Monument: Zwolle, Kantoor Schrale’s Beton
REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Gemeente Plaats Straat/huisnummer Postcode Kadastrale aanduiding Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer]
193100000001004 Overijssel Zwolle Zwolle Willemsvaart 21 8019 AB Zwolle P 3231
Kantoorgebouw met talud en trap
KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarden: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en);
4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarden: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek;
Het kantoorgebouw is een uitdrukking van de naoorlogse economische ontwikkelingen in het algemeen en die in de bouwsector in het bijzonder.
Het pand is een goed voorbeeld van een modern kantoorgebouw uit de Wederopbouw. Het kantoorgebouw illustreert de ontwikkelingen in de fabricage en toepassing van geprefabriceerde betonelementen. Schrale’s beton ontwierp en realiseerde complexe betonconstructies en vervaardigde op eigen terrein prefab betononderdelen. Het kantoorgebouw is door het bedrijf zelf gerealiseerd. De toepassing van dubbelglas is relatief nieuw voor die tijd.
Het kantoorgebouw is een goed voorbeeld van het naoorlogse functionalisme. Het pand is ontworpen vanuit het gebruik. Rietveld heeft het materiaalgebruik tot een minimum beperkt. De detaillering is sober, minimaal en doelmatig. De constructie is zichtbaar in het interieur. Het motto licht, lucht en ruimte is ook hier van toepassing. Dankzij de glaspuien hebben alle ruimtes een relatie met buiten en kan het daglicht naar binnen stromen. Er is zicht van buiten naar binnen en het pand heeft een luchtig aanzien. De lichtstrook in de binnenwanden laat het licht door in de gang. Bovendien wordt een ruimtelijke werking gerealiseerd doordat het plafond doorloopt en geen grenzen worden ervaren. De indeling is aan het
gebruik aan te passen door de verplaatsbare binnenwanden. 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar;
3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp;
4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst;
5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarden 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad
Het kantoorgebouw is een voorbeeld van het naoorlogse werk van de architect/meubelontwerper/docent Gerrit Th. Rietveld (1888-1964). Rietveld hoorde in de jaren 1920 bij de groep vernieuwende architecten en speelde daar een belangrijke rol: eerste bij De Stijl en daarna het functionalisme. In de jaren vijftig kreeg zijn werk een herwaardering. Binnen zijn oeuvre is dit pand een van de weinige kantoorgebouwen die hij heeft ontworpen. Kenmerkend voor de ontwerpen van Rietveld is de toepassing van een maatvoering. Rietveld ontdeed zijn gebouwen van hun massiviteit door terugliggende en vooruitspringende vlakken en transparante glaspuien. Ook dit kantoorpand is een zorgvuldige compositie van vlakken en lijnen; van twee volumes, verbonden door de terugliggende entree met een trap en een schoorsteen als hoogteaccent. De open fietsenstalling contrasteert met de gesloten onderbouw met serviceruimtes. Rietveld experimenteerde graag met materialen, zoals met de betonnen onderdelen in dit kantoorgebouw. Rietveld heeft lange tijd weinig beton gebruikt in zijn ontwerpen, maar pakte het materiaal na de oorlog weer op. Het kantoorgebouw is hier een voorbeeld van. Rietveld heeft behalve het exterieur, ook het interieur ontworpen: de indeling, de vloer-, wand- en plafondafwerkingen en de trappen. De indeling van het gebouw is flexibel door de verplaatsbare binnenwanden.
Het kantoorgebouw is zeer beeldbepalend door het vrijstaande, opgetilde volume op een open terrein en door de ligging aan de Willemsvaart. Het talud, dat deel uitmaakt van het ontwerp, maakt het tot een markante plek.
of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur;
2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid;
3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende
Het pand is grotendeels in originele staat behouden gebleven. Enkele aanpassingen doen afbreuk aan het gevelbeeld, zoals de hemelwaterafvoeren, de zonwering en de tweede trap op het talud. Meer recente wijzigingen hebben het karakter van het pand intact gelaten, zoals de wijze waarop de kantoren in de voormalige garages zijn ingepast, of zijn in stijl gedaan, zoals de naamsaanduiding van de huidige eigenaar. Het exterieur is grotendeels in originele staat behouden gebleven, met uitzondering van het glas. Bij de interieurrenovatie in 2001 zijn de authentieke vloer- en plafondafwerking vervangen en het kleurschema is een benadering van de oorspronkelijke kleuren, maar er is getracht het oorspronkelijke beeld zoveel mogelijk te behouden. Het pand verkeert in matige tot goede staat. Het pand functioneert nog altijd als kantoorgebouw en is als zodanig goed herkenbaar.
historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten.
De beeldbepalende situering aan de Willemsvaart is ongewijzigd, zij het dat het pand op grotere afstand van het water is komen te liggen. De heggen hebben het vrijstaande karakter en openheid van het omringende terrein in beperkte mate aangetast.
Het pand is een van de weinige kantoorgebouwen die Rietveld ontworpen heeft.
Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal)
Handel, kantoren, opslag, transport Kantoorgebouw Kantoorgebouw (2012)
Naam object Stijl/stroming Bouwtijd (ook de planfase) Architect(en)/ontwerper(s)
Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Exterieur
functionalisme 1957 (ontwerp); 1958-59 (bouw); 1963 (ontwerp uitbreiding); 1965 (uitvoering uitbreiding) Bureau Rietveld, Van Dillen en Van Tricht, namelijk: - Gerrit Th. Rietveld (Utrecht 1888- Utrecht 1964): oorspronkelijke gebouw - J.C. Meulenbelt - Jan C. Rietveld (zoon van Gerrit Rietveld, Utrecht 1919-1986): uitbreiding in 1965 Schrale’s beton- en aannemingsmaatschappij nv te Zwolle Rollecate te Staphorst: stalen kozijnen en deuren Schrale’s beton- en aannemingsmaatschappij nv te Zwolle Tweelaags gebouw op een min of meer rechthoekige plattegrond onder een platdak. Het gebouw bestaat uit een hoger volume met gesloten eerste bouwlaag en een lager volume met een open eerste bouwlaag. Op de overgang van beide bouwdelen zijn de hoofdingang en een schoorsteen gesitueerd. Het hele gebouw (in alle drie dimensies) is gebaseerd op een stramien van 100 cm (ook verdubbeld of gehalveerd toegepast), met een tussenstramien van 26 cm voor de constructie.
gebouw, constructietechniek
Eerste bouwlaag: constructie van gewapend beton; gevels van geborstelde betontegels, plaatmateriaal en zwart geglazuurde baksteen. Tweede bouwlaag: staalconstructie; borstwering bekleed met plaatmateriaal en daarboven glaspuien met stalen ramen met oorspronkelijk dubbele beglazing. Betonnen trap met natuurstenen afdekking en stalen leuning. Schoorsteen in wit geglazuurde verblendsteen met in stalen letters de bedrijfsnaam. Uitbreiding 1965: geheel bekleed met plaatmateriaal. Platte daken met vernieuwde neonletters.
Interieur
Op de eerste bouwlaag bevonden zich oorspronkelijk de garages, personeelsingang, archief en serviceruimten. De tweede bouwlaag kent een intern niveauverschil en bevatte de hal, kantoorruimtes en een tekenkamer. Wandafwerking van wit geglazuurde baksteen en geborstelde betontegels. De binnenmuren van houtvezelplaat zijn tussen vloer en plafond geklemd en verplaatsbaar. Het onderste deel van de wanden is gesloten; aan de bovenzijde zijn ramen aangebracht.
Interieur/afwerking
Betonnen trappen met ijzeren trapleuning met mipolam greep. Keuken met een teakhouten blad, wit keramische gootsteen en kastdeuren van draadglas. De oorspronkelijke polyvinyl gietvloer, de vensterbanken van marbrite glas en de gelinieerde zachtboard plafondplaten met tl-verlichting zijn vervangen. Rietveld gaf de ruimtes vorm door kleurvlakken op de muren. Hij gebruikte kleuren voor optische effecten of om elementen op te laten vallen. In dit geval heeft hij overwegend grijs gebruikt voor de binnenzijde van de gevels, geel voor de binnenwanden, enkele rode en grijze binnenwanden en grijze deuren. Stedenbouwkundige ligging, situering (incl. aanduiding windstreek), omgeving van belang
Het vrijstaande kantoorgebouw ligt op een groot terrein tussen de Willemsvaart en de naastgelegen Nieuwe Veerallee, de IJsselallee en bosschages met daarachter de spoorlijn. De Willemsvaart verbond de stadsgracht met de IJssel. Sinds de aanleg van het Zwolle-IJsselkanaal in 1964 werd deze functie van de vaart overbodig en is de Willemsvaart gedeeltelijk gedempt en versmald ten behoeve van de aanleg van de Nieuwe Veerallee, een drukke ontsluitingsweg. Aan de overzijde van de Willemsvaart ligt een woonwijk uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Tegen het linker deel van de eerste bouwlaag van de voorgevel is een talud opgeworpen. Een diagonale trap over het met gras begroeide talud leidt naar de hoofdingang in de tweede bouwlaag. Rond het kantoorgebouw bevindt zich een open, bestraat (werk)terrein met daaraan meer recente loodsen. Aan de voorzijde is een lage heg geplant; aan de rechter zijde een hoge. Het door Rietveld ontworpen talud kende oorspronkelijk een oplopend grindpad naar de trap direct voor de hoofdingang. Het pand was dichter op het water van de Willemsvaart gesitueerd, doordat de weg smaller was en de vaart breder. Het kantoorgebouw bevindt zich niet in een rijksbeschermd gezicht.
Archeologische relevantie ondergrond
Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument
Het gebouw ligt niet in een gebied met archeologische verwachtingswaarde.
Groen erfgoed: aanleg/beplanting Geschiedenis
Schrale’s Beton- en Aannemings-maatschappij nv was opgericht in 1919 en was sinds de jaren 1920 gevestigd aan de Willemsvaart. In 1957 werd het onderdeel van de Hollandsche Beton Maatschappij (HBM). Het bedrijf ontwierp en realiseerde complexe betonconstructies en verrichtte alle werkzaamheden van een woning- en utiliteitsbouwer. Op eigen terrein werden prefab betononderdelen vervaardigd. Een moderne bedrijfsvoering bracht een grotere kantoorstaf met zich mee, zoals werkvoorbereiders, calculatie- en inkoopafdelingen, een uitgebreidere administratie en meer tekenaars, hetgeen aanleiding was voor de nieuwbouw in 1958-59. In 1957 was Binnert Schröder de directeur van Schrale’s beton. Hij en Gerrit Rietveld kenden elkaar via zijn moeder, Truus Schröder-Schräder, interieurarchitecte. Samen met haar had Rietveld in 1924 het Rietveld Schröderhuis in Utrecht ontworpen. In de jaren daarna had Rietveld in haar woning zijn architectenbureau. Truus SchröderSchräder werd zijn compagnon. Na het overlijden van zijn vrouw trok Rietveld definitief bij haar in. Gerrit Rietveld ontwierp ook een gedeelte van het meubilair, zoals een kapstok en de bank in de hal, en richtte het kantoor in. Tevens ontwierp hij de lichtreclame met neonletters op het dak. Vanaf de oplevering heeft het gebouw steeds aan beton gerelateerde bedrijven gehuisvest. Nadat Schrale’s beton werd samengevoegd met restauratieaannemer Schakel is in 1965 het pand uitgebreid. In 1986 verhuisde het bedrijf en vestigde Materieelservice van HBM zich in het kantoorgebouw. Daarna volgde in 2002 HBG Vastgoed, tegenwoordig AM Zwolle geheten.
Roerende objecten van belang voor het gebouw en zijn waarde
Bank in de hal, naar ontwerp van Rietveld, AEGwandklokken en houten archiefkasten, alle uit de bouwtijd.
Relevante wijzigingen
In 1965 is het pand uitgebreid met een vleugel aan de rechter zijde. Gerrit Rietveld had deze uitbreiding al geprojecteerd. Zijn zoon Jan Rietveld zag toe op de uitvoering ervan. In de jaren 1970 is het dak geïsoleerd waarbij het afschot is verlegd van het centrum naar de gevels, waartegen hemelwaterafvoeren moesten worden geplaatst. Het neonbord werd gesloopt. Intern werden wanden in een andere kleur overschilderd, werd de tl-verlichting vervangen en zijn de glazen
vensterbanken vervangen door keramische tegels. Op het talud is een extra trap aangebracht. In 2001-02 is het kantoorgebouw gerenoveerd naar ontwerp van Arend Rutgers, projectarchitect van HBG, en uitgevoerd door HBG Utiliteitsbouw. Bouwkundige gebreken zijn verholpen en latere wijzigingen zijn zoveel mogelijk ongedaan gemaakt. Nieuwe toevoegingen zijn aangepast aan het ontwerp en de ontwerpopvattingen van Rietveld. De isolatie en het binnenklimaat zijn verbeterd. Tegen de boeiboorden is zonwering aangebracht. Alle ramen zijn van nieuwe dubbele beglazing voorzien. De plattegronden zijn op enkele punten gewijzigd en ruimtes zijn van functie veranderd. De garages zijn omgebouwd tot kantoorruimte met grote glaspuien ter plaatse van de houten schuifdeuren. De kluis is weggebroken. Het interieur is opnieuw geschilderd, waarbij de oorspronkelijke kleuren zijn benaderd. De oorspronkelijke gietvloer is vervangen door een rubberen vloer met dezelfde kleur en uitstraling. De glazen vensterbanken zijn teruggebracht. De gelinieerde zachtboard plafondplaten zijn vervangen door vergelijkbare exemplaren met andere afmetingen. De neonletters op het dak zijn vervangen door de naam van de huidige eigenaar in dezelfde typografie en op eenzelfde wijze aangebracht. Bezocht
Jojanneke Clarijs, 17-12-2012: exterieur en interieur. Gesproken met W.K. Broekhuizen
Overige
Het hele gebouw (in alle drie dimensies) is gebaseerd op een stramien van 100 cm (ook verdubbeld of gehalveerd toegepast), met een tussenstramien van 26 cm voor de constructie. Een stramien geeft volgens Rietveld verantwoorde en rustige verhoudingen met mathematische zuiverheid en orde. En meer praktisch: het maakt het gebruik van fabrieksmatig vervaardigde bouwelementen mogelijk. Zoals gebruikelijk in zijn werk heeft hij het materiaalgebruik tot een minimum beperkt. De detaillering is sober, minimaal en doelmatig. Rietveld heeft altijd veel glas toegepast om een lichte interieurs en een ruimtelijk effect te creëren. Binnenruimtes gaan over in de buitenruimte. Het kantoorgebouw kent elementen die ook bij andere ontwerpen terugkomen, zoals de hoofdingang in het midden van het gebouw en als koppeling tussen verschillende bouwvolumes die nog eens wordt geaccentueerd door een prominente schoorsteen. Ook het overbruggen van een niveauverschil door een trap naar de entree heeft hij vaker toegepast.
Rietveld koos materialen en kleuren vanwege het visuele effect dat hij ermee kon bereiken. Hij gaf de ruimtes vorm door kleurvlakken op de muren. Hij gebruikte kleuren voor optische effecten of om elementen op te laten vallen. In dit geval heeft hij overwegend grijs gebruikt voor de binnenzijde van de gevels, geel voor de binnenwanden, enkele rode en grijze binnenwanden en grijze deuren. Het pand is reeds gemeentelijk monument. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr.5 Nr.6 Nr.7 Nr.8 Nr.9 Nr. 10 Nr.11 Nr.12 Nr. 13 Nr. 14 Nr. 15 Nr. 16 Nr. 17 Nr.18
Archief van Gerrit Rietveld in de collectie van het NAi te Rotterdam Rietveld collectie bij het Centraal Museum te Utrecht Bouwarchief gemeente Zwolle Historisch Centrum Overijssel, toegang 635-222, 635-223 en 635-224 “Kantoorgebouw voor Schrale’s Beton te Zwolle”, in: Bouwkundig Weekblad 77 (1959) 36, p.430-431. HBM Maatschappijdag 27 juni 1959 Schrale’s beton bouwt in beton, beton aannemers bond BAB Amsterdam Holland, juni 1959 nr 12. J. Buch, Een eeuw Nederlandse architectuur 18801990, NAi uitgevers, Rotterdam 1993. H. Ibelings (red.), Architecten in Nederland: van Cuypers tot Koolhaas, Ludion, 2005. M. Kuper en I. van Zijl, Gerrit Th. Rietveld 1888-1964 Het volledige werk, Centraal Museum, Utrecht 1992. D. van Hoogstraten, Architectuurgids van Zwolle in de 20e eeuw, Zwolle 1999, p.34. T. de Vries, “Renovatie Rietveld gebouw praktisch benaderd”, in: Renovatie en Onderhoud 27 (2002) 4, p.16-19. A. Rutgers, “Rietveldkantoor”, in: Docomomo_nl 3 (2003) 5, p.9-11. R. Dettingmeijer, M. van Thoor en I. van Zijl, Rietvelds universe, Rotterdam 2010. I. van Zijl, Gerrit Rietveld, 2010. AM, Rietveld aan de Willemsvaart, Zwolle 2010. Bierman Henket architecten, AM Rietveldkantoor Zwolle. Cultuurhistorische verkenning en opname, Vught 2011. Gemeente Zwolle, Redengevende omschrijving van het gemeentelijk monument, datum onbekend. Websites: www.vierkant.net/blog/31/rietveld-in-zwolle www.architectuur.org/rietveld12.php www.architectuurgids.nl www.wederopbouwdatabank.nl
Interviews bewoners, gebruikers
www.nai.nl (samengevoegde databases van NAi en Bonas)
