Museumboerderij Oost-Leeuwenstein Dorpsstraat 13, 3274 BB Heinenoord Eigenaar wooncorporatie HWWonen, Jan Tieleman projectleider renovatie Toekomstige gebruiker Streekmuseum Hoeksche Waard, Belle van den Berg directeur Van Hoogevest Architecten BV Amersfoort, Ronnie Kuiper architect Ars Virens Bureau voor Buitenruimte Nieuw-Beijerland, Marco van Wetten tuinarchitect www.hwwonen.nl, www.streekmuseumhw.nl, www.vanhoogevest.nl, www.arsvirens.nl
Museumboerderij Oost-Leeuwenstein Oost-Leeuwenstein is een voorbeeld van een waardevol historisch boerderijcomplex dat een nieuwe functie heeft gekregen. De monumentale boerderij is interessant omdat daarin de overgang van dwarsdeeltype naar langsdeeltype is te zien. Het voorhuis met twee korenzolders dateert uit de 17de eeuw, toen het woongedeelte onderdeel was van een dwarsdeelboerderij. Toen de modernere schuren met een langsdeel naar Vlaams voorbeeld opgang maakten in de Hoeksche Waard, werd in de late 18de of vroege 19de eeuw het 17de eeuwse achterhuis afgebroken. Een nieuwe, bredere en voor de oogstberging veel praktischer schuur met een middenlangsdeel en veel meer tasruimte onder de kathedrale kap werd aan het oude woonhuis vast gebouwd. Zo ontstond een boerderij, waarin twee typisch Hoeksche Waardse historische bouwtypen samenkomen. In de zuidelijke zijbeuk van de lange schuur werd een grupstal voor 21 melkkoeien gebouwd. Dwars achterin was de stal voor de trekpaarden. Bijzonder is ook het vrijstaande zomerhuis uit 1763 op het erf, waarin nog steeds de complete werkkeuken met waterfornuis en broodoven aanwezig is. In een reeds lang verdwenen houten schuur achter het zomerhuis bevond zich vroeger een karnmolen voor de verwerking van melk tot boter en karnemelk. De karnmolen was een rosmolen want werd aangedreven door een paard. Thuis karnen was een manier om grote hoeveelheden melk te conserveren in de tijd dat er nog geen zuivelfabriek was die de tweemaal daags geproduceerde melk afnam en verwerkte. Naast de inkomsten uit de akkerbouw leverde ook de productie van roomboter inkomsten op. De koeien en paarden zorgden voor stalmest op het bouwland. De reusachtige schuur voor de oogstberging, de dubbele zaadzolders en de lange koeienstal geven aan dat het hier eeuwenlang om een groot gemengd landbouwbedrijf (akkerbouw en veeteelt) ging, waarbij veel bouwland hoorde. In 1973 kreeg de boerderij een nieuwe functie als uitbreiding van het Streekmuseum Hoeksche Waard, dat toen al in het naastgelegen Hof van Assendelft gevestigd was. Recent is OostLeeuwenstein in opdracht van wooncorporatie HWWonen grondig gerenoveerd met het doel de cultuurhistorische en monumentwaarden van het rijksmonument te behouden en de museumfunctie optimaal te herstellen. U kunt nu al met eigen ogen zien of men daarin is geslaagd en horen hoeveel voeten dit in de aarde heeft gehad. Het komende jaar worden boerderij, zomerhuis en erf heringericht als pronkstuk van het Streekmuseum Hoeksche Waard. Discussie De opgaven en het proces van behoud, renovatie en herinrichting worden van verschillende kanten belicht door de architect en de opdrachtgever/gebruiker.
Hoeve Dorpszigt Dorpsstraat 48, 3284 CA Zuid-Beijerland Eigenaar wooncorporatie HWWonen, Martien de Rijke projectleider renovatie Richard Reedijk HWWonen Architect Frank Buitelaar, GBS Architecten Boskoop www.hwwonen.nl, www.gbsarchitecten.nl
Hoeve Dorpszigt Hoeve Dorpzigt met koetshuis werd in 1862 in het centrum van Zuid-Beijerland gebouwd. Het is een kenmerkend Hoeksche Waards boerderijtype dat in de 19de eeuw erg populair was in de streek. Het woonhuis van de boereigenaar was voor die tijd royaal opgezet en bezit een representatieve horizontale lijstgevel met ingezwenkte hoeken, afgedekt met een wolfseind. Het accent van de symmetrisch ingedeelde voorgevel valt op de centrale gedecoreerde voordeur. De excentrisch aan het woonhuis vast gebouwde schuur van het type zijlangsdeel behoort tot de Vlaamse schuurgroep. Aan de hoge kant van het asymmetrische gebint bevond zich de zijlangsdeel in de oostelijke zijbeuk en in de lagere westelijke zijbeuk bevond zich de grupstal voor de melkkoeien. In de middenbeuk waren grote grondtasvakken met voldoende tashoogte onder de nok van de hoge kap. Dwars achterin de schuur lag de paardenstal voor de vele trekpaarden die nodig waren voor de akkerbouw. Omdat het akkerbouwbedrijf gedurende de tweede helft van de 20ste eeuw door geleidelijke dorpsuitbreiding flink was ingekrompen en de hoeve door nieuwbouw ingesloten raakte, werden de boerderij (rijksmonument) en het erf in 1999 verkocht aan de voorganger van wooncorporatie HWWonen. HWWonen liet GBS Architecten een plan maken voor de herinrichting van de boerderij tot een multifunctioneel dorpscentrum en de nieuwbouw van een dubbele rij tweehoog gestapelde leeftijdbestendige flatwoningen op het achtererf. Een belangrijke nieuwe functie is het hospice voor terminale patiënten, waarvoor het woonhuis werd gerenoveerd en heringericht. Het voorerf met de authentieke poort is ingericht ten behoeve van het hospice met behoud van het oorspronkelijke dorpsgezicht. Het koetshuis (geen monumentstatus) is eigendom en werkplaats van een meubelrestaurateur geworden. De ruime schuur heeft diverse nieuwe functies gekregen, als dependance van het verpleeghuis De Egmondshof, kinderdagverblijf Tante Thea, naschoolse opvang, bibliotheek, consultatiebureau gezondheidszorg, bejaardensoos en De Til is te huur voor feestjes en vergaderingen. Aan de kant van de Gravin Sabinastraat vormt het achtererf de toegang tot het schuurgedeelte en de woningen, waarvoor parkeerplaatsen op het erf zijn aangelegd. Het complex is vanaf 2006 in gebruik genomen.
Discussie De opgaven en het proces van behoud, renovatie en herinrichting worden van verschillende kanten belicht door de architect en de opdrachtgever/gebruiker.
Hendriks-hoeve Middelsluissedijk Oostzijde 11, 3281 LC Numansdorp Eigenaar gebruiker Gemiva SVG Herma de Winter locatiehoofd Bogaerds architecten & ingenieurs BNA Numansdorp, Ad Bogaerds directeur www.gemiva-svg.nl/58907/Hendrikshoeve-Gebouw en omgeving.html
Hendriks-hoeve Kort na de bedijking van de Groot Cromstrijense polder werd op deze plaats al geboerd. Deze boerderij is in 1815 gebouwd op de plaats van een voorganger en huisvestte een gemengd akkerbouw- en veeteeltbedrijf. Het rijksmonument is van het typisch Hoeksche Waardse langsdeeltype dat behoort tot de Vlaamse schuurgroep. Bogaerds verrichtte op verzoek van de vorige bewoners een eenvoudige haalbaarheidsstudie of zorghuisvesting in de boerderij mogelijk zou zijn. Met een concept zorgplan kon het overleg met de gemeente en zorginstellingen worden gestart. Gemiva SVG Groep bleek op zoek te zijn naar een locatie in de Hoeksche Waard voor kleinschalige woonzorg voor 22 cliënten met een verstandelijke beperking. Het feit dat de boerderij al een woonbestemming bezat en de gunstige ligging ten opzichte van het dorp waren aanleiding opdracht te geven voor een vervolgstudie. Er is toen een op Gemiva afgestemd programma van eisen gemaakt met als doel het plan financieel en plantechnisch te kunnen toetsen met de diverse instanties. Een 19de eeuwse boerenschuur ombouwen tot een aantrekkelijk en comfortabel woongebouw met behoud van streekeigen karakteristieken vraagt om zowel een creatieve als een technische insteek. Naast de invulling van het programma van eisen was het belangrijk een thuisgevoel te creëren voor de 22 nieuwe bewoners. In 2011 werden de renovatie en herinrichting afgerond. Op de begane grond hebben de meervoudig gehandicapte bewoners nu ieder een eigen zit-slaapkamer met sanitair. Door hun beperkingen brengen zij een groot deel van hun vrije tijd met elkaar door in de gezamenlijke huiskamer met snoezelruimte. Overal zijn plafondtilliften geïnstalleerd om de bewoners comfortabel te kunnen verplaatsen. Op de verdieping wonen bewoners die meer mobiel zijn. Zij beschikken ieder over een appartement met woonkamer, slaapkamer en badkamer. Voor gezamenlijke activiteiten kunnen zij gebruik maken van een gemeenschappelijke huiskamer op de verdieping. De hoofdentree zit in de kopgevel van de langsdeelschuur waar vroeger de oogst naar binnen werd gereden. Dit is tevens het knooppunt tussen de twee woongroepen. Op deze plaats kan de schuur ruimtelijk nog in zijn volle glorie worden ervaren. Op het erf van de Hendrikshoeve beschikt men over een grote speel- en belevingstuin en een ruimte met dieren zoals kippen, konijnen en geiten om het landelijke karakter van de woonlocatie te accenturen. Discussie De opgaven en het proces van behoud, renovatie en herinrichting worden van verschillende kanten belicht door de architect en de opdrachtgever/gebruiker.
Hoeve Dijkzicht Beneden Oostdijk 22, 3261 KX Oud-Beijerland Eigenaar Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam (SOR) Toekomstige gebruiker Zuid Wester Bogaerds architecten & ingenieurs BNA Numansdorp, Ad Bogaerds directeur Lid Historische Vereniging en Monumentencommissie Oud-Beijerland, Pieter Jan In ‘t Veld www.bogaerds.nl, www.hwobl.nl www.zuidwesterbeheer.nl
Hoeve Dijkzicht De boerderij Dijkzicht werd in 1870 gebouwd. In 1922 is de oorspronkelijke schuur door brand verwoest. De herbouwde schuur is een stuk smaller en korter dan de oorspronkelijke schuur. Sinds 2005 werd de boerderij een beschermd gemeentelijk monument. Zij werd belangrijk geacht vanwege de ensemblewaarde aan de Beneden Oostdijk, de cultuurhistorie van Oud-Beijerland, de fraaie volumes, samenspel kappen, kenmerkend Hoeksche Waards boerderijtype, passende details en de functionele eenheid met het erf. Toch staat Dijkzicht al heel lang te verpauperen. In het verleden was het niet toegestaan de hofstee een nieuwe functie te geven. De overheid stond afwijzend tegenover herbestemming met het motief dat herbestemming een verkeer aantrekkende werking zou hebben. Ook het idee, dat agrarische eigenaren zich bij herbestemming zouden kunnen verrijken, heeft in het verleden de verruiming van de mogelijkheden tot behoud en herbestemming van historische boerderijen niet bevorderd. Vanwege de monumentstatus mocht deze vervallen hofstee ook niet gesloopt worden. Toen er een plan voor herstructurering van het naastgelegen verouderde zorgcentrum Sabina moest worden gemaakt, kwamen er nieuwe kansen voor de boerderij in zicht. De herbestemming van Dijkzicht werd onderdeel van een groot herstructureringsplan De Gravin met 203 woningen voor de doelgroep 50+, een supermarkt, een kinderdagverblijf en tal van andere voorzieningen. Ondertussen is er een en ander veranderd, zo zijn de functie en het stedelijke weefsel rondom de hoeve gewijzigd. De ontsluitingsweg van het plan De Gravin zal over het erf lopen, waar dagelijks tientallen nieuwe verkeersbewegingen zullen plaatsvinden. Ten behoeve van de Zuid Wester, een zorg- en dienstverlenende instelling voor mensen met een verstandelijke beperking en jongeren met sociale gedragsproblemen zullen op de begane grond 10 kamers voor MCGers (meervoudig complex gehandicapten) en op de verdieping 10 kamers voor LVGers (licht verstandelijk gehandicapten) worden gebouwd. Met de welstand- en de monumentencommissie bestaat consensus over de geplande inhoud, materialen en proporties. De woning en het aangebouwde bakhuis worden gerestaureerd en de schuur wordt in de nieuwe vorm herbouwd. Het plan bevindt zich momenteel in een Voorlopige Ontwerpfase. Het huurcontract tussen de SOR en de Zuid Wester is voor 99% rond.
Discussie De geschiedenis en monumentwaarden worden toegelicht door een lid van de monumentencommissie, terwijl de architect de opgaven en ideeën voor de verbouwing en inrichting uiteen zal zetten. Zij zullen dit aan de hand van een powerpointpresentatie doen op De Hendrikshoeve met aansluitend een kort bezoek aan de locatie met de dichtgetimmerde boerderij.
De Koningshoeve Botweg 1a, 3286 LB Klaaswaal Eigenaren en bedrijfsleiding Henk en Mariëlle de Koning Bert Roos Architect en interieurarchitect BNI Oud-Beijerland, Bert Roos www.dekoningshoeve.nl www.bertroos.nl
De Koningshoeve In het midden van de 16de eeuw heeft op deze plaats in de polder Het Westmaas-Nieuwland al een boerderij gestaan. Diep weggedoken onder een enorm rietgedekt schilddak met lage dakvoet zien we het schuurdeel van een boerderij die in 1762 is gebouwd. De gepotdekselde schuur van zwart geteerde houten planken en de hoge kap zijn kenmerkend voor Hoeksche Waardse boerderijen uit de 18de eeuw. Het valt op dat de boerderij destijds is gebouwd met de achterkant naar de weg gekeerd. Op oude boerenplaatsen zie je vaak dat boerderijen met het voorhuis op het oosten werden gericht. Dat moet men hier op den duur toch minder praktisch hebben gevonden, want in 1917 is het woonhuis van deze boerderij afgebroken en werd er een nieuwe vrijstaande woning aan de weg gebouwd, naast de achterkant van de oude schuur. Het nieuwe aardappel- en uienkoelhuis uit 2003 op het achtererf geeft aan dat we hier met een akkerbouwbedrijf te maken hebben, waar op ongeveer 70 ha grond aardappelen, uien, suikerbieten en granen worden verbouwd. Door de ontwikkelingen in de landbouw verloor de 250 jaar oude monumentale schuur gaandeweg zijn agrarische functie. Sinds 2007 is in een klein deel van de schuur een Landwinkel gevestigd, waar een groot assortiment streekproducten wordt verkocht. De reusachtige schuur, met het kathedrale gebint en de hoge kap, bood ruimte voor meer nevenactiviteiten. Omdat veel klanten van de Landwinkel vroegen of ze ook een kop koffie konden drinken, werd er aanvankelijk aan een bescheiden horecafunctie gedacht. Met veel inventiviteit en ondernemingsgeest is besloten de gehele boerderij een nieuwe bestemming te geven. Voor het herinrichtingsplan werd architect en interieurontwerper Bert Roos uit Oud-Beijerland ingeschakeld. In het voorjaar van 2012 konden een restaurant en een grote zaal met publieksfaciliteiten in gebruik worden genomen. Restaurant De Koningshoeve werd een sfeervolle eigentijdse brasserie met terras, waar bovendien op de afzonderlijke Hooizolder in modern comfort kan worden gefeest en vergaderd. Het echtpaar De Koning drijft het restaurant, de landwinkel en het akkerbouwbedrijf naast elkaar op dezelfde locatie.
Discussie De eigenaren en architect Bert Roos lichten de opgaven en het proces van de functieverandering toe.
Hofstede de Mariënhof Smidsweg 18 3273 LK Westmaas Eigenaren bewoners Marcel en Esther Quartel Toelichting Willy Spaan en Joke Karelse www.weiderund.nl www.boerderij-gijbeland.nl Hofstede de Mariënhof Cultuur- en bouwhistorisch gezien is De Mariënhof een van de interessantste boerderijcomplexen in de Hoeksche Waard, helaas ook één van de meest bedreigde. De entree bestaat uit een lange laning tot aan de Blauwe Steenweg, oorspronkelijk geheel beplant met iepen. Het werkende boerderijcomplex bestaat uit drie historische gebouwen aan elkaar vast. In 1610 werd op deze plaats een voornaam herenhuis gebouwd, met een ‘grote zaal’ en twee ruime opkamers boven overwelfde kelders. De woonvertrekken waren voorzien van schouwen en bedsteden. Dit kapitale vroeg17de eeuwse buitenhuis moet oorspronkelijk een woon- of logeerfunctie voor de landheer hebben gehad, maar het is al minstens een eeuw in gebruik als koetshuis en vervolgens als garage. Daarvoor zijn ooit de dubbele deuren in de kopgevel van ‘de grote zaal’ aangebracht. Pal achter dit herenhuis werd in het midden van de 18de eeuw een boerderij gebouwd van het Overmase dwarsdeeltype behorend tot de hallenhuisgroep. Waarschijnlijk had er voor die tijd ook al een (pacht)boerderij op het erf gestaan, zoals op buitenplaatsen gebruikelijk was. De boerderij (rijksmonument) is met het voormalige herenhuis (rijksmonument) verbonden door een smal en laag tussenlid, een soort gang. Toen het voorhuis van de boerderij eind 19de eeuw onpraktisch en te klein begon te worden, heeft men in 1870 een voor die tijd modern woonhuis voor aan de boerderij en gedeeltelijk aan de zijgevel van het 17 de eeuwse pand vast gebouwd. Het voormalige herenhuis uit 1610 is nationaal zeldzaam, qua ouderdom en bouwtype en vanwege de nog aanwezige oorspronkelijke 17de eeuwse eigenschappen en authentieke materialen. Dit rijksmonument verkeert echter in zeer slechte staat en urgente restauratie is noodzakelijk wil het bijzondere pand behouden kunnen blijven. De eigenaren hebben helaas geen doel voor herbestemming, noch geld voor de kostbare restauratie. Het pand is een blok aan het been geworden van de familie Quartel, die hier een gemengd veehouderij- en akkerbouwbedrijf runt. Voor de eigentijdse bedrijfsvoering is er eind 20ste eeuw een stal op enige afstand van de historische gebouwen gebouwd. Hier worden runderen gefokt van het Verbeterde Roodbonte Vleesras. Men levert verse vleespakketten van eerste klas mager weiderund aan particulieren en horeca. Aan huis worden boerenkaas en cadeaumanden verkocht. Daarnaast worden de melkkoeien dagelijks twee keer gemolken en worden er bieten verbouwd. Esther Quartel werkt als freelance administrateur.
Situatie en discussie Hier wordt de vraag aan de orde gesteld: Verpauperen en slopen of verplaatsen? Willy Spaan licht de monumentwaarden van het complex toe, waarna het echtpaar Quartel de problemen uiteenzet. Joke Karelse vertelt aansluitend hoe in de Alblasserwaard met succes een waardevolle historische boerderij kon worden behouden door haar te verplaatsen.
Boerderij Bouwlust Polder Nieuw Reijerwaard Voorweg 2 2988 CG Ridderkerk Eigenaar: familie Dirk Kleinjan Informatie boek “Denkend aan de Polder, Nieuw Reijerwaard” en een gesprek met de eigenaar
Boerderij Bouwlust Bouwlust is een rijksmonument. In het register omschreven als “Een boerderij van het middenlangsdeeltype der Vlaamse schuurgroep. 18e eeuw. Zomerhuis dwars voor de gevel van het woonhuis. Grote stal onder rieten wolfdak.” Waarschijnlijk is de boerderij rond 1750 op de fundering van een houten gebouw gezet waardoor nu de achterste zijmuur is scheefgezakt. Er is nog een servituut uit 1850 waarin bedingen staan over het vrijhouden van het zicht op de boerderij. Er is geen gevelsteen die meer informatie geeft. Hoelang Bouwlust al zo heet – het is een meer voorkomende naam – is niet bekend. In de winter woonde men in het kleine bijhuis, in de zomer in het grote voorhuis. Op de boerderij woont nu de derde generatie Kleinjan. Opa kocht het bedrijf; de boerderij is daarna door de vader opgeknapt en het bedrijf nu voorgezet door de zoon, Dirk Kleinjan. Het bedrijf ging in de loop van haar bestaan over van een gemengd bedrijf naar een akkerbouwbedrijf met aardappelen, bieten en sommige gewassen in deelpacht met de tuinders in de buur, bv spruiten. Kleinjan heeft nu alle grond in de Hoeksche Waard omdat de percelen in de Reijerswaard te slecht zijn verkaveld of er al dan niet verplicht grond is verkocht voor industrie. Mevrouw Kleinjan fokt kooikerhonden. Kleinjan: “Tot op heden hebben wij deze ontwikkelingen een plaats kunnen geven (zowel letterlijk als figuurlijk), maar in 2013 lukt dat niet meer omdat er vergaande plannen zijn om van de Nieuw Reijerwaard ook industrieterrein te maken.” Het bedrijventerrein wordt ontwikkeld door de ‘gemeenschappelijke regeling Ridderkerk, Barendrecht en Rotterdam’. In Ridderkerk bestaat veel bezwaar tegen de uitbreiding.
Situatie en discussie Hoewel Kleinjan weet dat zijn dagen op de locatie zijn geteld, wil hij de boerderij zo goed mogelijk achterlaten. Nu is er een drukke weg gepland pal achter de boerderij. Wat heeft dat voor effect op de bouwkundige staat van de boerderij? De boerderij blijft als een enclave liggen midden op een industrieterrein. Kleinjan zegt daarover: “Dit is mijns inziens de doodsteek voor de boerderij, en daar kan en wil ik niet achterstaan. Het liefst zou ik de boerderij laten verplaatsen naar de Hoekse Waard en/of er een museumfunctie aangeven.” Bij de discussie ook een vertegenwoordiger van Leefbaar Ridderkerk aanwezig.
Boerderij Westeinde Polder Nieuw Reijerwaard/ Cornelis Land Krommeweg 1, Ridderkerk Eigenaar Van der Valk Hotel, Ridderkerk Informatie: “Denkend aan de Polder, Nieuw Reijerwaard”, verslag van een bouwhistorisch onderzoek en een gesprek met de eigenaar
Boerderij Westeinde Westeinde is een rijksmonument dat als volgt in het register is beschreven: “Boerderij "Westeinde", blijkens een steen daterend uit 1865 en hersteld na een brand in het begin dezer eeuw. Het woonhuis heeft een puntgevel met vlechtingen, vensters met zesruitsramen en luiken en een dubbele deur in eenvoudige omlijsting.” De boerderij is in de 19e eeuw de enige boerderij in een kleine polder, bewerkt door Cornelis Vliegenthart, vandaar de benaming Cornelis Land. De boerderij is in die jaren ook opnieuw gebouwd (De naam is zelfs even Bouwlust geweest). De huidige boerderij stamt uit 1854. Aan het begin van 20ste eeuw kwam de boerderij weer te koop. Familie Blok, uitgekocht door de ontwikkeling van de Waalhaven, verwierf het bezit: ze hadden een gemengd bedrijf en fruit. Op het drassige deel van de polder werden vier windmolens gebouwd. Ze hebben er geboerd tot 1992. In 1995 begint het Van der Valk concern met de realisatie van een nieuw hotel. De boerderij Westeinde wordt op wens van de gemeente, erbij gekocht om mee te ontwikkelen. De afspraak was dat de boerderij pas gerestaureerd zou worden nadat het hotel geopend was. Doordat dat vertraging opliep - meer dan tien jaar -, ging het monument sterk in kwaliteit achteruit. Bovendien is er nog een brand geweest. Pas vanaf 2010 kon begonnen worden aan het herstel van de boerderij. Die gaat straks dienst doen als trouwen feestlocatie.
Situatie en discussie Met de eigenaar, Freek van der Valk, willen we ingaan op drie onderwerpen • Monumenten: wat is het belang ervan? Wat heeft een eigenaar er aan? Of: hoeveel last heeft hij ervan? Kunnen we ook op een andere manier beschermen? • Hebben we niet veel te veel monumenten? Hoe zit dat met boerderijen? Platschuiven? Opnieuw opbouwen? • De samenwerking eigenaar en architect (monumenten-belangen): Wie is de baas? Hoe lang mag een architect het gebouw als het zijne/hare beschouwen? Met andere woorden welke ruimte heeft de eigenaar om aan te passen?
