Ministerie van Economische Zaken
> Retouradres Postbus 1180 5004 BD Tilburg
Kernteam Noord-Brabant West
Gemeente Drimmelen t.a.v. college van B&W en Gemeenteraad Postbus 19 4920 AA Made
Prof. C o b b e n h a g e n l a a n
teg. nr.
125
5037 DB Tilburg Postbus
1180
5004 BD Tilburg www.dienstlandelijkgebied.nl
1 3 FEB. 2015
I * " * -
MA Drverw
I
1 -
"51
T
013 595 05
95
F
013 595 05
00
Onze referentie KGNBW/2014/8474
Bijlagen
Datum 12 februari 2015 Betreft Project Zuiderklip monitoringsrapportage 2009 - 2014
1
15ink01259 Geachte College B&W en g e m e e n t e r a a d v a n D r i m m e l e n , De p r o j e c t g r o e p Z u i d e r k l i p wil u i n f o r m e r e n o v e r de o n t w i k k e l i n g e n v a n het n a t u u r g e b i e d de Z u i d e r k l i p in de Biesbosch. H i e r t o e is een r a p p o r t a g e o p g e s t e l d . H i e r o n d e r w i l l e n w i j g r a a g de b e l a n g r i j k s t e conclusies u i t deze rapportage met u delen. Het n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d de Z u i d e r k l i p heeft s a m e n m e t de a n d e r e n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n in de Biesbosch geleid t o t een s c h a a l v e r g r o t i n g m e t 3 0 % v a n de o p p e r v l a k t e v a n B i e s b o s c h n a t u u r ( n a t u u r o n d e r d i r e c t e invloed v a n het g e t i j d e en de r i v i e r d y n a m i e k m e t o n d i e p w a t e r , s l i k k e n , w a t e r - en m o e r a s v e g e t a t i e s , r u i g t e n , s t r u w e e l en b o s . ) . Deze s c h a a l v e r g r o t i n g d r a a g t bij aan de v e i l i g h e i d in het g e b i e d bij h o o g w a t e r en h e e f t h e t , o n d e r a n d e r e , m o g e l i j k g e m a a k t d a t de Z e e a r e n d zich h e e f t k u n n e n v e s t i g e n . I n de n a b i j h e i d v a n de Z u i d e r k l i p heeft v a n a f 2 0 1 2 een paar Z e e a r e n d e n g e b r o e d . De Z u i d e r k l i p is als v o e d s e l g e b i e d g e b r u i k t v o o r de j o n g e n . Binnen de n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n in de Biesbosch n e e m t de Z u i d e r k l i p een b i j z o n d e r e plaats is. Bij de i n r i c h t i n g is de o p p e r v l a k t e o n d i e p w a t e r en o e v e r s o n d e r i n v l o e d v a n g e t i j d e en rivier g e m a x i m a l i s e e r d . Uit de m o n i t o r i n g r e s u l t a t e n b l i j k t d a t in de Z u i d e r k l i p langs de o e v e r s o o r t e n v a n het g e t i j d e g e b i e d ( D r i e k a n t i g e bies) v o o r k o m e n naast s o o r t e n v a n r i v i e r o e v e r s ( S l i j k g r o e n ) . V o g e l s o o r t e n g e b r u i k e n deze b r e d e zone v a n d r o o g v a l l e n d e o e v e r s en o n d i e p w a t e r als f o e r a g e e r - en r u s t g e b i e d . Door de a a n s l u i t i n g v a n h e t n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d Z u i d e r k l i p op het w a t e r v a n de A m e r is de i n v l o e d v a n r i v i e r d y n a m i e k in het Nationaal Park de Biesbosch t o e g e n o m e n . Dit h e e f t geleid t o t n i e u w e m i l i e u s in de Biesbosch. De a a n l e g v a n het n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d Z u i d e r k l i p h e e f t
Pagina
1 van 2
v o o r a l in de j a r e n na de a a n l e g g e z o r g d v o o r een g r o t e a f w i s s e l i n g in micro-milieus: ondiepe oevers, doodlopende kreken, nieuwe ondiepten
Kernteam Noord-Brabant West
e n z . Dit is t e r u g te zien in een t o e n a m e v a n de s o o r t e n r i j k d o m v a n v i s , v o g e l s en libellen. De i n r i c h t i n g v a n de Z u i d e r k l i p m e t f l a u w e o e v e r s o m de o p p e r v l a k t e d o o r g e t i j - en r i v i e r w a t e r b e ï n v l o e d e s l i k k e n zo g r o o t m o g e l i j k t e m a k e n is g e l u k t .
Datum 12 februari
2015
Onze referentie KGNBW/2014/8474
De Z u i d e r k l i p is een b e l a n g r i j k o p g r o e i h a b i t a t v o o r v i s . V r i j w e l u i t s l u i t e n d j o n g e vis w o r d t g e v o n d e n in de Z u i d e r k l i p . D i t is niet alleen b e l a n g r i j k v o o r de p o p u l a t i e s v a n vis in het Nationaal Park. Ook v o g e l s p r o f i t e r e n v a n een g r o o t v o e d s e l a a n b o d zowel in het v o o r j a a r ( b r o e d v o g e l s ) als in de w i n t e r ( w i n t e r g a s t e n ) . De rust v a n het n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d Z u i d e r k l i p d r a a g t hier b e l a n g r i j k aan b i j . Bezoekers w a a r d e r e n de n i e u w e n a t u u r in de Biesbosch hoog en b e g r i j p e n d a t v o o r de b e s c h e r m i n g v a n d i t s o o r t g e b i e d e n rust b e l a n g r i j k is. Langs de r a n d e n v a n het n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d Z u i d e r k l i p lopen w a n d e l p a d e n en u i t k i j k p u n t e n . De Z u i d e r k l i p zelf is a f g e s l o t e n . Bezoekers w i l l e n in de Biesbosch g r a a g v o g e l s , p l a n t e n en a n d e r e d i e r e n z i e n . Z i j k u n n e n h i e r v o o r in de Z u i d e r k l i p t e r e c h t . T o t z o v e r de b e l a n g r i j k s t e conclusies. B i j g e v o e g d v i n d t u de g e h e l e r a p p o r t a g e . De e i n d r a p p o r t a g e k u n t u t u s s e n 2 0 1 8 en 2 0 2 0 v e r w a c h t e n . Ik hoop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd.
Met vriendelijke groet, DIENST LANDELIJK GEBIED
Pagina 2 v a n
2
Monitoring natuurgebied Zuiderklip. T u s s e n t i j d s e rapportage v a n MER monitoring Zuiderklip periode 2 0 0 9 - 2 0 1 4 .
Projectgroep Zuiderklip 12 februari 2015
S a m e n v a t t i n g en de b e l a n g r i j k s t e c o n c l u s i e s v a n de monitoring. Op 25 november 2011 stelt de projectgroep onder leiding van DLG het "Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip" vast. Dit monitoringprogramma komt voort uit de MER verplichting (MER Zuiderklip, 2 1 oktober 2009 Royal Haskoning ). In de MER is bepaald dat de inrichtingsmaatregelen van het natuurontwikkelingsproject Zuiderklip worden geëvalueerd. De evaluatievraag is: worden de in de planwijziging gestelde doelen met de inrichtingsmaatregelen gehaald? Deze vraag en de vraag wat de effecten zijn van het natuurontwikkelingsproject Zuiderklip op de natuur van het Nationaal Park de Biesbosch worden met het Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip beantwoord. Het natuurontwikkelingsgebied de Zuiderklip heeft samen met de andere natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch geleid tot een schaalvergroting met 3 0 % van de oppervlakte van Biesboschnatuur (natuur onder directe invloed van het getijde en de rivierdynamiek met ondiep water, slikken, water- en moerasvegetaties, ruigten, struweel en bos.) Deze schaalvergroting draagt bij aan de veiligheid in het gebied bij hoogwater en heeft het, onder andere, mogelijk gemaakt dat de Zeearend zich heeft kunnen vestigen. In de nabijheid van het Zuiderklip heeft vanaf 2012 een paar Zeearenden gebroed. Het Zuiderklip is als voedselgebied gebruikt voor de jongen. Binnen de natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch neemt de Zuiderklip een bijzondere plaats is. Bij de inrichting is de oppervlakte ondiep water en oevers onder invloed van getijde en rivier gemaximaliseerd. Uit de monitoringresultaten blijkt dat in de Zuiderklip langs de oever soorten van het getijdegebied (Driekantige bies) voorkomen naast soorten van rivieroevers (Slijkgroen). Vogelsoorten gebruiken deze brede zone van droogvallende oevers en ondiep water als foerageer en rustgebied. Door de aansluiting van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip op het water van de Amer is de invloed van rivierdynamiek in het Nationaal Park de Biesbosch toegenomen. Dit heeft geleid tot nieuwe milieus in de Biesbosch. De aanleg van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip heeft vooral in de jaren na de aanleg gezorgd voor een grote afwisseling in micro-milieus: ondiepe oevers, doodlopende kreken, nieuwe ondiepten enz. Dit is terug te zien in een toename van de soortenrijkdom van vis, vogels en libellen. De Zuiderklip is een belangrijk opgroeihabitat voor vis. Vrijwel uitsluitend jonge vis wordt gevonden in de Zuiderklip. Dit is niet alleen belangrijk voor de populaties van vis in het Nationaal Park. Ook vogels profiteren van een groot voedselaanbod zowel in het voorjaar (broedvogels) als in de winter (wintergasten). De rust van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip draagt hier belangrijk aan bij. Bezoekers waarderen de nieuwe natuur in de Biesbosch hoog en begrijpen dat voor de bescherming van dit soort gebieden rust belangrijk is. Langs de randen van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip lopen wandelpaden en uitkijkpunten. De Zuiderklip zelf is afgesloten. Bezoekers willen in de Biesbosch graag vogels, planten en andere dieren zien. Zij kunnen hiervoor in de Zuiderklip terecht.
1. I n l e i d i n g / K a d e r . Op 25 november 2011 stelt een projectgroep onder leiding van DLG (tevens directie uitvoering inrichting Zuiderklip) het "Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip" vast. De projectgroep bestaat uit verschillende partijen (Deltanatuur, Gemeente Drimmelen, Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer, Provincie Noord Brabant en Dienst Landelijk Gebied). Het monitoringprogramma Zuiderklip vloeit voort uit de MER-studie die heeft plaatsgevonden voor de bestemmingsplanwijziging voor Project Zuiderklip (MER Zuiderklip hoofdrapport, 21 oktober 2009, Royal Haskoning, blz. 104 en verder). In de MER Zuiderklip zijn onderwerpen voor monitoring vastgelegd om een evaluatie van de maatregelen (planwijziging) mogelijk te maken. De Gemeente Drimmelen ziet toe op de naleving van de MER evaluatie. Op pagina 4 e.v. zijn de onderwerpen van de monitoring van de MER Zuiderklip en de monitoring van de projectgroep Zuiderklip naast elkaar gezet. De monitoring van de projectgroep Zuiderklip (Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip, 2011) sluit 1 op 1 aan bij de monitoring van de MER Zuiderklip en gaat verder op onderwerpen die betrekking hebben op de waterveiligheidsdoelen die in de Zuiderklip liggen. Samenvattend wordt in de evaluatie van de MER de vraag gesteld of met de inrichting van de Zuiderklip (de planwijziging) de gestelde doelen worden gehaald. Deze vraag en de vraag wat de effecten zijn van het natuurontwikkelingsgebied, in het bijzonder de Zuiderklip op de natuur in het Nationaal Park de Biesbosch kunnen beantwoord worden met de monitoring zoals vastgelegd in het "Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip". Het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip maakt onderdeel uit van het Nationaal Park de Biesbosch en Natura2000 gebied Biesbosch. De doelen voor het beheer van de Zuiderklip staan beschreven in het concept beheerplan Natura2000 Biesbosch. Het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip is in etappen ingericht (2006-2009 fase I Turfzakken, Lepelaar en de Plomp en 2009-2011 fase I I Moordplaat). Vanaf 2012 is er sprake van een volledig ingericht natuurontwikkelingsgebied. In 2013 zijn de laatste meetapparatuur geplaatst voor de monitoring (zie bijlage I I I ). Het gaat hierbij om een aantal dataloggers die om het kwartier de stroomsnelheid, stroomrichting en waterhoogte kunnen meten. Het meetnet Zuiderklip maakt onderdeel uit van een meetnet in meerdere natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch (Kleine Noordwaard en Tongplaat).
2. Effecten op l a n d s c h a p s c h a a l v a n de inrichting v a n n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n in de B i e s b o s c h w . o . Zuiderklip. In de Levende Natuur van januari 2015 (zie bijlage 1) verschijnt een artikel over de natuurtontwikkelingsgebieden in de Biesbosch. De resultaten van de monitoring van natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip hebben een belangrijke basis gevormd voor dit artikel. De natuurontwikkelingsprojecten in de Biesbosch w.o. Zuiderklip zijn mede in het kader van Ruimte voor Rivier ingericht. Alle 3000 ha. natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch (zie artikel DLN januari 2015, Bijlage IV) hebben gezorgd voor een aantal veranderingen op landschap schaal in de Biesbosch. De belangrijkste verandering is de toename van (rivier)dynamiek in de Biesbosch. Rivierwater heeft bij hoge afvoeren onbelemmerde doorgang in de Biesbosch. Plaatselijk zorgt het doorstromende rivierwater voor erosie en waar stroomsnelheid afneemt, voor sedimentatie (bezinken van zand en slib). De optelsom van alle natuurontwikkelingsgebieden betekent een forse toename van de oppervlakte van vooral pionier natuur of Biesboschnatuur zoals ondiep water, slikken, biezenvelden en rietvelden. Bijzonder is ook dat de dynamiek van rivier en getijde in de Biesbosch ook zorgt voor een grote afwisseling van milieus in de Biesbosch waar snel zeldzame soorten opduiken. Het artikel in de Levende Natuur stelt vast dat planten en dieren hebben gereageerd op de toename van rivierdynamiek in de Biesbosch. Zo komen er slikkige oevers met Slijkgroen en Bruin Cypergras voor, typisch voor rivieren, maar ook oevers met Driekantige bies en spindotter, typisch voor getijdenatuur. Planten en dieren hebben ook gereageerd op de 3000 ha. nieuwe natuur die bij de Biesbosch is gekomen. Zo hebben zich de laatste 3 jaar 2 paar Zeearenden gevestigd. Het broedpaar Zeearend in de Brabantse Biesbosch heeft zich in de buurt van de Zuiderklip gevestigd en gebruikt de Zuiderklip als voedselgebied voor de jonge zeearenden. De grote afwisseling van milieus en vooral de toename van pionier milieus of Biesboschnatuur zorgen ervoor dat heel bijzondere vogelsoorten in de Biesbosch een grote broedpopulatie vormen en later kunnen uitzwermen naar de rest van Nederland. Dat heeft de Blauwborst gedaan in het verleden en dat doet de Cetti's zanger met 312 broedparen in 2010 nu. Veel verschillende vogelsoortgroepen zoals viseters (Grote zilverreiger, Roerdomp, Lepelaar Visdiefje), steltlopers, ganzen en watervogels pleisteren in de natuurontwikkelingsgebieden w.o. de Zuiderklip, omdat zij rustig, uitgestrekt en vol voedsel zijn. 3 . Waterveiligheid Zuiderklip. In 2012 heeft Staatsbosbeheer met Rijkswaterstaat een aantal beheerafspraken gemaakt met betrekking tot de toekenning van de Waterwetvergunning voor de Zuiderklip. Het totaal 296 ha. grote gebied draagt bij aan de waterveiligheid voor Geertruidenberg en Drimmelen. Bij extreem hoog water (MaatGevendHoogwater) zorgt de Zuiderklip voor ongeveer 4 cm. waterstandsdaling op de Amer. De eisen waaraan de Zuiderklip, ook in de toekkomst moet voldoen zijn vastgelegd in "Afspraken waterwet Zuiderklip NP. De Biesbosch" 2012. In deze notitie zijn de lengte, breedte en de diepte van de gegraven kreken in de Zuiderklip vastgelegd in meters. Voor een goede doorstroming moeten deze dimensies in stand gehouden worden. Op een kaart van de Zuiderklip zijn zones aangegeven die wilgenvrij gehouden moeten worden. Dit zijn de stroombanen die het water volgt bij hoge afvoeren. Staatsbosbeheer houdt zich strikt aan de maatregelen genoemd in de notitie over waterveiligheid. De Biesbosch wordt als doorstroomgebied in de toekomst alleen maar belangrijker wanneer de afvoeren van de rivieren groter worden (scenario van Deltacommissie). 4. O n d e r z o e k v a n de Universiteit v a n Utrecht (Prof. H. Middelkoop). De meetgegevens en het meetnet (dataloggers) van het monitoringprogramma natuurontwikkelingsproject Zuiderklip zijn uniek en uiterst belangrijk om processen als sedimentatie en erosie te meten in de Nederlandse Delta. De Zuiderklip is een veldlaboratorium voor studenten geworden. De Universiteit van Utrecht heeft in samenwerking met Staatsbosbeheer een onderzoekprogramma ingediend bij de Stichting Toegepast Wetenschappelijk onderzoek (STW) voor de financiering van onderzoek naar 4
rivier- en getijdeprocessen (sedimentatie en erosie) in de Biesbosch, in het bijzonder de Kleine Noordwaard en de Zuiderklip. Dit onderzoekprogramma is gefinancierd en 2 Aio's zijn sinds september 2013 aangesteld. Er is inmiddels een uitgebreid meet- en onderzoekprogramma opgezet waarvan het zwaartepunt ligt in natuurontwikkelingsproject Noordwaard en Zuiderklip. De Aio's maken voor hun onderzoek gebruik van het meetnet van dataloggers en zullen deze gegevens ook analyseren. Een belangrijk deel van het monitoringprogramma van het natuurgebied Zuiderklip zal begeleid en uitgevoerd worden door de Universiteit van Utrecht (2 Aio's en studenten) te weten het uitwerken en analyseren van de meetgegevens van de dataloggers, het uitwerken van de metingen van de onderwaterbodem en de veranderingen in het gebied door erosie en sedimentatie en de debiet- en waterbalansstudie. Het aanvullende onderzoek (naast de vanaf 2012 verzamelde meetgegevens van de dataloggers) in de Zuiderklip start in 2015. De resultaten van het onderzoek van de Universiteit van Utrecht zal in de vorm van een computermodel mogelijk bijdragen aan veiligheid van andere Delta's in de wereld. 5. Monitoringprogramma Zuiderklip 5 . 1 . O v e r z i c h t monitoringinspanning partijen Projectgroep Zuiderklip. T a b e l 1. Monitoring MER Monitoringinspanning Monitoringprogramma Zuiderklip okt. 2 0 0 0 9 projectgroep Zuiderklip I . L . v a n de W e i j e r en (2011) anderen. Inrichting Meetnet Meetnet is eind 2012 ingericht. Gegevens (datalogger) worden via GSM verstuurd. Meetnet maakt onderdeel uit van STW onderzoekproject Universiteit Utrecht -
I n m e t e n cm d e r w a t e r b o d e m
Monitoring v i s s e n
Monitoring zoogdieren
Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma natuurontwikkeling. Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma natuurontwikkeling.
Broedvogelkartering
Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma natuurontwikkeling.
Libelleninventarisatie
Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma
Jaarlijkse meting onderwaterbodem RWS 2010, 2011 en 2012. Incidentele meting onderwaterbodem bij hoge afvoer. Projectmonitoring RWS/Grontmij Visinventarisatie
2011 Inventarisatie Noordse woelmuis NWC Dordrecht 2 0 1 1 / 2012 Losse waarnemingen Boswachter 20122015. Uitgevoerd door Th Muusse boswachter in 2012 incl. Moordplaat. (onderdeel van SNL kartering). Inventarisatie Th. Muusse 2012 (onderdeel van SNL 5
Plantensoortkartering
natuurontwikkeling. Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma natuurontwikkeling.
Debiet en waterbalansstudie
Vegetatie s t r u c t u u r k a r t e r i n g
Belevingsonderzoek
Controle verontreinigde locatie
Onderdeel van MER verplichting van meetprogramma natuurontwikkeling. Sedimentatie en erosie meten. Mer-verplichting uitvoeren belevingsonderzoek. Mer-verplichting controle verontreinigde locaties.
monitoring) Plantensoortkartering Projectmonitoring RWS/ Grontmij. Soortinventarisatie 2011 Plantensoortkartering 2010 B. Peters Bureau Drift. Plantensoortkartering boswachter Th. Muusse 2013. Onderzoek naar een aantal Permanente Kwadraten in Zuiderklip 2011 en 2012 Dit onderzoek is geprogrammeerd in het onderzoek programma van de Universiteit van Utrecht voor 2015 Uitgevoerd in 2011 door bureau Altenburg en Wijmenga a.h.v. satellietbeelden. Uitgevoerd door NHTV Breda University of Applied Sciences in 2011. Eerste proces-verbaal van veranderingen. G. Verhoeks en H. Sluiter 2014.
6
6. R e s u l t a t e n monitoring: o n t w i k k e l i n g e n Zuiderklip (periode 2 0 0 9 - 2 0 1 4 ) . 6.1. Inleiding. Uit bovenstaand overzicht (tabel 1) blijkt dat tussen 2009 en nu veel gegevens verzameld zijn. Omdat de inrichting van de Zuiderklip in fasen in uitgevoerd waarbij in 2011 de Moordplaat werd opgeleverd is de "hardheid" van de inventarisatiegegevens verschillend. Broedvogelgegevens van de broedvogelinventarisatie van 2010 geven voor de ingerichte delen van de Zuiderklip een beeld van de nieuwe vestigingen en eventuele nieuwe broedvogelsoorten. De Moordplaat was in 2010 nog akker. De daar gevonden broedvogels, zoals de Kievit en Veldleeuwerik (deels) zullen nu moeten uitwijken naar de Oost waard. In het Monitoringprogramma natuurgebied Zuiderklip van 2011 is aangegeven dat in 2016 verantwoording aan het bevoegd gezag wordt afgelegd (Gemeente Drimmelen) met een rapportage van de monitoringresultaten. Deze rapportage is een tussentijdse rapportage. 6.2. Meting d y n a m i e k Zuiderklip. In 2012 zijn in de Zuiderklip 3 dataloggers geplaatst die de stroomsnelheid van het water, de stroomrichting en de waterhoogte meten (zie kaart, Bijlage I I I ). Deze gegevens, ieder kwartier gemeten, geven een goed inzicht in de dynamiek in de Zuiderklip. Tevens worden deze dataloggers gebruikt om het debiet te berekenen (de hoeveelheid water die per vierkante meter, per seconde het gebied in of uitstroomt) en de hoeveelheid zwevend sediment vast te stellen wat het gebied in- en uitstroomt. De gegevens worden verzameld door onderzoekers van de Universiteit van Utrecht en vormen de basis voor promotieonderzoek. Van iedere locatie van de datalogger zijn grafieken van de stroomsnelheid te maken. De stroomsnelheid hangt samen met de afvoer van de rivier (de Amer) en de waterhoogte op zee en de hiermee samenhangende getijden. De stroomsnelheid in de Zuiderklip wordt in een grafiek weergegeven als een zaagtand (dagelijks getijdeverschil en hiermee stroomsnelheid verschil) die golft langs een geleidelijke lijn (de rivierafvoeren). De onderstaande grafiek is de stroomsnelheid van de 3 dataloggers in meters per seconde van oktober 2014 tot januari 2015. 0,15
0,05
0
M o o r d p l a a t Zuid
1
Moordplaat Noord 0,05
Tjrfzakken
-0.1
-0,15 28-10-14 aZKll-14'200.1-14 0:1X12-14 C20O.2-14 0:D(ID1-15 0 00 tijd
Grafiek 1 De stroomsnelheid van de 3 dataloggers in het Zuiderklip van oktober 2014 tot januari 2015.
De geregistreerde stroomsnelheden in de Zuiderklip liggen gemiddeld lager dan de stroomsnelheden die gemeten worden in Natuurontwikkelingsproject Kleine Noordwaard. De Kleine Noordwaard staat in open verbinding met de Nieuwe Merwede. De database van meetgegevens van de dataloggers bevatten in een periode van 3 maanden meer dan 8000 records per datalogger (meetgegevens). In grafiek 1 is een periode weergegeven van gemiddelde afvoeren van de rivier. Het hoge water van januari 2015 zit niet in de grafiek. In de verdere uitwerking van de meetgegevens worden de perioden met extreem laag water en perioden met extreem hoog water meegenomen. De meetgegevens van de stroomsnelheid in de Zuiderklip vormen een belangrijke basis voor de bepaling hoeveel water door het gebied stroomt (waterbalansberekening). De datalogger bepaalt de stroomsnelheid met geluidgolven. De mate waarin de geluidgolven worden teruggezonden naar de datalogger is ook een maat voor de hoeveelheid zwevend sediment in het water. Met de gegevens van de datalogger kan de hoeveelheid sediment berekend worden die het Zuiderklip dagelijks ingaat en eventueel uitgaat. Deze gegevens zijn belangrijk om naast veldmetingen aan te geven hoe snel sedimentatie en erosie werkt in de Zuiderklip. In de volgende rapportage zullen meer gegevens verwerkt kunnen worden over de processen sedimentatie en erosie in de Zuiderklip. (Basisgegevens: database HADCP data Zuiderklip, Universiteit Utrecht, 2015). conclusie. in het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip liggen de stroomsnelheden gemiddeld lager dan in de natuurontwikkelingsgebieden die zijn aangesloten aan de Nieuwe Merwede (Kleine Noordwaard) of de Merwede. Deze stroomsnelheden zijn kenmerkend voor dit deel van de Brabantse Biesbosch. De verschillen tussen het minder dynamische deel van de Biesbosch, aangesloten aan de Amer en het dynamische deel van de Biesbosch aangesloten aan de Nieuwe Merwede vindt ook zijn weerslag in het voorkomen van soorten (zie: plantensoorten, broedvogels, libellen). 6.3. R e s u l t a t e n inmeting o n d e r w a t e r b o d e m . De uitgangssituatie van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip is vastgelegd in het Digitaal Terreinmodel. Dat is de 3 dimensionale kaart van de Zuiderklip waarop de aannemer dit natuurontwikkelingsgebied moest opleveren. Bij de oplevering van het project is dit Digitale Terreinmodel ook gecontroleerd zodat er vanuit gegaan kan worden dat dit de 0-situatie is. Jaarlijks heeft Rijkswaterstaat dieptemetingen gedaan in raaien dwars op de kreken. De ligging en diepte van de gegraven kreken worden zo bijgehouden (zie figuur 1 . ).
8
Legends diepte (m) 4.7-
mtm mm mmw wmm i—i
•4
3 , 9 - -3.5 3 , 4 - -3 • 2 , 9 - -2,5 2 , 4 - -2 1.9- -1.5 1,4- -1.3
' — '
- 1 , 2 - -1
A
Projectmonitoring ZH ontwikkeling ondiepe zone Zuiderklip overzichtskaart Opdrachtgever: Rijkswaterstaat Zuid Holland Projectnummer: 295111 Status: concept Datum: 09-04-2012 Schaal: 1:20.000
è£ Grontmij
- 0 , 9 - -0,75
mmt mmu
-0.74 - - 0 . 5 0,49 - 0
9 Grorttnij NWeriand bv Alle rechten /oorbenooden
Fig 1. Ligging en diepte geulen van de Zuiderklip in 2 0 1 1 .
9
Verschil 2011 e n 2 0 1 0
Verschil 2 0 1 0 m e t m e i 2009 (oost) e n september 2008 (west)
L e g e n d a dlf1009-090E verschil ( m ) N i -1 --0.75
•••
-0.74 --0.5
E
1
-0,49 - -0.25
1
1
-0,24 --0.1
'
1
-0,09 - 0
1
1
0,01 - 0.1
r~~3
••D
Projectmonitoring ZH ontwikkeling ondiepe zone Zuiderklip verschilkaart Opdrachtgever: Rijkswaterstaat Zuid Holland Projectnummer: 295111
£
Grontmij
Status: concept Datum: 09-04-2012 Schaal: 1:15.000
0.11 - 0,25 0,26 • 0,5 0.51 • 0.75
Grontmq Neowlanc bv Afc rechten voortMltauden
Fig. 2. Verschilkaart van diepten ( m ) geulen tussen 2011 en 2010 en 2010 en 2009/2008. Door de dieptemeting van de verschillende jaren met elkaar te vergelijken ontstaat een beeld van de sedimentatie en erosie in de Zuiderklip. De resultaten van de vergelijking van de diepten van de geulen tussen de verschillende jaren worden beïnvloed doordat de
Zuiderklip pas in 2011 volledig ingericht is. De eerste jaren na aanleg van de geulen moeten de geulen zich nog aanpassen aan de stromingscondities (evenwicht tussen stroomsnelheid en breedte en diepte van de kreek). De westelijke kreek wordt in het midden dieper en langs de oevers treedt sedimentatie op. Dit proces is in de oostelijke kreek nog niet waar te nemen, waarschijnlijk omdat de verbinding van de Zuiderklip en "het middelste gat van het Zand" nog niet klaar was. In het centrum van de Zuiderklip lijkt de geul zich extra snel te verondiepen. Vermoedelijk ontmoeten twee vloedstromen elkaar op dit punt en treedt een wantij op. De dieptemetingen worden voortgezet door Rijkswaterstaat. In 2015 en verder worden door de Universiteit van Utrecht aanvullende metingen gedaan naar sedimentatie en erosie. Conclusies. de evenwichtstoestand tussen de stroomsnelheid en het natte profiel is nog niet ingesteld. Op plaatsen worden de gegraven kreken dieper en slibben de oevers aan. In het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip treedt een ondiepe zone op in het midden. Mogelijk dat hier een wantij tot ontwikkeling komt. 6.4. R e s u l t a t e n monitoring v i s s e n . Rapport Visserijkundig onderzoek Biesbosch 2 0 1 1 , J.W. Kroon Jaarrapportage 2011 Projectgebonden monitoring RWS Zuid-Holland M.A.A. De la Haye en anderen 2012 In 2011 heeft Rijkswaterstaat vis bemonsterd in de Zuiderklip. In hetzelfde jaar heeft Sportvisserij Nederland in opdracht van Staatsbosbeheer (financiering van het Nationaal Park de Biesbosch) een visonderzoek gedaan in een aantal natuurontwikkelingsgebieden, In beide onderzoeken ging het niet alleen om welke vissoorten gevonden kunnen worden, maar ook om de vraag op welke wijze vissoorten de natuurontwikkelingsgebieden gebruiken. Hebben het ondiepe water van de natuurontwikkelingsgebieden en veel oevervegetatie ook betekenis als paaiplaats of opgroeihabitat voor jonge vis? Omdat vis, vooral jonge vis ook een belangrijke voedselbron is voor andere organismen (vogels, zoogdieren) is ook een schatting gemaakt van de hoeveelheid vis (biomassa per hectare). Als 0-meting en ter vergelijking met de natuurontwikkelingsgebieden is ook vis bemonsterd in een bestaande kreek van de Biesbosch (Gat van het Zand, nabij de Zuiderklip). De Zuiderklip bestaat uit 5 hoofdgeulen en twee doodlopende geulen. Daarnaast bestaat het gebied uit droogvallende vlakten en delen met permanent ondiep water. Uit het visonderzoek blijkt dat de overstromingsvlakte (ondiepe delen) geschikte foerageergebieden zijn voor stroom minnende soorten zoals Winde en Fint. De rietkragen in het gebied zijn geschikt als paaigebied voor soorten als Brasem en Blankvoorn.
naam
Alver Baars Braser i Blankvoorn Hybrid e Karper Kolblei Pos Snoekbaars Marmergronde
Grens vis > 1 jaar in cm. 8 8 8 8 6 15 6 6 14 0
Totaal gewicht
0 1 24,4 2,3 0,2 3,7 0,8 0,5 1,5 0
0+ gewicht
>0+-15 gewicht
16-25 gewicht
0,7 0,1 0
0 0,1 0,1 0,5
0,2 0 1.7
26-40 gewicht
>=41 cm gewicht
24,2 0,2
0 0 0,2
3,7 0 0,5 0 0
0,8
0,1
0
0,1
1,3 11
1 Roofb ei Winde i Rietvoorn/ruis voorn
15 10 7
0 0,3 0,2
0 0,3
0 0 0,1
0 0
0,2
0-15 16-35 36-44 45-54 55 cm snoek 15 0 0 Totaal(kg/ha) 34,9 T a b e l : 2. Geschatte biomassa vis (kg/ha) per lengteklasse in het Zuiderklip (Jaarrapportage 2011 Projectgebonden monitoring RWS Zuidholland, M.A.A. De la Haye en anderen 2012) naam
Alver Baars Brasem Blankvoorn Hybride Karper Kolblei Pos Snoekbaars Marmergrondel Roofblei Winde Rietvoorn/ruisvoo rn
Grens vis > 1 jaar in cm. 8 8 8 8 6 15 6 6 14 0 15 10 7
Totaal aantal
1 184 49 60 0 1 12 97 24 0 4 52 1
0+ aantal
165 25 13
>0+15 aantal 1 17 6 26
16-25 aantal
26-40 aantal
2 0 21
>=41 aantal
18 0
0 2 22 4 51
0 1 95 0 0 0 0
10
0
0
0
0 0 0
0
1
36-44 45-54 0-15 16-35 55 cm Snoek 0 15 0 Totaal aantal/ha 485 T a b e l : 3. Geschatte aantallen individuen per hectare van de afzonderlijke lengte klassen van de soorten en totaal, locatie Zuiderklip. (Jaarrapportage 2011 Projectgebonden monitoring RWS Zuidholland, M.A.A. De la Haye en anderen 2012) In de Zuiderklip zijn weinig volwassen vissen gevonden. De biomassa van 34,9 k g / ha komt aanmerkelijk lager uit dan de biomassa-getallen van het onderzoek van Sprotvisserij Nederland. In dit onderzoek is met kuil gevist en is Electro visserij toegepast. In het onderzoek van RWS is met zege gevist. De combinatie van kuilvisserij en Electro visserij levert een grotere vangst op en hogere biomassa per ha. Zo blijkt uit het onderzoek van Sportvisserij Nederland dat de biomassa in natuurontwikkelingsgebieden 4 maal hoger ligt dan de biomassa per hectare gevangen vis in het Gat van het Zand (bestaande kreek). De visstand is niet gelijk verdeeld over de verschillende kreken. In de doodlopende kreken worden meer vis gevangen. Brasem is veruit het meest gevangen (van de 34,9 kg/ ha: 69,9 % Brasem en van het aantal individuen (totaal 485) 37,9 % Brasem). Karper en Blankvoorn maken nog respectievelijk 1 0 % en 6 , 6 % van de biomassa uit. Er zijn weinig soorten gevangen die van watervegetatie en helder water houden limnofiele soorten, zoals Snoek). Ook zijn er buiten de Zuiderklip meer soorten gevangen die verschillende habitats vragen. De Zuiderklip is nog jong ingericht gebied met weinig habitatstructuur en waterplanten. In de Zuiderklip is veel juveniele Winde aanwezig. De Zuiderklip en ook de andere natuurontwikkelingsgebieden zijn een belangrijk opgroeihabitat voor Winde. Tijdens de aanleg van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip is een grote populatie Grote modderkruiper gevangen (en weer teruggezet). Vooral de doodlopende kreken en
12
het rustige modderige water van de Zuiderklip zijn nog steeds geschikt als habitat voor de Grote modderkruiper. C o n c l u s i e s v a n het v i s o n d e r z o e k . De Zuiderklip is nog een jong gebied met een habitatstructuur in ontwikkeling (zie hoofdstuk morfologie) en weinig watervegetaties. In de Zuiderklip stroomt het water rustig en in combinatie met enkele doorlopende kreken, komen er meer vissoorten voor van troebel water (eurytope soorten zoals Brasem). In het Zuiderklip komt in hoofdzaak juveniele vis voor. Het blijkt een belangrijk opgroeihabitat voor vis. De afwisseling van de Zuiderklip in stromend water en stilstaand water en alles hiertussen is een doel van de inrichting geweest. Uit de populatie vis blijkt dat dit onderdeel van de inrichting geslaagd is.
6.5. R e s u l t a t e n broedvogelonderzoek in Zuiderklip (Broedvogels van het Nationaal Park de Biesbosch in 2010, R. Slaturus, SOVON 2 0 1 1 ; Monitoring Deltanatuur, voortgangsrapportage 2008-2009, L. van Oorschot 2009) In de voortgangsrapportage van Deltanatuur, een van de medefinanciers van het Natuurontwikkelingsproject Zuiderklip wordt er een toename van het aantal soorten broedvogels aangegeven van 2001 naar 2008/2009. In 2001 worden 19 Deltanatuursoorten (het project Deltanatuur heeft een aantal vogelsoorten geselecteerd waaraan het succes van de inrichting van de gebieden wordt gemeten) waargenomen in het Zuiderklip en na de gedeeltelijke inrichting in 2008 al 27 Deltanatuursoorten. In 2009 worden 40 Deltanatuursoorten waargenomen, waarvan 14 broedend en nog niet eerder waargenomen in de Zuiderklip zoals het Baardmannetje, de Bruine Kiekendief en de Bergeend. De trend van de toename van soortenrijkdom zet door tot 2010 wanneer de Zuiderklip nog gedeeltelijk is ingericht (zie onderstaande tabel 4. broedvogels). De Zuiderklip blijkt ook een belangrijk broedgebied binnen het Nationaal Park de Biesbosch door de soortenrijkdom maar ook doordat het bijvoorbeeld een belangrijk habitat is voor een of enkele soorten zoals de porseleinhoen. In de tabel van broedvogels (tabel 4. )zijn ook een aantal broedvogels opgenomen die langs de randen van de Zuiderklip broeden. Deze soorten zijn hier gaan broeden omdat het voedsel voor de jongen dichtbij is te vinden, in de Zuiderklip. Het gaat om visetende soorten zoals Roerdomp en Blauwe reiger maar ook om insecteneters als Boomvalk en Huiszwaluw. Wat ook is aangetoond bij vissen is ook te zien bij broedvogels. Het gebied is recent ingericht en nog niet volledig ingericht. De habitatverscheidenheid moet nog verder tot ontwikkeling komen. Soorten van riet en riet/ruigte en struweel zijn nog ondervertegenwoordigd . C o n c l u s i e r e s u l t a t e n broedvogelinventarisatie 2 0 1 0 en vergelijking met 2 0 0 1 e n 2008/2009. Na de inrichting van het natuurontwikkelingsgebied Zuiderklip is de soortenrijkdom van broedvogels toegenomen. De Zuiderklip is ook in het Nationaal Park de Biesbosch een belangrijk broedgebied voor vogels. Zo komen enkele soorten vrijwel uitsluitend in het Zuiderklip tot broeden (Porseleinhoen) en andere soorten broeden in grote aantallen in de Zuiderklip (Zomertaling, Wintertaling, Ransuil, Huiszwaluw). De Zuiderklip is belangrijk voedselgebied voor broedvogels en hun jongen. Het gaat hierbij om vis maar ook insecten en libellen. De cultuurvogels zoals de Kievit en de Kwartel, zijn na 2010 afgenomen of verdwenen. Met de inrichting van de Moordplaat is geschikt habitat voor deze soorten verdwenen.
13
T a b e l : 4. B r o e d v o g e l s Zuiderklip
Soort Dodaars Roerdomp
Zuiderklip Aantal broedparen 4 2
Blauwe reiger Purperreiger Bergeend Krakeend Wintertaling Zomertaling Slobeend Bruine kiekendief Havik Boomvalk Slechtvalk
57 1 4 13 1 5 1 2 1 1 1
Kwartel Waterral Porseleinhoen Kleine plevier Zomertortel Kerkuil Ransuil Ijsvogel
3 3 1 2 1 1 1 3
Veldleeuwerik Boerenzwaluw Huiszwaluw Graspiep ï r Gele kwikstaart Witte kwikstaart Nachtegaal Blauwborst Gekraagde roodstaart Rood borstta puit Cetti's zanger Sprinkhaanrietzanger Snor Rietzanger Spotvogel Baardmannetje
42 1 146 10 6 10 45 32 36 4 23 4 2 104 1 1
Totaal aantal broedparen in NP de opmerking B i e s b o s c h 9 Langs de rand 16 2 kolonies langs de rand 142 Langs de rand 19 42 165 7 22 32 Langs de rand 22 Lanqs de rand 28 5 1 Moordplaat, is nog niet ingericht 6 37 4 20 41 Amaliahoeve 12 2 36 Moordplaat nog niet ingericht en Kwestieus is graslandpoldertje 70 62 351 15 19 107 478 En langs randen 972 Langs randen 631 46 Langs de randen 312 257 96 Langs de randen 1200 34 20
6.6. Resultaten wintervogeltellingen. (maandelijkse telling watervogels voor het SOVON. Th. Muusse, 2008, 2009, 2010, 2 0 1 1 , 2012, 2013, 2014) Vanaf 2008 worden in de wintermaanden, maandelijks de pleisterende vogels in de Zuiderklip geteld. De aantallen vogels geven een indicatie van het beschikbare voedsel voor deze vogels. Wanneer de aantallen pleisterende vogels in de Zuiderklip (afgerond 300 ha.) zouden worden geëxtrapoleerd naar het Nationaal Park de Biesbosch (5000 ha.) zou het om vele tienduizenden vogels gaan (bijvoorbeeld uitgaande van het hoogste maandaantal meer dan 18000 kolganzen en meer dan 23000 wintertalingen). Deze aantallen wintergasten geeft de betekenis van de Zuiderklip aan als rustgebied en voedselgebied voor wintervogels. Tabel 5. W i n t e r g a s t e n t e l l i n g Zuiderklip 2 0 1 3 / 2 0 1 4 . 2013 2014 Hoogste Totaal Totaal a a n t a l in a a n t a l in a a n t a l in de Maandgemiddelde m a a n d de w i n t e r w i n t e r in 2 0 1 4 (2014) Dodaars Fuut Geoorde Fuut Aalscholver Roerdomp Kleine Zilverreiger Grote Zilverreiger Blauwe Reiger Lepelaar Knobbelzwaan Zwarte Zwaan Kleine Zwaan Wilde Zwaan Toendrarietgans Kleine Rietgans Kolgans Grauwe Gans Soep-/Boerengans Grote Canadese Gans Brandgans Nijlgans Bergeend Smient Krakeend Wintertaling Amerikaanse Wintertaling Wilde Eeni Soepeend Pijlstaart Zomertalir ig Slobeend Krooneenc 1 Tafeleend Kuifeend Topper Brilduiker Nonnetje Grote Zaagbek
43 251 5 1117 14 14 773 270 225 927 11 35 0 481 9 4260 6749 488 537 1814 171 182 102 3822 4474
44 259 5 1126 15 16 776 279 246 1046 13 35 0 481 9 4261 6912 488 539 1814 175 190 103 5232 4544
9 988 66 12 59 489 2 12 7 0 3 3 108
10 1069 66 12 86 489 3 12 8 0 3 3 109
9 52 1 225 3 3 155 56 49 209 2 7
14 76 377 5 168 102 178 278 3 8
96 1 852 1384 98 108 363 35 38 21 1046 909
115 2 1100 2247 148 167 399 56 55 33 1166 1440
2 214
98
3 270 22 4 24 163
2 1
4 6
13 2 17
22
1 1 34 15
Zwarte Wouw Zeearend Bruine Kiekendief Blauwe Kiekendief Ruigpootbuizerd Visarend Smelleken Slechtvalk Waterral Porseleinhoen Waterhoen Meerkoet Scholekste r Kluut Kleine Plev ier Bontbekplevier Goudplevier Zilverplevier Kievit Drieteenstrandloper Kleine Strandloper Temminck's strandloper Bonte Strandloper Kemphaan Bokje Watersnip Grutto Regenwulp Wulp Zwarte Ruiter Tureluur Groenpootruiter Witgat Bosruiter Oeverloper Zwartkopmeeuw Dwergmeeuw Kokmeeuw Stormmeeuw Kleine Mantelmeeuw Zilvermeeuw Pontische Meeuw Geelpootmeeuw Grote Mantelmeeuw Reuzenstem Visdief Zwarte Stern Ijsvogel Waterpieper Witte Kwikstaart Rouwkwikstaart Baardman
12 36 26 7 0 19
13 38 28 8 0 20
7 36 42 4 7 981 54 5614 110 1216 0 0 3828 0 4
7 38 44 4 8 1003 71 6426 129 1596 0 0 4068 0 5
10 135 0 3 393 1312 0 2 0 326 125 15 37 3 68 81 4485 1346 274 135 71 68 198 12 305 113 59 47 530 14
12 136 0 3 393 1722 0 2 0 428 164 16 46 4 74 95 4785 1406 282 136 72 73 200 13 342 146 62 47 578 16
28
28
2 8 5 1
3 12 7 2
4
5
1 7 9 1 201 12 1285 26 319
2 7 14 2 2 311 17 1449 37 380
814
1100
1
2
2 27
3 44
344
1 131 410
79
86 33 3 9 1 15 19 957 281 56 27 14 15 40 2 68 29 12 9 116 3 5
102 39 4 16 21 24 1103 325 67 36 16 17 57 3 82 33 14 16 175 5 6
16
C o n c l u s i e s wintervogeltelling. het natuurontwikkelingsgebied de Zuiderklip heeft een grote aantrekkingskracht op vogels gedurende de winterperiode. De rust en het voedselaanbod zijn hiervoor van belang. kort na de inrichting had het natuurontwikkelingsproject Zuiderklip al een grote aantrekkingskracht. De grote aantallen wintervogels die in 2014 gezien werden kwamen ook al in 2009 voor. De structuur van de Zuiderklip: een groot open gebied met ondiep water, is aantrekkelijk voor watervogels door het ontbreken van grondpredatoren (vos). 6.7. Resultaten vegetatiestructuurkartering. Vegetatiestructuurkartering Biesbosch. Bureau Altenburg en Wijmenga, W. Bijkerk 2012, A&W rapport 1725. In 2010 heeft Staatsbosbeheer aan onderzoekbureau Altenburg en Wijmenga opdracht gegeven om een vegetatiestructuurkartering uit te voeren op basis van satellietbeelden. Hiervoor is een Worldview 2 satellietbeeld gebruikt bestaande uit 8 banden. In het bovengenoemde rapport worden de technische data gegeven. Het Nationaal Park de Biesbosch bestrijkt een gebied van 17 bij 17 k m . Het voordeel van het gebruik van satellietbeelden is dat er geen snijvlakken zijn bij zo'n groot gebied. In een gebied van 17 bij 17 k m zijn meer dan 30 luchtfoto's nodig (afhankelijk van de nauwkeurigheid). Deze luchtfoto's zijn onderling vaak lastig te vergelijken en overlappen elkaar deels. Met een digitaal satellietbeeld kunnen analysen uitgevoerd binnen het gehele gebied. De nauwkeurigheid van satellietbeelden is inmiddels te vergelijken met die van luchtfoto's Het gebruikte Worldview 2 beeld is 2 bij 2 meter nauwkeurig. Aansluitend op het satellietbeeld worden in het veld vegetatieopnamen gemaakt. Voor het onderzoek van Altenburg en Wijmenga zijn 200 opnamen verspreid over de Biesbosch gemaakt. Op basis van deze veldopnamen wordt via een computerprogramma (spacial analysis) een vegetatiestructuurkaart voor de hele Biesbosch opgebouwd. Bijlage I geeft een beeld van de vegetatiestructuurkartering van de Biesbosch. Deze vegetatiestructuurkartering kan vergeleken worden met de vegetatiestructuurkartering van 2007. Tevens vormt het satellietbeeld een belangrijke basis (met grote nauwkeurigheid) om morfologische veranderingen in de natuurontwikkelingsgebieden in de tijd te volgen. 2
2
T a b e l 6. uit rapport Altenburg en Wijmenga Oppervlakten NP de Biesbosch onderscheiden structuurgroepen (in ha). S t r u c t u u r g r o e p Bossen (incl. hakgriend) Struwelen Graslanden Rietvegetaties Natte ruigten Droge ruigten Water- en watervegetaties Totaal
Oppervlak, (ha)
1744,65 498,05 1555,04 348,56 406,93 558,78 213.12 5.325,14
17
T a b e l 7. Zuiderklip Oppervlakten terreintypen in ha. Situatie 2010. (n.b. in deze tabel zijn andere structuurtypen gebruikt (meer gedetailleerd) dan in het onderzoek van Altenbrug en Wijmenga). I n g e r i c rit/ in te richten gebieden Turfzakken, De Plomp/ Totaal Kwestieus, Lepelaar Moordplaat Permanent water 59,5 33 92,5 Droogvallende 19,5 12 31,5 slikken Biezenzone 6 6 Nat rietland 10 10 Ruig rietland 25 25 (droog) Natte ruigte Droge ruigte Wilgenvloedbos Niet aanwezig Subtotaal 120 45 165 Grasland Kaal, recent ingericht Kaal ruig Totaal
28 33
20 35
48 68
181
15 115
15 296
Conclusies vegetatiestructuurkartering . De beschreven periode (2009-2014) is kort na de inrichting. De vegetatiestructuur is nog onvoldoende uitgekristalliseerd en is met de satellietbeelden nog onvoldoende te onderscheiden. Zo lijken slikken te veel op recent ingerichte grond en is riet en ruigte onvoldoende uit elkaar te houden. De satellietbeelden van de Zuiderklip geven een nauwkeurig beeld van de loop van de kreken en de oevers (digitaal). Deze satellietbeelden kunnen vergeleken worden met latere opnamen zodat de verandering van de loop van de kreken te zien is.
18
6.8 R e s u l t a t e n m o n i t o r i n g Z o o g d i e r e n , Recent ingerichte natuurontwikkelingsgebieden zijn niet de belangrijke leefgebieden voor zoogdieren. De opbouw van een zoogdierpopulatie duurt vaak langer dan een paar jaar. Tevens hebben zoogdieren vaak meerdere habitats nodig bijvoorbeeld als wintergebied en 's zomers als voedselgebied voor het grootbrengen van j o n g e n . Omdat het inventariseren van zoogdieren tijdrovend is, is in het Nationaal Park de Biesbosch de monitoringinspanning gericht op soorten genoemd in het aanwijsbesluit Natura2000: de Bever en Noordse woelmuis. Het nieuw ingerichte gebied de Zuiderklip is een interessant leefgebied voor de Bever. Deze soort wordt hier ook regelmatig foeragerend gezien. In het Zuiderklip is nog geen beverbrucht gevonden. De Natuur- en Vogelwacht Dordrecht voert in opdracht van het Nationaal Park de Biesbosch en Staatsbosbeheer een inventarisatie uit van de Noordse woelmuis. Deze inventarisatie is in 2 0 1 1 begonnen en loopt door t o t 2015. Deze inventarisatie is erg arbeidsintensief. In het Zuiderklip zijn waarnemingen gedaan v a n : bever dwergmuis noordse woelmuis waterspitsmuis watervleermuis (foerageergebied) ruige dwergvleermuis ree vos. Conclusies zoogdiertelling. Een recent ingericht nat gebied zoals de Zuiderklip is beperkt interessant voor zoogdieren. Specifieke soorten die aangepast zijn aan de natte omstandigheden komen in de Zuiderklip voor (Waterspitsmuis, Noordse woelmuis). De Zuiderklip wordt vooral als foerageergebied gebruikt door zoogdieren (Vleermuizen). De inventarisatie van de Noordse woelmuis van de Natuur- en Vogelwacht Dordrecht zal bij de volgende rapportage worden opgenomen. 6.9 R e s u l t a t e n w a a r n e m i n g e n libellen Van de Biesbosch is een gedegen Libelleninventarisatie uit 2007 (Boesveld en v.d. Neut). Op basis van waarnemingen na dat jaar in de Zuiderklip is aan te geven of libellensoorten toenemen e n / nieuwe libellensoorten gevonden worden. Ook is met enige voorzichtigheid aan te geven of de trends veroorzaakt worden door de inrichting van de natuurontwikkelingsgebieden. In de Zuiderklip zijn de volgende soorten gevonden: • stroom minnende soort: Weidebeekjuffer • soorten van laag dynamische watersystemen: Bruine korenbout, Vroege glazenmaker, Bruine glazenmaker • soorten van ondiep uitdrogend water: Zwervende heidelibel,Vuurlibel, Tengere grasjuffer. Stroomlijnende libellensoorten zoals de Bruine korenbout en langs de rivier ook de Rivierrombout zijn toegenomen in de Biesbosch. Dat is direct te danken aan de toegenomen rivierinvloed in de Biesbosch door de natuurontwikkelingsprojecten. In de Zuiderklip is dat t e r u g te zien. De verscheidenheid aan natte ecosystemen in de Zuiderklip blijkt ook uit het voorkomen van libellen. Conclusies monitoring libellen. de populaties libellen in de Biesbosch zijn onder invloed van de natuurontwikkelingsgebieden toegenomen en soortenrijker geworden, het Zuiderklip heeft libellensoorten die kenmerkend zijn voor stromend water, rustig stilstaand water en tijdelijk opdrogende oevers.
19
6.10 Resultaten monitoring planten In de periode 2010 t o t 2014 zijn verschillende vegetatieopnamen gemaakt in het Zuiderklip. In opdracht van Staatsbosbeheer heeft B. Peters (Bureau Drift) vegetatieopnamen gemaakt. Boswachter Th Muusse heeft in 2013 plantensoorten geïnventariseerd. In 2 0 1 1 heeft Rijkswaterstaat in het kader van de projectenmonitoring in de Zuiderklip water- en oeverplanten geïnventariseerd. In de Zuiderklip liggen 4 proefvlakken (Permentente kwadraten PQ) die jaarlijks opgenomen worden door studenten van de universiteit van Utrecht. Van deze opnamen is een reeks van 2010 t o t en met 2 0 1 4 . In het rapport Monitoring Deltanatuur 2 0 0 8 - 2 0 0 9 , L. van Oorschot 2010 worden een aantal losse plantenwaarnemingen genoemd. In een nieuw ingericht gebied als de Zuiderklip verandert de vegetatie in een korte tijd (vrijwel j a a r l i j k s ) . Een intensieve kartering eens in de 5 jaar geeft van de Zuiderklip geen goed beeld van de vegetatieverandering. Staatsbosbeheer kiest de eerste 10 t o t 15 j a a r na aanleg van een natuurontwikkelingsgebied voor regelmatige plantensoortkarteringen en de jaarlijkse opname van enkele goed gekozen proefvlakken (of PQ's) . T a b e l : 8. Opnamen oevers Zuiderklip Opname van oever Zuiderklip 2010 B. P e t e r s
plantensoort Gewone waterbies Grote Kattesta art
Bedekking Tansley 0 0
Grote waterweegbree Klein vlooienkruid Kleine lisdodd Knikkend tandzaad
a r s r
Opmerking Kwalificerende soort voor habitattype " r u i g t e " Natura2000 Pioniersoort van rivieroevers Kwalificerende soort van habitattype "slikoevers"Natura2000
Liesgras 0 Ridderzuring 0 Rietgras 0 Schietwilg S Veerdelig tandzaad 0 Waterkruiskruid r Watermunt 0 Waterpeper f Witte klaver 0 wolfspoot 0 f Zeegroene rus Zwart tandzaad 0 0: occasional, verspreid aanwezig a: abundant, talrijk r: rare, zeldzaam s: sporadic, enkele exemplaren
20
Tabel: 9. Waterplanten inventarisatie 2 0 1 0 . Inventarisatie waterplanten Zuiderklip B. Peters 2010 Rivierfontein kruid
0
Schedefontei nkruid Gele plomp
0 0
Brede waterpest
0
Gekoloniseerd van omliggende kreken Idem Aanwezig voor de aanleg Zuiderklip idem
T a b e l : 1 0 . W a a r n e m i n g e n P r o j e c t m o n i t o r mg R W S 2 0 1 1 Kranswieren Gevonden in ondiepe poeltjes Driekantiqe bies Soort van zoetwaterqetijdesysteem Witte waterkers Slijkgroen Goudknopje In totaal is tijdens de inventarisaties van RWS 39 soorten water- en oeverplanten gevonden (zie bijlage I I ) . De inrichting van de Zuiderklip met een flauwe oever is goed geslaagd. Er komt een relatief brede zone voor waar de 30 c m . getijslag invloed heeft en er is een brede zone van een droogvallende oever waar moerasplanten en rivierpionierplantensoorten de kans krijgen. Uit de opnamen van de water- en oevervegetatie blijkt duidelijk dat plantensoorten van het zoetwatergetijde-ecosysteem zoals Driekantige bies en Spindotterbloem (waarnemingen uit rapport Monitoring Deltanatuur, 2010) voorkomen nabij plantensoorten van pionier omstandigheden/ slikoevers langs rivieren zoals Klein vlooienkruid, Bruin cypergras en Slijkgroen. De in de Zuiderklip voorkomende slikoevers en ruigten kwalificeren als habitattype van Natura2000 en zijn opgenomen als " t e beschermen" in het beheerplan Natura2000 Biesbosch (gebied 112), 2014. Watervegetaties koloniseren het Zuiderklip vanuit de directe omgeving (Gat van de Plomp en Gat van het Z a n d ) . Waterplantensoorten van meer stromend water zoals rivierfonteinkruid zijn gevonden in het Zuiderklip, maar ook waterplantensoorten van meer stilstaand water zoals Gele plomp en Brede waterpest. Conclusies monitoring plantensoorten. De vegetatieontwikkeling in het recent aangelegde natuurontwikkelingsebied Zuiderklip verloopt snel. Plantensoorten van rivieren (slikoevers) zijn het jaar na aanleg al gevonden. Ook kenmerkende plantensoorten van zoetwatergetijdeecosystemen worden in het Zuiderklip gevonden. De inrichting van de Zuiderklip met flauwe oevers en een maximale zone voor getijde en rivieroevers, is goed geslaagd. Plantensoorten van rivieroevers en getijdezones komen naast elkaar in de Zuiderklip voor. Ook is er een afwisseling van watertypen variërend van stromend water t o t stilstaand water (doodlopende kreken) 6.11 Resultaten Belevingsonderzoek. Belevingsonderzoek in Nationaal Park de Biesbosch, maart 2 0 1 2 , NHTV Breda. In opdracht van het Nationaal Park en Staatsbosbeheer heeft het NHTV uit Breda door studenten een belevingsonderzoek uitgevoerd in de Biesbosch. Het Zuiderklip was één van de 5 geselecteerde onderzoekgebieden. Het doel van het belevingsonderzoek was om inzicht te verkrijgen in de (natuur)beleving van de bezoeker van de Biesbosch. De invloed van de nieuwe communicatiemiddelen op de
21
beleving is in het onderzoek meegenomen. In het bijzonder is nagegaan hoe bezoekers de nieuw ingerichte gebieden beleven in de Biesbosch. Voor het belevingsonderzoek is een moderne benadering gekozen ontleend aan internationaal onderzoek naar de belevingseconomie. In belevingsonderzoek in de Biesbosch wordt gebruik gemaakt van de 2 dimensies van de belevingseconomie: " e d u c a t i e " en "esthetiek" hoe leerzaam is een bezoek aan de Biesbosch?; hoe wordt de omgeving gewaardeerd? In het belevingsonderzoek zijn 1200 vragenformulieren uitgereikt en 214 vragenformulieren ingevuld t e r u g g e k o m e n . In het vragenformulier zijn algemene vragen gesteld over de herkomst van de bezoeker, de reden van het bezoek en de voorgenomen activiteiten. Tevens zijn in het vragenformulier statements voorgelegd over natuur. Conclusies van het Belevingsonderzoek. de bezoekers vinden de Biesbosch zonder uitzondering mooi. deze waardering leidt ook t o t een positieve emotie bij de bezoekers. iets leren van het gebied is nauwelijks aan de orde voor de bezoekers. het zien van bijzondere vogels, dieren en planten vinden de bezoekers belangrijk; de bezoekers vinden dat de natuur beschermd moet worden, ook als hiervoor bepaalde gebieden moeten worden afgesloten. In vergelijking met andere natuurgebieden in Nederland zijn de bezoekers doorgaans meer tevreden over de Biesbosch. Het meest tevreden zijn de bezoekers over de mogelijke activiteiten die zij in de Biesbosch kunnen ondernemen. Nieuw ingerichte gebieden scoren iets hoger in de beleving van de bezoekers op belevingsaspecten. veranderingen in het NP de Biesbosch worden emotioneel hoog gewaardeerd en is een belangrijke reden voor bezoek. verbeteren van de natuur wordt positief beoordeeld door de gemiddelde bezoeker. 6.12 Controle g e s a n e e r d e locatie. In de Zuiderklip (Lepelaar) komt een gesaneerde locatie voor waar de bodem verontreinigd is. Deze locatie is volgens de regels van de Wet Bodembescherming afgedekt met een deklaag schone grond. De verontreiniging in de bodem is dus niet mobiel. In de MER is de verplichting opgenomen de gesaneerde locaties regelmatig te controleren. Het gaat hierbij om een zichtcontrole, waarbij gelet wordt op de vegetatie en de afdeklaag. Beschadigingen door erosie (water) of koeien (openkrabben) moeten worden gesignaleerd en hersteld. In 2014 zijn de beheerders van Staatsbosbeheer G. Verhoeks en R. van der Made het veld in geweest om de zichtcontrole uit te voeren. Zij hebben geen onregelmatigheden gevonden en hebben vastgelegd dat in 2017 de volgende zichtcontrole uitgevoerd wordt, (proces-verbaal van controle gesaneerde locatie Zuiderklip, dec. 2014. G. Verhoeks). Conclusie g e s a n e e r d e locatie Zuiderklip. de gesaneerde locatie wordt niet beïnvloed door hoog water in de Zuiderklip. Beschadiging van de zode en de afdeklaag door watererosie is niet te verwachten.
Han Sluiter Ecoloog Staatsbosbeheer. Biesbosch en rivieren Januari 2015.
B i j l a g e I. Vegetatiestructuurkaart op basis van satellietbeelden. 2010 -
ii
-
ll
iitlil 1 |S sg s.|
-•
• 12
:
•
I
•
\
B i j l a g e I I . Lijst van water- en oeverplanten inventarisatie 2 0 1 1 . 23
RWS Soort Beekpunge Blaartrekkende boterbloem draadwier Driekantige bies Fioringras Gele waterkers Gewone waterbies Greppelrus Grote kattestaart Grote waterweegbree Harig wilgenroosje Heelblaadje Heen Holpijp Knikkend tand zaad Kranswier spec. Kruipende boterbloem Krulzuring Lidrus Mattenbies Moerasandoorn Moeras-vergeet-m ij-nietje Pitrus Riet Rietgras Rode waterereprijs Ruwe bies Scherpe zegge i Schietwilg Slijkgroen Sterrekroos sepc. Tenger fonteinkruid Veelwortelig kroos Veenwortel Veerdelig tandzaad Waterkers spe c. Watermunt Waterpeper Witte waterkers Wolfspoot Zannechellia spec. Zeegroene ru< Zomprus Zwart tandzae d Totaal aantal soorten Bijzondere soorten Aantal soorten ondergedoken waterplanten Aantal soorten draagalgen 1 Aantal soorte i helofyten
opmerking Enkele waarnemingen 2 locaties waargenomen Algemeen Algemeen Algemeen Algemeen Algemeen Algemeen 2 locaties waargenomen Algemeen 1 locatie waargenomen 1 locatie waargenomen 2 locaties waargenomen 1 locatie waargenomen Algemeen 2 locaties waargenomen Algemeen 1 locatie waargenomen 2 locaties waargenomen 1 locatie waargenomen 1 locatie waargenomen 2 locaties waargenomen Algemeen Alqemeen Algemeen 1 locatie waarqenomen 1 locatie waargenomen 1 locatie waargenomen Alqemeen Algemeen 2 locaties waargenomen 2 locaties waargenomen 1 locatie waargenomen 1 locatie waargenomen 1 locatie waargenomen Algemeen 2 locaties waargenomen Algemeen Algemeen 1 locatie waargenomen 1 locatie waarqenomen Algemeen Alqemeen Alqemeen 39 4 5 1 28 24
Bijlage I I I K a a r t v a n de l o c a t i e s v a n de d a t a l o g g e r s in Z u i d e r k l i p .
Meetpunt
i
Meetpunt
Meetpunt
B i j l a g e I V D r u k p r o e f a r t i k e l De L e v e n d e N a t u u r j a n u a r i 2 0 1 5 . E e r s t e p a g i n a v a n h e t a r t i k e l z o a l s g e p u b l i c e e r d in n u m m e r 1 j a a r g a n g 1 1 6 op januari 2015.
Han Sluiter & Frank Saris Meer dynamiek in het Nationaal Park de Biesbosch na de inrichting van natuurontwikkelingsgebieden
Bij d e a a n l e g v a n d e n a t u u r o n t w i k k e l i n g s -
g e b i e d e n is e r v o o r g e k o z e n e e n m a x i m a l e o p p e r v l a k t e o n d e r i n v l o e d te b r e n g e n v a n rivier- e n g e t i j d e d y n a m i e k . H i e r v o o r z i j n p e r c e l e n o p p e r v l a k k i g en f l a u w a f g e g r a v e n . D e g r o n d in d e n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n
Het jaar 2 0 0 7 vormt een nieuwe scheidslijn voor de Biesbosch. Ten behoeve van meer ruimte voor de grote rivieren is in dat jaar een aantal dijken van de Biesbosch doorgebroken, waarbij grote oppervlakten natuurontwikkelingsgebieden onder
m o c h t niet w o r d e n v e r m e n g d . Zand moest z a n d b l i j v e n en klei m o e s t klei b l i j v e n . De z a n d i g e b o d e m s in d e B i e s b o s c h o n t w i k k e l e n z i c h veel m i n d e r r u i g d a n d e k l e i g r o n d e n . De
invloed van de rivierdynamiek zijn komen te staan. Dit artikel geeft een overzicht
z a n d g r o n d e n h e b b e n vaak e e n i n t e r e s s a n -
van de gevolgen hiervan voor de natuurgebieden.
t e r e p l a n t e n g r o e i (zoafs in d e S l i e d r e c h t s e Biesbosch met stroomdalgras+andsoorten
Na d e b i j n a w a t e r s n o o d r a m p v a n 1995 z i j n
r i v i e r w a t e r z i c h t o t in het h a r t v a n d e Bies-
als Rode b r e m r a a p (Orobanche
in d e d i r e c t e o m g e v n g v a n d e B i e s b o s c h
bosch gelden. Dit natuurontwikkelingsgebied
de vochtige gronden Weidekervel
d i j k e n v e r z w a a r d . In het N a t i o n a a l Park d e
d r a a g t bij a a n d e v e r l a g i n g v a n het r i v i e r p e i l
silous).
Biesbosch zijn vanwege de daardoor aanwe-
van 3 c m bij G o r k u m bij extreme afvoer
G r o t e p i m p e r n e l (Sanguisorba
en o p
[Silaum
boreale)
en
officinalis)
(Weeda et a l . , 2 0 0 2 ) ) .
z i g e b e h o e f t e a a n klei v i j f p o l d e r s o n t k l e i d
(MaatgevendHoogWater,
en is een p a t r o o n v a n k r e k e n g e g r a v e n . H i e r -
D i t z i j n b e l a n g r i j k e c e n t i m e t e r s v o o r het
MHW).
mee s a m e n h a n g e n d zijn over een grote
historische stadje G o r k u m .
O p locaties waar n a t u u r o n t w i k k e l i n g s gebieden aangetakt z o u d e n w o r d e n aan d e rivier, is v o o r a f d e o n d e r w a t e r b o d e m
oppervlakte natuurontwikkelingsgebieden i n g e r i c h t en is r u i m t e g e m a a k t v o o r e e n
N o o r d s w a l s t r o (Galium
lutea)
s n e l l e d o o r s t r o m i n g v a n r i v i e r w a t e r bij h o g e
De inrichting van natuurontwikkelingsgebieden
a f v o e r e n . In t o t a a l is 3 0 0 0 ha n i e u w e Bies-
Bij d e i n r i c h t i n g v a n d e n a t u u r o n t w i k k e -
boschnatuur ingericht met vastgelegde doe-
l i n g s g e b i e d e n is e e n a a n t a l u i t g a n g s p u n -
len v o o r v e i l i g h e i d (Sluiter, 2 0 0 8 ) ( f i g . 1).
t e n g e h a n t e e r d . Er is z o v e e l m o g e l i j k a a n -
H e t n a t u u r o n t w i k k e l i n g s p r o j e c t Kleine
g e s l o t e n bij het o o r s p r o n k e l i j k e
N o o r d w a a r d bijvoorbeeld, heeft een o p e n
v a n k r e k e n . In d e B i e s b o s c h l i g g e n d i v e r s e
patroon
v e r b i n d i n g m e t d e N i e u w e M e r w e d e . In d e
landschapspatronen uit verschillende peri-
B a n d i j k is e e n o p e n i n g v a n m e e r d a n 65 m
o d e s o v e r elkaar. P o l d e r s in d e B i e s b o s c h
g e k o m e n . Deze 117 j a a r o u d e d i j k l o o p t v a n
zijn vaak o n t s t a a n uit z a n d i g e o p w a s s e n .
W e r k e n d a m tot de westelijke p u n t van de
O n d e r l i g g e n d e p a t r o n e n v a n v r o e g e r e kre-
B i e s b o s c h w a a r d e A m e r en de N i e u w e
ken, gegraven greppels en aangelegde heu-
M e r w e d e s a m e n k o m e n . Vanaf 2007, m e t het
vels zijn n o g t e r u g te v i n d e n en te zien o p
m a k e n v a n d e o p e n i n g in d e d i j k , laat h e t
luchtfoto's.
gesaneerd. De kreken- en r i v i e r b o d e m s z i j n als g e v o l g v a n e e n e r f e n i s u i t d e 7 o e r j a r e n v a n d e v o r i g e e e u w n o g s t e r k verontreinigd. Wanneer zonder opbaggeren en verwijderen van de s l i b b o d e m een i n s t r o o m o p e n i n g in de dijk g e m a a k t zou w o r d e n , bestaat het risico van v e r s p r e i d i n g v a n v e r o n t r e i n i g d s l i b in h e t p a s a a n g e legde n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d . Sluitstuk van de inrichting van de natuuro n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n is h e t d o o r g r a v e n van de dijken, zodat grote p e r m a n e n t s t r o m e n d e o p e n i n g e n o n t s t a a n (fig. 2). De o p e n i n g e n zijn uitgegraven tot dezelfde
1. Fig. 1. De in paars aangegeven gebieden zijn de natuurontwikkelings-
Fig. 2. Doorstroming in de Biesbosch na de inrichting en aantakking van
projecten van de Biesbosch. De rode lijn is de grens van Natura2000.
natuurontwikkelingsgebieden (na 2007). De stippellijnen geven door-
Het doorstroomgebied van Project Noordwaard valt buiten de
stroomgebieden aan die bij een rivierstand van meer dan 2 m. -t-NAP
N a t u r a 2 0 0 0 begrenzing.
meestromen.
