middel zijn. Oude grootmachten willen zich eredivisie dit keer nauwelijks lastig. 'Huilbaby' overgeleverd aan Togolese willekeur-

Mali danst van geluk. Weah blijft de held van Afrika. De Afrika Cup of de dood. Onnavolgbare kunstenmaker. IN AFRIKA IS HET STADION NOG EEN SWINGPALEIS. Africa Cup is the president’s baby. Afrikanen voetballen vooral voor zichzelf. Ook in Afrika is resultaatvoetbal heilig verklaard. Gevangen tussen broodheer en vaderland. Mali op de banken voor Adelaren. AFRIKA CUP DRUKT ARMOEDE EVEN NAAR ACHTERGROND. 'Afrikanen zullen nooit een WK winnen'. Godheid in Liberia. Bange trainers, stroeve velden, schaarse doelpunten. Bidden is belangrijk voor Afrikaanse voetballers. Schraalhans keukenmeester bij toernooi om Afrika Cup. Arm Mali ontwaakt uit roes van Afrika Cup. George Weah doodsbang voor Charles Taylor. Kameroen treedt aan in hansopje. Afrikaanse exodus uit Europa-Europese; clubs klagen over langdurig gemis voetballers. Mali smaakmaker Afrika Cup. De waardigheid overheerst. 'Voetbal verzacht problemen in Afrika'. Spanning ver te zoeken bij Nigerianen. 'HET ONTBREEKT HET AFRIKAANSE VOETBAL AAN ALLES'; Bondscoach Nigeria hekelt vooral politieke bemoeienisin Afrika. Noord-Afrikanen nemen de macht over. 'Iedere Marokkaan in de ban van voetbalelftal'. Voetbalfans zijn overal hetzelfde. Kameraadschap bezorgt Tunesie voetbaltitel. Voetbal als bevrijder-Onbevangen sport met politieke en sociale implicaties. Afrika zoekt nieuwe vedette. Kanoute ruilt voor Mali van nationaliteit. Supermacht van Afrikaans voetbal wankelt. Europese clubs klagen weer over exodus van Afrikaanse voetballers. Voor het herstel van eenheid kan voetbal een mooi middel zijn. Oude grootmachten willen zich revancheren. Wederom verliest een WKdeelnemer Afrika Cup. Afrika Cup. Zelfvertrouwen kweken in Egypte. Mido is voor even 'de koning van Kairo'. Mido uit selectie Egypte na rel bij wissel. Jij bent een ezel! Afrika Cup valt de eredivisie dit keer nauwelijks lastig. 'Huilbaby' Adebayor frustreert Togo-coach. Keshi is nu overgeleverd aan Togolese willekeurBondscoach was de held na plaatsing voor het WK, maar zijn positie wankelt na uitschakeling in Afrika Cup. Drogba heeft zijn honger bijna gestild. Hattrick Eto'o. Ivoorkust heeft kleine Kalou niet nodig. AFZIEN IN AFRIKA. Op zoek naar rust. Halve eindstrijd Afrika Cup live. CHAOS EN MISSTANDEN BIJ AFRIKA CUP. ZELFS GRASMAAIEN IS EEN PROBLEEM; CHAOS EN MISSTANDEN BIJ VOETBALTOERNOOI OM AFRIKAANS KAMPIOENSCHAP IN GHANA. Een regendruppel valt, dat is een goed teken. Heel Ivoorkust leeft hartstochtelijk mee met 'de Olifanten', tot ze achter komen. Aanbidding in Afrika voor de spitsen. Het recht op goed voetbal. Geloof, hoop en chaos in het Ohene Djan Stadion. Zelfs de vogels kleuren rood, geel en groen; Accent Volksfeest in Ghana. Geen bandana's bij Africa Cup. Leger Togo chanteert Tchangai; Speler van De Graafschap onder dwang naar Afrika Cup. Kalou vast in kamp in Ivoorkust. Vliegende start van Super Eagles. Penalty in Afrika Cup versterkt roep om elektronica. Voor God en een kubieke meter geld. Nigerianen uitzinnig van vreugde na zege. Voetbal en religie de ware uitlaatklep. INTERNATIONALS IVOORKUST ZEGGEN MASSAAL AF. BONAVENTURE KALOU GEDRILD IN IVOORKUST. Blanke Tovenaar maakt van Burkina een eenheid. Spelers Guinee jaar geschorst. Doping bij Afrika Cup. Voetbal: Algerije ontslaat trainersstaf. Groen haar en gekleurde schoenen, maar wel 0-1. Burkina tovert overal geld vandaan voor Africa Cup. Voetballen in Afrika is soms een groot circus. Zwart goud in trek bij talentenjagers. Geen vervanger voor Nigeria in Africa Cup. Nigeria riskeert WK-schorsing. Met hakjes en pirouettes wint Nigeria de Afrikaanse beker. Verkrampt voetbal bij toernooi om AfrikaCup; Europese spelopvatting funest voor spontaniteit van Afrikaanse balkunstenaars. 'De markt is wel zo'n beetje afgeroomd'. Tunesiers voor straf in dienst. Poging tot omkoping bij Africa Cup. Met de bus door Ghana, speuren naar toptalent; Accent Scouts bij de Afrika Cup. Getik op stokken, geroffel op drums. Afrika Cup verandert traag maar gestaag. Pronken met voetbalshirtjes. Gesloopt door de publieke opinie. 'Hard werken verhoogt je kansen'; Voormalig Afrikaans kampioen pleit voor een opwaardering van de arbeidslust. Zwarte Antilopen breken los in Ghana. Toplanden …

Beeldvorming van de Afrika Cup: Een

exploratief onderzoek naar de nieuwsdekking van een terugkerend evenement in Afrika.

DOOR SAMMIE VAN DORP (STNR: 0351245) 24 JULI 2009 BEGELEIDER: SJAAK VAN DER GEEST MEELEZER: ALEX STRATING STUDIERICHTING:CULTURELE ANTROPOLOGIE

“VOETBALLEN IN AFRIKA IS SOMS EEN GROOT CIRCUS” Tot twee keer toe blies de scheidsrechter op zijn fluit om de voetballers te laten aftrappen. De spelers stonden in een kring, de armen over elkaars schouders, en waren in gebed verzonken. De aftrap kon wel even wachten.*

* Bron: De Volkskrant, 16 februari 1998, p.21.

2

Beeldvorming van de Afrika Cup: een exploratief onderzoek naar de nieuwsdekking van een terugkerend evenement in Afrika.

24 juli 2009 Door Sammie van Dorp

Docent: Sjaak van der Geest

Sammie van Dorp Student Sociale en Culturele Antropologie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA).

3

INHOUD

1 INLEIDING

2

2 WAT IS ‘NIEUWS’ EN WAT ‘NIETS NIEUWS’?

4

2.1 KENMERKEN VAN DE INTERNATIONALE BERICHTGEVING 2.2 EFFECTEN

3 METHODOLOGIE

9

4 ONDERZOEK

11

4.1 AFRIKA CUP 4.2 ABSOLUTE AANDACHT AFRIKA CUP 4.3 DE AFRIKA CUP INHOUDELIJK 4.3.1 WEDSTRIJDVERSLAG 4.3.2 AFZONDERLIJKE GEBEURTENIS 4.3.3 ACHTERGROND BERICHT

5 CONCLUSIE

24

GERAADPLEEGDE LITERATUUR

26

4

1 INLEIDING Afrika wordt maar al te vaak afgeschilderd als een hulpeloos en verloren continent. Vluchtelingenstromen, hongersnoden en staatsgrepen bepalen de beeldvorming. Met deze stereotype beelden wordt echter voorbijgegaan aan de dynamiek van een divers, creatief en kleurrijk continent. (Broere en van der Drift 1997: 7)

De manier waarop de journalistiek het buitenland presenteert was al vaak onderwerp van debat en met name de berichtgeving over ontwikkelingslanden is veelbesproken. Redelijk recent werd de media verantwoordelijk bevonden voor misopvattingen over bijvoorbeeld de situatie in Kenia, nadat het land begin 2008 getroffen werd door een crisis (Luirink 2008). Al eerder was de nieuwsdekking van de conflicten in regio Darfur en de genocide in Rwanda reden tot uitgebreid onderzoek (Hoekstra 2001 in van Ginneken 2002 [1996]: p21). De conclusie was vaak hetzelfde: journalisten laten afzonderlijke gebeurtenissen zien, geen onderwerpen. Achterliggende verbanden worden vaak weggelaten uit het beeld dat de media schetst en weinig aandacht wordt besteed aan de toedracht of eventuele oplossingen van problemen (Meijers 2006). Hiernaast verschijnen ontwikkelingslanden relatief weinig in het nieuws (Ginneken 1996; Golan 2008). Verhalen die het nieuws halen zijn vaak uitsluitend van negatieve aard en worden samengesteld aan de hand van een ideologische constructie, waar met stereotype omschrijvingen het exotische en het wilde ‘dat Afrika eigen is’ benadrukt wordt (Ginneken 1996; Hawk 1992). Het beeld dat door de media geschetst wordt lijkt invloed te hebben op de gedachtegang en het wereldbeeld van het publiek. Dit heb ik zelf ondervonden toen ik voor het eerst naar Afrika ging. Meer dan toen ik Zuid-Amerika en Azië bezocht, werd ik gewezen op de gevaren van het continent Afrika. Of ik het wel aandurfde en geen rare dingen zou doen. Na vier maanden te hebben rondgereisd in West-Afrika was mijn tweede bezoek in het continent aan Ghana. Hier speelde zich destijds de Afrika Cup af, het grootste voetbaltoernooi op Afrikaanse bodem. Na mij te hebben ingesteld op de vele heftige situaties die ik dacht mee te gaan maken, bleek het in werkelijkheid een gemoedelijk evenement. Mensen waren gastvriendelijk, de sfeer in de stadions was goed en zelfs buiten de stadions bleef het rustig toen het gastland in de halve finales werd uitgeschakeld. Van alle vooroordelen die ik had bleven er slechts een handvol over.

5

Uit het mediabelevingsonderzoek 2007 Plus, van Bureau Veldkamp en TNS NIPO (Heuvel en Grimm 2007 in Bulthuis 2008: 8) bleek dat Nederlanders van alle mediumtypen de betaalde krant als belangrijkste bron van informatie zien en zich door dit medium het meest geraakt voelen. Van Ginneken (1996) zegt hierover dat mensen in hun kennis sterk beïnvloed worden door hun fysieke omgeving waarbij het wereldbeeld in grote mate wordt gevormd door het mediabeeld. Dit wordt bevestigd door het draagvlakonderzoek dat de NCDO uitvoerde in 2002. Hieruit bleek dat het overgrote deel van de Nederlandse bevolking zijn of haar wereldbeeld zegt af te stemmen op het dagelijks nieuws (lees: de dagkranten en het traditionele 20:00 uur nieuws) (Meijers 2006: 3-5). Welke uitwerkingen het mediabeeld heeft op het publiek vind ik erg interessant, met name het beeld dat bij het publiek ontstaat en in hoeverre dat overeenkomt met de werkelijkheid. Als voorbeeld neem ik de berichtgeving van de Afrika Cup in Nederland. Dit voetbalkampioenschap wordt om het jaar gehouden en verovert de harten van miljoenen Afrikanen. Mede door de toegenomen belangstelling voor het evenement vanuit Europa haalt de Afrika Cup in Nederland, sinds een aantal jaar, structureel het nieuws. Met vrienden was ik aanwezig bij de meest recente editie van de Afrika Cup, in Ghana. We waren daar voor het maken van een korte film over de Afrika Cup. We hebben met talloze mensen gesproken waaronder coaches, spelers en betrokkenen van de organisatie. Ook zijn we opgetrokken met een handvol toeschouwers. Aan de vijf weken in Ghana heb ik mij een goed beeld verschaft van het toernooi waar ik bovendien onvergetelijke herinneringen aan bewaar. Dat ik bij terugkomst in Nederland een bericht las met de titel “zelfs grasmaaien is een probleem” (Stouwdam 2008), wat bleek te gaan over alles wat er mis ging tijdens de Afrika Cup, ging zodanig in tegen mijn gevoel dat ik mij hierin wilde verdiepen. Aan de hand van de volgende hoofdvraag vormt de bredere context van ‘voetbal in Afrika’ de leidraad van dit onderzoek:

Wat is het beeld dat door Nederlandse dagbladen geschetst wordt van de Afrika Cup en hoe kunnen we deze berichtgeving begrijpen?

Allereerst zal ik ingaan op de theorie, waaruit zal blijken wat de kenmerken zijn van de internationale berichtgeving. De wijze van berichtgeving van het continent Afrika staat hier centraal. Daarnaast komt hier ter sprake welke invloeden de manier van berichtgeving kan hebben op de denk- en handelswijze van het publiek. Verder ga ik in op de inhoud van de berichten en de frequentie waarmee de Afrika Cup de afgelopen decennia verschenen is in de Nederlandse media. Daarvoor heb ik alle 6

berichten onderzocht die sinds 1990 in vier toonaangevende Nederlandse dagbladen zijn verschenen: het Algemeen Dagblad, het NRC Handelsblad, de Volkskrant en de Telegraaf. Voor inhoudelijk onderzoek heb ik alle berichten onderverdeeld in vier categorieën. Uit de analyse hiervan zal naar voren komen waar de aandacht van de media naar uit gaat. Door stap voor stap de berichten te ontleden, met in mijn achterhoofd de kenmerken van de internationale berichtgeving, denk ik uitspraak te kunnen doen over het beeld dat wordt gegeven van de Afrika Cup en hoe wij dat kunnen begrijpen. In het kader van de internationale berichtgeving kan dit onderzoek iets toevoegen omdat het gaat over de nieuwsdekking van een overwegend positief evenement. Dergelijk onderzoek is naar mijn weten nog nooit eerder gedaan.

2 WAT IS ‘NIEUWS’ EN WAT ‘NIETS NIEUWS’? Ons beeld van het continent is grotendeels afhankelijk van de verhalen die journalisten uit Afrika meenemen. Die werken echter volgens het principe: goed nieuws is geen nieuws. Omdat Afrika moeilijk te bereizen is, worden de meeste verhalen geschreven aan de bar van het Hilton hotel in een hoofdstad. Slechts weinig journalisten komen in het dorpje aan het einde van een zeven uur durende reis over een hobbelweg. In sommige landen leeft driekwart van de bevolking in harmonie met de natuur op het platteland, terwijl de journalisten aan de bar hun verhalen schrijven over AIDSweeskinderen, kinderarbeid, sloppenwijken en corruptie in de hoofdstad. (Bodegom 2008) Afrika ‘worstelt’ met een slecht imago. Al sinds het eind van de 19de eeuw “when Stanley was sent in search of Livingstone, Africa has been a wild adventure story and it continues to be perceived as such” (Hawk 1992: 5). Nieuws over wilde samenlevingen en een onsamenhangend breisel van gewoontes en culturen die het Westen vreemd zijn kwamen het land over. Destijds verspreid door avonturiers, kolonialisten en antropologen is een dergelijk ´mediabeeld´ niets nieuws. Naast wetenschappers en docenten worden journalisten nu gezien als de nieuwe lichting ‘boodschappers van de wereld’, “who are empowered to paint an image of Africa by listing its deficiencies with respect to Western norms” (Hawk 1992: 9).

7

2.1 KENMERKEN VAN DE INTERNATIONALE BERICHTGEVING De manier waarop journalisten en de media de rol van ‘boodschappers van de wereld’ vervullen wordt duidelijk in het volgende stuk. Dat er kritiek bestaat op de manier waarop de media Afrika in beeld brengen blijkt uit het volgende ironische citaat, afkomstig uit het beroemde essay “How to write about Africa” van Wainaina (2005). In your text, treat Africa as if it were one country. It is hot and dusty with rolling grasslands and huge herds of animals and tall, thin people who are starving. Or it is hot and steamy with very short people who eat primates. Don't get bogged down with precise descriptions. Africa is big: fifty-four countries, 900 million people who are too busy starving and dying ... The continent is full of deserts, jungles, highlands, savannahs and many other things, but your reader doesn't care about all that, so keep your descriptions romantic and evocative and unparticular. De schrijver geeft hiermee kritiek op de manier waarop westerse media bericht doen van het continent Afrika. Veel berichten geven hetzelfde weer. Ook geeft hij aan dat zelfs wanneer bepaalde zaken dieper uitgelicht worden, schrijvers of journalisten zich vaak aan de ongeschreven regel houden Afrika af te beelden als primitief, exotisch en wild. Ook beweren sommigen dat Afrika het grootste handelsmerk is van het continent zelf. In de film Episode 3, van Renzo Martens, wordt duidelijk gemaakt dat het westen Afrika op een bepaalde manier afbeelden omdat het commercieel gezien het meeste geld in het laatje brengt. Dit klinkt logisch omdat over het internationale nieuws gezegd wordt dat ze graag nieuws brengen dat in het verlengde ligt van de algemene bekendheid. Het beeld van de Afrikaanse voetballer als hard, strijdlustig, fysiek en minder tactisch en lui is hier een goed voorbeeld van. Ook is de sfeer optimaal, maar wel op zijn Afrikaans, wat betekent met veel ongeregeldheden en andere Afrikaanse taferelen zoals overvolle stadions en magie. Het gebruik van stereotypen omschrijvingen is hier duidelijk aanwezig. Wat echter niet genoemd wordt in deze kritiek is dat het nieuws over Afrika grotendeels gedomineerd wordt door westerse nieuwsmedia (Luyendijk 2006). Een belangrijke stap zou zijn om meer journalisten uit Afrika op te leiden. Dit standpunt wordt ondersteund door van Ginneken (1996: 214), maar wordt ook in Afrika zelf niet ondermijnd. In 2005 kwam Thabo Mbeki, de president van Zuid-Afrika, met het volgende citaat in het nieuws: “The time has come that we, as Africans, take responsibility for how our continent is portrayed” (Onbekend 2008). Ook van Ginneken (1996) schrijft over de “101 vertekeningen

8

die elk 1 procent verschil maken”. Hij doelt hiermee op de vele externe factoren die de internationale journalistiek beïnvloeden. Dat het werk van de journalist niet over rozen gaat lijkt duidelijk. Hoe de media verslag doen over gebeurtenissen ver weg is ook afhankelijk van de interesse en handelswijze van de verschillende mediums waarvan de krant een voorbeeld is. Zoals eerder ter sprake kwam laat het publiek zich bij de creatie van hun wereldbeeld vooral beïnvloeden door vooraanstaande nieuwsmedia. Vooral aan betaalde dagbladen wordt veel waarde gehecht (Meijers 2008: 8). Mensen gaan er vanuit dat kranten het belangrijkste (internationale) nieuws filteren en publiceren. Bovendien vertrouwt het publiek dat kranten waarheidsgetrouw en conform de werkelijkheid bericht doen. Kranten geven hun publiek ook graag die indruk. Zij brengen hun nieuws onder in verschillende katernen, onder bijvoorbeeld de koppen ‘buitenland’, ‘binnenland’ en ‘sport’. Dat van een uit dertig pagina’s bestaande krant vaak maar een paar pagina’s aan het buitenland gewijd worden is niet verwonderlijk. Kranten en andere nieuwsmedia doen verslag van de wereld om hen heen. Gebeurtenissen dicht bij huis worden vanzelfsprekend belangrijker geacht dan gebeurtenissen ver weg. Lokale bladen zullen bijvoorbeeld meer bericht doen van lokale nieuwtjes. Een poes die verdronken is in de sloot nabij een dorpje in Brabant zal voor de lokale dorpskrant nieuws zijn, maar voor de regionale gelegenheidskant niet. Als er bij de eventuele degradatie van PSV uit de eredivisie problemen ontstaan tussen een aantal supporters en een bushokje bezwijkt zal dat voor de regionale krant nieuws zijn, maar een landelijke krant zal er geen of minder aandacht aan besteden. Op hun beurt zullen de landelijke kranten meer gericht zijn op wat zich afspeelt in Nederland en in mindere mate op Europa, met als laatste eventueel ontwikkelingslanden. Onderzoeken naar de nieuwsdekking van Amerikaanse en Europese nieuwsmedia laten zien dat vooral Afrika in de westerse media weinig aandacht krijgt. Zo blijkt onder andere uit onderzoek van Golan (2008) dat Afrika, hoewel er in zijn onderzoeksperiode van alles gebeurde, relatief weinig aandacht krijgt bij de vier Amerikaanse Televisienetwerken waar hij onderzoek naar deed (Golan 2008: 41). Ook Wallis en Baran toonden met resultaten uit hun onderzoek naar ‘CNN Headline News’ aan dat er weinig aandacht uit gaat naar gebeurtenissen ver weg (Wallis en Baran 1990 in Meijers 2006: 9-10). Tevens vergeleken zij de berichtgeving in Zweden, Engeland en de Verenigde staten met elkaar. Nieuws uit Afrika, als het er al is, bleek vaak te gaan over Zuid-Afrika. Dit terwijl er in Afrika destijds veel andere dingen gebeurden kregen Amerikanen hier klaarblijkelijk weinig van door. Europese nieuwsmedia bleken een iets completer beeld te geven, maar ook hier bleef een groot deel van de wereld onderbelicht (Ibid). 9

Naast de geografische afhankelijkheid is het nu minstens even interessant op MANIER

WELKE

het nieuws uit het buitenland belicht wordt. Welke onderwerpen staan centraal en hoe

worden de gebeurtenissen en evenementen door de media vertaald? Golan (2008) besteedde hier aandacht aan door zich af te vragen onder welke voorwaarden een gebeurtenis in Afrika het nieuws haalt. Uitkomst was dat buiten de topografie, de mate van deviantie, relevantie en culturele affiniteit hierin een grote rol spelen. Meer specifiek bleken de handel met de VS en het BNP bij de voornaamste voorwaarden voor Afrikaanse landen het nieuws te halen (Golan 2008: 43-48). Ook Wallis en Baran kwamen met de conclusie dat het nieuws uit het buitenland wordt gedomineerd door politieke en internationale conflicten, militaire activiteiten en geweld en terrorisme (Wallis en Baran 1990 in Meijers 2006: 10). Eventuele andere onderwerpen halen slechts de kleinere of onbekendere nieuwsinstanties of verschijnen in kleinschalige en vaak eenmalige projecten als films en romans. Of de focus op het negatieve door nieuwsinstanties opmerkelijk is kan men zich afvragen. Naar mijn weten wordt door de media al jarenlang alleen gerapporteerd over hetgeen anders is en afwijkt van de eigen belevingswereld. Wat goed gaat en ´in de lijn der verwachting ligt´ krijgt in de media traditioneel weinig ruimte (van Ginneken 1996). Een laatste punt met betrekking tot de nieuwsdekking van de internationale berichtgeving is dat gebeurtenissen vaak afgebeeld worden zonder de lezer te voorzien van een passende context. Aan de hand van twee passende voorbeelden zal ik laten zien wat hiermee bedoelt wordt. Een onderwerp waar veel onderzoek naar gedaan is, is de nieuwsdekking van de genocide in Rwanda. De berichtgeving werd vooral gekleurd door westerse belangen zonder dat de media oog had voor achterliggende verbanden. Vluchtelingenstromen en de klink tussen culturen vormden de beeldvorming, zonder dat werd ingegaan op de werkelijke toedracht van het probleem. Verklaringen over onder andere de betrokkenheid van het Westen in dit conflict bleven uit, waardoor het publiek een scheef beeld voorgeschoteld kregen van de situatie (Hoekstra 2001 in van Ginneken 2002 [1996]: p21). Ook de berichtgeving van het conflict in Kenia begin 2008 werd op zo een manier belicht dat het publiek sterke misopvattingen kreeg over de werkelijke situatie:

Gewone mensen besluiten ’s morgens vroeg na het opstaan niet opeens: kom, ik ga de buren eens de hersens inslaan,’ aldus de Keniaanse schrijver Ngugi wa Tjiong’o in een reactie op de recente onlusten in zijn land. De opmerking lijkt een open deur, maar 10

sprak toch niet voor vanzelf in de vele beschouwingen die aan de Keniaanse crisis werden gewijd. Daarin regende het aanvankelijk ‘stammentwisten’ en duurde het even voordat de diepere achtergronden doordrongen. (Luirink 2008)

Hiermee bedoeld wordt dat Afrika voor de media een gemakkelijk doelwit is. De talloze conflicten die spelen worden vaak met dezelfde stereotype begrippen verklaard en omschreven. De zogenaamde ideologische constructie bij het samenstellen van een stuk tekst werkt als het ware door in het begrip van het publiek (Bulthuis 2008). Zij geloven wat er gezegd wordt zonder echt te kunnen controleren of de informatie wel gegrond is. Journalisten zijn zich vaak niet bewust van de vooroordelen die ontstaan door dergelijke omschrijvingen. Zo kan een scheef beeld ontstaan binnen een samenleving, over een andere samenleving.

2.2 EFFECTEN Met de hierboven bovengenoemde ‘kenmerken van de internationale berichtgeving’ wordt een bepaald beeld afgegeven dat zijn uitwerking heeft op het publiek. Wat hier precies over te zeggen is wordt moeilijk omdat mensen in hun gedachtegang te veel verschillen. Factoren als de opvoeding, leeftijd en politieke voorkeur spelen allemaal een rol bij elke persoonlijke interpretatie van nieuwsberichten. Toch zijn er een aantal dingen geschreven over de mogelijke invloed van nieuwsberichten op de denkwijze en handeling van het publiek. Zo is bekend dat als iemand informatie krijgt die teveel afwijkt van zijn of haar wereldbeeld, die de boodschap minder gauw in zich zal opnemen (Bulthuis 2008: 7-9 en Meijers 2006: 13). Daarentegen zal de interesse in een bepaald gebied of gebeurtenis vergroot worden als deze vaker in het nieuws verschijnt. Over welke effecten het kan hebben dat Afrika veelal negatief in het nieuws komt is ook onderzoek gedaan. Milburn en McGrail (1992) zeggen hierover dat de negatieve presentatie van nieuws mensen demotiveert ergens over na te denken. Zij noemen dit de cognitieve complexiteit waarmee het publiek het nieuws verwerkt. Wanneer nieuws van het positieve uitgaat werkt het juist stimulerend op de hersenen en wordt de betrokkenheid bij hetgeen waarover bericht wordt gedaan vergroot (Milburn et al. 1987, 1988 in Milburn en McGrail 1992: 619). Verschillende ‘goednieuws’ sites pleiten ook voor de werking van meer positief geaarde berichten. Het zou mensen helpen bij het bedenken van creatieve oplossingen (www.goodnewsnetwork.org en www.zinfo.nl).

11

Milburn en McGrail beweren in hetzelfde onderzoek (1992) dat door het gebruik van stereotypen in verhalen mensen minder makkelijk alternatieve verklaringen zullen zoeken (Milburn en McGrail 1992: 627). Door iets te vertellen wat in een lijn met hun kennis ligt, nemen ze de informatie op zonder er vragen bij te stellen. Dat de oppervlakkigheid waarmee veel nieuwsmedia bericht doen ook zijn inwerking heeft op de manier waarop mensen denken over maatschappelijke problemen blijkt uit een veldonderzoek van Iyengar (Iyengar 1990 in Meijers 2006). Door het publiek via berichten van meer (achtergrond)informatie te voorzien krijgt zij een breder beeld van de situatie en kan beter inschatten waar de knelpunten liggen (Ibid: 14). Toch, ook gezien de toespelende conclusies van van Ginneken (1998), ligt de informatiemarkt, als ik die zo mag noemen, niet geheel in handen van de vooraanstaande nieuwsmedia. Naar mijn idee is hier ook een rol weggelegd voor het publiek. Waar ik op doel is de informatie die naast de prominente nieuwsmedia verschijnen in bijvoorbeeld vakbladen. Van Ginneken zegt hierover in zijn boek ‘De schepping van de wereld in het nieuws’ (1996 [1998]: 214-215), dat mensen meer initiatief moeten tonen en moeite moeten doen zichzelf te informeren. Dezelfde reactie komt van Martin (1994), ook hij zegt dat er genoeg informatie beschikbaar is, maar dat mensen niet inventief genoeg zijn in het zoeken naar informatie: ‘To perhaps labour the point, I am not entirely sure that [people] heard of the BBC World Service. From my experience no medium is as faithfully relied upon by persons in Africa...’ (Martin 1994: 186). Met andere woorden kan het publiek ook minder halsstarrig omgaan met wat de kranten te melden hebben en hun wereldbeeld niet in het bijzonder afstemmen op de informatie uit het 20 uur nieuws.

3 METHODOLOGIE De huidige studie toetst de nieuwsdekking van de Afrika Cup bij het Algemeen Dagblad (AD), het NRC Handelsblad (NRC), de Volkskrant (VK) en de Telegraaf (T), vier betaalde Nederlandse dagkranten. Via de zoekmachine LexisNexis zijn alle berichten die over de periode 1990 t/m 2008 in de dagkranten verschenen opgespoord. Deze periode start wanneer het Afrikaanse voetbal in Europa en Nederland in 1990 echt voet aan de grond krijgt (Broere en van der Drift 1997). In 2008 vond de meest recente editie van het toernooi om de Afrika Cup plaats.

12

Met een marge van vijf dagen voor aanvang en vijf dagen na afloop van ieder afzonderlijk toernooi zijn onder de volgende zoektermen in LexisNexis alle berichten getraceerd die deel uitmaken van dit onderzoek: ‘Afrika’, (of) ‘Africa’, (of) ‘African en (en) ‘Cup’. Over het algemeen nam de onderzoeksperiode van elk toernooi 30 dagen in beslag, met uitzondering van de toernooien gehouden tussen 1990 en 1994. Toen namen er 12 in plaats van 16 teams deel aan het toernooi en werden de wedstrijden in twee in plaats van drie weken afgelegd. Van alle berichten die door LexisNexis aanbevolen werden heb ik de berichten eruit gehaald die met de Afrika Cup in verband stonden, met uitzondering van berichten waar puur uitslagen werden vermeld. Het totale aantal van 416 berichten die gedurende 10 toernooien verscheen in een van de bovengenoemde Nederlandse dagkranten heb ik onderverdeeld in vier categorieën, met het doel een overzichtelijk beeld te krijgen van de inhoud van de berichten. De vier categorieën zijn: het Wedstrijdverslag, de Afzonderlijke Gebeurtenis, het Achtergrond Verhaal en de categorie Overige Berichten (zie figuur 1). In het onderzoek worden de categorieën achtereenvolgens behandeld, met uitzondering van de categorie Overige Berichten.

Figuur 1: Berichten onderverdeeld naar inhoud, met onder de categorieën het totaal aantal berichten.

Berichten m.b.t. de Afrika Cup, gepubliceerd tussen 1990-2008 in de volgende dagbladen: AD, NRC, VK, T

Wedstrijdverslag

Afzonderlijke gebeurtenis

(211)

Achtergrond Verhaal

Overige berichten

(95)

(66)

(44)

•

Het Wedstrijdverslag is een bericht puur gefocust op uitslagen en het verloop van wedstrijden. Hier vallen de meeste zogenaamde sportjournalistieke berichten onder.

•

De Afzonderlijke Gebeurtenis is een bericht dat in de krant verscheen door iets onverwachts. Deze valt buiten andere categorieën omdat je hier van te voren geen 13

rekening mee kan houden. Het was niet in het nieuws gekomen als dit niet was gebeurd. •

Het Achtergrond Verhaal wordt gekenmerkt door de hoeveelheid (achtergrond) informatie. Er wordt ingegaan op zaken die het toernooi en het voetbal eigen zijn. Zowel langlopende discussies als bijkomstigheden van het toernooi worden hier uitgelicht. De berichten bedragen over het algemeen tussen de 700 en 1300 woorden.

•

De categorie Overige Berichten bestaat uit berichten die ik in een andere categorie niet kon plaatsen. Voor het onderzoek zijn deze berichten grotendeels onbelangrijk en zal ik dan ook verder niet behandelen.

De belangrijkste categorie zal de categorie Achtergrond Verhaal zijn. Hier wordt duidelijk hoe breed kranten bericht doen van de Afrika Cup. De categorie Afzonderlijke Gebeurtenis zal aantonen welke specifieke gebeurtenissen het nieuws halen. Of hieraan conclusies getrokken kunnen worden zien we later terug. De categorie Wedstrijdverslag zal samen met alle overige berichten uitmaken hoeveel berichten er gedurende de laatste twee decennia verschenen zijn en of er een toename te herkennen is bij de berichtgeving van de Afrika Cup in Nederlandse dagbladen. De vier betrokken dagbladen zijn representatief voor het gehele aanbod van berichten door Nederlandse kranten over de Afrika Cup. Het Algemeen Dagblad was de eerste krant die in 1992 bericht deed van de Afrika Cup. Al snel volgde het NRC Handelsblad in 1994 en in 1996 kwam ook de Volkskrant erbij. Als grootste krant van Nederland heb ik de Telegraaf als laatste toegevoegd aan mijn onderzoek.

4 ONDERZOEK De geselecteerde krantenberichten heb ik allemaal gebruikt om een totaalplaatje te krijgen van de aandacht die uitgaat naar de Afrika Cup en de manier waarop de Afrika Cup in de Nederlandse media verbeeld wordt. Aan de ene kant ga ik nader in op het aantal berichten, de absolute aandacht die uitgaat naar het toernooi, in cijfers. Aan de andere kant onderzoek ik de berichten inhoudelijk. Welke onderwerpen en gebeurtenissen worden nieuwswaardig

14

gevonden en welke onderwerpen worden weggelaten uit het nieuws. In dit hoofdstuk komen beide kanten achtereenvolgend aan bod.

4.1 DE AFRIKA CUP Dat voetbal in het dagelijkse leven meer kan betekenen dan puur vermaak blijkt uit de interesse van veel binnen- en buitenlandse ontwikkelingsorganisaties voor sport (Stichting RighttoPlay, Kalushafoundation, Johan Cruijf Foundation). Zij gebruiken voetbal om persoonlijke en maatschappelijke doeleinden na te streven. In 2005 werd de officiële belangstelling voor sport binnen ontwikkelingszaken erkend door de VN, die dat jaar uitriepen als het ‘jaar van de sport’. Hierbij werd stil gestaan bij de maatschappelijke, sociale en politieke rol van sport. Ook was de aandacht gevestigd op de bruikbaarheid sport te gebruiken bij het stabiliseren en ontwikkelen van samenlevingen (www.vnjaarsport.nl). In Afrika heeft voetbal een rijke geschiedenis. De Afrika Cup geldt als de grootste manifestatie van de sport op het continent.

De ogen van de wereld zijn op zo’n moment op een Afrikaans land gericht. De economie wordt gestimuleerd, de infrastructuur verbeterd en het is goed voor de werkgelegenheid. Misschien nog wel belangrijker is de mentaliteitsverandering. Sport houdt kinderen van de straat. Ze kunnen een talent ontwikkelen en leren met anderen om te gaan op een geweldloze, respectabele manier. (Pilon 2008)

Marc Broere en Roy van der Drift geven in hun boek ‘Afrika Voetbalt!’ (1997) een mooi voorbeeld over de betekenis van voetbal in Afrika. Voetbal is er volkssport nummer één en “is doorgedrongen tot in alle lagen van Afrikaanse samenlevingen en speelt een grote rol in het dagelijks leven, van het dorpsniveau tot in de nationale politiek” (Broere en van der Drift 1997: 7). Al vroeg in de 19de eeuw bereikte voetbal het Afrikaanse vasteland. De ‘sport van kolonialisten’ werd eerst in Zuid-Afrika en later, in 1903, in Goudkust (het hedendaagse Ghana), overgenomen door de lokale bevolking. Sindsdien heeft voetbal zich over het continent verspreid tot in 1957 de eerste officiële ‘African Cup of Nations’, simpelweg de Afrika Cup, werd gehouden in Soedan. Er deden destijds vier teams mee en Egypte mocht zich de eerste winnaar noemen van het toernooi waar in 2008 zestien teams aan deelnamen (Broere en van der Drift 1997). “Het eenvoudige voetbalspel leent zich er bij uitstek voor om zich wereldwijd te verbreiden en overal een lokale culturele identiteit aan te nemen” (Broere

15

en van der Drift 1997: 7). Dat is wat er ook gebeurde: de ‘Afrikanen’ eigenden zich het spel toe, met haar eigen helden en schlemielen, hoogte- en dieptepunten en vooral haar eigen karakter. De bijzondere prestatie van Kameroen op het WK 1990 maakte dat het Afrikaans voetbal in Europa voor het eerst voet aan de grond kreeg. De balkunsten van sterspeler Roger Milla staan sindsdien in het geheugen gegrift. Ze worden, zo blijkt, nog steeds onherroepelijk verbonden met het karakter en de identiteit van de Afrikaanse voetballer; technisch begaafd, hard en strijdlustig (Broere en van der Drift, 1997). Waar in de jaren ‘80 al menig Afrikaans voetballer te vinden was in Europa, waren dat er in 1992 234 voetballers, tot in 2008 tegen de 1000 Afrikaanse voetballers uitkwamen in Europese competities. 1 Bij de media is deze ontwikkeling niet onopgemerkt gebleven. “Finally we get the recognition that we needed”, zei Kalusha Bwalya tijdens de Afrika Cup 2008 in Ghana. 2 Nu de ogen eens in de twee jaar gericht zijn op voetbal in Afrika vraag ik mij af hoe de Afrika Cup in de Nederlandse media wordt afgebeeld.

4.2 ABSOLUTE AANDACHT AFRIKA CUP Wat eerder al ter sprake kwam is dat de media-aandacht voor voetbal uit Afrika gestegen is. Het toegenomen aantal Afrikaanse voetballers dat uitkomt in Europa lijkt hier de voornaamste reden voor te zijn. Dit wordt bevestigd als je absolute cijfers over het aantal berichten vergelijkt met de toename van Afrikaanse voetballers in Europa zoals hierboven vermeld. In een door mij zelf gemaakte grafiek (figuur 1) laat ik zien dat de absolute aandacht voor de Afrika Cup in Nederland gestegen is. Op het eerste gezicht vallen er een aantal dingen op. Vóór het jaar 1992 deed geen van de geselecteerde kranten bericht over de Afrika Cup. De twee opeenvolgende edities van het toernooi kwam er beide keren een krant bij, respectievelijk het NRC Handelsblad en de Volkskrant. Vanaf het jaar 2002 doen de vier grootste Nederlandse dagbladen voluit bericht van het toernooi, met in 2008 een totaal van tegen de honderd berichten. De totale berichtgeving van de Afrika Cup is daarmee in 20 jaar meer dan vertienvoudigd. Een klein dooronderzoek naar de frequentie waarmee de Afrika Cup in Nederlandse dagbladen verschijnt laat zien dat in totaal, in 2008, rond de 47 regionale en landelijke dagbladen, in meer of mindere mate, aandacht besteden aan de Afrika Cup. Dit tegenover 15 1

Volgens de statistieken van de wereldvoetbalbond Tijdens een interview dat ik eind januari 2008 had met de oud-voetballer Kalusha kwam ook de media ter sprake.

2

16

bronnen in 2000 en geen enkel in 1990 getuigt eveneens van een sterke toename bij de berichtgeving over de Afrika Cup (bron: Lexis Nexis). Dit betekent voor het publiek dat zij eventueel meer geïnteresseerd raken in het onderwerp. Door veelvuldig met iets in contact te komen wordt de betrokkenheid en daarbij de interesse in het onderwerp vergroot (Meijers 2006). Figuur 1: aantal berichten over de Afrika Cup vanaf 1990 (bron: LexisNexis)

100 90 80 70 60 50 40

AD NRC VK T

30 20 10 0

Totaal

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008

Welke redenen er zijn aan te wijzen voor deze toename lijden zoals eerder gezegd terug naar het verhoogde contact tussen beide voetbalwerelden. Wat als gevolg hiervan ook een rol speelt zijn de toegenomen belangen en wederzijdse verplichtingen tussen beide partijen. In de media wordt bijvoorbeeld lang en breed uitgemeten dat Europese clubs verplicht zijn hun Afrikaanse spelers tijdens de Afrika Cup af te staan aan hun land. Dat er ook financiële belangen spelen blijkt uit de vele aandacht voor de kwaliteit van het voetbal, de scouts, spelersmakelaars en anderen. Omdat lokale competities vaak nog van een laag niveau zijn is het tweejaarlijkse voetbaltoernooi voor belangstellenden het beste moment hun interesse te tonen. Wie zich betrokken voelt bij voetbal in Afrika is hier aanwezig. Bovendien geldt het toernooi als uithangbord voor de organiserende landen. Zij zullen hun uiterste best doen een goed georganiseerd toernooi neer te zetten aan de hand van welke ze zich positief kunnen onderscheiden. Aan welke onderwerpen de media er op hun beurt aandacht aan besteden komt naar voren in het volgende stuk.

17

4.3 DE AFRIKA CUP INHOUDELIJK Hier ga ik in op de inhoud van de berichten. Ik hoop een duidelijk beeld neer te zetten van waar de belangstelling van de Nederlandse kranten naar uit gaat. Ik probeer daarbij de link te leggen tussen de feitelijke berichten en de mogelijke effecten die de manier van berichtgeving heeft op de denk- en handelswijze van het publiek, zoals die eerder in het theoretische kader uitgeschreven zijn. In tabel 1 staan alle berichten onderverdeeld. Tabel 1: Alle berichten onderverdeeld in de vier categorieën.

Wedstrijdverslag 4 4

Afz.Gebeurtenis 1 1

Achtergrond 3 3

Overige 1 1

TOTAAL 9 9

AD NRC

5 7 12

-

1 3 4

1 1

7 10 17

1996

AD NRC VK

9 10 7 26

5 5 1 11

1 2 2 5

4 1 2 7

19 18 12 49

1998

AD NRC VK

9 8 5 22

7 1 8

3 5 8

8 2 2 12

24 14 12 50

2000

AD NRC VK T

13 11 5 29

5 2 2 9

3 1 5 9

2 1 1 4

23 15 11 2 51

2002

AD NRC VK T

13 6 4 23

2 1 3

3 5 9 17

4 1 5

22 11 14 1 48

2004

AD NRC VK T

9 3 4 8 24

1 2 1 4

2 6 3 1 12

2 1 2 1 6

14 12 10 10 46

2006

AD NRC VK T

11 1 5 17 34

2 1 3

1 2 2 3 8

8 2 1 4 15

22 5 8 25 60

2008

AD NRC VK T

13 5 3 16 37

3 1 1 5

6 2 17 4 29

13 1 1 15

35 7 22 22 86

1990 1992

AD

1994

18

4.3.1 HET WEDSTRIJDVERSLAG Redelijk simpel is te zeggen dat tussen 1990 en 2008 het aantal wedstrijdverslagen duidelijk gestegen is. Dit zien we terug in tabel 1. Informatie in deze berichten beperkt zich zoals eerder vermeld tot uitslagen en het wedstrijdverloop. Additionele informatie wordt vaak gebracht in de vorm van sfeerimpressies zoals aantallen toeschouwers en personen die bij ons bekend zijn, door bijvoorbeeld een verleden in de Nederlandse competitie, of hun sterrenstatus. Al met al is deze categorie redelijk eentonig te noemen en te onderscheiden als een makkelijke vorm van sportjournalistiek, waarbij puur gekeken wordt naar gegevens aangevuld met basiskennis over voetbal in Afrika.

4.3.2 AFZONDERLIJKE GEBEURTENIS Interessanter is de categorie ‘Afzonderlijke Gebeurtenis’. Ook al zijn hier het minste berichten aan toebedeeld (zie tabel 1) is hier duidelijk te zien aan welke nieuwtjes de voorkeur wordt gegeven. Alleen berichten waarvan duidelijk was dat ze vanwege een bepaalde gebeurtenis in de krant geplaatst werden zijn hier door mij ondergebracht. Ik geef nu een overzicht van een groot aantal onderwerpen dat aan bod kwam vanaf 1990 (tabel 2). Tabel 2: Onderwerpen categorie 'Afzonderlijke Gebeurtenis'

Jaartal

Onderwerpen ‘Gevecht buiten de lijnen’ (AD, 20 jan 1992, p17)

1992 (1) 1994 (-) 1996 (11)

Guinee bedankt voor Afrika Cup (NRC 8 jan 1996, p15) Krol vast mee met spelers (AD, 23 jan 1996, p16) ‘Tico-Tico’ schrijft geschiedenis (AD, 17 jan 1996, p16) Ontslag trainer Mozambique (NRC, 24 jan 1996, p12)

1998 (8)

Zambia zet bondscoach op straat (AD, 16 feb 1998, p19) Doping bij Afrika Cup (AD, 10 feb 1998, p21) Spelers Guinee jaar geschorst (AD, 17 feb 1998, p25)

2000 (9)

Kalou gedrild in Ivoorkust (T, 5 feb 2000, p10)

19

Ivorianen ontzet over opsluiting (NRC, 5 feb 2000, p11)* Geen bandana’s bij Afrika Cup (AD, 29 jan 2000, p33) Arts kijkt voetbal, patiënt overlijdt (AD, 17 feb 2000, p17) Chantage speler Togo (AD, 22 jan 2000, p33) 2002 (3)

George Weah doodsbang voor Charles Tayler (T, 25 jan 2002, p?)

2004 (4)

Kameroen speelt nu in ‘bodysuit’ (NRC, 24 jan 2004, p/SP01)

2006 (3)

Afrika Cup eist eerste slachtoffer (T, 2 feb 2006, p29)

2008 (5)

Poging tot omkoping bij Afrika Cup (VK, 25 jan 2008, p17) ‘Omkoopzaak’ in Afrika Cup (T, 25 jan 2008, p21)

Wat blijkt is dat kranten met regelmaat ‘bijzondere nieuwtjes’ publiceerden. De aandacht ging daarbij overduidelijk uit naar meer ludieke en bizarre berichten. Het bericht met de titel “Arts kijkt voetbal, patiënt overlijdt” gaat bijvoorbeeld over een dokter die tijdens een operatie wordt afgeleid door een voetbalwedstrijd op de televisie. Het bericht “Ivorianen ontzet over opsluiting” gaat over de bizarre maatregelen die de president van Ivoorkust nam na een teleurstellend optreden van het nationale team. Dergelijke berichten lijken typisch Afrikaans en zullen nergens anders voorkomen: “Elk toernooi om de Afrika Cup levert zijn kleurrijke verhalen op… over relletjes waarvan Europa het bestaan niet meer kent…” (VK, 19jan 2002, P39) Dat van de +/- 44 berichten er maar een paar uitgaan naar een positieve gebeurtenis, als het schrijven van geschiedenis of het vestigen van een record, is kenmerkend voor de manier waarop de internationale berichtgeving doorgaans het continent Afrika belicht. Veruit het grootste deel gaat over negatieve gebeurtenissen als de chantage van spelers, gevechten op het voetbalveld en ontslagen coaches. Indirect worden hier naar mijn idee de rariteiten benadrukt waarmee Afrika altijd in het nieuws komt, zeker wanneer van eventuele positieve gebeurtenissen en ontwikkelingen geen melding wordt gemaakt. Hiermee lijkt ook weer bevestigd te worden dat de aandacht uitgaat naar het deviante en het opmerkelijke in de negatieve zin. Gezien de beoogde effecten hiervan op de denk- en handels wijze van het publiek lijken deze berichten een negatieve invloed te hebben op de beeldvorming. Het brengen van negatieve berichten zou immers volgens Milburn en McGrail (1992) de interesse verminderen. Positieve berichten daarentegen stimuleren juist de cognitieve denkwijze van

20

het publiek. Ook andere stellen dat positief geladen berichten mensen stimuleert in hun creatieve geest.

4.3.3 ACHTERGROND VERHALEN Als laatste zal deze categorie uitmaken of bij de berichtgeving van de Afrika Cup ook aandacht wordt besteed aan achtergrond informatie. Wat ik mij afvraag is welke onderwerpen aan bod komen naast de meer traditionele Wedstrijdverslagen en de Bijzondere Gebeurtenissen. Aan welke onderwerpen wordt structureel aandacht besteed en welke onderwerpen halen enkel eenmalig de kranten? Tijdens mijn onderzoek heb ik bij de onderstaande chronologische opsomming van onderwerpen getracht een zo evenwichtig mogelijke samenvatting te geven. Uit het geheel moet blijken of de onderwerpen die aan bod kwamen voldoening geven over de nieuwsdekking van de Afrika Cup.

-In 1992 was een column weggelegd voor Clemens Westerhof, destijds coach van Nigeria. Hij praat over zijn ervaringen tijdens het toernooi, de omgang met spelers, het andere voetbalklimaat en de Afrikaanse manier van naar de wedstrijd toeleven en dingen regelen.

Ik zelf zal nooit meer wat zeggen als een supporter een stuk hout op het veld gooit. In Dakar werd gewoon een wapen dat op een bazooka leek leeggeschoten op de tribune. Op het laatste moment werden ook de poorten opengegooid om de paar vakken, die nog leeg waren, te vullen. De 60.000 Senegalezen zorgden vervolgens voor een heksenketel. De scheidsrechter werd daar duidelijk door beïnvloed. In de vijfde en dertiende minuut werd ons een geheide strafschop onthouden. Zelfs de pers uit Senegal gaf dat later toe. (AD, 13 jan 1992, p15)

In 1994 wordt onder de volgende titel “Verkrampt voetbal bij toernooi om Afrika Cup” (NRC, 9 apr 1994, p11) voor de eerste keer ingegaan op de veranderende mentaliteit van de Afrikaanse voetballer. De Europese spelopvatting wordt funest bevonden voor de spontaniteit van Afrikaanse balkunstenaars.

21

Fraaie, zelden vertoonde staaltjes worden nog wel vertoond. Zoals atletische hoogstandjes van verdedigers die de bal met de voet uit de bovenhoek halen. Maar het zijn niet meer dan wanhoopspogingen en wanhoopssprongen. Na elke actie worden de ogen in hoop en vrees gericht op de trainer. Wat hij er van vindt. Zoals in Europa, waar het gezag van de trainer en zijn systeem de basis moet vormen voor succes. (NRC, 9 apr 1994, p11)

In hetzelfde stuk komt naar voren dat Afrikaanse voetballers in trek zijn bij Europese clubs. De overgang van veel Afrikaanse voetballers naar Europa maakt echter dat “de markt wel zo’n beetje is afgeroomd” (NRC 9 apr 1994, p11). Dat er bij deze praktijken vaak gesjoemeld wordt, met leeftijd en de garanties van spelersmakelaars, wordt in de berichten ook vermeld. Daarnaast wordt langsgegaan bij Babangida, oud-profvoetballer van Ajax en het Nigeriaanse Nationale team. Met vrienden kijkt hij hoe zijn Nigeria de strafschoppenserie om een plek in de finale tegen Zambia winnend afsluit. Het stuk gaat over gastvrijheid en het voetbal verleden van de speler:

Veel mensen zullen van de zenuwen niet hebben gegeten.' Overal in het land wordt er gevoetbald. Ook Babangida was in zijn jeugd dagelijks op het veldje in de buurt van zijn huis te vinden. De bal had geen geweldige kwaliteit, maar was in ieder geval rond. (NRC 7 apr 1994, p2)

In 1996, wanneer het toernooi in Zuid-Afrika wordt gehouden, valt voor het eerst op dat de stadions vrijwel leeg blijven als het thuisland niet speelt. “De meeste mensen zijn werkloos en hebben geen geld”, meent Solomon Morewa, voorzitter van de Zuid-Afrikaanse voetbalbond (NRC, 31 jan 1996, p13). Tevens wordt dieper ingegaan op het ontbreken van Nigeria wegens een politieke onenigheid tussen beide landen.

Nu Zuid-Afrika voor het eerst na het isolement van de apartheidsjaren het toernooi mag organiseren, komt het sterkste voetballand van Afrika niet opdagen. Officieel trok de Nigeriaanse regering haar team terug omdat 'de veiligheid van de spelers niet kon worden gegarandeerd. (NRC, 13 jan 1996, p13)

22

Dat voetbal ook een positieve politieke rol kan spelen blijkt uit het volgende citaat van Nelson Mandela: “Sport speelt een sleutelrol in de eenwording van dit land.” (VK, 5 feb 1996, p17). Na jarenlange uitsluiting van het toernooi door het apartheidsregime deed Zuid-Afrika in 1996 voor het eerst mee aan het toernooi. “Niet rugby of cricket werd door Mandela gekozen als een van de instrumenten om de barrières van de apartheid neer te halen, maar voetbal, de sport van de zwarte meerderheid.” (VK, 13 jan 1996, p29)

In 1998 wordt het toernooi gespeeld in Burkina Faso, het voormalige Opper-Volta. Het land is geen voetbalnatie, maar mocht het toernooi organiseren voor de ogen van de wereld. “Als de organisatie een beetje gladjes verloopt, is dat een signaal dat niet overal in Afrika massamoorden of sprinkhanenplagen aan de orde van de dag zijn; dat Burkinezen er ondanks alle problemen het beste van maken.'”(VK 7 feb 1998, p7) In de media ging veel aandacht uit naar de bijzondere sfeer in een van de armste landen van de wereld.

Een uur of vier voor de wedstrijd waren de eerste supporters op de tribunes zonder overkapping geklommen, in 42 graden hitte. Jonge spelers hielden de bal onophoudelijk hoog, in een ode aan Afrikaanse techniek en speelsheid, geleerd op straat, grind, strand, zand of waar dan ook; geleerd met een echte bal of anders een lap stof gevuld met rommel. (VK, 9 feb 1998, p5) De fans dansen, zingen, hossen en trommelen. Van grievende spreekkoren of gevechten in weilanden hebben ze nog nooit gehoord. De clubkaart is hier een onbekend fenomeen, fouilleren is niet nodig. (VK, 16 feb 1998, p21)

Dat valt ook af te leiden uit het volgende citaat:

Het is indrukwekkend te zien hoeveel riet of schuimrubber een brommer kan vervoeren en hoeveel kippen aan het stuur van een fiets kunnen hangen. De huizen zijn vaak niet meer dan een opeenstapeling van lemen blokken met een dak van golfplaat. De midweekse uitbarsting van geluk in Ouagadougou na de zege van Burkina Faso op Algerije, de eerste van Burkina in de geschiedenis van de Africa Cup, was puur in zijn

23

zuiverste vorm. De vreugde was ook meteen in het straatbeeld terug te vinden: duizenden brommers en auto's trokken een spoor van stof en stank door de stad. Inwoners verlieten massaal hun donkere huizen om op straat een glimp op te vangen van de spelersbus die nog langs zou komen. Ondertussen beukten ze op passerende auto's. (VK, 16 feb 1998, p21)

In 2000 werd het Afrikaanse kampioenschap gehouden in twee landen: “Ghana en Nigeria vervangen Zimbabwe dat niet kon voldoen aan de internationale eisen die horen bij de organisatie van zo’n toernooi” (AD, 22 jan 2000, p1). In de Nederlandse kranten passeren ondertussen verschillende onderwerpen de revue. Zo wordt er opnieuw stilgestaan bij de onhandige

planning

van

het

toernooi:

“Het

is

doodzonde

dat

een

serieus

voetbalkampioenschap als de Afrika Cup in deze periode wordt afgewerkt. Waarom niet ruim een maand eerder wanneer in Europa de competities toch stilliggen?” (AD, 22 jan 2000, p1) Ook wordt er stilgestaan bij de onzekerheden van veel Afrikaanse talenten, die vaak overgeleverd zijn aan onbetrouwbare spelersmakelaars en waarbij de leeftijd soms discutabel overkomt: “veel Ghanezen geen geboorteakte hebben. Zo gaan veel kinderen pas naar school wanneer ze hun linkerarm over hun hoofd kunnen leggen en met de hand het rechteroor kunnen raken.”(VK, 1 feb 2000, p12)

Een ander serieus onderwerp is de toegenomen kwaliteit van het Afrikaanse voetbal tegenover de organisatorische en tactische belemmeringen die de ‘echte’ prestaties in de weg staan: “Om successen op het veld te halen, dienen ook de zaken om het veld goed te zijn geregeld. Chaos is kenmerkend voor het Afrikaanse voetbal. Dat is de charme. En tegelijkertijd de zwakte” (AD, 22 jan 2000, p1). In Europa worden ter voorbereiding van een toernooi “De lijnen door de politie afgetapt, de wetgeving verandert en rampscenario's geoefend terwijl Afrikanen louter naar een landentoernooi gaan om naar voetbal te kijken en om te feesten. Waar de Europese supporter zijn kaarten met naam en toegewezen zitplaats al via internet heeft gekocht koopt de Afrikaan zijn plaatsbewijs doorgaans een dag voor de wedstrijd en waar in Europa spelers hermetisch van de buitenwereld worden afgesloten lopen de spelers van Kameroen, Ivoorkust en Togo allemaal door elkaar heen in een hotel midden in de stad.” (VK, 3 feb 2000, p15)

24

In 2002 ligt de nadruk wederom op de chaos die voetbal in Afrika met zich mee brengt, de planning van het toernooi die Europese clubs zou benadelen en de Europese spelopvatting. Maar ook is er plaats voor de hoop en blijdschap van de burgers en de politieke betrokkenheid van het toernooi, dat gespeeld wordt in Mali: “Over drie maanden gaat het West-Afrikaanse land naar de stembus om een president te kiezen.’ ‘Als onze politici slim zijn, besteden ze al hun tijd en aandacht aan sport, en vooral aan voetbal. Daar win je verkiezingen mee, ...” (AD, 30 jan 2002, p6). En ook: “Het volk mag van de president volop delen in de feestvreugde. Alle scholen zijn drie weken gesloten. De werktijden voor overheidspersoneel zijn aangepast.” (VK, 21 jan 2002, p15)

In 2004 spreken de volgende titels voor zich: “Afrikaanse exodus uit Europa; Europese clubs klagen over langdurig gemis voetballers” (AD, 23 jan 2004, p19), gaat over het afstaan van Afrikaanse internationals tijdens de Afrika Cup. “’Het ontbreekt het Afrikaanse voetbal aan alles'; Bondscoach Nigeria hekelt vooral politieke bemoeienis in Afrika” (NRC, 13 feb 2004 p SP01), gaat over de organisatorische onkunde en de invloed van de politiek op voetbal in Afrika. Als dit niet veranderen zal, zal Afrika nooit tot de top behoren. “Spanning ver te zoeken bij Nigerianen” (NRC, 11 feb 2004, pSP01), gaat over de ontspannen en ongedwongen sfeer tijdens het toernooi, ook bij de spelersgroep. “Voetbal verzacht problemen in Afrika'”(NRC, 10 feb, p9) en “Voetbal als bevrijder; Onbevangen sport met politieke en sociale implicaties” (VK, 24 jan 2004, p20) gaan over het belang van voetbal in Afrikaanse samenlevingen. “Kanoute ruilt voor Mali van nationaliteit” (VK, 28 jan, p17), gaat over de mogelijkheid die de wereldvoetbalbond jonge voetballers geeft voor het 21e levensjaar te ruilen van nationaliteit. Ook was er nog aandacht voor het goede spel van Marokko dit jaar. Dit bleef onder de Marokkaanse gemeenschap in Amsterdam niet onopgemerkt. In de kranten werd hier verschillende malen over gesproken.

In 2006 gaan verscheidene achtergrond berichten wederom over het afstaan van Afrikaanse spelers aan hun landenteam. Voor de rest vervullen persoonlijke ervaringen en verhalen van Nederlandse spelers en coaches over de Afrika Cup de berichten.

25

In 2008 passeren ongeveer alle bovengenoemde onderwerpen de revue. Voornamelijk de Volkskrant geeft een uitgebreid overzicht van wat er allemaal speelt tijdens de Afrika Cup. Een onderwerp dat nog niet behandelt is, is het gebruik van zwarte magie en de belangrijke rol van religie voor Afrikaanse voetballers. Al kwam dit eerder ook regelmatig ter sprake in de kranten, er werd nu meer aandacht aan besteed: “In de minisamenleving van de voetbalploeg gaan christendom en islam hand in hand, waarbij op de achtergrond soms zwarte magie meespeelt” (VK, 11 feb 2008, p24).

--

Wat we gezien hebben is een uitgebreide selectie van krantenberichten die de laatste 20 jaar de media gepasseerd zijn. Ik heb de aangehaalde berichten er zo op uitgekozen, met toevoeging van mijn eigen commentaar, dat een breed beeld ontstaat van de onderwerpen die ter sprake kwamen. Wat ik hieruit heb kunnen aflezen is dat er naast de traditionele wedstrijdverslagen en bijzondere (nieuwswaardige) gebeurtenissen redelijk veel aandacht werd besteed aan toernooi gerelateerde onderwerpen. Wat ook opviel was dat bepaalde onderwerpen zoals de kwaliteit van het Afrikaanse voetbal, de planning van het toernooi en de hoeveelheid buitenlandse (Europese) coaches die actief zijn tijdens de Afrika Cup, steeds terugkeerden in de berichtgeving. Aan andere onderwerpen, die ik heb omschreven als de bredere context van voetbal in Afrika, werd minder aandacht besteed. Ook werd in de berichten herhaaldelijk naar voren gebracht dat de sfeer en de realiteit van voetbal in Afrika heel anders is dan in Europa: voetballers zijn hard, strijdlustig en fysiek terwijl het tactisch inzicht minder is en de sfeer typische Afrikaans, evenals de ‘slechte’ organisatie. Dat op deze manier geschreven wordt over Afrika is terug te koppelen aan de ‘kenmerken van de internationale berichtgeving’ waar ik eerder over schreef. Vooroordelen worden in stand gehouden door het gebruik van stereotype omschrijvingen. Wat betreft de Afrika Cup van 2008 denk ik dat alleen de Volkskrant op een evenwichtige manier verslag heeft gedaan van het evenement. Met veel verschillende Achtergrond Verhalen werd er veel informatie gegeven over het evenement en over wat ik de context van voetbal in Afrika noemde. Wanneer we kijken naar de overige afzonderlijke toernooien denk ik dat, met een uitzondering daargelaten, kranten weinig aandacht hadden voor het evenement. De aandacht die uitging naar de Afrika Cup ging vaak schuil onder voetbaljournalistieke berichten, zonder aandacht te besteden aan de maatschappelijke waarden en/of de achterliggende context van voetbal in Afrika. Verschillende onderwerpen kwamen 26

wel aan bod maar gingen voornamelijk over in Nederland en Europa bekenden coaches en voetballers en over de invloed van Europa op het toernooi om de Afrika Cup.

5 CONCLUSIE In dit onderzoek heb ik het beeld onderzocht waarmee de Afrika Cup de afgelopen twee decennia in bepaalde Nederlandse nieuwsmedia is verschenen. Van vier toonaangevende dagbladen heb ik alle berichten met betrekking tot de Afrika Cup gebruikt. Om mijzelf van enige theoretische achtergrond te voorzien heb ik bepaalde ‘kenmerken van de internationale berichtgeving’ onderscheidden. Samen met mijn eigen ervaring en kennis op het gebied van voetbal in Afrika heeft dit ertoe geleid dat ik de volgende hoofdvraag kan beantwoorden:

Wat is het beeld dat door Nederlandse dagbladen geschetst wordt van de Afrika Cup en hoe kunnen we deze berichtgeving begrijpen?

De belangrijkste conclusie die getrokken kan worden uit het onderzoek naar het beeld van de Afrika Cup in Nederlandse dagbladen is dat over de Afrika Cup over het geheel gezien veelvuldig bericht wordt gedaan. Met een uitzondering daargelaten verschenen er steeds meer berichten over het toernooi. Door de jaren heen is de berichtgeving van het toernooi zelfs zo toegenomen dat in bijna elke hoek van onze samenleving bericht wordt gedaan van de Afrika Cup. Waarom de Afrika Cup in de loop der jaren meer en uitgebreider in het nieuws is gekomen is grotendeels te danken aan het toegenomen contact tussen de Afrikaanse en Europese voetbalwereld. Belangrijker nu is hoe de Afrika Cup in beeld is gekomen. Over het algemeen werd er over de Afrika Cup geschreven als een sportief evenement. Dit was terug te zien in de vele wedstrijdverslagen. In sommige gevallen werd er in de vorm van bijzondere gebeurtenissen en achtergrond verhalen dieper ingegaan op de Afrika Cup. Door de jaren heen kwam hierbij een grote verscheidenheid van onderwerpen aan bod. Wat betreft de bijzondere gebeurtenissen kwamen voornamelijk meer ludieke, vaak negatief geladen, berichten in beeld. Wat betreft de achtergrond verhalen waren het vooral de in Nederland en Europa bekende spelers die uitgebreid belicht werden. Ook geliefd waren onderwerpen die de betrokkenheid van Europa bij het toernooi om de Afrika Cup duidelijk

27

naar voren lieten komen. Overduidelijk ging de minste aandacht uit naar wat ik de ‘context van voetbal in Afrika’ heb genoemd. Wat mij opviel is dat de berichten veelal vanuit westers perspectief werden geschreven. Ik doel hiermee op de onderwerpen die aan bod kwamen maar ook op de manier waarop over de Afrika Cup geschreven werd. Ik kan het niet anders benoemen dan dat het algehele beeld dat je krijgt na het lezen van de berichten overeen komt met het meer traditionele beeld van Afrika. De westerse media doen zo verslag van de Afrika Cup zonder veel aandacht te besteden aan de achterliggende gedachte en betekenis van het toernooi voor de betrokken samenlevingen. Als het al ging over achtergrond informatie en de context van voetbal in Afrika werd er geschreven over de Afrikaanse manier van handelen, de Afrikaanse mentaliteit en de slechte manier van dingen regelen. Naar mijn idee doet dit ten onder aan de algehele maatschappelijke betekenis van het toernooi zoals ik die beleefd heb in mijn tijd in Ghana. Ook de manier waarop de lokale bevolking het toernooi beleefde zag ik niet terug in de berichtgeving. De positiviteit, de levendige energie en vriendelijkheid waarop het toernooi in Ghana is verlopen is voor mij reden nog een keer terug te eren naar een volgende Afrika Cup. Wanneer je uitgaat van de berichtgeving zal je hierover echter ernstig twijfelen. Wat ik niet heb kunnen onderzoeken is hoe de berichtgeving van de Afrika Cup staat tegenover de berichtgeving van vergelijkbare toernooien in Azië of Zuid-Amerika. Dit was uitermate interessant geweest omdat het de berichtgeving van de Afrika Cup in breder perspectief had kunnen plaatsen. Op welke manier van de ‘Copa America’ bericht wordt gedaan zou meer licht kunnen werpen op de manier waarop de media het Afrikaanse toernooi benadert. Ook was het leuk geweest meer aandacht te besteden aan de productiekant van het nieuws. Met welke kennis gaan journalisten op pad en hoe ervaren zij de toegankelijkheid van een toernooi als de Afrika Cup. Met de beperkingen van het onderzoek in acht genomen denk ik dat het stuk deels interessant en vooral leuk is om te lezen. Het geeft mensen een kijkje in de wereld van de internationale berichtgeving en laat zien hoe dit in verhouding staat tot de berichtgeving van de Afrika Cup. Hoe we de berichtgeving kunnen begrijpen en waar de beperkingen liggen van de berichtgeving over de Afrika Cup laat zien dat voetbal meer is dan een spelletje, zeker in Afrika. In de krantenberichten komt dit zo duidelijk niet naar voren, maar voor wie er meer over wil weten moet zijn ogen richten op het WK van 2010. In afwachting van hoe de media met dit toernooi omspringt, hoop ik dat veel aspecten van wat voetbal in Afrika inhoud hier ter sprake zullen komen. 28

GERAADPLEEGDE LITERATUUR

Bodegom, D. van 2008 Kijk! Een modellen wedstrijd in Ghana. NRC Next 28 November 2008. Broere, M. & Drift, R. van der 1997 Afrika voetbalt! Amsterdam: Koninklijk Instituut voor de Tropen. Bulthuis, A. 2008

Positief nieuws, een taak voor de krant? Vakonderzoek Fontys Hogeschool voor journalistiek, 2008.

Ginneken, J. van 1996 De schepping van de wereld in het nieuws; De 101 vertekeningen die elk 1 procent verschil maken. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum [2002]. Ginneken, J. van 1998 Understanding Global News; A Critical Introduction. London: SAGE Publications Ltd. Golan, GJ. 2008 Where in the world is Africa? The International Communication Gazette Vol 70/1: 41-57. Hawk, B.G. 1992 Africa’s Media Image. Westport: Praeger Publishers. Luirink, B. 2008 Introductie. ZAM AfricaMagazine, 1(1): p2. Luyendijk, J. 2006 Het zijn net mensen. Amsterdam: Uitgeverij Podium. Martin, R. 1994 The mass media: image and reality. The Journal of Modern African Studies 32 (1): 183-189. Meijers, J. 2006 ‘Ontwikkeling in de journalistiek’. Scriptie Radboud Universiteit Nijmegen. Milburn, MA. & McGrail, AB. 1992 The dramatic presentation of news and its effects on cognitive complexity. Political Psychology 13 (4): 613-632.

29

Onbekend 2008 Pilon, M. 2008

Who will define Africa. New African, juni 2008: 24-27.

Afrika’s succes in sportwereld geeft kracht. Http//www.oneworld.nl/ index.php?articleld=14225&articleType=achtergrond&page=2 (14-07-2009).

Stouwdam, H. 2008 Zelfs grasmaaien is een probleem. NRC Handelsblad, 28 januari 2008: p17. Wainaina, B. 2005 How to write about Africa. Granta 92: the view from Africa, wintereditie.

GERAADPLEEGDE WEBSITES

www.vnjaarvandesport.nl www.kalushafoundation.nl www.righttoplay.nl www.johancruifffoundation.com www.zinfo.nl www.goodnewnetwork.com

30