MONOGRAF PENYELIDIKAN USIM

MONOGRAF PENYELIDIKAN USIM

pembangunan braille.indd 1

6/14/13 11:14 AM


6/14/13 11:14 AM

MONOGRAF PENYELIDIKAN USIM

Muhammad Mustaqim Mohd Zarif Abdul Qadir Umar Usman Al-Hamidy Noornajihan Jaafar

Universiti Sains Islam Malaysia Bandar Baru Nilai Negeri Sembilan 2013


6/14/13 11:14 AM

Cetakan Pertama 2013 © Hak Cipta Universiti Sains Islam Malaysia Hak cipta terpelihara, tidak dibenarkan mencetak ulang semula mana-mana bahagian artikel, ilustrasi dan isi kandungan buku ini dalam apa jua bentuk dan dengan apa cara sekalipun sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman, CD atau cara lain sebelum mendapat keizinan bertulis daripada Penerbit USIM terdahulu. Diterbitkan di Malaysia oleh: PENERBIT USIM Universiti Sains Islam Malaysia Bandar Baru Nilai 71800 Negeri Sembilan Darul Khusus Tel: 06-798 8226/6081 Faks: 06-798 6083 penerbit.usim.edu.my [email protected] Penerbit USIM adalah anggota MAJLIS PENERBITAN ILMIAH MALAYSIA Dicetak di Malaysia oleh: CARD INFORMATION SDN. BHD 49, Jalan 31/ 10A, Taman Perindustrian IKS, Mukim Batu, 68100 Kuala Lumpur. Malaysia. Tel: 03-6177 7909 Faks:03-6187 4008 E-mail: [email protected]

Perpustakaan Negara Malaysia

Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

Muhammad Mustaqim Mohd. Zarif Pembangunan braille al-Quran rasm Uthmani / Muhammad Mustaqim Mohd Zarif, Abdul Qadir Umar Usman Al-Hamidy, Noornajihan Jaafar. (Monograf penyelidikan USIM) Bibliografi: ms. 125 ISBN 978-967-440-000-2 1. Qur'an--Orthography. 2. Braille books. I. Abdul Qadir Umar Usman Al-Hamidy. II. Noornajihan Jaafar. III. Siri. IV. Judul. 297.1224042


6/14/13 11:14 AM

KANDUNGAN PRAKATA

vii

PENGHARGAAN

ix

SINGKATAN

xi

PENDAHULUAN Permasalahan Kajian Persoalan Kajian Objektif Kajian Metodologi dan Pelaksanaan Kajian

13 13 15 15 16

BAB 1: KEPERLUAN DAN PERANAN RASM UTHMANI DALAM PENULISAN AL-QURAN Ilmu Rasm al-Quran Pembahagian Ilmu Rasm al-Quran Perhatian Ulama Terhadap Rasm Uthmani Sejarah dan Peranan Rasm Uthmani dalam Penulisan al-Quran Hukum Rasm Uthmani: Antara Tawqifi dan Tawfiqi Ilmu Dabt dan Kepentingannya dalam Penulisan alQuran Penulisan al-Quran Braille: Adakah Perlu Mengikut Rasm Uthmani?

17

BAB 2: RASM UTHMANI DAN PENANDAAN AL-QURAN: PRINSIP DAN KAEDAH Prinsip dan Kaedah Rasm Uthmani 1) al-Hazf 2) al-Ziyadah 3) al-Ibdal 4) al-Hamz 5) al-Fasl wa al-Wasl 6) Ma fihi Qira’atan Mutawatiran wa Kutiba ‘ala Ihdahuma

43

17 17 19 19 24 31 37

43 43 48 49 52 57 61

5


6/14/13 11:14 AM

Penandaan al-Quran: Prinsip dan Kaedah 7) Tanda Bacaan Rasm Uthmani 8) Tanda Waqaf 9) Pembahagian Mashaf

63 64 67 68

BAB 3: AMALAN SEMASA MASYARAKAT ISLAM DALAM PENULISAN AL-QURAN BRAILLE Jordan Mesir Arab Saudi Tunisia Indonesia Malaysia Analisis dan Perbincangan

71

BAB 4: PENGAPLIKASIAN KAEDAH RASM UTHMANI DALAM PEMBANGUNAN AL-QURAN BRAILLE Pembangunan Prinsip Asas Penulisan al-Quran Braille Mengikut Kaedah Rasm Uthmani Cadangan Model Rintis Transkripsi Surah Maryam Berdasarkan Kaedah Rasm Uthmani

89

RUMUSAN DAN CADANGAN

145

BIBLIOGRAFI

149

LAMPIRAN

155


72 75 76 78 79 82 86

89 96

6/14/13 11:14 AM

PRAKATA Monograf ini berkisar mengenai Braille al-Quran. Ia merupakan hasil penelitian dan laporan akhir daripada penyelidikan bertajuk “Pembangunan Braille al-Quran Rasm Uthmani” (kod penyelidikan PPP/FQS-03-10511) yang telah dilaksanakan dengan biaya daripada Universiti Sains Islam Malaysia (USIM). Ia bertujuan untuk membincangkan usaha rintis ke arah pembangunan standard penulisan al-Quran Braille berlandaskan kepada kaedah Rasm Uthmani. Usaha ini adalah penting untuk memastikan keseragaman dan ketepatan dalam ejaan dan penandaan ayat-ayat al-Quran yang boleh mengelakkan daripada berlakunya kesilapan dan kesalahan dari aspek bacaannya. Selain itu, beberapa isu penting berkaitan seperti fatwa mengenai penulisan mashaf Braille, ciri-ciri kaedah Rasm Uthmani dan penandaan al-Quran serta perbandingan antara beberapa mashaf Braille terbitan negara Islam turut menjadi fokus perbincangan. Pembangunan sampel rintis penulisan al-Quran Braille Rasm Uthmani menerusi surah Maryam diharapkan dapat menjadi asas dan membuka jalan ke arah perbincangan yang lebih mendalam dalam aspek ini. Ini kerana, penghasilan sesuatu standard dalam penulisan al-Quran Braille hendaklah seimbang antara kedua-dua aspek kaedah penulisan al-Quran dan kesesuaian dengan keperluan dan kemampuan golongan OKU Penglihatan sendiri sebagai pengguna. Justeru, dengan penerbitan monograf ini diharapkan dapat menjadi asas kepada perbincangan yang lebih sistematik ke arah merealisasikan pembangunan standard mashaf Braille Malaysia yang sedang diusahakan secara bersama oleh pihak Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM), Kementerian Dalam Negeri Malaysia (KDN) dan USIM dengan kerjasama beberapa organisasi yang mewakili OKU Penglihatan Islam di Malaysia. Semoga niat dan usaha murni ini mendapat keredaan Allah SWT dan dapat menyumbang ke arah pembudayaan al-Quran dengan lebih meluas dan sistematik di negara ini khasnya, dan negara Islam lain amnya, amin.

vii


6/14/13 11:14 AM


6/14/13 11:14 AM

PENGHARGAAN Segala puji hanyalah ditujukan kepada Allah SWT atas segala kurnia, inayat dan taufik daripada-Nya dapat kami menyelesaikan projek penyelidikan bertajuk “Pembangunan Braille al-Quran Rasm Uthmani” ini. Di kesempatan ini, ingin kami merakamkan terima kasih kepada pihak Universiti Sains Islam Malaysia (USIM) atas kepercayaan yang diberikan kepada kami menerusi pemberian skim geran penyelidikan untuk melaksanakan projek ini dengan jayanya. Sekalung penghargaan juga kami tujukan kepada pihak Penerbit USIM yang telah sudi dan bertungkus-lumus menerbitkan monograf ini dalam tempoh waktu yang diperlukan. Kepada Dekan dan semua warga Fakulti Pengajian Quran dan Sunnah (FPQS), kakitangan Pusat Pengurusan Penyelidikan (PPP), al-Fadil Ustaz Khairul Anuar Mohamad, serta rakan-rakan yang telah membantu dalam menjayakan penerbitan monograf ini, jazakallah khairan kathiran kami ucapkan. Tidak lupa juga, ucapan terima kasih kami kepada beberapa organisasi luar yang telah banyak menyumbang ke arah pelaksanaan projek ini terutamanya pihak Persatuan Orangorang Cacat Penglihatan Islam Malaysia (PERTIS), Persatuan Bagi Orang-orang Buta Malaysia (MAB) dan sebagainya yang telah banyak memberikan input yang berguna serta sokongan perolehan perisian dan peralatan Braille yang diperlukan. Akhir kata, diharapkan agar projek penyelidikan yang dijalankan ini merintis jalan ke arah merealisasikan penghasilan standard penulisan al-Quran Braille berteraskan Rasm Uthmani secara lebih menyeluruh di Malaysia yang sudah semestinya memerlukan sokongan, dukungan serta kerjasama yang jitu daripada pihak yang berwajib di negara kita. Semoga Allah SWT memberkati semua usaha yang dijalankan untuk menyebarkan dan memartabatkan al-Quran dalam kalangan masyarakat OKU Penglihatan di negara ini khasnya dan di dunia luar amnya, amin. Prof. Madya Dr. Muhammad Mustaqim Mohd Zarif, Dr. Abdul Qadir Umar Usman Al-Hamidy, Noornajihan Jaafar

ix


6/14/13 11:14 AM


6/14/13 11:14 AM

SINGKATAN a.s.

‘alaihi al-salam

H

Hijrah

JAKIM

Jabatan Kemajuan Islam Malaysia

KDN

Kementerian Dalam Negeri Malaysia

M

Masihi

m.

Meninggal dunia

MAB

Malaysian Association for the Blind

OKU

Orang Kurang Upaya

PERTIS

Persatuan Orang-orang Cacat Penglihatan Islam Malaysia

r.a.

Radiya Allah ‘anhu

SAW

Sallahahu ‘alaihi wasallam

SWT

Subhanahu wa ta‘ala

YAKETUNIS

Yayasan Kesejahteraan Tunanetra Islam

YPWG

Yayasan Penyantun Wyata Guna

xi


6/14/13 11:14 AM


6/14/13 11:14 AM

PENDAHULUAN Braille merupakan satu sistem tulisan berasaskan sentuhan yang telah diaplikasikan penggunaannya oleh Orang Kurang Upaya (OKU) Penglihatan dalam bacaan al-Quran. Walaupun eksplorasi awal penghasilan al-Quran Braille telah bermula seawal pertengahan kedua abad ke-20 di Timur Tengah, namun, perkembangannya berlaku agak lewat dan perlahan di Malaysia. Sehingga kini, hanya terdapat satu edisi al-Quran Braille terbitan Persatuan Orang-orang Cacat Penglihatan Islam Malaysia (PERTIS) yang telah disahkan dan digunakan dengan meluas. Ia bersumberkan al-Quran Braille terbitan Indonesia dan berlandaskan kepada kod Braille bahasa Arab Gred 1. Kebanyakan daripada mashaf Braille lain yang dicetak di Malaysia pada hari ini pula adalah bersumberkan kepada draf al-Quran Braille daripada PERTIS. Walau bagaimanapun, al-Quran Braille terbitan PERTIS mengandungi beberapa kelemahan dan kesalahan dari aspek penulisan (rasm) al-Quran. Selain tidak berlandaskan kepada Rasm Uthmani, ia juga tidak seragam dalam sistem ejaan perkataan-perkataan tertentu. Di samping itu, wujud percanggahan dalam penggunaan tanda-tanda tajwid, waqaf dan sebagainya. Masalah ini berlaku kerana al-Quran Braille ini hanya disalin semula daripada al-Quran sedia ada tanpa berlandaskan kepada kaedah dan prinsip penulisan serta penandaan (dabt) al-Quran yang tepat. Ini kerana, tiada model yang khusus yang boleh menjadi garis panduan kepada kaedah penulisan al-Quran Braille, terutamanya yang melibatkan kod Braille bahasa Arab Gred 1. Justeru, kajian ini terfokus untuk membangunkan model rintis dan sampel penulisan al-Quran Braille berdasarkan enam prinsip utama Rasm Uthmani dan prinsip-prinsip lain yang berkaitan. Ia juga merupakan usaha awal yang penting ke arah pembinaan model penulisan al-Quran Braille berdasarkan Rasm Uthmani yang lebih komprehensif di peringkat kebangsaan. Permasalahan Kajian Pengadaptasian Braille dalam penulisan al-Quran di Malaysia (Noor Najihan & Kauthar 2008) telah membuka peluang yang lebih luas kepada OKU Penglihatan untuk sama-sama membudayakan al-Quran dalam kehidupan mereka. Namun, di sebalik kepentingannya, terdapat pelbagai isu berkaitan al-Quran Braille yang perlu kepada penyelidikan


6/14/13 11:14 AM

Pembangunan Braille al-Quran Rasm Uthmani

dan penyelesaian supaya ia benar-benar dapat dimanfaatkan oleh mereka yang memerlukannya. Berdasarkan beberapa penyelidikan awalan mengenainya (Ahmad Kamel et.al 2008; Abualkishik & Khairuddin 2008; Zakaria 2008) yang disusuli pengalaman pengajaran kursus “Aplikasi Braille dalam Pengajian Quran dan Sunnah” (QAA4013) di USIM, terdapat beberapa isu dan kelemahan berkaitan al-Quran Braille yang perlu ditangani dengan sewajarnya. Yang paling ketara ialah ketiadaan model penulisan al-Quran Braille yang boleh menjadi rujukan. Ini menyebabkan naskhah al-Quran Braille yang ada di Malaysia yang berdasarkan kepada kod Braille bahasa Arab Gred 1 tidak konsisten dari aspek penulisan perkataan-perkataan al-Quran, yang kerap kali memberikan implikasi terhadap ketepatan kaedah tajwid dan bacaannya. Sebaliknya, penulisan al-Quran biasa didasarkan kepada kaedah penulisan (rasm) al-Quran yang disepakati, terutamanya Rasm Uthmani (al-Dabba‘ 1999). Di Malaysia khasnya, Kementerian Dalam Negeri (KDN) menerusi Bahagian Kawalan Penerbitan dan Teks alQuran telah menguatkuasakan Akta Percetakan Teks al-Quran 1986 sebagai asas untuk memastikan kesucian al-Quran terus terpelihara daripada sebarang kesalahan. Badan berwajib berkenaan juga telah menerbitkan Panduan Rasm Uthmani (2007) sebagai garis panduan penulisan dan penyalinan al-Quran yang tepat berdasarkan kepada kaedah penulisan al-Quran yang disepakati. Justeru, kajian ini menganalisis isu kaedah penulisan al-Quran, terutamanya kaedah Rasm Uthmani dan sejauh mana ia perlu dan boleh diaplikasikan dalam memastikan ketepatan penulisan al-Quran Braille. Kajian ini cuba membangunkan sebuah model rintis al-Quran Braille menerusi sampel surah Maryam yang berlandaskan kepada enam prinsip utama Rasm Uthmani dan prinsip-prinsip lain yang berkaitan. Menerusi sampel yang dibangunkan, kajian eksplorasi ini diharapkan dapat membuka jalan ke arah merealisasikan pembangunan standard al-Quran Braille yang lebih komprehensif serta berpotensi menjadi rujukan yang berautoriti dalam hal-ehwal berkaitan penulisan al-Quran Braille. Ini kerana proses pembelajaran al-Quran tidak boleh terhenti setakat bacaannya sahaja, walaupun ia merupakan keperluan utama yang perlu dikuasai oleh seseorang sebelum melangkah dengan lebih jauh lagi. Dengan model penulisan yang betul, proses pembelajaran al-Quran OKU Penglihatan diharap dapat dikembangkan lagi di masa depan untuk merangkumi pelbagai aspek berkaitan kaedah pembelajaran, pemahaman dan penghayatannya dalam kehidupan.

14 pembangunan braille.indd 14

6/14/13 11:14 AM

Pendahuluan

Persoalan Kajian 1. Apakah keperluan dan peranan kaedah penulisan (rasm) alQuran dalam memastikan ketepatan penulisan al-Quran dan al-Quran Braille? 2. Apakah implikasi dan masalah yang timbul daripada penghasilan penulisan al-Quran Braille yang tidak berlandaskan kaedah penulisan (rasm) al-Quran? 3. Bagaimanakah kaedah penulisan (rasm) al-Quran dan Rasm Uthmani dapat diaplikasikan dalam penulisan al-Quran Braille? 4. Sejauh manakah kaedah yang diaplikasikan ini dapat dibangunkan dalam sebuah model penulisan al-Quran Braille berdasarkan Rasm Uthmani? Objektif Kajian 1. Mengenal pasti keperluan dan peranan kaedah penulisan (rasm) al-Quran dalam memastikan ketepatan penulisan alQuran dan al-Quran Braille. 2. Menilai kesalahan dan masalah yang timbul dalam penulisan al-Quran Braille sedia ada berdasarkan naskhah-naskhah alQuran Braille terpilih yang tidak berlandaskan kepada kaedah penulisan al-Quran yang konsisten. 3. Mengaplikasikan kaedah-kaedah yang terdapat dalam penulisan (rasm) al-Quran dan Rasm Uthmani dalam penulisan al-Quran Braille. 4. Membangunkan model rintis penulisan al-Quran Braille menerusi surah Maryam sebagai sampel berdasarkan kaedah Rasm Uthmani.


6/14/13 11:14 AM


Metodologi dan Pelaksanaan Kajian Kajian ini telah dijalankan dalam tiga fasa seperti berikut: Fasa 1: Analisis Keperluan Dalam fasa ini, metode kajian perpustakaan dilaksanakan untuk mengumpulkan dan mendapatkan fatwa-fatwa dan pandangan para ilmuwan Islam yang muktabar mengenai hukum, keperluan, kepentingan dan kaedah penulisan al-Quran Braille yang betul dan bersesuaian. Di samping itu, pandangan PERTIS selaku penerbit al-Quran Braille di Malaysia dan mewakili OKU Penglihatan Islam di Malaysia mengenai perkara ini juga dikumpulkan menerusi temu ramah bersama ahlinya.

Fasa 2: Mereka Bentuk Model Braille al-Quran Rasm Uthmani Dalam fasa ini, sorotan, penelitian dan analisis dilakukan terhadap beberapa sampel al-Quran Braille terbitan Malaysia dan negara-negara Islam lain seperti Indonesia, Arab Saudi, Jordan dan sebagainya untuk mengenal pasti amalan serta metode penulisan al-Quran berdasarkan kod Braille bahasa Arab Gred 1 yang digunakan. Seterusnya, dapatan daripada sorotan ini dibandingkan dengan kaedah penulisan (rasm) dan penandaan (dabt) al-Quran untuk menilai dan mengenal pasti masalah dan kesalahan yang timbul yang bertentangan dengan prinsip rasm al-Quran yang disepakati.

Fasa 3: Pembangunan Model Rintis Braille al-Quran Rasm Uthmani Dalam fasa ini, analisis teks dan kandungan yang lebih mendalam (in-depth) dilaksanakan untuk membangunkan sebuah model rintis penulisan al-Quran Braille menerusi surah Maryam berdasarkan kepada kaedah Rasm Uthmani. Enam ciri utama Rasm Uthmani iaitu al-Hazf; al-Ziyadah; al-Ibdal; al-Hamz; al-Fasl wa al-Wasl; Ma fihi Qira’atan Mutawatiran wa kutiba ‘ala Ihdahuma, di samping kaedah penandaan (dabt) al-Quran, ejaan perkataan, tanda waqaf, dan lainlain perkara yang berkaitan dijadikan teras untuk pembangunan sebuah model rintis Braille al-Quran yang dicadangkan.


6/14/13 11:14 AM

BAB 1 KEPERLUAN DAN PERANAN RASM UTHMANI DALAM PENULISAN AL-QURAN Ilmu Rasm al-Quran Rasm menurut kamus bahasa Arab bermakna bekas, peninggalan, sisa dan tulisan (Ibn Manzur t.th.; ‘Inani 1937). Menurut al-Dabba‘ (1938: 27), ia turut memberikan makna garisan, tulisan dan kepingan, walaupun ia selalunya merujuk kepada tulisan mashaf. Justeru, rasm secara umumnya bermakna bekas, peninggalan, garisan dan tulisan yang ditinggalkan oleh orang dahulu yang ditemui oleh orang yang datang sesudah mereka. Rasm menurut istilah pula ialah: “Tulisan huruf-huruf mashaf yang dikumpulkan oleh para Sahabat Rasulullah SAW pada masa Abu Bakar r.a. dan diulang salin pada masa Uthman bin Affan r.a. dengan cara-cara yang tertentu untuk dijadikan pegangan kaum Muslim dan untuk rujukan penulisan mashaf selanjutnya” (al-Marighani 1994). Pembahagian Ilmu Rasm al-Quran Ilmu Rasm terbahagi kepada tiga jenis: 1. Rasm Qiyasi (Imla’i) Ia bermaksud tulisan yang melambangkan bunyi huruf yang diucapkan sesuai dengan ejaan bunyi hurufnya masing-masing, baik di awal, di tengah, mahupun di akhir dengan tidak berlebihan atau berkurangan antara bunyi huruf yang diucapkan dengan yang dituliskan (al-Dabba‘ 1938). Asas kaedah Rasm Qiyasi diperkenalkan oleh ulama Basrah dan Kufah yang mengambil sumbernya daripada mashaf-mashaf Uthmani yang dikirim ke Basrah dan Kufah, selain daripada sumber ilmu Nahu dan Saraf. Kaedah-kaedah Rasm Qiyasi ini, walaupun telah diklasifikasikan dan disusun rapi, namun terdapat juga perselisihan mengenainya dan ia terus mengalami perubahan, penggantian dan perkembangan dari semasa ke semasa. Rasm inilah yang digunakan dalam penulisan buku-buku biasa. Namun, penggunaan bentuk Rasm Qiyasi ini tidak sepenuhnya sesuai antara yang ditulis dengan yang diucapkan.


6/14/13 11:14 AM

BIBLIOGRAFI Mashaf Braille: al-Amanah al-‘Ammah li al-Tarbiyah al-Khassah. t.th. al-Quran alKarim bi Riwayah Hafs ‘an ‘Asim. Riyadh. al-Ittihad al-Qaumi li al-Makfufin. 1976. al-Quran al-Karim bi al-Khatt al-Bariz li al-Makfufin hasb Riwayah Qalun. Tunis. al-Markaz al-Namuzaji li Ri‘ayah wa Tawjih al-Makfufin. 1962. al-Quran al-Karim. Kaherah. Jam‘iyyah al-Muhafazah ‘ala al-Quran al-Karim. 2005. al-Quran alKarim bi Nizam Braille. al-Zarqa’. Madrasah al-‘Ala’iyyah li al-Makfufin. 1952. al-Quran al-Karim. Jordan. PERTIS. 1999. al-Quran al-Karim bi al-Kitabah al-‘Arabiyyah alNafirah. Kuala Lumpur. Pusat Sumber Braille. 2010. al-Quran al-Karim Tulisan Braille. Kuala Lumpur. YAKETUNIS. 1976. Al-Quranulkarim dalam Huruf Arab Braille. Yogyakarta. YPWG. 2010. Al-Quraanul Kariim dalam Huruf Braille Berpedoman kepada Mushaf Standar dengan Terjemah. Bandung.

Sumber Rujukan Lain: ‘Inani, Mustafa. 1937. Natijah al-Imla’. Kaherah: Mahmud Tawfiq. Abu Daud, Sulaiman ibn Najah. 2000. Mukhtasar al-Tabyin li Hija’ al-Tanzil. Peny. Ahmad ibn Ahmad ibn Muammar Sharsal. Madinah: Mujamma‘ al-Malik Fahd li Tiba‘ah al-Mushaf. Abu Shahbah, Muhammad ibn Muhammad. 1987. al-Madkhal li Dirasah al-Quran. Riyadh: Dar al-Liwa’.


6/14/13 11:14 AM


Abualkishik, Abdallah M. and Khairuddin Omar. 2008. “Quranic Braille System”. Proceedings of World Academy of Science, Engineering and Technology. jil. 36, hal. 115-121. Ahmad Kamel, M.Mustaqim M.Zarif, K.Anuar Mohamad, M.A. Yusoff. 2008. Metode Pengajian Braille al-Quran. Laporan Akhir Penyelidikan PPPP(H)/2005. Nilai: USIM. al-Andalusi, Abdul Wahid ibn ‘Ashur. 1995. Tanbih al-Khallan ‘ala alI‘lan bi Takmil Mawrid al-Zam’an fi Rasm al-Baqi min Qiraah al-A’immah al-A‘yan. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. al-Baghawi, Abu Muhammad al-Husain ibn Mas‘ud. 1988. Ma‘alim alTanzil. Riyadh: Dar Tayyibah. al-Baihaqi, Ahmad ibn Husain. 1989. Shu‘ab al-Iman. Beirut: Dar alKutub al-‘Ilmiyyah. al-Dabba’, ‘Ali Muhammad. 1938. Samir al-Talibin fi Rasm wa Dabt alKitab al-Mubin. Kaherah: Abdul Hamid Ahmad Hanafi. al-Dabba’, ‘Ali Muhammad. 1999. Samir al-Talibin fi Rasm wa Dabt al-Kitab al-Mubin. Kaherah: al-Maktabah al-Azhariyyah li alTurath. al-Dani, Abu ‘Amr. 1978. al-Muqni‘ fi Rasm Masahif al-Amsar. Kaherah: Maktabah Kulliyyat al-Azhariyyah. al-Dani, Abu ‘Amr. 1997. al-Muhkam fi Naqt al-Masahif. Damsyik: Dar al-Fikr. al-Farmawi, Abdul Hayy. 1977. Rasm al-Mushaf baina al-Mu’ayyidin wa al-Mu‘aridin. Kaherah: Maktabah al-Azhar. al-Farmawi, Abdul Hayy. 1978. Qissah al-Naqt wa al-Shakl fi al-Mushaf al-Sharif. Kaherah: Maktabah Hasan. al-Farmawi, Abdul Hayy. t.th. Rasm al-Mushaf wa Naqtuh. Kaherah: Maktabah al-Jumhuriyyah. al-Khamis, Abdullah ibn Abdul Wahid. 2003. “Kitabah al-Quran al-Karim bi Nizam Braille”. Majallah Buhuth al-Fiqhiyyah al-Mu‘asirah. al-Kurdi, Muhammad Tahir ibn Abdul Qadir. 1952. Tarikh al-Quran wa Ghara’ib Rasmih wa Hukmih. Kaherah: Mustafa al-Halabi.


6/14/13 11:14 AM

Bibliografi

al-Marighani, Ibrahim ibn Ahmad. 1994. Dalil al-Hairan ‘ala Maurid alZam’an fi Fannai al-Rasm wa al-Dabt: Sharh ‘ala Manzumah Muhammad ibn Ahmad al-Sharisi al-Shahir bi al-Kharraz. Beirut: Dar al-Fikr. al-Qadi, Abdul Fattah Abdul Ghani. 1965. Tarikh al-Mushaf al-Sharif. Kaherah: Maktabah al-Mashhad al-Husaini. al-Qurtubi, Abu Abdullah Muhammad. 2006. al-Jami‘ li Ahkam alQuran. Beirut: Muassasah al-Risalah. al-Salih, Subhi. 1977. Mabahith fi ‘Ulum al-Quran. Beirut: Dar al-‘Ilm li al-Malayin. al-Sayyid Handawi, Ali Ismail. 1989. Jami‘ al-Bayan fi Ma‘rifah Rasm al-Quran. Riyadh: Dar al-Furqan. al-Sijistani, Ibn Abu Daud. 2002. Kitab al-Masahif. Beirut: Dar alBasha’ir al-Islamiyyah. al-Suyuti, Jalaluddin Abdul Rahman. 1987. Mukhtasar al-Itqan. Ikhtisar wa Ta‘liq: Salahuddin Arqadan. Beirut: Dar al-Nafa’is. al-Suyuti, Jalaluddin Abdul Rahman. 2005. al-Itqan fi ‘Ulum al-Quran. Arab Saudi: Mujamma‘ Malik Fahd. al-Tabari, Muhammad ibn Jarir. t.th. Jami‘ al-Bayan ‘an Ta’wil Ay alQuran. Kaherah: Maktabah Ibn Taimiyyah. al-Tanasi, Abu Abdullah Muhammad. 1999. al-Tiraz fi Sharh Dabt al-Kharraz. Madinah: Mujamma‘ al-Malik Fahd li Tiba‘ah alMushaf. al-Zamakhshari, Jarullah Abu al-Qasim Mahmud. 1953. al-Kashshaf. Kaherah: al-Maktabah al-Tijariyyah al-Kubra. al-Zarkashi, Badruddin Muhammad ibn Abdullah. t.th. al-Burhan fi ‘Ulum al-Quran. Kaherah: Dar Ihya’ al-Kutub al-‘Arabiyyah. al-Zarqani, Abdul Azim. 1996. Manahil al-‘Irfan fi ‘Ulum al-Quran. Beirut: Dar al-Fikr. Anonimus. 2002. Nizam Braille ‘Arabi al-Mutawwar. Riyadh: Matabi‘ Khadim al-Haramain al-Sharifain li Tiba‘ah al-Mushaf al-Sharif bi Tariqah Braille.


6/14/13 11:14 AM


Azahari Haji Othman. 1997. Laporan Jawatankuasa Kerja Penyemakan al-Quran Braille Darul Quran JAKIM. Dokumen rasmi tidak diterbitkan. 15 Oktober. H. Muhammad Shohib (peny.). 2011. Buku Pedoman Membaca dan Menulis al-Quran Braille. Jakarta: LPMA. Ibn al-Jazari, Abu al-Khair Muhammad. 1993. al-Nashr fi al-Qiraat al‘Ashr. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. Ibn Faris, Abu al-Husain Ahmad. 1997. al-Sahib fi Fiqh al-Lughah al‘Arabiyyah wa Masailaha. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. Ibn Khaldun, Abdul Rahman Abu Zaid. 1957. Tarikh Ibn Khaldun alMusamma al-‘Ibar wa Diwan al-Mubtada’ wa al-Khabar. Beirut: Dar al-Kitab al-Lubnani. Ibn Manzur, Muhammad ibn Mukrim. t.th. Lisan al-Arab. Beirut: Dar Sadir. Ismail, Sha‘ban Muhammad. 2001. Rasm al-Mushaf wa Dabtuh. Kaherah: Dar al-Salam. Jawatankuasa Fatwa Kebangsaan. diwartakan.

5- 6 Jun 1989. Fatwa tidak

Jawatankuasa Fatwa Negeri Terengganu. 25 Mac 1990. Fatwa tidak diwartakan. Kementerian Keselamatan Dalam Negeri (KKDN). 2007. Panduan Rasm Uthmani. Kuala Lumpur: KKDN. Mohd Najmuddin. 2007. “Sejarah Perkembangan Al Quran Braille di Indonesia”. Laman Web Komunitas Sahabat Mata. http:jalancahaya.org/sejarah-perkembangan-al-quran-brailledi-indonesia.html (21 Mac 2012). Noor Najihan Jaafar dan Kauthar Abd. Kadir. 27-28 Ogos 2008. “Pengajaran Braille al-Quran di Malaysia: Sejarah dan Perkembangannya”. Prosiding Seminar Warisan al-Quran dan Hadith Nusantara 2008. Kuala Lumpur: Universiti Malaya. hal. 221-228. Qadduri, Ghanim. 1982. Rasm al-Mushaf: Dirasah Lughawiyyah Tarikhiyyah. Iraq: al-Lujnah al-Wataniyyah.


6/14/13 11:14 AM

Bibliografi

Qadi ‘Iyad, Abu al-Fadl al-Yahsubi. t.th. al-Shifa bi Ta‘rif Huquq alMustafa. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. Salim Muhaisin, Muhammad. 1994. al-Fath al-Rabbani fi ‘Alaqah al-Qiraat bi al-Rasm al-Uthmani. Riyadh: Jami‘ah Imam Muhammad ibn Su‘ud al-Islamiyyah. Salim Muhaisin, Muhammad. 2002. Irshad al-Talibin ila Dabt al-Kitab al-Mubin. Kaherah: Dar al-Muhaisin. Solehudin. 2011. Pembelajaran al-Qur’an Braille bagi Tunanetra Rehabilitasi di PSBN Wyata Guna Bandung. Skripsi Sarjana Pendidikan, Universitas Pendidikan Indonesia. Zakaria b. Yahya. 15 November 2008. “Perkembangan dan Isu Terkini dalam Penulisan al-Quran Braille: Satu Tinjauan Umum”. Seminar Perkembangan dan Isu Terkini Dalam Penulisan alQuran Braille. Kuala Lumpur, PERTIS: 14 hal.


6/14/13 11:14 AM


6/14/13 11:14 AM

LAMPIRAN Sampel Transkripsi Surah Maryam Berdasarkan Kaedah Rasm Uthmani

bes3me al,l1he al,r1:3m1@ne al,r1:eime7 k[-h-i-([-&[7 #a !ek3ru r1:3m1te r1,bek1 (1b3d1hu+z1k1re,i>7 #b .e!3n1ad1or1,b1hu+ned>'2 x1fe,i2a7 #c q1al1 r1,be .e,nei w1h1n1 al3(1=3mu me,nei w1a%3t1(1l1 al,r1/3su %1i3b2a w1l1m3 /1kun3 bedu(>yek1 r1,be %1qe,i2a7 #d w1.e,nei xef3tu al3m1w1@lei1 men3 w1r>'ei w1k1an1te am3r1/1tei (1aqer2a f1h1b3 lei men3 l1dun3k1 w1le,i2a7 #e i1re?unei w1i1re?u men3 '1ale i1(3quwb1-&lo w1aj3(1l3hu r1,be r1$e,i2a7 #f i1@z1k1re,i> .e,n1a nub1,%eruk1 be

6/14/13 11:14 AM


/1n3 s1,be:uwa buk3r1*2 w1(1%e,i2a7 #aa i1@i1:3i1oxu!e al3ket1@b1 bequ,w1*9&lo w1'1at1i3n1@hu al3:uk3m1 &1be,i2a7 #ab w1:1n1an2a men3 l1du,n1a w1z1k1a*2&lo w1k1an1 t1qe,i2a7 #ac w1b1,r2a bew1@led1i3he w1l1m3 i1kun3 j1,b1ar2a (1&e,i2a7 #ad w1s1l1@m5 (1l1i3he i1w3m1 wuled1 w1i1w3m1 i1muwtu w1i1w3m1 iub3(1?u :1,i2a7 #ae w1a!3kur3 fei al3ket1@be m1r3i1m1 .e!e an3t1b1!1t3 men3 /1h3leh1a m1k1an2a %1r3qe,i2a7 #af f1a,t1x1!1t3 men3 duwnehem3 :ej1ab2a f1/1r3s1l3n> .el1i3h1a ruw:1n1a f1t1m1,?1l1 l1h1a b1%1r2a s1we,i2a7 #ag q1al1t3 .e,nei /1(uw!u beal,r1:3m1@ ne men3k1 .en3 kun3t1 t1qe,i2a7 #ah q1al1 .e,n1m> /1na r1suwlu r1,beke le/1h1b1 l1ke '1h1a al3m1x1a$u .el1o je!3(e al,n1x3l1*e q1al1t3 i1@ l1i3t1nei me,tu q1b3l1 h1@!1a w1kun3tu n1s3i2a m1n3se,i2a7 #bc f1n1ad1@h1a men3 t1:3teh1a /1,v t1:3z1nei q1d3 j1(1l1 r1,buke t1:3t1ke s1re,i2a7 #bd w1hu,zei .el1i3ke beje!3(e al,n1x3l1*e tus1@qe)3 (1l1i3ke


6/14/13 11:14 AM

Lampiran

ru)1b2a j1ne,i2a7 #be f1kulei w1a%3r1bei w1q1,rei (1i3n2a-&lo f1.e,m1a t1r1ie,n1 men1 al3b1%1re /1:1d2a f1quwlei .e,nei n1!1r3tu lel,r1:3m1@ne &1w3m2a f1l1n3 /uk1,lem1 al3i1w3m1 .en3se,i2a7 #bf f1/1t1t3 behe^ q1w3m1h1a t1:3meluhu+-&lo q1aluwa i1@m1r3i1mu l1q1d3 jey3te %1i3y2a f1re,i2a7 #bg i1@/ux3t1 h1@ruwn1 m1a k1an1 /1buwke am3r1/1 s1w3'9 w1m1a k1an1t3 /u,muke b1<e,i2a7 #bh f1/1%1ar1t3 .el1i3he-&lo q1aluwa k1i3f1 nuk1,lemu m1n3 k1an1 fei al3m1h3de &1be,i2a7 #bi q1al1 .e,nei (1b3du al,l1he '1at1@nei1 al3ket1@b1 w1j1(1l1nei n1be,i2a7 #cj w1j1(1l1nei mub1ar1k2@ /1i3n1 m1a kun3tu w1/1w3&1@nei beal,&1v*e w1al,z1k1a*e m1a dum3tu :1,i2a7 #ca w1b1,r2a bew1@led1tei w1l1m3 i1j3(1l3nei j1,b1ar2a %1qe,i2a7 #cb w1al,s1l1@mu (1l1,i1 i1w3m1 wuled3tu w1i1w3m1 /1muwtu w1i1w3m1 / ub3(1?u :1,i2a7 #cc !1@lek1 (eis1o ab3nu m1r3i1m1-j q1w3l1 al3:1,qe a,l1!ei feihe i1m3t1ruwn17 #cd m1a k1an1 le,l1he /1n3 i1,t1xe!1 men3 w1l1d9-&lo sub3:1@n1hu+-j .e!1a q1$1o /1m3r2a f1.e,n1m1a i1quwlu l1hu+ kun3 f1i1kuwnu7 #ce w1.e,n1 al,l1h1 r1,bei w1r1,bukum3 f1a(3buduwhu-j h1@!1a &er1@)5 mus3t1qeim57 #cf f1ax3t1l1f1 al3/1:3z1abu men3 b1i3nehem3-&lo f1w1i3l5 le,l1!ein1 k1f1ruwa men3 m1%3h1de i1w3m9 (1=eim97 #cg /1s3me(3 behem3 w1/1b3&er3 i1w3m1 i1/3tuwn1n1a-&lo l1@kene


6/14/13 11:14 AM


al,=1@lemuwn1 al3i1w3m1 fei $1l1@l9 mubein97 #ch w1/1n3!er3hum3 i1w3m1 al3:1s3r1*e .e!3 qu$ei1 al3/1m3ru w1hum3 fei<1f3l1*9 w1hum3 v iu\3menuwn17 #ci .e,n1a n1:3nu n1re?u al3/1r3$1 w1m1n3 (1l1i3h1a w1.el1i3n1a iur3j1(uwn17 #dj w1a!3kur3 fei al3ket1@be .eb3r1@ heim1-j .e,n1hu+ k1an1 &e,deiq2a n1be,i2a7 #da .e!3 q1al1 le/1beihe i1@/1b1te lem1 t1(3budu m1a v i1s3m1(u w1v iub3&eru w1v iu<3nei (1n3k1 %1i3y2a7 #db i1@/1b1te .e,nei q1d3 j>'1nei men1 al3(el3me m1a l1m3 i1/3tek1 f1a,t1be(3nei /1h3dek1 &er1@)2a s1we,i2a7 #dc i1@/1b1te v t1(3bude al,%1i3)1@ n1-&lo .e,n1 al,%1i3)1@n1 k1an1 lel,r1:3m1@ne (1&e,i2a7 #dd i1@/1b1te .e,nei /1x1afu /1n3 i1m1,s1k1 (1!1ab5 men1 al,r1:3m1@ ne f1t1kuwn1 lel,%1i3)1@ne w1le,i2a7 #de q1al1 /1r1a<eb5 /1n3t1 (1n3 '1aleh1tei [email protected]@heimu-&lo l1yen3 l1m3 t1n3t1he l1/1r3jum1,n1k1&lo w1ah3jur3nei m1le,i2a7 #df q1al1 s1l1@m5 (1l1i3k1-&lo s1/1s3t1<3feru l1k1 r1,bei-&lo .e,n1hu+ k1an1 bei :1fe,i2a7 #dg w1/1(3t1zelukum3 w1m1a t1d3(uwn1 men3 duwne al,l1he w1/1d3(uwa r1,bei (1s1o /1,v /1kuwn1 bedu(>'e r1,bei %1qe,i2a7 #dh f1l1,m1a a(3t1z1l1hum3 w1m1a i1(3buduwn1 men3 duwne al,l1he w1h1b3n1a l1hu+ .es3:1@q1 w1i1(3quwb1&lo w1ku,v2 j1(1l3n1a n1be,i2a7 #di


6/14/13 11:14 AM

Lampiran

w1w1h1b3n1a l1hum3 men3 r1:3m1ten1a w1j1(1l3n1a l1hum3 les1an1 &ed3q9 (1le,i2a7 #ej w1a!3kur3 fei al3ket1@be muws1o-j .e,n1hu+ k1an1 mux3l1&2a w1k1an1 r1suwv2 n1be,i2a7 #ea w1n1@d1i3n1@hu men3 j1anebe al,)uwre al3/1i3m1ne w1q1,r1b3n1@hu n1je,i2a7 #eb w1w1h1b3n1a l1hu+ men3 r1:3m1ten> /1x1ahu h1@ruwn1 n1be,i2a7 #ec w1a!3kur3 fei al3ket1@be .es3m1@ (eil1-j .e,n1hu+ k1an1 &1adeq1 al3w1(3de w1k1an1 r1suwv2 n1be,i2a7 #ed w1k1an1 i1/3muru /1h3l1hu+ beal,&1v*e w1al,z1k1a*e w1k1an1 (en3d1 r1,behe^ m1r3$e,i2a7 #ee w1a!3kur3 fei al3ket1@be .ed3reis1-j .e,n1hu+ k1an1 &e,deiq2a n1be,i2a7 #ef w1r1f1(3n1@hu m1k1an2a (1le,i2a7 #eg /uwl1@yek1 a,l1!ein1 /1n3(1m1 al,l1hu (1l1i3hem3 men1 al,n1be,iin1 men3 !u,re,i1*e '1ad1m1 w1me,m1n3 :1m1l3n1a m1(1 nuw:9 w1men3 !u,re,i1*e .eb3r1@heim1 w1.es3r1@'eil1 w1me,m1n3 h1d1i3n1a w1aj3t1b1i3n1a-j .e!1a tut3l1o (1l1i3hem3 '1ai1@ tu al,r1:3m1@ne x1,ruwa su,j1d2a w1buke,i2a7sjd*7 #eh 7#c/d:zb#ca7 f1x1l1f1 men3 b1(3dehem3 x1l3f5 /1$1a(uwa al,&1v*1 w1a,t1b1(uwa al,%1h1w1@te-&lo f1s1w3f1 i1l3q1w3n1 <1,i2a7 #ei .e,v m1n3 t1ab1 w1'1am1n1 w1(1mel1 &1@le:2a f1/uwl1@yek1 i1d3xuluwn1 al3j1,n1*1 w1v iu=3l1muwn1 %1i3y2a7 #fj j1,n1@te (1d3n9 a,l1tei w1(1d1 al,r1:3m1@nu (eb1ad1hu+ beal3<1i3be-j


6/14/13 11:14 AM


.e,n1hu+ k1an1 w1(3duhu+ m1/3te,i2a7 #fa v i1s3m1(uwn1 feih1a l1<3w2a .e,v s1l1@m2a-&lo w1l1hum3 rez3quhum3 feih1a buk3r1*2 w1(1%e,i2a7 #fb tel3k1 al3j1,n1*u a,l1tei nuwre?u men3 (eb1aden1a m1n3 k1an1 t1qe,i2a7 #fc w1m1a n1t1n1,z1lu .e,v be/1m3re r1,bek1-&lo l1hu+ m1a b1i3n1 /1i3dein1a w1m1a x1l3f1n1a w1m1a b1i3n1 !1@lek1-j w1m1a k1an1 r1,buk1 n1se,i2a7 #fd r1,bu al,s1m1@w1@te w1al3/1r3$e w1m1a b1i3n1hum1a f1a(3bud3hu w1a&3)1ber3 le(eb1@d1tehe^-j h1l3 t1(3l1mu l1hu+ s1me,i2a7 #fe w1i1quwlu al3.en3s1@nu /1'e!1a m1a me,tu l1s1w3f1 /ux3r1ju :1,i2a7 #ff /1w1v i1!3kuru al3.en3s1@nu /1,n1a x1l1q3n1ahu men3 q1b3lu w1l1m3 i1ku %1i3y2a7 #fg f1w1r1,bek1 l1n1:3%ur1,n1hum3 w1al,%1i1@)ein1 ?u,m1 l1nu:3$er1,n1hum3 :1w3l1 j1h1,n1m1 je?e,i2a7 #fh ?u,m1 l1n1n3ze(1,n1 men3 ku,le %ei(1*9 /1,iuhum3 /1%1,du (1l1o al,r1:3m1@ne (ete,i2a7 #fi ?u,m1 l1n1:3nu /1(3l1mu bea,l1!ein1 hum3 /1w3l1o beh1a &ele,i2a7 #gj w1.en3 men3kum3 .e,v w1areduh1a-j k1an1 (1l1o r1,bek1 :1t3m2a m1q3$e,i2a7 #ga ?u,m1 nun1,jei a,l1!ein1 a,t1q1w3a w1n1!1ru al,=1@lemein1 feih1a je?e,i2a7 #gb w1.e!1a tut3l1o (1l1i3hem3 '1ai1@ tun1a b1,ien1@t9 q1al1 a,l1!ein1 k1f1ruwa le,l1!ein1 '1am1nuwa /1,iu


6/14/13 11:14 AM

Lampiran

al3f1reiq1i3ne x1i3r5 m1q1am2a w1/1:3s1nu n1de,i2a7 #gc w1k1m3 /1h3l1k3n1a q1b3l1hum3 men3 q1r3n9 hum3 /1:3s1nu /1?1a?2a w1re'3i2a7 #gd qul3 m1n3 k1an1 fei al,$1l1@ l1*e f1l3i1m3dud3 l1hu al,r1:3m1@ nu m1,d2a-j :1,t1o .e!1a r1/1w3a m1a iuw(1duwn1 .e,m1a al3(1!1ab1 w1.e,m1a al,s1a(1*1 f1s1i1(3l1muwn1 m1n3 huw1 %1,r5 m1k1an2a w1/1$3(1fu jun3d2a7 #ge w1i1zeidu al,l1hu a,l1!ein1 ah3t1d1w3a hud2o-qlo w1al3b1@qei1@tu al,&1@le:1@tu x1i3r5 (en3d1 r1,bek1 ?1w1ab2a w1x1i3r5 m1r1,d2a7 #gf /1f1r1'1i3t1 a,l1!ei k1f1r1 be'1ai1@ten1a w1q1al1 l1/uwt1i1,n1 m1av2 w1w1l1d2a7 #gg /1,)1l1(1 al3<1i3b1 /1me a,t1x1!1 (en3d1 al,r1:3m1@ne (1h3d2a7 #gh k1,v-j s1n1k3tubu m1a i1quwlu w1n1mu,du l1hu+ men1 al3(1!1abe m1,d2a7 #gi w1n1re?uhu+ m1a i1quwlu w1i1/3tein1a f1r3d2a7 #hj w1a,t1x1!uwa men3 duwne al,l1he '1aleh1*2 lei1kuwnuwa l1hum3 (e,z2a7 #ha k1,v-j s1i1k3furuwn1 be(eb1ad1tehem3 w1i1kuwnuwn1 (1l1i3hem3 $e,d2a7 #hb /1l1m3 t1r1 /1,n> /1r3s1l3n1a al,%1i1@)ein1 (1l1o al3k1@ferein1 t1\u,zuhum3 /1,z2a7 #hc f1v t1(3j1l3 (1l1i3hem3-&lo .e,n1m1a n1(u,du l1hum3 (1,d2a7 #hd i1w3m1 n1:3%uru al3mu,t1qein1 .el1o al,r1:3m1@ne w1f3d2a7 #he w1n1suwqu al3muj3remein1 .el1o j1h1,n1m1 wer3d2a7 #hf v i1m3lekuwn1 al,%1f1@(1*1 .e,v


6/14/13 11:14 AM


m1ne a,t1x1!1 (en3d1 al,r1:3m1@ne (1h3d2a7 #hg w1q1aluwa a,t1x1!1 al,r1:3m1@nu w1l1d2a7 #hh l1q1d3 jey3tum3 %1i3y2a .e,d2a7 #hi t1k1adu al,s1m1@w1@tu i1t1f1,)1r3n1 men3hu w1t1n3%1,qu al3/1r3$u w1t1xe,ru al3jeb1alu h1,d2a7 #ij /1n3 d1(1w3a lel,r1:3m1@ne w1l1d2a7 #ia w1m1a i1n3b1<ei lel,r1:3m1@ne /1n3 i1,t1xe!1 w1l1d2a7 #ib .en3 ku,lu m1n3 fei al,s1m1@w1@ te w1al3/1r3$e .e,v '1atei al,r1:3m1@ ne (1b3d2a7 #ic l1q1d3 /1:3&1@hum3 w1(1,d1hum3 (1,d2a7 #id w1ku,luhum3'1ateihe i1w3m1 al3qei1@m1*e f1r3d2a7 #ie .e,n1 a,l1!ein1 '1am1nuwa w1(1meluwa al,&1@le:1@te s1i1j3(1lu l1humu al,r1:3m1@nu wu,d2a7 #if f1.e,n1m1a i1,s1r3n1@hu beles1anek1 letub1,%er1 behe al3mu,t1qein1 w1tun3!er1 behe^ q1w3m2a lu,d2a7 #ig w1k1m3 /1h3l1k3n1a q1b3l1hum3 men3 q1r3n9 h1l3 tu:e,su men3hum3 men3 /1:1d9 /1w3 t1s3m1(u l1hum3 rek3z2a7 #ih 7:zb#cb7


6/14/13 11:14 AM

MONOGRAF PENYELIDIKAN USIM

Recommend Documents