MICHELANGELO (1475-1564) * Een interessante frankeerserie van Italië VOORWOORD
A l s liefhebbers van postzegels hebben velen de gewoonte om zo nu en dan bepaalde postzegels aan te schaffen a l l e e n maar omdat de zegelbeelden hen aanspraken zonder dat de zegels in hun persoonlijke verzamelingen zouden passen. Dergelijke series worden boek opgeborgen.
dan
zonder
meer
in
een
stock-
Bezig met ander werk, maar met het verzoek van de heer Bosman in het achterhoofd om ook eens een bijdrage voor NOVIOPOSTA te leveren stootte ik i n een dergelijk stockboek op een Italiaanse frankeerserie uit 1961 waarover ik U in dit nummer van NOVIOPOSTA graag iets wil vertellen.
Michelangelo Buonarotti p een i d e a l e w i j z e h e e f t Italië i n 1961 één v a n z i j n g r o o t s t e z o n e n , M i c h e l a n g e l o B u o n a r o t t i , geëerd met de u i t g i f t e v a n een n o r m a l e f r a n k e e r s e r i e i n n i e t m i n d e r dan n e g e n t i e n v e r s c h i l l e n d e n o m i n a l e n met g r o t e o p l a g e n . V o o r d e z e g e l b e e l d e n w e r d een keus gemaakt u i t d e meest bekende d e t a i l s van h e t m e e s t e r s t u k van d e k u n s t e n a a r , d e b e s c h i l d e r i n g van h e t p l a f o n d v a n de zogenaamde S i x t i j n s e k a p e l i n h e t V a t i c a a n t e Rome.
- WIE WAS MICHELANGELO BUONAROTTI? Michelangelo B u o n a r o t t i , meestal kortweg Michelang e l o genoemd, w e r d o p 6 m a a r t 1475 g e b o r e n t e Caprese i n h e t m a c h t s g e b i e d van d e s t a d s s t a a t F l o r e n c e . H i j 8
s t i e r f op 14 f e b r u a r i 1564 t e Rome. Z i j n v a d e r bek l e e d d e t e n t i j d e v a n z i j n g e b o o r t e h e t ambt v a n s t a d h o u d e r o v e r Caprese e n C h i u s i . Z i j n o u d e r s w e n s t e n v o o r hun zoon een l o o p b a a n a l s g e l e e r d e , maar n a d a t een j e u g d v r i e n d hem i n " a a n r a k i n g had g e b r a c h t met d e t o e n i n F l o r e n c e z e e r g e v i e r d e s c h i l d e r Domenico G h i r l a n d a i o w e n s t de j o n g e n z e l f nog s l e c h t s t e s c h i l d e r e n e n een k u n s t e n a a r t e w o r d e n . H i j b l e e k zo b e g a a f d , d a t z i j n m e e s t e r a l na k o r t e t i j d u i t j a l o e z i e d e v e r h o u d i n g v e r b r a k . G e l u k k i g was d e jongen t o e n reeds o p g e v a l l e n .
2 D e t o e n m a l i g e h e e r s e r o v e r F l o r e n c e nam hem i n bes c h e r m i n g . Aan d i e n s h o f l e e r d e h i j van a l l e s o v e r d e bouwkunde en de b e e l d h o u w k u n s t en w e r d e n hem de b e g i n s e l e n van h e t g i e t e n i n b r o n s e i g e n gemaakt. Tesamen met nog v e l e a n d e r e j o n g e r e n aan h e t h o f van D e M e d i c i o n t v i n g h i j ook o v e r i g e n s een v o o r t r e f f e l i j k e o p v o e d i n g e n z o w e r d h i j een t y p i s c h e v e r t e g e n w o o r d i g e r van d i e r o e m r i j k e s t r o m i n g i n d e c u l t u u r g e s c h i e d e n i s , d i e men d e R e n a i s s a n c e noemt. Na de dood v a n z i j n b e s c h e r m h e e r v e s t i g d e M i c h e l a n g e l o z i c h z e l f s t a n d i g met een a t e l i e r i n h e t h u i s van z i j n v a d e r . J u i s t t o e n kwam e r een e i n d e aan de b e t r e k k e l i j k e r u s t i n Italië en b r a k e r een t i j d aan v a n o o r l o g e n t u s sen de s t a d s s t a t e n o n d e r l i n g en met de k o n i n g e n van F r a n k r i j k e n S p a n j e . V o o r M i c h e l a n g e l o b e t e k e n d e d a t een s t o r m a c h t i g e t i j d d i e hem d r e e f v a n de ene s t a d n a a r de a n d e r e . Na een a f f a i r e met een d o o r hem op de w i j z e d e r a n t i e k e n g e b e e l d h o u w d e c u p i d o , d i e i n Rome aan een k a r d i n a a l w e r d v e r k o c h t a l s een o p g e g r a v e n s c h a t u i t d e o u d h e i d , w e r d h i j t o e n d e zaak was o p g e h e l d e r d , u i t g e 9
n o d i g d z i c h i n Rome t e v e s t i g e n . Op 25 j u n i 1496 b e t r a d h i j v o o r de e e r s t e maal h e t r e c h t s g e b i e d van d e Pausen. Het was ook een paus d i e hem de o p d r a c h t g a f w a a r u i t z i j n g r o o t s t e m e e s t e r w e r k o n t s t o n d , h e t b e s c h i l d e r d e p l a f o n d van d e S i x t i j n s e k a p e l . Het n o o d l o t w i l d e d a t d i t werk e v e n a l s z o v e e l w e r k v a n M i c h e l a n g e l o t o t s t a n d kwam o n d e r de meest o n g u n s t i g e omstandigheden. Z i j n leven lang ( M i c h e l a n g e l o werd b i j n a n e g e n t i g j a a r oud) w e r d h i j g e p l a a g d d o o r d e n a i j v e r van z i j n k u n s t b r o e d e r s e n o p g e j a a g d d o o r d e w i l l e k e u r e n g r i l l i g h e i d van z i j n o p d r a c h t g e v e r s . Dat was r e e d s h e t g e v a l met d e o n m o g e l i j k e o p d r a c h t van paus J u l i u s I I , k o r t na z i j n a a n k o m s t i n Rome om v o o r hem een g r a f m o n u m e n t t e maken. Toen h e t w e r k nog maar n a u w e l i j k s was begonnen k r e e g h i j o p v o o r s p r a a k van de beroemde b o u w m e e s t e r B r a m a n t e ook d e o p d r a c h t t o t h e t bes c h i l d e r e n van h e t p l a 4 3 f o n d van d e S i x t i j n s e k a p e l . Maar J u l i u s I I w e i g e r d e hem h e t g e l d d a t n o d i g was om h e t r e e d s b e s t e l d e marmer t e b e t a l e n en de v o o r het werk n o o d z a k e l i j k e h u l p arbeiders. 5
6
M i c h e l a n g e l o was z e l f e c h t e r ook n i e t g e m a k k e l i j k . Mede omdat h i j e i g e n l i j k geen z i n had i n h e t b e s c h i l d e r e n v a n h e t p l a f o n d v e r l i e t h i j Rome om e r pas t e r u g t e k e r e n n a d a t h i j meende z i c h v o l d o e n d e z e k e r h e d e n t e hebben v e r s c h a f t . Het w e r k aan h e t g r a f m o n u m e n t b l e e f l i g g e n , maar h e t b e s c h i l d e r e n v a n de S i x t i j n s e k a p e l moest h i j d e f i n i t i e f a a n v a a r d e n . Na z i j n t e r u g k e e r was h i j p r a c t i s c h d e gevangene van h e t V a t i c a a n omdat Julius II w i l d e voorkomen d a t h i j d e s t a d opnieuw zou v e r l a t e n . 10
-
DE
SIXTIJNSE
KAPEL
Reeds Paus S i x t u s I V , d e o p d r a c h t g e v e r t o t d e bouw van de n a a r hem genoemde k a p e l , had de b e d o e l i n g d a t deze g e h e e l met s c h i l d e r i n g e n zou w o r d e n o p g e l u i s t e r d . Daarom w e r d d e k a p e l z o n d e r a r c h i t e c t o n i s c h e v e r s i e r i n g e n o n t w o r p e n e n u i t g e v o e r d . Van h e t e x t e r i e u r k u n nen w i j n i e t s meer o n t w a r e n a a n g e z i e n de k a p e l g e h e e l w e r d i n g e b o u w d e n d o o r l a t e r e b o u w s e l s o m s l o t e n . Het i n t e r i e u r i s een l a n g w e r p i g e v i e r z i j d i g e r u i m t e . D e wanden worden s l e c h t s o n d e r b r o k e n d o o r z e e r hoog aanb r a c h t e ramen, d i e met hun r o n d e bogen t o t b i j n a aan h e t p l a f o n d r e i k e n ( z e s aan e l k e l a n g e z i j d e e n twee aan i e d e r e k o r t e k a n t ) . Het s p i e g e l g e w e l f g a a t g e l e i d e l i j k o v e r i n de w e l v i n g v a n h e t b o v e n s t e g e d e e l t e d e r wanden, t u s s e n d e r o n d a f g e w e r k t e s t e e k k a p p e n . M i c h e l a n g e l o ' s t a a k zou h e t z i j n h e t p l a f o n d z e l f , d e l u n e t t e n ( w a n d g e d e e l t e n b e g r e n s d d o o r d e r o n d e bogen) e n d e d r i e h o e k i g e , g e w e l f d e v l a k k e n d a a r t u s s e n van fresco's te voorzien. Het e e r s t e d e e l van h e t w e r k w e r d v e r r i c h t i n d e j a r e n 1508 e n 1509 e n h e t tweede d e e l i n d e j a r e n 15101512. I n s e p t e m b e r 1512 s c h r e e f M i c h e l a n g e l o een b r i e f aan z i j n v a d e r w a a r i n h i j d e v o l t o o i i n g a a n k o n d i g d e . O p A l l e r h e i l i g e n van d a t j a a r w e r d d e k a p e l i n g e w i j d . Ondanks a l l e t e g e m o e t k o m i n g e n aan de wensen v a n J u l i u s I I was de Paus nog n i e t t e v r e d e n . H i j vond de s c h i l d e r i n g e n n i e t r i j k genoeg en v e r l a n g d e d a t de s c h i l d e r h i e r e n d a a r nog w a t goud e n u l t r a m a r i j n zou a a n b r e n g e n . D a t w e i g e r d e M i c h e l a n g e l o omdat n a a r z i j n mening d e a f g e b e e l d e mensen n o o i t met goud b e k l e e d w a r e n gew e e s t . Deze k e e r h i e l d h i j v o e t b i j s t u k en k r e e g z i j n zin.
7
8
9
10
11
- DE
ZEGELBEELDEN
Welke v o o r s t e l l i n g e n k r e g e n d e Romeinen o p d i e ged e n k w a a r d i g e dag, A l l e r h e i l i g e n 1512, t e z i e n ? Het o n o n d e r b r o k e n , g e w e l d i g e m i d d e n d e e l van h e t p l a f o n d was d o o r d e k u n s t e n a a r i n negen r e c h t h o e k e n v e r d e e l d . Op e l k e hoek v a n z o ' n r e c h t h o e k p l a a t s t e h i j een z i t t e n d e , a t h l e t i s c h e j o n g e l i n g , waarmee h i j a l s h e t w a r e g e t u i g e n i s a f l e g d e v a n de v e r e r i n g d i e a l l e b e e l dende k u n s t e n a a r s van d e R e n a i s s a n c e k o e s t e r d e n v o o r d e schone m e n s e l i j k e f i g u u r . I n d e r e c h t h o e k e n z e l f werden t a f e r e l e n u i t d e B i j b e l s e g e s c h i e d e n i s aangebracht. De e e r s t e v a k k e n b e v a t t e n de S c h e p p i n g s d a g e n , de o v e r i g e d e g e s c h i e d e n i s van Noach. A c h t e r e e n v o l g e n s z i j n te zien: a . D e s c h e i d i n g van l i c h t e n d u i s t e r n i s . b. De s c h e p p i n g van de h e m e l l i c h a m e n . c . God maakt s c h e i d i n g t u s s e n w a t e r e n l a n d . d. Adam w o r d t u i t h e t s t o f g e s c h a p e n . e . D e s c h e p p i n g v a n Eva u i t een r i b v a n Adam. f. De zondeval en de v e r d r i j v i n g u i t het p a r a d i j s . g. De o f f e r a n d e van Noach. h. De z o n d v l o e d . i . D e schande van Noach. S l e c h t s d e z e g e l b e e l d e n van d e b e i d e hoogste nominale waarden z i j n o n t l e e n d aan d i t , d e t o e s c h o u w e r g e h e e l o v e r w e l d i g e n d e midden. V o o r h e t z e g e l ad 500 l i r e ( 1 ) w e r d de kop g e k o z e n v a n Adam u i t h e t v i e r d e t a f e r e e l ( Y v e r t 8 4 3 ) . V o l g e n s sommige k u n s t h i s t o r i c i i s deze Adam de s c h o o n 11 s t e a f b e e l d i n g van een m e n s e l i j k f i g u u r d i e d e s c h i l d e r k u n s t o o i t h e e f t opgel e v e r d . De kop op h e t z e g e l van 1000 l i r e ( 2 ) i s d i e v a n Eva u i t h e t z e s d e t a f e r e e l , de Z o n d e v a l ( Y v e r t 8 4 4 ) . V i j f maal d i e n d e een j o n g e l i n g s k o p a l s i n s p i r a t i e b r o n voor de zegelontwerper. D e j o n g e l i n g l i n k s b o v e n d e p r o f e e t Je12
12
s a j a is te vinden op het zegel (3) ad 1 l i r e (Yv 8 2 6 ) ; l i n k s b o v e n d e p r o f e e t Joël b e v i n d t z i c h d e j o n g e l i n g w i e n s kop h e t z e g e l a d 5 l i r e ( 4 ) s i e r t (Yv. 8 2 7 ) . D e e e r s t e d i e een h o o r n des o v e r v l o e d s o v e r d e s c h o u d e r d r a a g t , maakt d e i n d r u k van een h e i d e n s e n a t u u r g o d , de t w e e d e maakt o n d a n k s z i j n p r e c i e u s e h a a r t o o i een wat i n g e t o g e n e r i n d r u k . Linksboven de Perzische s y b i l l e z i t de j o n g e l i n g van h e t z e g e l a d 1 0 l i r e ( 5 ) . H i j h e e f t een s o o r t s l u i e r boven h e t h o o f d ( Y v . 8 2 8 ) . Onze t e g e n w o o r d i g e j o n g e l i n g s c h a p z o u j a l o e r s kunnen worden o p h e t k a p s e l van d e j o n g e n d i e h e t z e g e l van 115 l i r e ( 1 7 ) t o o i t ( Y v . 8 4 0 ) . De j o n g e m a n v a n de waarde ad 150 l i r e ( 1 8 ) l i j k t ons h e t meest t h u i s t u s s e n de p r o f e t e n en w a a r z e g g e n d e v r o u w e n . Z i j n e c h t mannel i j k e g e l a a t s t r e k k e n en z i j n d i e p i n z i c h z e l f g e k e e r d e b l i k s t e m p e l e n hem t o t iemand v a n w i e de w e r e l d g r o t e v e r w a c h t i n g e n mag k o e s t e r e n ( Y v . 8 4 1 ) . Rondom h e t m i d d e n d e e l , op d a t g e d e e l t e v a n h e t p l a f o n d , d a t z i c h r e e d s n e i g t n a a r d e wanden van d e k a p e l , werden t e l k e n s t u s s e n twee raambogen i n t w a a l f p r o f e t e n en S y b i l l e n g e c o n t e r f e i t . De p r o f e t e n vertegenwoordigden d e C h r i s t e l i j k e w e r e l d van d e B i j b e l , d e s y b i l l e n z i j n v e r t e g e n w o o r d i g s t e r s v a n de O u d h e i d . De a a n d a c h t d i e d e R e n a i s s a n c e s c h o n k aan d e a n t i e k e w e r e l d z a l w e l n i e t vreemd z i j n aan hun v e r s c h i j n e n op d i t p l a f o n d i n h e t h a r t van d e C h r i s t e l i j k e w e r e l d . N a e l k a a r z i e n w e i n d e z e g e l b e e l d e n d e koppen van d e p r o f e t e n ( 6 ,8,10,13,14,15,16) Joël ( Y v . 8 2 9 ) , J e s a j a ( Y v . 8 3 1 ) , Daniël ( Y v . 8 3 3 ) , Z a c h a r i a s ( Y v . 8 3 6 ) , Jonas ( Y v . 8 3 7 ) , J e r e m i a (Yv.838) e n Ezechiël (Yv.839). Elke p r o f e e t met een v o o r hem k a r a k t e r i s t i e k e g e l a a t s u i t d r u k k i n g e n met d i t o a t t r i b u t e n . D e a f g e b e e l d e s y b i l l e n ( 7 , 9 , 1 1 , 1 2 ) z i j n : de L y b i s c h e ( Y v . 8 3 0 ) , de s y b i l l e v a n E r i t r e a ( Y v . 8 3 2 ) , d i e van D e l p h i ( Y v . 8 3 4 ) e n d e s y b i l l e v a n Cumea ( Y v . 8 3 5 ) . V o o r a l de l a a t s t g e n o e m d e h e e f t een s t e r k sprekend g e l a a t . B i j de o v e r i g e n d i e n t v o o r a l de hoofdtooi als herkenningsteken.
13
N i e t genoemd w e r d nog h e t z e g e l ad 200 l i r e met een z e l f p o r t r e t van d e s c h i l d e r ( Y v . 8 4 2 ) . Het i s h e t z e l f p o r t r e t dat z i c h b e v i n d t i n het schilderijenmuseum van h e t K a p i t o o l ( P i n a c o t e c a C a p i t o l i n i ) . Het g r o t e a a n t a l d e t a i l s u i t h e t w e r k van M i c h e l a n g e l o , a f g e b e e l d o p d e z e g e l s u i t d e f r a n k e e r s e r i e van 1961 bes l a a t n o c h t a n s s l e c h t s een k l e i n g e d e e l t e van h e t omv a n g r i j k e o e u v r e van d e g r o t e k u n s t e n a a r M i c h e l a n g e l o ( 1 9 ) . Een n a d e r e k e n n i s m a k i n g met z i j n w e r k i s a l l e s z i n s aan t e b e v e l e n .
15
16
Daarom w i l i k d i t a r t i k e l n i e t beëindigen z o n d e r U t e w i j z e n o p e n k e l e p o s t z e g e l u i t g i f t e n van 1964 d i e v e r s c h e n e n t e r g e l e g e n h e i d van d e v i e r h o n d e r d s t e s t e r f dag van M i c h e l a n g e l o . A l l e r e e r s t o p een I t a l i a a n s e zeg e l ad 30 l i r e v o o r de gewone p o s t en een z e g e l ad 185 l i r e v o o r de l u c h t p o s t . Op h e t e e r s t e t r e f f e n we een d e t a i l aan v a n de Piëta ( K r u i s a f n a m e ) i n de Dom van F l o r e n c e n a m e l i j k d e kop van Nicodemus ( Y v . 9 0 3 ) . Z i e Johannes 19:39. O p h e t l u c h t p o s t z e g e l ( Y v . A e r . 1 4 3 ) i s d e Madonna van B r u g g e t e v i n d e n . B i j d i e g e l e g e n h e i d g a f ook h e t V a t i c a a n z e l f een b i j z o n d e r e h e r i n n e r i n g s s e r i e u i t . B i j z o n d e r g e s l a a g d e n een p r a c h t i g e a a n v u l l i n g o p d e I t a l i a a n s e s e r i e van 1961. I n v i j f z e g e l b e e l d e n (Yv.405/409) z i e n w e a c h t e r e e n v o l g e n s h e t h i e r boven r e e d s genoemde z e l f p o r t r e t u i t h e t museum v a n h e t K a p i t o o l , d e p r o f e t e n J e s a j a , J e r e m i a e n Joël van het S i x t i j n s e p l a f o n d nu in extenso en de Delphische s y b i l l e eveneens i n e x t e n s o . Nogmaals v i n d e n we h e t z e l f p o r t r e t v a n de geëerde s c h i l d e r o p een z e g e l van H o n g a r i j e t e r waarde van 2 f o r i n t ( Y v . 1 6 4 7 ) u i t 1964. R u s l a n d h e r d a c h t de r i j k b e g a a f d e I t a l i a a n met een z e g e l van 6 kopeken ( Y v . 2 9 0 2 ) 14
Het z e l f p o r t r e t w o r d t d a a r g e f l a n k e e r d d o o r een t e k e n i n g van een d o o r M i c h e l a n g e l o v o o r h e t g r a f m o n u ment van J u l i u s I I gebeeldhouwde gevangene e n r e c h t s een f a n t a s i e van d e s c h i l d e r aan h e t w e r k aan d e s c h i l d e r i n g van d e L y b i s c h e s y b i l l e . M i n d e r g e s l a a g d i s n a a r m i j n smaak h e t T s j e c h o - S l o w a a k s e z e g e l (Yv.1327). I n dat zegelbeeld z i j n v e r s c h i l l e n d e f r a g menten v a n b e e l d h o u w w e r k e n van M i c h e l a n g e l o t e o n d e r s c h e i d e n . Op de v o o r g r o n d een d e t a i l van "De Dag" o p h e t g e d e n k t e k e n o p h e t g r a f van L o r e n z o d e M e d i c i i n d e aan d i e n s g e s l a c h t g e w i j d e M e d i c i k a p e l i n F l o r e n c e met d a a r a c h t e r een d e e l van "De N a c h t " en op de a c h t e r g r o n d de kop van Mozes, b e d o e l d v o o r h e t grafmonument van J u l i u s I I .
-
NOG ENKELE MICHELANGELO-ZEGELS
Met h e t b o v e n s t a a n d e hebben we g e e n s z i n s a l l e z e g e l s opgesomd d i e b e t r e k k i n g hebben o p M i c h e l a n g e l o . Dat zou m i j t e v e r v o e r e n e n d a t was ook n i e t d e bedoel i n g . Er z i j n e r v e e l meer. I k noem s l e c h t s i n w i l l e k e u r i g e v o l g o r d e h e t z e g e l van d e V e r e n i g d e S t a t e n t e r g e l e g e n h e i d van h e t G e o f y s i s c h J a a r 1958 met een d e t a i l u i t de h i e r b o v e n genoemde " S c h e p p i n g van Adam"
17
18
19
i n h e t v i e r d e t a f r e e l o p h e t m i d d e n d e e l van h e t p l a f o n d van d e S i x t i j n s e K a p e l , een W e s t - D u i t s z e g e l u i t 1975 ( Y v . 6 8 2 ) met de j o n g e l i n g s k o p van h e t I t a l i aanse z e g e l ad 5 l i r e , de p r a c h t i g e z e g e l s van G i b r a l t a r eveneens i n 1975 u i t g e g e v e n t e r g e l e g e n h e i d van d e v i j f h o n d e r d s t e g e b o o r t e d a g van M i c h e l a n g e l o met a f b e e l d i n g e n van de t o t a l e Madonna van B r u g g e , de Madonna van Taddeï en de beroemde Piëta u i t de S i n t 15
P i e t e r t e Rome, h e t I t a l i a a n s e z e g e l a d . 60 l i r e , u i t gegeven t e r g e l e g e n h e i d van h e t M a r i a j a a r 1953/1954 met een d e t a i l v a n de Piëta, de I t a l i a a n s e z e g e l s u i t 1975 ( Y v . 1 2 1 6 / 1 2 1 8 ) met de Madonna u i t h e t P i t t i p a l e i s i n F l o r e n c e , een d e c o r a t i e f r a a m p j e van d e B a s i l i e k van S i n t P i e t e r e n een z e e r o n t r o e r e n d o n d e r d e e l van h e t v i e r d e t a f r e e l "De Z o n d v l o e d " o p h e t m i d d e n g e d e e l t e van h e t S i x t i j n s e p l a f o n d . En als a l l e r l a a t s t e de Vaticaanse frankeerzegels u i t 1976 met a f b e e l d i n g e n van d e t a i l s u i t "Het L a a t s t e O o r d e e l " o p d e a c h t e r w a n d van d e S i x t i j n s e K a p e l , een b a z u i n e n g e l ( Y v . A e r . 6 0 ) , d e H e m e l v a a r t van d e U i t v e r k o r e n e n e n nog eens e n k e l e b a z u i n e n d e e n g e l e n . -
BESLUIT
D e I t a l i a a n s e f r a n k e e r s e r i e van 1961 w a a r h e t m i j b i j h e t s c h r i j v e n van d i t a r t i k e l i n d e e e r s t e p l a a t s o m g i n g i s b e h a l v e v o o r b e w o n d e r a a r s van M i c h e l a n g e l o ook van g r o o t b e l a n g v o o r t r a d i t i o n e l e l a n d e n v e r z a m e l a a r s d i e hun h a r t hebben v e r p a n d aan d e z e g e l s van Italië. E r v a l t v o o r hen v e e l t e b e l e v e n met de v e r s c h i l l e n d e g e b r u i k t e watermerken, a f w i j k e n d e tandingen een d u b b e l d r u k , een d u b b e l p e r f o r a t i e , v e r s c h i l l e n d e p a p i e r s o o r t e n , geheel o f g e d e e l t e l i j k ongetande z e g e l s e n een waarde g e d r u k t o p p a p i e r z o n d e r w a t e r m e r k . J.Ph.de
Aanbevolen
Leeuw.
lectuur:
a. Herman Grimm: "Michelangelo", sein Leben in Geschichte und Kultur seiner Zeit, der Blütezeit der Kunst in Florenz und Rom. Een uitgave van safariverlag, Berlin.1943. b. H.Knackfusz: "Michelangelo". Een uitgave van Verlag Velhagen und Klasing 1926 u i t de s e r i e Künstler-Monographiën.
16
