum. En nu komt mijn schilderij
zo alleen in hun gevoel. De tweespalt geef je vorm door
De voorlopige aanslag in een museum.' (Van dit schilderij
een peinzend jongetje te tekenen. En door af en toe de
heeft hij trouwens een pendant gemaakt dat heel passend
dingen verschrikkelijk neer te zetten'.
De definitieve aanslag heet en waarop een blauwe envelop
Op het voorplat van het boek dat hij me laat zien, is het
samen met andere voorwerpen terugkeert. HD)
jochie op een tinnen paard ter grootte van een grassprietje afgebeeld tussen even grote bloemen. Rond de tekst in
Over musea gesproken, jullie, Ingrid en jij maken ook
het boek zijn de heroische ruiterslagen van de 'gegoten'
animatiefilmpjes voor musea?
soldaten te zien. Soms wordt een kanonskogel afgevuurd
'Ja, dat is de derde loot aan de stam. Daar werken we
die bladzijden verderop doel treft. Het ontwerp van het
samen aan digitale projecten. Wij maakten onder anderen
voorplat kwam tot stand in olieverf. De tekeningen voor het
animatiefilmpjes voor bijvoorbeeld het Rijksmuseum
binnenwerk zijn in pen en inkt uitgevoerd.
van Oudheden in Leiden. Een daarvan leert kinderen op interactieve manier hoe oude Egyptenaren een kat
Welke technieken pas je zoal toe?
mummificeerden. En we maakten een filmpje voor het
'Ik maak graag illustraties door middel van pentekeningen.
Bevrijdingsmuseum Zeeland te Nieuwdorp (Website:
Dat is een lekkere manier. Door het contrast van zwarte
www.bevrijdingsmuseumzeeland.nl) over de inundatie van
inkt op wit papier is zo'n illustratie in druk niet kapot te
Walcheren in de Tweede Wereldoorlog. Je kunt daarop de
krijgen. Maar ik maak ook illustraties in kleur. Ik neem
troepenbewegingen volgen; je ziet de rampen die werden
trouwens grote vrijheden voor mijn illustraties, denk maar
aangericht en hoe het weer goed kwam. Toen ik voor het
aan die afgekloven spareribs.'
eerst begon te tekenen kon ik niet bedenken dat ik ooit
Hoe ga je te werk bij het maken van een schilderij?
wel met digitale tovermiddelen.'
ook nog met filmen mijn brood zou verdienen en dan nog 'Als ik een schilderij ga maken, komen inspiratie, idee, onderwerp en compositie aan de orde. Dan moet je eerst
12
HENK DUYM
ACTIVTEITEN IN HET MUSEUM
MET FAVORIETE U5EUMOBJECT VAN... JOHN REIJNHOUDT O M D A T J O H N R E I J N H O U D T D E Z E M A A N D A F S C H E I D NEEMT V A N HET M U S E U M . K A N HIJ O P D E V A L R E E P N O G ZIJN FAVORIETE M U S E U M O B J E C T LATEN ZIEN. DE LIEFDE V O O R B O E K E N IS EVIDENT. HIJ IS TENSLOTTE SINDS 1986 W E R K Z A A M IN D E BIBLIOTHEEK V O O R FISCALE GESCHIEDENIS. M A A R ZIJN FAVORIETE O B J E C T IS T O C H EEN PET. DE P E T A L S M U S E U M O B J E C T HERINNERT H E M A A N HET D O U A N E - U N I F O R M DAT HIJ ZELF D R O E G TOTDAT HIJ B I J HET M U S E U M K W A M .
Op 23-jarige leeftijd, in 1969, begon John aan zijn eerste
collega's als vrijwilligers,
werkdag bij de Douane in de Rotterdamse haven. De drie
en er ging een nieuwe
introductieweken van de Douane waren nog in Groesbeek
wereld voor hem open.
met theorie, sport, schietinstructie en iedere ochtend
Vooral toen Loes Peeperkorn
zwemmen. Daarna leerde je het vak in de praktijk. De
(met haar hondje Pitou) haar
theoretische vakopleiding werd op de Puntegaalstraat
intrede had gedaan, moest
gevolgd On de volksmond 'Plukmekaalstraat' genoemdj.
John wennen aan een vrouwe-
Met deze opleiding kon je het uiteindelijk tot assistent
lijke baas. Hij kwam immers uit de
schoppen.
'mannenwereld' van de Douane. Doordat Loes vele nieuwe
Johns tweede post was sectie 5, de centrale inklaring
ontwikkelingen in gang zette en bewees haar mannetje
van heel Rotterdam. Alle schepen binnen het Rotterdams
wel te staan, duurde deze gewenningsperiode niet lang.
havengebied werden dag en nacht ingeklaard, zowel aan de kade als op stroom. 's Morgens ging hij met een
Naast het werken maakte John ook muziek bij de
Volkswagen op pad om alle soorten schepen in te klaren.
Douane Harmonie Nederland. Hij begon op 35-jarige
Op deze sectie wist je wel hoe laat je begon, maar nooit
leeftijd als trompettist. Op zijn 51ste jaar zwaaide hij
hoe laat je klaar was. Ook avonden en nachtdiensten
af als tamboer bij de drumband. John heeft met voile
werden gedraaid. Omdat John in die tijd zijn studie en een
teugen genoten van de concerten en muziekoptredens
gezin met jonge kinderen had, ervoer hij het als een zware
in binnen- en buitenland, vooral als daarbij het prachtige
periode.
gala-uniform werd gedragen. Zijn eerste optreden viel
Na een aantal overplaatsingen verhuisde het gezin
toevallig samen met het 25-jarig bestaan van de Douane
Reijnhoudt in 1978 naar Spijkenisse en werd John
Harmonie. Toen werd op de Parklaan aan de toenmalige
op sectie 2 in de Botlek geplaatst. Dit was een heel
Directie Rotterdam een aubade gebracht. Alle optredens
uitgestrekt industrieterrein waar grote olieopslagplaatsen,
zijn gedenkwaardig, maar het hoogtepunt vond hij het
graanoverslag, tankschepen en tanklichters, graanlichters,
meedoen aan de veertiendaagse Militaire Taptoe Breda.
wagons, en rijen tank- en vrachtauto's door de douane gecontroleerd en administratief behandeld werden.
Nu John Reijnhoudt afscheid neemt, kijkt hij terug op zijn jaren bij het museum. Hij vond de kersttentoonstellingen
In 1986 kwam John in dienst bij het Belastingmuseum bij
en 'Gekleed in goud' over de collectie ambtskostuums
conservator Pierre Crasborn. Dit was een geheel andere
het mooiste. De douanepet is dan wel geen met
wereld met een eigen mentaliteit. Hij begon op Parklaan
gouddraad geborduurd of met zilveren applicaties bezet
14 in de kelder van het huidige kantoorgedeelte. Daar
ambtskostuum, maar heeft wel een uitstraling die respect
bevonden zich de werkruimten en de Smokkelkelder.
afdwingt. Precies het effect dat een geuniformeerde
Het museum had nog de charme dat het op een oude en
overheidsbeambte op de burger moet hebben!
overladen wijze ingericht was en droeg dan ook de bijnaam 'het pakhuis van Van der Poel'. Hij leerde een heleboel nieuwe mensen kennen, zowel
ANNE-MARIEKE VAN SCHAIK
JAARVERSLAG BELASTING & DOUANE MUSEUM Binnenkort verschijnt het jaarverslag 2009 op www.bdmuseum.nl. Een korte samenvatting kunt u in dit artikel lezen.
Het museum zal worden verbouwd. Dat definitieve besluit
smokkelvest, bewegwijzering, naamplaten en opschriften
is in 2009 genomen. Het schetsontwerp voor de verbou-
en niet te vergeten een deel van een slagboom.
wing is verzorgd door architectenbureau BroekBakema
De museumstichting kocht een aantal objecten waarvan
in Rotterdam. Bureau Tjep in Amsterdam maakte een
het schilderij De voorlopige aanslag (ook wel: De blauwe
voorontwerp voor de inrichting.
envelop) van Fiel van der Veen, de laatste geTnitieerde aankoop van John Vrouwenfelder was.
De interim voorzitter van het museumbestuur Maarten
Niet geregistreerd materiaal zal worden overgebracht naar
Ruijs (directeur-generaal Belastingdienst a.i.j werd op-
archieven en musea waar zij beter op hun plaats zijn, met
gevolgd door de nieuwe directeur-generaal Peter Veld.
uitzondering van een niet geregistreerde maquette van
De museumorganisatie besteedde veel aandacht aan de
museum behouden blijft.
het automatiseringscomplex te Apeldoorn die voor het plannen voor de verbouwing en de nieuwe inrichting en
Veel werk is verzet om voorwerpen te fotograferen en
gaf een nieuwe impuls aan de educatie. Zo versterkte
nader te registreren in AdLib, waarbij bovendien dubbel-
onze nieuwe educator Rhea Bogaart de band met scholen
registraties en complicaties moesten worden verbeterd.
en publiek door nieuwe projecten. Dat leidde nog niet tot
Bovendien werd de standplaatsadministratie onder handen
hogere bezoekcijfers.
genomen.
John Vrouwenfelder was van 1974 tot 1979 en van 1984
Presentaties en tentoonstellingen
tot 2009 conservator in dit museum; eind december
De vaste opstelling bleef ongewijzigd, terwijl aan de twee
ging hij met pensioen. Hij was een zeer gewaardeerd
miniatuurkoffertjes van de 'Derde Dinsdag in September
collega waar iedereen binnen en buiten het museum en
een tijdelijke presentatie werd gewijd.
de Belastingdienst terecht kon met vragen op fiscaal-
We hielden drie tijdelijke tentoonstellingen:
historisch gebied.
Robuuste Verleiding met schilderijen van Bertus Weeda (31 januari t/m 5 maart), 'Blieb blieb-geluid uit de computer
Tijdens een feestelijke boekpresentatie werd het
(4 april t/m 27 September) en Op de Gok- loterijen in
project de geschiedenis van de Belastingdienst in het
Nederland (4 november t/m 9 mei 2010).
najaar afgesloten. Daarbij overhandigde auteur Tom Pfeil zijn boek 'Op gelijke voet, de geschiedenis van de Belastingdienst' aan staatssecretaris Jan Kees de Jager. Een maand eerder schonk minister Wouter Bos twee miniatuur koffertjes. Ze waren ooit naar de Tweede Kamer meegenomen door oud-minister Onno Ruding en oud-minister Gerrit Zalm bij de presentatie van de Miljoenennota op de Derde Dinsdag in September.
Collectie De herinrichting van het museum was de belangrijkste taak voor het team collectie. In werkgroepen werd een voorlopige selectie gemaakt. Contact met externe partijen Museumstudio en BENT Projecten leidde tot een scenario voor een voorlopige selectie van te exposeren zaken. Ook in 2009 werden vanuit de Dienst veel objecten aangeboden, zoals een dienstfiets, een tangentas en een
14
Restauraties en bijzondere onderzoeken en projecten Restauraties werden dit jaar uitgevoerd aan een 19eeeuwse marmeren pendule en aan tien papieren objecten, terwijl een onderzoek van de z.g. Trompbank opleverde dat de schilderingen waarschijnlijk na 1830 gedateerd moeten worden. Verder onderzoek werd aanbevolen voor nadere datering en eventuele verwijdering van vernislagen en overschilderingen. PBlMtmp ft Douane M a w n j ParWan 1 16 Rotterdam | Tetotoon (010) 440 02 001 Toagang grabs
De huidige bibliotheek is omgezet in een museum- en handbibliotheek. Deelname aan het onderzoek Museale Verwervingen 1933-
Activiteiten waarop teruggekeken kan worden zijn:
1940 en 1948- heden moet uitwijzen of de herkomst van
Paradijselijke zomer aan de Parklaan, de Doe mee met de
objecten niet besmet is door verdachte omstandigheden
Douane Week, deelname aan de Wereldhavendagen en de
vanaf 1933 tot 1945. Dit onderzoek loopt nog.
Open
Publiekszaken
Bezoekcijfers
In 2009 kreeg het museum in de pers veel aandacht.
Totaal aantal bezoekers: 21345, waarvan 12601 individuele.
Monumentendag.
Bij krimpende budgetten leveren perscontacten free
Het aantal is ca 10% gedaald t.o.v. 2008. Oorzaken zijn o.a.
publicity op die onontbeerlijk is. Zo stonden er berichten
de teruggang van het groepsbezoek vanuit het onderwijs
in landelijke en lokale kranten, kwamen we op radio en
door de invoering van de OV-chipkaart; een teruggang
TV en schreven gespecialiseerde media als Accountancy
waar alle Rotterdamse musea mee te maken hebben.
Nieuws en het Weekblad Fiscaal Recht over het museum. Het museum verzorgde lezingen, zond commercials
Bedrijfsvoering
uit op Radio Rijnmond, informeerde collega's van de
De exploitatiekosten voor personeel en materieel kunnen
Belastingdienst via de interne communicatiemiddelen:
worden gefinancierd uit het door de Belastingdienst/
de Beeldkrant, Belastingwerk, Dou-magazine, Wij van
Douane toegekende budget. De 16 vaste medewerkers
Financien en Click. De medewerkers van Publiekszaken
(inclusief directeur) worden bijgestaan door uitzend-
onderhouden contacten met andere musea in Rotterdam
krachten, drie freelancers, acht gastheren en -dames
waarbij versteviging van de naams-bekendheid wordt
en zeven vrijwilligers.
nagestreefd.
Het stichtingsbudget werd eveneens verstrekt door de
Nieuwe media als Internet, Facebook en Hyves worden
Belastingdienst/Douane; heeft een eigen boekhoud-
intensief benut voor positieve naamsbekendheid en de
programma en wordt door een extern deskundige bij-
website wordt dagelijks bijgehouden.
gehouden en gecontroleerd.
Educatie
voor de museumsector ontwikkeld. Museumprofessionals
Educatief was er een groot aantal activiteiten en
van zes Rotterdamse musea doen daar aan mee. Namens
programma's rond de tentoonstellingen. De nieuwe
dit museum zijn dat Rhea Bogaart en Jurma Schut.
In het project Qmus wordt een integraal managementmodel
educator verbeterde bestaande programma's en startte
De jaarlijkse lACM-conferentie (International Association
nieuwe met het oog op de gewenste educatie na de
of Tax & Customs Museums) in September in Liverpool
verbouwing. Dit betreft programma's voor scholen, voor
werd door een delegatie bijgewoond. Thema: educatie in
volwassenen en workshops
musea en het belang voor de presentatie.
15
J A A R V E R S L A G 2009 V A N DE STICHTING V R I E N D E N V A N HET BELASTING M U S E U M PROF. D R . V A N DER P O E L
Voor de Stichting Vrienden is 2009 een belangrijk jaar geweest. Na een lange periode waarin de Stichting
Per 1 januari 2009 bedroeg het aantal Vrienden 410.
Vrienden in relatieve rust voortleefde, kwam daaraan in dit
Per 1 april 2010 is dit gestegen tot 595. We hebben er
verslagjaar een einde. Op initiatief van Ton Groenendijk,
185 nieuwe vrienden bij. Een stijging van 45%.
oud-voorzitter van de Douane Rotterdam, en met instemming van het bestuur van de museumstichting,
In de loop van 2010 zal het bestuur zich naast de
kreeg in 2009 de bestaande Stichting Vrienden nieuwe
activiteiten binnen de Belastingdienst ook meer gaan
bestuursleden.
richten op het werven van sponsors. Gedacht wordt aan bedrijven en organisaties in de periferie van de
Dit nieuwe vijfkoppige bestuur ziet het als zijn hoofdtaak
Belastingdienst
het aantal sponsors en vrienden in de loop van drie
douane-expediteurs. We hopen als Stichting Vrienden
jaar drastisch te verhogen. Gedacht wordt aan een
door de uitbreiding van vrienden en sponsors bij te
verdubbeling van het aantal vrienden en minstens 25
dragen aan de naamsbekendheid van het museum.
zoals
belastingadvieskantoren
en
bedrijven of organisaties die sponsor willen zijn. Dit moet
Daarnaast en niet in de laatste plaats beogen we
er toe leiden dat in drie jaar de inkomsten van de Stichting
ook gelden bijeen te brengen voor het uitbreiden en
Vrienden zich ontwikkelen van 6.000 euro in 2009 tot
versterken van de collectie.
30.000 euro in 2012. Het geld wordt door het bestuur beschikbaar gesteld voor aankopen van collectie ten behoeve van het museum.
We danken de vele oude en nieuwe vrienden dat zij dit door hun bijdragen mogelijk maken.
Het Bestuur bestaat uit de heren: Hans Bakker
Rotterdam, 22 april 2010
Ton Groenendijk Harry Haverkamp
T O N GROENENDIJK
Fred Imhof
voorzitter
Jan Lunneker
Tom Pfeil Inmiddels concentreert het bestuur zich op de uitbreiding van het aantal vrienden. Met toestemming van DG Belastingdienst werft het bestuur vooralsnog binnen de eigen eenheden en onder de medewerkers van de Belastingdienst. In het verslagjaar is het bestuur begonnen in teams van twee leden de eenheden te bezoeken. Deze aanpak is redelijk succesvol. Zij leidt tot meer bekendheid van het museum onder de medewerkers van de Belastingdienst. Ook melden zich tijdens deze bezoeken de nodige vriendinnen en vrienden aan. Enerzijds uit betrokkenheid bij het museum, anderzijds aangetrokken door het welkomstgeschenk. Nieuwe leden krijgen namelijk, zolang de voorraad strekt, het recent verschenen boek Op gelijke voet, de geschiedenis van de Belastingdienst aangeboden.
SLUITPOST 2 0 1 0 IS EEN J A A R VAN AFSCHEID NEMEN j
"
2010 is een jaar van afscheid nemen: van twee collega's die tientallen jaren voor het museum hebben gewerkt, van de bibliotheek en van het gebouw in de huidige vorm. In mei zal het museum voor het laatst open zijn, het kantoor zal in oktober verhuizen naar het landelijke douanekantoor op de Laan op Zuid. Daar werken we dan verder aan de nieuwe inrichting en presentatie van de collectie.
De bibliotheek werd eerder dit jaar gesloten, het boeken-
maakte vele tentoonstellingen, waarvan Gekleed in goud
bezit is voor het grootste deel overgebracht naar de
over ambtskostuums en Van Gogel totZalm over 200 jaar
Bibliotheek voor Fiscale Geschiedenis onder de vlag
Belastingdienst de mooiste waren. John is zijn carriere
van de Rijksuniversiteit Leiden. De boeken zullen bij de
begonnen als etaleur en dat creatieve talent kon hij bij het
vakgroep Fiscale Geschiedenis van de rechtenfaculteit
inrichten van tentoonstellingen aanwenden. Zeker in zijn
dichter bij de doelgroep staan en in de toekomst veel
begintijd was creativiteit onontbeerlijk, omdat de middelen
vaker worden geraadpleegd door onderzoekers en
en het budget minimaal waren. Later was dat allemaal
studenten. Het bleek dat er in de vorm zoals de BFG
veel beter geregeld met een apart tentoonstellings- en
was, te weinig gebruik van werd gemaakt. De museale
vormgevingsbudget, waardoor het mogelijk werd de
handboeken en oude exposabele drukken blijven wel in
expositieruimtes voor iedere tentoonstelling een totaal
het bezit van het museum. Mooie oude boeken krijgen een
andere uitstraling te geven.
'upgrade' tot collectievoorwerp, de handboeken hebben
John weet ongelooflijk veel over de collectie. Al die jaren
een plaats gekregen in de handbibliotheek van de afdeling
heeft hij de collectie bestudeerd en de achtergronden van
Collectie.
de verschillende voorwerpen uitgeplozen. Hij kende de
Collega John Reijnhoudt beheerde de Bibliotheek voor
werken bij de Belastingdienst en op het ministerie van
Fiscale Geschiedenis, nadat hij uit de actieve douanedienst
Financien zorgt ervoor dat het niet alleen theoretische,
kwam, sinds 1986. Naast zijn werk heeft hij veel uiteen-
maar ook praktische kennis is. Wij konden altijd binnen-
lopende hobby's, hij houdt van muziek, Feijenoord en
lopen voor een inlichting, toelichting of mooi verhaal.
Franse bulldoggen, gaat naar de sportschool en beoefent
Gelukkig gaat de kennis niet verloren en blijft hij het
transcendente meditatie en filosofie. Maar zijn gezin komt
museum adviseren. In zijn laatste werkweek heeft hij
bibliotheek op zijn duimpje. De jarenlange ervaring van
op de eerste plaats.
nog een sprint getrokken en drie werken aangekocht,
Hij ontving onderzoekers en studenten op een bijzonder
waaronder het schilderij De voorlopige aanslag.
gastvrije manier en droeg zo bij aan de totstandkoming van vele werken op het gebied van de belastinggeschiedenis.
De huidige presentatie in het museum gaat definitief op de schop. Als algemene regel in de museumpraktijk geldt
Per 1 januari jl. namen we al afscheid van conservator
dat opstellingen zo'n drie tot vijf jaar meegaan. Om vaste
John Vrouwenfelder. Hij was nog volop betrokken bij de
bezoekers te blijven verrassen, moet er dan weer iets
voorbereidingen van de herinrichting, maar na een lange
worden aangepast of veranderd. Het is dus de hoogste tijd
afweging van de voors en tegens van doorwerken tot
deze aan te pakken!.
zijn 67ste, besloot hij toch te stoppen bij het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. John had een groot aandeel in de vaste presentatie van de jaren '90 en
ANNE-MARIEKE VAN SCHAIK
conservator
^ ^ ^ ^
^fl
17
MUSEUMSCHATTEN
15 EEUWEN GESCHIEDENIS V A N DE BELASTINGEN IN NEDERLAND
AFSCHEID V A N DE PERMANENTE EXPOSITIE EN HET HUIDIGE BELASTING & DOUANE MUSEUM Nu het Belasting & Douane Museum aan de vooravond
eeuwen belastinggeschiedenis' beslaat de periode vanaf
staat van ingrijpende verbouwingen en veranderingen
de vroege middeleeuwen tot het eind van de 20e eeuw.
is het misschien goed om even stil te staan bij het
Deze tijdslijn is de leidraad voor de huidige inrichting
afscheid van de huidige vaste presentatie '15 eeuwen
geweest.
belastinggeschiedenis in Nederland'. Vanaf 1995 heeft
Ook is toen een duidelijke keuze gemaakt om de presen-
deze chronologisch/thematische opstelling het beeld en
tatie toe te spitsen op de Nederlandse belastinggeschiedenis.
de sfeer van het Belasting & Douane Museum bepaald.
De belastinggeschiedenis van andere landen komt niet
De tijdelijke tentoonstellingen in de wisselexpositieruimte
meer in de opstelling voor en maakt ook geen deel meer
konden sterk van inhoud, vormgeving en sfeer wisselen,
uit van het verzamelbeleid van het Belasting & Douane
de permanente expositie '15 eeuwen belastinggeschiedenis
Museum. Dit in tegenstelling tot de periode van het
in Nederland' bleef zo goed als onveranderd.
'oude' Belastingmuseum op Parklaan 14. Uitzondering
In 1994 is bij de inrichting van het museum, na uitbreiding
op de overloop van de eerste verdieping. In de eerste
hierop vormt de introductie 'Belastingen in de Oudheid' met Parklaan 16, gekozen voor een indeling van de
grote vitrine van het museum vindt de museumbezoeker
permanente expositie in zeven kabinetten. De bezoekers
voorbeelden en verwijzingen naar belastingen van voor en
worden in zeven stappen door de vaderlandse - en
rond het begin van onze jaartelling in Egypte, Palestina en
belastinggeschiedenis geleid. Deze presentatie 'Vijftien
het Romeinse Rijk.
MUSEUMSCHATTEN
In 1994 dienden vier vragen bij het inrichten van de van de permanente expositie als uitgangspunt: • Wie legt belasting op, om wat voor belastingen gaat het en waarom? • Wie zorgt er voor heffing, inning en controle? • Wie is de belastingplichtige en hoe reageert deze? • Hoe is het gesteld met de straffen en de rechtsbescherming? Om ieder thema in de kabinetten te verduidelijken, is gekozen om met behulp van poppen evocatieve opstellingen te creeren; bijvoorbeeld 'de Stadswaag', 'Belastingoproeren' en 'Botersmokkel'. Na vijftien jaar maakt deze opstelling en indeling - hoe kan het ook anders - een gedateerde indruk. Anno 2010 wordt de permanente expositie als statisch, donker en stil of rustig ervaren. Het summiere gebruik
Veel van het bovenstaande heeft de afgelopen twee
van multimedia en elektronica wordt door een deel
jaar bij het formuleren van de wensen en eisen voor
van onze museumbezoekers als een weldaad ervaren,
de komende herinrichting van het Belasting & Douane
maar door een (groter) deel als saai en ouderwets. De
Museum, ter discussie gestaan. De uitgangspunten
tegenstelling tussen de statische vaste expositie en de in
voor de nieuwe permanente expositie, de keuzes en het
2001 gerealiseerde - en zeer dynamische - experience
concept laat ik hier buiten beschouwing. Hieroverzal
'De Smokkeltrip' is groot. De wisselexposities boden
de lezer van Impost in een volgend nummer uitgebreid
de afgelopen vijftien jaar op het gebied van interactie
gemformeerd worden.
en multimedia meer mogelijkheden om aan te sluiten bij de verwachtingen en wensen van de hedendaagse museumbezoeker.
W I M V A N ES
Hoofd publiekszaken
19
IN GESPREK MET...
ROB SCHENK
Het is 1994 als ons museum tijdens het directoraat van
Dubbelde Palmboom in Delfshaven tegenover het
Loes Peeperkorn een ingrijpende herindeling ondergaat.
Henkespand en daar zette ik als 17-jarige mijn eerste
De uitstalling van de collectie verhuist naar de voormalige
stappen in de inrichting. Dat kwam doordat ik de
Belastingacademie en directeur, conservatoren, restaura-
ontwerper kende en die wist weer van mijn ambitie om
teur, bibliotheek en administratie betrekken het voormalige
dit te doen. Hij attendeerde mij op de vacature van
expositiegebouw. De inrichting van de zalen wordt toe-
assistent museuminrichter bij het Historisch Museum
vertrouwd aan Rob Schenk uit Oud Beijerland, een ervaren
Rotterdam en zo ben ik in de museumwereld terecht-
museuminrichter die ook daarna herhaaldelijk de tijdelijke
gekomen. Ik wilde altijd al wat creatiefs gaan doen. Ook
exposities vormgeeft.
toen ik nog op school zat. Op de detailhandelsschool
Maar de tijd schrijdt voort, de techniek ontwikkelt zich
koos ik al reclametekenen en etaleren. En zo ben ik
en de inzichten veranderen en zo zal ons museum in de
museumontwerper geworden. Ik ben daar 32 of 33
komende tijd een geheel nieuwe indeling krijgen, die
jaar geleden begonnen om er uiteindelijk 18 jaar te
door een andere vormgever zal worden verzorgd. Tijd
werken. Daar maakte ik tentoonstellingen. Ik heb de
om herinneringen op te halen met Rob Schenk.
hele inrichting verzorgd van het Schielandshuis en het zogenaamde Zakkendragershuisje en zelfs van de Atlas
Hoe kwam u bij dit museum terecht?
van Stolk. Gelijktijdig studeerde ik vier jaar's-avonds
'Ik ben destijds bij de nieuwe inrichting van dit museum
binnenhuisarchitectuur. Ik deed dat met plezier. Dat was
betrokken nadat ik met John Vrouwenfelder in contact
gewoon leuk en goed te combineren met mijn eigen werk.
was gekomen tijdens de kwartaalbijeenkomsten van de
Ik had daar fijne docenten. Een bijzondere docent die ik
Rotterdamse museumvereniging. Destijds werkte ik veel
mij herinner was Nico Schwarz, een aanhanger van Piet
voor het Rotterdams Historisch Museum. Met hem en
Blom, de architect van de kubuswoningen in Rotterdam.
Loes Peeperkorn raakte ik in gesprek over de nieuwe inrichting en dat leidde er uiteindelijk toe dat ik zo'n zestien jaar geleden de opdracht kreeg.'
Door deze opleiding krijg je een goed ruimtelijk inzicht. Maar het is geen museologische opleiding. Wat ik daarvan weet, heb ik in de praktijk geleerd. En van de eisen van
Hoe bent u museuminrichter geworden?
de conservator. Bijvoorbeeld dat je niet alle materialen en
'Ik heb voor dit vak een opleiding interieurontwerpen
grondstoffen kunt gebruiken wegens giftige of schadelijke
gevolgd bij de avondopleiding binnenhuisarchitectuur
stoffen. Inhoudelijk wordt een tentoonstelling trouwens
van de Academie voor Beeldende Kunsten in Rotterdam.
door de conservator bepaald, maar er is wel altijd
Bij het Historisch Museum Rotterdam hoort de
samenspraak.'
Daarbij is het niet gebleven? Juist, want na de voltooiing van de inrichting van het Schielandshuis wilde ik eens wat anders. Het leek me interessant om met andere musea in aanraking te komen en voor mezelf te werken. Geleidelijk aan ben ik zo'n 15 of 16 jaar geleden zelfstandig museuminrichter geworden. Mijn tweede grote opdrachtgever was dus het Belastingmuseum. Mijn eerste grote zelfstandige opdracht kwam van het Schoolmuseum in Rotterdam. Dat betrof de ruimtelijke inrichting, het ontwerp van de vitrines en de grafische verzorging van de teksten.' Weegschaal & Zwaard, tentoonstelling in het Haags Historisch Museum, 2001, foto Rob Schenk
EO
IN GESPREK MET...
De Derde Dinsdagpresentatie, 2009, foto Rob Schenk
Ging dat allemaal vanzelf? 'Nou, in mijn begintijd als zelfstandige had ik wel even een moeilijk moment. Dat kwam zo: ik had ook bij het Rijksmuseum gesolliciteerd. Ik had al twee gesprekken gehad. Maar het derde gesprek heb ik toch maar afgezegd. Ik was net voor mezelf begonnen en het was misschien wel een eer om daar te mogen werken maar ik zag er toch vanaf. Dat begrepen ze wel. Later heb ik wel eens een tentoonstelling in het Rijksmuseum ingericht als freelancer. Dat was een mooie tentoonstelling die ging over waaiers en waaierbladen. Ik heb toen wel ervaren dat ze daar zeer precies en zorgvuldig met de objecten omgaan. Bij de inrichting van een tentoonstelling hebben ze voor iedere handeling een aparte functionaris die zijn taak nauwgezet uitvoert.' In ons museum heeft hij heel veel tentoonstellingen ingericht. Zijn persoonlijke favoriet was de tentoonstelling over ambtskostuums: Gekleed in Goud. 'Dat was zo fraai; rijk versierde mooie kleren in mooie kleuren.'
Dat was een schitterende expositie, maar waar ga je vanuit bij ontwerp en inrichting? 'Bij ontwerp en inrichting moet je een verhaal vertellen, een geschiedenis vertellen aan de hand van de collectie. Je moet duidelijk maken wat een museum wil uitdrukken. Dat doe je in samenspraak met je opdrachtgever. Ik denk dan aan de stijl van TV-programma Het Klokhuis: als je iets voor kinderen maakt doe je dat niet op een kinder-
anders en dat is een belevenis. Maar ook op het eerste
achtige manier, maarje maakt het begrijpelijk voor kind
gezicht saaie onderwerpen moet je aankunnen: het is
en volwassene.'
de kunst een leek dan toch te boeien. Zo'n uitdaging
'Ik vind: als je een ruimte binnenkomt, moet je je er prettig
ga ik nu aan in Leeuwarden in Natuurmuseum Fryslan.
in voelen. Er zijn ruimtes waar je niet in wilt; dat moet niet.
Daar werk ik aan een etage met twee ruimtes, een met
Je moet je er in kunnen orienteren en het moet spannend
negen units over onder andere pissebedden en albinisme
blijven, zoals in het Centre Pompidou; daar is iedere zaal
in het dierenrijk. De andere bestaat uit vijf units over
21
IN GESPREK MET...
Inrichting van het Planetarium Eise Eisinga, Franeker. foto's Rob Schenk
onder andere tanden. Deze indeling in units is heel praktisch, omdat ze op zichzelf staan en er kan makkelijk van onderwerp worden gewisseld zonder dat de gehele inrichting veranderd hoeft te worden.' 'Hoe vertel je boeiend over pissebedden? Nou, het blijkt dat er heel veel soorten zijn. Dat moet duidelijk gemaakt worden. Ze vervullen een nuttige rol in de natuur; dus laat je zien wat ze doen en hoe ze dat doen. Ik maak nu een vergroot model op schaal, bijna een standbeeld van een pissebed: daaraan zie je allerlei details van het beest, zoals scharen en uitsteeksels. Het is interessant om dat aansprekend te maken.' Rob Schenk ontvangt veel opdrachten uit Friesland. In Franeker maakte hij voor het Planetarium van Eise Eisinga een heel nieuwe inrichting. Dat museum is uitgebreid door aankoop van het naastliggende pand, waarna beide panden werden gekoppeld. De kamer waar Eisinga zijn planetarium monteerde, heeft een vaste inrichting, waardoor het niet geschikt was voor wisseltentoonstellingen. In de nieuwe ruimtes is dat wel mogelijk en komen allerlei onderwerpen aan de orde. Een opstelling gaat over Eisinga en zijn beroep van wolkammer en Eisinga als autodidact wiskundige. Verder is er een film over de dominee die destijds voorspelde dat de wereld zou vergaan. Naar aanleiding daarvan bouwde Eisinga zijn planetarium om aan te tonen dat de predikant zich vergiste. De film is in vier talen te genieten:
Wetterskip Fryslan een expositieruimte laten inrichten over
Nederlands, Fries, Duits en Engels. Daarnaast worden
waterhuishouding en veiligheid bij hetgemaal van Echt
multimediale middelen toegepast [een trend die volgens
aan het Tjeukemeer. Het is een totaalopdracht inclusief de
hem pas opkwam na de herinrichting van ons museum).
grafische vormgeving. Wie dichterbij in de omgeving van Rotterdam wil zien
In de oude Rietvlechtschool in Noordwolde heeft Rob
hoe hij werkt, kan in het Historisch Museum Den Briel
het Rietvlechtmuseum ingericht. Ooit was rietvlechten
terecht. Daar heeft hij zijn sporen achtergelaten in de
daar een belangrijke tak van nijverheid maar het riet
archeologische afdeling. Rob probeert altijd de ruimte
wordt tegenwoordig in Oosteuropa gevlochten. De laatste
een gedaantewisseling te laten ondergaan. Hij is tenslotte
jaren was het gebouw als huishoudschool in gebruik.
interieurarchitect.
Rob Schenk heeft het hele interieur weer naar een zo authentiek mogelijke staat teruggebracht. Een leslokaal is
22
Hij heeft er geen moeite mee dat de inrichting van ons
met multimedia zo ingericht dat het lijkt alsof er weer les
museum totaal wordt veranderd. Die moet je weer heden-
wordt gegeven.
daags maken, vindt hij, nu is die gedateerd. Misschien
Verder heeft hij een opdracht van streekmuseum
was het zelfs beter geweest als dat eerder was aangepakt.
Opsterland in Gorredijk. En in de toekomst wil het
Dat had hij graag zelf gedaan maar hij heeft er begrip
J ZIEN IW SLAG! voor dat de opdracht aan iemand anders gegeven is.
k dat centraal staat, maar de
Dat maakt niets uit voor de goede verstandhouding met
n tweedehands boekenmarkt
ons museum. Rob Schenk kijkt tevreden terug op de vruchtbare samenwerking met het Belasting & Douane
>eum. Met de verplaatsing
Museum. Tegenwoordig kijkt hij liever vooruit naar de
tor Fiscale Geschiedenis naar
nieuwe projecten en ligt zijn horizon in het noordoosten
siden is er grote opruiming
van ons land. HENK DUYM
128 mei is er een mooie 1 euro per boek. Het gaat se boeken en belletrie, maar t of er iets tussen zit. van nieuwe boeken is te koop
Inrichting van het Rietvlechtmuseum. Noordwolde, foto's Rob Schenk
• • >>;.v.»•
Foto onder: Historisch Museum Rotterdam, foto Rob Schenk
,
•*««
•
BELASTING & DOUANE
P A R K L A A N 14-16
[email protected]
MUSEUM
3016 B B R O T T E R D A M
www.bdmuseum.nl
R O T T E R D A M
TELEFOON:
010-4400200
