METROPOLITANE LANDBOUW: METROPOLITANE nieuwe ruimte voor. de toekomst. Marco van Steekelenburg & Henk C. van Latesteijn

METROPOLITANE nieuwe ruimte voor de toekomst LANDBOUW:

Marco van Steekelenburg & Henk C. van Latesteijn

COLOFON TEKST Marco van Steekelenburg Henk C. van Latesteijn

VORMGEVING Creja Ontwerpen, Leiderdorp

INFOGRAPHICS Marco van Steekelenburg

DRUK oIC Media Company, Alphen aan den Rijn

UITGAVE TransForum, Zoetermeer November 2011 E [email protected] I www.transforum.nl

Inleiding Op verschillende schaalniveaus doen zich momenteel ingrijpende veranderingen voor in de agrarische

MET BIJZONDERE DANK AAN Joost van Kasteren Jeroen Naaijkens Dirk Sijmons Hans Mommaas

LANDGEBRUIKSDATA USGS EROS Data Centre, Global Land Cover Characteristics Data Base Meer informatie over analyse mondiale landgebruik: www.spatialplanning.com

productie- en consumptiepatronen. Op mondiaal niveau zien we hoe de dreigende schaarste aan

Op Europees niveau komt het einde van ruim vijftig jaar gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) in zicht. Waar het oorspronkelijk was gericht op vergroting van de landbouwproductie en verbetering van boereninkomens, is er het laatste decennium ook meer nadruk komen te liggen op andere functies van het platteland, zoals landschap, natuur of

voedsel, biobrandstoffen en grondstoffen leidt tot een

gemeenschapsontwikkeling. Hierbij worden productievolume

uitdijend landbouwareaal, veelal ten koste van oerbos.

en efficiency dus van minder belang.

Ook zien we toenemend protectionisme en het

Op het Nederlandse schaalniveau zijn de bovenstaande ontwik-

veiligstellen van productiecapaciteit, bijvoorbeeld door

kelingen nog een graadje scherper. Het landbouwareaal wordt kleiner door stadsuitbreiding en de aanleg van bedrijven, infra-

landaankopen elders, ook wel ‘resource colonialism’

structuur en recreatiegebieden. Ook de ecologische hoofdstruc-

genoemd.

tuur en de Natura2000 gebieden stellen niet alleen ruimtelijk, maar ook wat betreft emissies, grenzen aan het landbouw-

2

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

3

4

van de ene functie voor de andere, maar ruimte geven voor

tane omgeving aan de landbouw oplegt. Maar vooral ook met

‘De korrel’ – het domein van de agrarische ondernemer

de kansen die de metropolitane omgeving aan de landbouw

Metropolitane landbouw is de visie die zichtbaar wordt door

land en de producten te betrekken bij de transitie van door-

terwijl biologische landbouw en bijvoorbeeld stadslandbouw

biedt. Door de verbinding tussen stedelijke omgeving en land-

naar de kenmerken en overeenkomsten te kijken van de

gaande verdringing naar een combinatie van meerdere

in de lift zitten.

bouw centraal te stellen en verder open te laten op welke wijze

praktijkprojecten uit TransForum. In alle projecten is te zien

functies op meerdere schaalniveaus.

bedrijf. Daarnaast is er sprake van sociaal-culturele druk die

zullen moeten houden met de beperkingen die de metropoli-

leidt tot nieuwe eisen aan bedrijfsvoering en bedrijfsomvang. Met name intensieve vormen van landbouw staan onder druk,

verschillende waarden, door ook de huidige gebruikers van het

deze verbinding het best tot stand gebracht kan worden, biedt

dat enerzijds een toenemende stedelijke druk en anderzijds

Een verdergaande groei van de landbouwproductie is echter

metropolitane landbouw een stimulans om nieuwe wegen te

een sterk ontwikkelende stedelijke vraag de aanjagers zijn

Op het niveau van de korrel, het niveau van de individuele

gewenst om bevolkingstoename en welvaartsgroei het hoofd

zoeken, zonder daarbij op voorhand oordelen uit te spreken

voor innovatie en ontwikkeling. Deze visie kan als leidraad

ondernemer in de groene ruimte, moeten we zicht krijgen op

te bieden. En daarnaast om de ‘biobased economy’ te accom-

over de uitkomsten. Daarmee wordt de discussie verplaatst

functioneren voor verdere verduurzaming van de Nederlandse

de mogelijke handelingsperspectieven. De boer of tuinder krijgt

moderen vanwege energie- en voedselzekerheid en het

van de voor of tegens van een bepaalde verschijningsvorm

landbouw. Door in te zetten op nieuwe verbindingen tussen

zo de kans om een gepast antwoord te geven op de vragen,

tegengaan van klimaatverandering. Er is behoefte om deze

van landbouw naar de kansen voor verdere inpassing van

de stedelijke omgeving en landbouw kan de verdringing van

uitdagingen en beperkingen die vanuit de stedelijke omgeving

noodzakelijke ontwikkelingen binnen de landbouw beter in

alle vormen van landbouw in de metropolitane omgeving.

natuur door landbouw en van landbouw door de stad

op hem af komen. Als er kansen zijn en blijven voor de agrarische

te passen. Ecologische inpassing, omdat nu de landbouw vaak

In de verschillende projecten van TransForum zijn nieuwe

worden doorbroken.

ondernemer in de groene ruimte rond de stad, dan wordt

vervuilend is en de natuur verdringt, lokaal, maar ook mondiaal.

antwoorden gegeven op diverse maatschappelijke thema’s

Economische ontwikkeling omdat veel boeren moeite hebben

zodat er ruimte blijft voor landbouw én natuur zowel op lokaal,

Metropolitane landbouw maakt duidelijk dat we niet moeten

natuur een halt toe geroepen. De zich verder ontwikkelende

om het hoofd boven water te houden, vanwege dure grond en

regionaal als mondiaal schaalniveau. Voor de lagere schaal­

vervreemden van de landbouw door deze te verdringen naar

relatie tussen de agrarisch ondernemer en de stedeling wordt

resources. En sociaal culturele inbedding omdat steeds meer

niveaus door het schetsen van een handelingsperspectief voor

bijvoorbeeld gebieden waar minder zicht is op sociaal-culturele

beschreven in hoofdstuk 2.

mensen moeite krijgen met schaalvergroting, landschapsver­

betrokkenen waarbij lokaal ruimte wordt gemaakt voor land-

aspecten. Juist rond grote steden is er een potentieel en een

vuiling en de kwaliteit van het dierenwelzijn in de landbouw.

bouw en natuur. Voor de hogere schaalniveaus zijn vergelijkbare

noodzaak om efficiënt om te gaan met hulpbronnen en

‘Het kader’ – het domein van de grote uitdagingen

Verduurzamen van de sector is dus nodig. In het innovatie­

omstandigheden wereldwijd in kaart gebracht, zodat het lokale

tegelijkertijd effectief de ruimte te benutten. Door op deze

De grotere omgeving waarbinnen de agrarische ondernemer

programma TransForum zijn verschillende wegen verkend om

perspectief ook elders toepasbaar wordt. Door onderscheid te

manier meer te doen met minder ontstaat er ook ruimte voor

moet opereren dicteert zowel de randvoorwaarden als de

die verduurzaming tot stand te brengen. In de praktijk is gebleken

maken tussen het niveau van de handeling – de korrel – en de

natuur op de logische vruchtbare plekken. Deze nieuwe manier

(markt)kansen voor die ondernemer. Dit kader is daarmee

dat een uitnodigende visie noodzakelijk is om de gewenste

context waarbinnen deze handeling zich afspeelt – het kader –

van ontwikkelen houdt in dat we actief zoeken naar een

bepalend voor de set van mogelijke handelingsperspectieven

beweging in gang te zetten. TransForum heeft daarvoor de visie

is inzicht verkregen in de verschillende handelingsperspectieven

nieuwe configuratie van de toekomstige Nederlandse metro-

die deze ondernemer ter beschikking staan. Onderdeel van dit

‘Metropolitane landbouw’ ontwikkeld. De visie geeft aan dat

die mogelijk zijn om te verduurzamen en de toepassing van die

pool. Hierbij is het niet alleen een kwestie van ‘of het een, of

perspectief is het verbinden van de lokale mogelijkheden en

alle vormen van landbouw – nu en in de toekomst – rekening

handelingsperspectieven in andere gebieden.

het ander’ maar van ‘én én’. Dus niet de totale transformatie

beperkingen met de meer omvattende duurzaamheidsvraag-

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

daarmee de eerder genoemde verdringing van landbouw en

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

5

stukken zoals de mondiale schaarste aan ruimte en grond-

landbouw juist binnen die metropoolgebieden dreigen

stoffen. Ook kan een beter inzicht in de lokale perspectieven

te verdwijnen. Vergelijking met onze regio laat zien dat er

helpen om antwoorden te kunnen geven op uitdagingen die

ook kansen liggen voor de ontwikkeling van hoog-intensieve

zich in andere – stedelijke – delen van de wereld voordoen.

landbouw op kleine stedelijke schaal. Dit soort inzichten vanuit

Door zicht te bieden op het mondiale ruimtegebruik en

de visie metropolitane landbouw kunnen langs deze weg

specifiek hierin op de concentratiegebieden van bevolking,

bijdragen aan een meer robuuste ontwikkeling van regionale

landbouw én natuur, wordt het kader zichtbaar. Deze analyse

én mondiale voedselzekerheid.

wordt beschreven in hoofdstuk 3. Door tussen de schalen heen te schakelen krijgen we ook beter

6

In hoofdstuk 4 wordt de Nederlandse situatie met het nieuwe

grip op het schijnbaar autonome proces van verdringing van

begrippenkader ontleend aan hoofdstuk 3 beschreven. Hieruit

landbouw en natuur. In de agrarische samenleving en de daar-

ontstaat een beeld van vergelijkbare gebieden in de wereld

opvolgende industriële samenleving werden nederzettingen en/

waar de visie van metropolitane landbouw ook toe te passen

of steden omringd door duidelijke te onderscheiden ringen met

is. Daarmee bieden we een eerste blik op wat de mondiale

agrarische activiteiten. Door de toegenomen mondialisering en het

effecten hiervan kunnen zijn. Metropolen, landbouw en natuur

steeds minder belangrijk worden van afstand – ook in economi-

bestaan bij de gratie van water, vlakke grond en gematigd

sche zin – zijn megasteden ontwikkeld die een heel andere relatie

klimaat. Dit zijn de delta’s wereldwijd. In de Nederlandse delta

kennen met het omliggende gebied. In deze analyse willen we

is een polynucleaire verstedelijkingsstructuur: een stedelijk

zicht bieden op de ontstane complexe relatie tussen het stedelijk

gebied dat vanuit verschillende centra zich verder ontwikkeld.

gebied en agrarische productie in, rond en voor de stad. Dit doen

Door deze specifieke structuur zijn hoog-intensieve, maar klein-

we door niet alleen te letten op fysiek-ruimtelijke grenzen, maar

schalige vormen van landbouw ontstaan zoals glastuinbouw en

ook door te zoeken naar nieuwe verbindingen en relaties tussen de

intensieve veehouderij. De stedelijke groei gaat momenteel in

metropolitane gebieden en de daaraan gekoppelde landbouw. Dit

veel metropolen wereldwijd zo snel, dat zowel de natuur als de

wordt beschreven in het laatste hoofdstuk.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

7

Mogelijkheden ván Metropolitane landbouw: de korrel Een nadere analyse van de relatie tussen stad en platteland op lokaal of regionaal niveau biedt inzicht in de mogelijkheden van Metropolitane landbouw in dat specifieke gebied. Door op drie verschillende manieren

Fysiek-ruimtelijke verdringing Op verschillende schaalniveaus doet zich de zogenoemde ‘verdringingsreeks’ voor, een ruimtelijk proces dat is beschreven door landschapsarchitect Dirk Sijmons, hoogleraar Landschapsarchitectuur aan de TU Delft. Hij illustreert het fenomeen aan de hand van deltagebieden, zoals Nederland.

naar die relatie te kijken, wordt iets van de zich

In eerste instantie werden de delta’s van deze wereld gedomi-

ontwikkelende complexiteit in beeld gebracht. Dat

neerd door een zeer gevarieerde en rijke natuur. De vruchtbare bodem leende zich echter ook voor landbouw met als gevolg

doen we door achtereenvolgens de fysiek-ruimtelijke

dat de natuur op veel plaatsen werd verdrongen door akkers

verdringingsrelatie, de economische handelsrelatie en

en weiden. In onze tijd zien we dat de landbouw steeds meer in de verdrukking raakt door uitdijende steden. Voor een

de sociale dienstenrelatie te beschrijven.

deel komt dat doordat landbouwgrond daadwerkelijk wordt omgezet in woonwijken en bedrijventerreinen. Voor een ander deel komt dat ook doordat mensen uit de stad vaak meer

8

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

9

kunnen betalen voor de huizen op het platteland en in dorpen

Ook verdwijnt de agrarische productie steeds meer uit beeld,

Tegengesteld aan de voedselstroom naar de stad, loopt er een

determineren. Het ommeland vormt zelfs letterlijk het decor

rond de steden. Daardoor stijgt de grondprijs en hebben boeren

waardoor stedelingen steeds minder weten van de oorsprong

reststoffenstroom van stad naar platteland. Vroeger bestond

van onze Hollandse steden, zoals het beroemde schilderij

moeite om mee te komen in de internationale concurrentiestrijd.

van hun voedsel.

deze stroom vooral uit menselijke uitwerpselen als voedingsstof

“De Stier” van Paulus Potter mooi laat zien. Het Hollandse

voor het gewas (de kringloop gesloten) en uit wat we nu GFT-

stadslandschap kan gezien worden als een van de belangrijkste

Bouwgrond voor steden is vaak 50 tot 100 maal meer waard

10

dan landbouwgrond. Een effect van de hoge grondprijs is dat

Economische handelsrelatie

afval noemen, dat werd gebruikt als voedsel voor het vee. De

waarden van ons land. De term ‘decor’ doet eigenlijk te weinig

veel boeren die nog wel in de buurt van de stad zitten, vanwege

Vanouds leven stad en omliggend platteland in een symbio­

mest-nutriënten kringloop is doorbroken om milieu-hygiënische

recht aan die functie; het platteland fungeert voor veel stedelingen

de hoge verwachtingswaarde van de grond en de planologische

tische relatie, waarin de ‘stad’ via havens en handel zorgt voor

redenen, terwijl de schillenboer verdween vanwege het risico

ook als een romantische schuilplaats, waar je – al was het maar

bescherming door hun agrarische bestemming, een discrepantie

aanvoer van grondstoffen, zoals kunstmest en veevoer en het

van verspreiding van besmettelijke ziekten onder het vee door

in gedachten – kunt ontsnappen aan de stedelijke hectiek.

ondervinden tussen de ‘gebiedswaarde’ en ‘bedrijfswaarde’.

platteland zorgt voor het voedsel van de stedeling. De stad zelf

het voeren van gekookt GFT-afval.

Met name de functie als schuilplaats leidt tot een groeiende

Veel boeren hebben moeite om deze discrepantie het hoofd

vormt weer de markt waar het voedsel wordt verhandeld en

te bieden, gaan failliet of vertrekken naar goedkopere grond.

geconsumeerd. Deze cyclus is mooi beschreven door Carolyne

Tegenwoordig zijn het vooral reststromen uit de levensmid-

gegenereerd. Die vertaalt zich onder meer in eisen die vanuit de

De achtergelaten grond en woningen krijgen veelal een niet

Steel in haar boek ‘The Hungry City’. Verdergaande verstede-

delenindustrie die richting platteland gaan, variërend van

stad worden gesteld aan de bedrijfsvoering en landschap. Dat

agrarische bestemming.

lijking leidt echter tot een oplopende opwaartse druk op de

bierbostel en melasse tot koekjes die over de datum zijn. In de

varieert van meer aandacht voor dierenwelzijn, via een pleidooi

sociale dienstenrelatie waarbij de vraag vanuit de stad wordt

grondprijs in een gebied met een straal tot enkele honderden

toekomst zien we mogelijk weer een omgekeerde beweging,

voor biologische landbouwmethoden tot het verbieden van

Een aanvullend effect hiervan is dat de trek van stedelingen naar

kilometers rondom de stad. In dit gebied is het voor de

waarbij reststoffen uit de landbouw kunnen worden gebruikt

bepaalde vormen van landbouw, zoals de intensieve veehou-

het buitengebied soms ‘stadse’ eisen met zich mee brengt, zoals

stedeling nog interessant is om in één weekend op en neer

als grondstof voor de chemische industrie, bijvoorbeeld voor

derij. Het ‘ommeland’ wordt daarmee de tuin van de stede-

een lage tolerantie voor stank en geluid. Het verzet tegen de

te rijden. Binnen dat gebied geldt: hoe dichter bij de stad,

het maken van bio-plastics.

ling, ook wel aangeduid als ‘metropolitaan park’. Het gevolg

bouw van ‘megabedrijven’ op het Noord-Brabantse platteland

hoe hoger de grondprijzen. Om bij een hoge grondprijs nog

is daar een voorbeeld van. Omdat de provinciale overheid een

een inkomen te verdienen, moeten boeren intensiveren. Het

Sociale dienstenrelatie

limiet stelt aan het aantal dieren dat je mag houden, zullen veel

is dus niet verwonderlijk dat de meest intensieve vormen

Enerzijds zijn plattelanders aangewezen op stedelijke diensten,

boeren zich genoodzaakt zien om te stoppen of uit te wijken

van landbouw, zoals glastuinbouw en intensieve veehouderij

zoals winkels, musea, schouwburgen en scholen. Als sector

Samenvattend

naar gebieden, waar de sociaal-culturele invloed van de stad

vrij dichtbij en soms zelfs in het stedelijk gebied liggen. Von

is de landbouw daarnaast afhankelijk van kapitaal en kennis,

Bij alle drie relaties zijn belangrijke ontwikkelingen gaande. De

met stadse normen voor dierenwelzijn minder is. Deze ontwik-

Thünen beschreef dit fenomeen al in het begin van de 19de

diensten die eveneens – meestal – vanuit de stad worden

verdringing van natuur door landbouw lijkt zich in ons land te

kelingen geven vervolgens weer een verdringing op andere

eeuw. Echter door de enorme schaal waarop dit zich tegen-

geleverd. Anderzijds zijn stedelingen op hun beurt afhankelijk

stabiliseren, maar op mondiaal niveau gaat deze onverminderd

plekken in de wereld van natuur naar landbouw. Het nadeel van

woordig afspeelt is er niet sprake van één stedelijke kern, maar

van de diensten van het platteland zoals waterhuishouding

voort. De economische relatie is door de ontwikkeling van grote

uitwijken is tevens dat de grotere afstanden het minder makke-

ontwikkeld het stedelijke gebied zich van vele kernen tegelijkertijd.

(droge voeten voor de stedeling), maar ook meer immateriële

havens en enorme logistieke stromen mondiaal geworden.

lijk maken om reststromen uit de stad te benutten.

Hier meer over in het volgende hoofdstuk over het kader.

diensten zoals wandelen, fietsen, vogels kijken en plantjes

Hulpstoffen komen en gaan van overal naar overal; een directe

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

daarvan is dat de bestaande agrarisch ondernemers rond de stad klem komen te zitten.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

11

Profit

relatie tussen stad en ommeland is niet meer vanzelfspre-

deze gescheiden richtingen en biedt een opening waarbij

1) Duurzaam verbeteren:

kend. Op het sociale vlak zien we wel een kentering. Deze

deze drie afzonderlijke strategieën (gericht op rentabiliteit,

De organisatie van voedselproductie door intensivering en

zijn en blijven wel meer lokaal en creëren daarmee soms

ecologie en sociale betekenis) van elkaar kunnen leren en zo

clustering met andere sectoren, waardoor naast profit-, ook

een zware druk op huidige bedrijfsvoering van bestaande

mogelijk gecombineerd worden. Metropolitane landbouw

planet-doelen worden nagestreefd, zoals kringloopsluiting en

boeren. Een druk die in een aantal gevallen kan worden

nodigt iedereen uit om zijn specifieke hoek van het speelveld

uiteindelijk ook people-doelen, zoals landschap of afdoende

omgezet in een nieuwe manier van landbouwbedrijvigheid

te verlaten en nieuwe verbindingen aan te gaan met partijen

productievolume. Het Nieuw Gemengd Bedrijf waar met veel

die waarde toevoegt door de stedelijke vraag te voorzien

die de andere waarden meer prioriteit geven (zie Figuur 1).

minder gebruik van hulpbronnen en energie dezelfde productie

van een agrarische geproduceerd antwoord.

De combinatie van de verschillende (verschijnings-)vormen

kan worden gerealiseerd is een voorbeeld van deze strategie.

Verbeteren

Productie landbouw

Figuur 1 Metropolitane landbouw ontstaat door de drie hoeken van meer traditionele vormen van landbouw te verbinden. Hiervoor zijn drie waardetoevoegende strategieën te benoemen.

Verwaarden

Metropolitane landbouw Stadslandbouw

Ecologische landbouw

van landbouw die dit oplevert vormt bij elkaar het pallet aan

Handelingsperspectief

mogelijkheden dat metropolitane landbouw in zich draagt.

Bij de visie van metropolitane landbouw staan nieuwe

2) Duurzaam verwaarden: Door verbreding, gericht op bestaande markten die aansluiten

People Vernieuwen

verbindingen tussen stedelijke en landbouwgebieden

Uit de ervaringen met de ontwikkeling van nieuwe verbindingen

bij economische behoeften van de stad, en daarmee economisch

centraal. In ons metropolitane gebied ondervinden land-

binnen het TransForumprogramma zijn drie strategieën afge-

rendabel wordt, zodat naast planet- of people-doelen ook profit-

Door het toepassen van één of meerdere van deze strategieën,

bouwgebieden grote druk vanuit economisch perspectief

leid die aangeven langs welke weg je je vanuit de drie eerder

doelen worden gediend. Dit wordt bijvoorbeeld al veel toegepast

kan de bestaande landbouw nieuwe perspectieven vinden in het

(via de grondprijs) én vanuit sociale diensten perspectief

genoemde hoeken van het speelveld kunt verbinden met andere

bij de biologische landbouw. Door een andere manier van telen,

metropolitane gebied. En dat door nieuwe waarden toe te voegen in

(via recreatie en welzijn). Onder deze druk ontwikkelen

waarden. Deze strategieën zijn: duurzaam verbeteren, duurzaam

logistieke concepten of van marketing wordt aangesloten bij een

plaats van bestaande (natuur en landschap-)waarden te verdringen.

zich naast de intensieve, economisch gedreven landbouw,

verwaarden en duurzaam vernieuwen.

groeiende vraag vanuit de stad. Rondeeleieren met drie sterren

Daarmee wordt een verdere afwenteling naar lokale, of zelfs mondi-

van de Dierenbescherming zijn een voorbeeld van deze strategie.

ale schaal doorbroken. Niet alleen blijft er ruimte voor intensieve en

nieuwe vormen van landbouw. De landbouw moet zich

productieve vormen van landbouw, maar ook het ‘Hollandse stads-

‘verduurzamen’ door naast economische rendabiliteit

12

Planet

tegelijkertijd ook aandacht te schenken aan ecologische

3) Duurzaam vernieuwen:

landschap’ kan behouden blijven. Het verschil tussen bedrijfswaarde

en sociaal-maatschappelijke waarden. Dit leidt tot meer

Door verbreding, gericht op nieuwe markten die aansluiten bij

en gebiedswaarde kan door deze drie nieuwe waardetoevoegende

ecologische gedreven landbouw zoals de biologische land-

sociaal-culturele behoeften van de stad, en daarmee economisch

strategieën worden overbrugd. Ondernemers zullen zich dan wel

bouw, maar ook tot meer ‘sociale’ vormen van landbouw,

rendabel wordt, zodat naast people- of planet-doelen ook profit-

samen met andere betrokkenen moeten oriënteren op het verbin-

zoals stadslandbouw. Deze vormen richten zich op andere

doelen worden gediend. De ongeveer 150 boeren die verenigd

den op waarden in plaats van deze te verdringen. Door daarbij ook

waarden en zijn veelal functioneel en ruimtelijk van elkaar

in de stichting Landzijde die rond Amsterdam professionele zorg­

rekening te houden met het kader waarbinnen dit zich zal moeten

gescheiden. De visie metropolitane landbouw doorbreekt

arrangementen aanbieden zijn een voorbeeld van deze strategie.

afspelen wordt nog beter duidelijk waar de kansen liggen.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

13

Mogelijkheden vóór Metropolitane landbouw: het kader Om te begrijpen of, hoe en waar metropolitane landbouw kan bijdragen aan een positieve ontwikkeling van de verbinding tussen stad en platteland, is een analyse van de ruimtelijke ontwikkelingen op verschillende schaalniveaus noodzakelijk. De verstedelijkte ruimte laat zich omschrijven op diverse schaalniveaus (stad, metropool, metropolitane regio). Als we zicht hebben binnen welk schaalkaders en dus randvoorwaarden specifieke landbouwontwikkelingen zich afspelen, dan wordt het mogelijk om de effecten van de verschillende vormen van metropolitane landbouw in kaart te brengen. Niet alleen op het niveau van de individuele agrarische ondernemer (de korrel) maar ook weer op het niveau van het kader zelf.

14

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

15

Schaalniveaus

De Delftse hoogleraar Taeke de Jong stelt in zijn theorie van de

3) Metropool. Nog een schaalniveau hoger vinden we

We onderscheiden 5 verschillende schaalniveaus om de

Compositie Analyse dat iedere ruimtelijke schaal onderverdeeld

de metropool; een stedelijk gebied met een straal van

bepalende relaties tussen stad en landbouw scherp in beeld

kan worden in tien ruimtelijke componenten van het schaal­

30 kilometer en een inwonertal van circa 10 miljoen.

te kunnen brengen. Op elk van die schaalniveaus spelen

niveau eronder (zie Tabel 1). Binnen die schalen wordt gekeken

Voorbeelden zijn London en Parijs. Nederland heeft geen

andere zaken. Op de lagere schaalniveaus gaat het om de

naar de verdeling van de bevolking, en daarmee de ruimtelijke

metropool. De Randstad is een metropoolagglomeratie.

druk of metropolitaniteit op dat schaalniveau.

Ook de Vlaamse Ruit, het grootstedelijk gebied van

directe relatie tussen stad en ommeland, tussen de agrarische ­ondernemer en de stedeling. Op hogere schaalniveaus vormen steden agglomeraties en agglomeraties vormen metropolen. En naast de invloedsfeer van de metropolen, spelen daarboven ook nog het continentale en mondiale kader.

Omgeven cirkels

Stedelijke legenda

Voorbeelden

10.000

Wereld

Aarde

3.000

Continent

Europa

1.000

Subcontinent

EU15

Superregio

Rijnland

Oppervlakte km2

Inwoners ca.

Naam (morfologisch)

Landschappelijke legenda Naam (morfologisch)

Straal km

16

Tabel 1 De Compositie Analyse theorie van TM. de Jong (TU Delft), met schaalsprongen van 3, 10, 30,100 km straal: Iedere ruimtelijke schaal kan onderverdeeld worden in 10 ruimtelijke componenten van het schaalniveau daaronder en kent (bepalende) details op het schaalniveau daaronder. Door het oppervlakte te relateren aan de absolute aantallen inwoners, zowel als minimum en als maximum, kan zowel een stedelijke als een landschappelijke legenda worden opgesteld.

Inwoners minder dan

300

300.000

100

30.000

30

3.000

10.000.000

Metropool

1.000.000

10

300

1.000.000

Agglomeratie

3

30

100.000

1

3

0,3

0,3

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Brussel, Antwerpen, Gent en Leuven, vormt een In getallen wil dat zeggen dat een cirkelvormig gebied met een straal van 300 kilometer (oppervlakte 300.000 vierkante kilometer)

dergelijke metropoolagglomeratie. 4) Regio. Weer een schaalniveau hoger komen we uit op

op een onderliggend schaalniveau tien componenten telt, die elk

een gebied met een straal van 100 kilometer en een

een straal hebben van 100 kilometer (oppervlakte 30.000 vierkante

inwonertal minstens een tiental miljoen mensen. Het is

kilometer). Op hun beurt bestaan die tien componenten of cirkels

geen aaneengesloten stedelijk gebied; er liggen ook land-

elk weer uit tien cirkelvormige componenten met een straal van

bouw- en natuurgebieden tussen, maar de invloed van de

30 kilometer en een oppervlak van 3000 vierkante kilometer.

stad doet zich wel gelden. De delta van de grote rivieren, die Nederland heeft gevormd is een voorbeeld van een

Op basis van de theorie van de Compositie Analyse hebben we een stedelijke legenda opgesteld op 5 verschillende

dergelijke regio. 5) Superregio. Nog een schaalniveau hoger komen

schaalniveaus, gerelateerd aan het aantal inwoners:

we uit op een gebied met een straal van 300 kilometer:

1) Stad. Een archetypische stad heeft in de Compositie

de Superregio. Nederland maakt deel uit van de super-

Nederland

Analyse een straal van 3 km en telt minimaal 100.000

regio ABC-Rijnland, het gebied dat de agglomeraties

Landschap

Parijs, Brabant

inwoners. Een typisch Nederlands voorbeeld is de stad

Amsterdam, Brussel en Keulen (Cologne, vandaar de C)

100.000

Landschapspark

Amsterdam, Waarden

Zoetermeer.

omvat en alles wat er tussen ligt. Op dit schaalniveau zijn

Stad(sdeel)

10.000

Stadslandschap

Zoetermeer, M. Delftland

10.000

Dorp of wijk

1.000

Stadspark

mensen. Vertaald naar de Nederlandse situatie hebben

Bij deze onderverdeling gaat het niet om nauwkeurig

1.000

Gehucht/buurt

100

Wijkpark

we het dan over de agglomeraties Groot-Amsterdam,

gedefinieerde gebieden, maar om een hulpmiddel voor het

Rijnmond en bijvoorbeeld Haaglanden.

analyseren van ruimtelijke ontwikkelingen. In deze analyse

2) Agglomeratie. Een schaalniveau hoger (we zoomen uit) vinden we de agglomeratie, een gebied met een straal

duidelijk rurale gebieden te onderscheiden, echter wel binnen een metropolitaan kader en dito invloed.

van 10 km en een inwonertal van minimaal één miljoen

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

17

dat in de cartografie bekend staat als generalisatie. Het kader

Het mondiale ruimtelijk kader: doing more with less

Het Europese kader: competing claims

Door de schalen heen: de superregio verbindt mondiaal met lokaal

is de lens waarmee we kijken en de korrel zijn de bouwstenen

Wereldwijd is de vraag naar land sterk gestegen. Deze stij-

De dreigende schaarste aan voedsel en agrarische grond-

De ‘lens’ van de superregio verbindt de verschillende schalen.

waaruit het beeld is opgebouwd. Naarmate kaarten klein­

ging is voor een deel ingegeven door het jaar 2008 toen de

stoffen dwingt Nederland en Europa tot een ander land-

We hebben wereldwijd superregio’s (met een straal van 300

schaliger worden – van stadsplattegrond naar wereldbol –

prijzen voor graan op de wereldmarkt sterk stegen. Landen

bouwbeleid. Na een periode van enkele decennia waarin

km) geanalyseerd en getypeerd binnen het mondiale en

moeten steeds meer details worden weggelaten en wordt een

met een snelgroeiende bevolking en een nog sneller groei-

het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid vooral was gericht

Europese ruimtelijk kader. De keuze voor de superregio is

uiteindelijk een hele wijk of stad een detail. Dat betekent niet

ende welvaart proberen door het aankopen van land elders

op het realiseren van voedselzekerheid, zien we nu een

ingegeven omdat door deze ‘lens’ de verschillende schalen

dat die details onbelangrijk zijn. De ‘korrel’ van de Rotterdamse

een dreigende binnenlandse schaarste aan voedsel en agra-

verschuiving naar een plattelandsbeleid, waarbij boeren niet

worden verbonden. Zo wordt in een superregio de druk op

haven vormt wel de belangrijkste toegangspoort voor de

rische grondstoffen te voorkomen.

alleen worden beloond voor hun producten, maar ook voor

de grondprijs gevoeld als gevolg van de verdringing door

superregio ABC-Rijnland. Ingrepen op korrelniveau hebben

Als we de huidige trends doortrekken - zoals stijgende

de diensten die ze de burger leveren in de vorm van (boe-

stedelijke functies. Binnen een gebied van deze omvang vindt

gevolgen voor de hele regio. En anderzijds geeft het kader

vleesconsumptie en groeiende vraag naar biobrandstof -

ren-)natuur, landschap, waterberging, recreatie en zorg.

ook het grootste deel van de transportbewegingen plaats

letterlijk betekenis en mogelijkheden aan de bouwstenen.

dan leiden de doorgaande bevolkings- en welvaartsgroei

Aan het landelijk gebied worden dus steeds meer uiteenlo-

tussen stad en platteland. De afstanden zijn nog net klein

maken we dus onderscheid tussen het kader en de korrel; iets

tot een noodzakelijke uitbreiding van het landbouwareaal

pende functies toegeschreven. Daarnaast blijft er sprake van

genoeg om efficiënt te zijn voor transport van agrarische

Ruimtelijke kaders

met circa 10 miljoen vierkante kilometer. Van de 45 miljoen

verstedelijking en aanleg van infrastructuur, waardoor land-

producten naar de stad. Met als Nederlands voorbeeld de

Zowel de agrarisch productie als de hiervoor genoemde

vierkante kilometer vruchtbaar aardoppervlak is de helft in

bouwgrond verdwijnt. Alles bij elkaar is er binnen Europa

vrachtwagens met bloemen, die dagelijks heen en weer

metropolitane schaalniveaus krijgen pas betekenis als we ze

cultuur gebracht, de rest is bos, wetland en andere natuur.

sprake van een steeds sterker wordende strijd tussen ver-

rijden naar markten diep in Duitsland.

plaatsen binnen een ruimtelijk kader. Hiervoor dienen zich twee

De benodigde uitbreiding zal dan ook vooral ten koste

schillende claims op verschillende vormen van landgebruik,

kandidaten aan, te weten het mondiale en het Europese kader.

gaan van wat nu nog natuur of wildernis is.

maar ook tussen verschillende vormen van landbouw zelf.

Een andere reden om voor de superregio te kiezen is dat

Op elk van deze twee ruimtelijke niveaus vindt een betekenis-

Willen we voorkomen dat deze natuur en de diensten die

Om die ‘competing claims’ met elkaar te verzoenen, is er

binnen een analyse op dat niveau allerlei vormen van landbouw

volle inpassing plaats van zowel agrarische productie als

zij voor ons kan leveren verloren gaan, dan is het noodza-

naast ruimtelijk beleid op verschillende schaalniveaus vooral

vallen, variërend van het volkstuintje in de stad tot mega­

stedelijke ontwikkeling. Als voorbeeld: op mondiale schaal

kelijk te kijken naar kansen voor hogere productiviteitstij-

een handelingsperspectief nodig waar ogenschijnlijk tegen-

bedrijven in het buitengebied en van intensieve glastuinbouw

gaat het bij de agrarische productie om de uitdaging een

gingen van de landbouw. Door die kansen in metropolitane

gestelde waarden als winstgevendheid, landschapsbehoud

en veehouderij tot extensieve biologische landbouw en

verdubbeling van de voedselproductie te realiseren voor de

gebieden te zoeken kunnen we maximaal gebruik maken

en natuurontwikkeling te verbinden en zo te komen tot een

natuurbeheer met zoogkoeien.

groeiende en zich concentrerende wereldbevolking en

van bronnen die nog maar nauwelijks worden benut, zoals

optimaal landgebruik en -productie in Europa zonder ver-

Een laatste overweging is dat door te kiezen voor een dermate

tegelijkertijd de daarvoor benodigde hulpbronnen

reststromen en afvalwarmte.

dere verdringing of afwenteling.

grote schaal we gemakkelijker een relatie kunnen leggen tussen

te halveren.

18

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

het mondiale systeem en de ontwikkelingen op nationaal,

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

19

Figuur 2 Mondiale verdeling van 180 superregio’s, met de rood gestreepte circkels de Metropolitane landbouw superregio’s met meer dan 30 miljoen inwoners én meer dan 50% in cultuur gebracht land.

Metropolitane Landbouw superregios Metropolitane superregios Landbouw superregios Resterende superregios

1

Urban and Built-up land

2

Dryland Cropland and Pasture 7,4% Intensieve

0,2%

Stedelijk

3

Irrigated Cropland and Pasture 2,3% landbouw

5 Cropland/Grassland Mosaic

3,2%

6

Cropland/Woodland Mosaic

6,3% landbouw

7

Grassland

7,5%

8

Shrubland

10,9%

9

Mixed Shrubland/Grassland

10 Savanna

0,9% 4,3%

12 Deciduous Needleleaf Forest

1,3%

ca 1/3 mede in agrarisch gebruik

8,8% 4,1%

15 Mixed Forest

4,3%

17 Herbaceous Wetlands

0,2%

18 Wooded Wetlands

0,7%

20 Herbaceous Tundra

0,0% 3,5%

22 Mixed tundra

1,7%

23 Bare Ground Tundra

0,0%

24 Snow or Ice

29,3%

Vruchtbaar: bos

14 Evergreen Needleleaf Forest

21 Wooded tundra

9,5%

Minder vruchtbaar,

13 Evergreen Broadleaf Forest

19 Barren or sparsely Vegateted 11,0%

9,7%

Extensieve

10,0%

11 Deciduous Broadleaf Forest

0,2%

Wetlands

22,7% 0,9%

Onvruchtbaar

11,4%

27,6%

25 Water

20

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

21

R:300km (superregio): Bevolking in miljoenen

Wuhan

120

Shanghai Chennai

Java

I Metropolitan superregio’s (35)

Tokyo

Beijing ABC Rijnland

New York City

Schaalgebonden duurzame ontwikkeling

regionaal en zelfs lokaal niveau. Bovendien komen bij

Duurzame ontwikkeling wordt op verschillende schaalniveaus an-

deze grote schaal ook de perifere landbouwgebieden

ders ingevuld. Door op lagere schaalniveaus (tot en met de stad,

zoals het Middenwesten van de Verenigde Staten en

agglomeratie) betekenisvol invulling te geven aan zaken als ver-

de Argentijnse pampa’s in beeld.

Rio - Sao Noord Italië

30

San Fransisco / LA

Als we superregio’s met minder dan één miljoen

Daarmee wordt aangegeven dat het sluiten van lokale kringlopen

inwoners en gebieden met minder dan twintig procent

leidt tot een situatie waarin afval niet meer bestaat, maar alles na

in cultuur gebrachte grond buiten beschouwing laten,

verloop van tijd weer tot waarde wort gebracht.

blijven er wereldwijd circa 180 superregio’s over. Deze

IV Resterende Superregio’s (75)

Parijs

III Landbouw superregio’s (35)

Michigan Johannesburg

Argentinië Minneapolis

Sydney

1mln

180 super­regio’s (zie Figuur 2) bieden plaats aan bijna

22

II Metropolitane Landbouw superregio’s (35)

Hamburg, Berlijn, Kopenhagen Ethiopië

beteren van de efficiëntie van processen en het sluiten van kringlopen is hier het concept Cradle to Cradle (C2C) goed bruikbaar.

Engeland

0% Oppervlakte voor landbouw

50%

100%

Figuur 3 20 namen van de in totaal 180 superregios, gepositioneerd naar inwonertal en oppervlakte landbouw verdeelt over de vier kwadranten. De getallen tussen haakjes geven de geschatte totalen wereldwijd.(1). De vetgedrukte superregio’s zijn onderdeel van het TransForum steden netwerk. In oranje de regios waarin een delta een bepalende factor is.

Op het schaalniveau van de metropool en de regio is de lagenbe-

alle zes miljard aardbewoners. Bij elkaar beslaan ze meer

nadering geschikt om invulling te geven aan het begrip duurzame

dan een derde van het totale land­oppervlak. Dat valt

ontwikkeling. De lagenbenadering houdt een gedegen afweging

overigens niet samen met de 45 miljoen km2 vruchtbaar

in tussen ondergrond, netwerk en occupatie. Bij die afweging

oppervlak. Ook dat is ongeveer een derde van de in

gaat het om vragen als: Waar komen nieuwe stedelijke uitbrei-

totaal 130 miljoen km2 die de aarde telt. Sommige land-

dingen? Waar gedijt natuur het beste? Waar is welke vorm van

bouwgebieden, met name de dunbevolkte gebieden

35 superregio’s die meer dan 30 miljoen inwoners tellen met

regio’s met minder dan 30 miljoen inwoners en voor meer

landbouw logisch? Ook de gevolgen van eventuele klimaatver-

waar zeer extensief vee wordt gehouden, vallen erbui-

uitschieters tot 120 miljoen, zoals Java. Het areaal dat in cultuur

dan de helft in cultuur gebracht. Een voorbeeld van een

andering, zoals een verhoogde kans op overstromingen, kunnen

ten. Omgekeerd omvatten de superregio’s ook natuur-

is gebracht, beperkt zich tot minder dan

dergelijk gebied is het Middenwesten van de Verenigde

mee worden genomen in de lagenbenadering.

gebieden en open water. De circa 180 superregio’s

50 procent. Voorbeelden van deze Superregio’s zijn

Staten met Minneapolis-St. Paul als stedelijke agglomeratie;

Op hogere schaalniveaus (superregio, continent en de aarde als

kunnen we langs twee assen indelen. Op de verticale as

Tokio en New York City;

geheel) is de letterlijke Triple P-benadering (People, Planet, Profit)

staat het aantal inwoners. Daarmee wordt onderscheid

het meest zinvol. Het gaat immers om ruimte voor economische

gemaakt tussen de metropolitane en de niet-metropoli-

Metropolitane landbouw superregio’s (Kwadrant

regio’s die minder dan 30 miljoen inwoners tellen en waar

ontwikkeling (mijnbouw, industrie en landbouw), voor mensen

tane regio’s. Op de horizontale as staat het percentage

II): 35 superregio’s met inwonertallen van minimaal 30 miljoen.

minder dan de helft van het landoppervlak in cultuur is

(metropolen) en voor natuur en biodiversiteit. Met de Triple P-

van het oppervlak dat in cultuur is gebracht. Dat onder-

Het verschil met het eerste kwadrant is dat meer dan 50 procent

gebracht.

benadering kunnen we analyseren waar deze claims conflicteren

scheidt daarmee de landbouw van de niet-landbouw

van het oppervlak in cultuur is gebracht. Een voorbeeld is ABC-

en waar ze elkaar mogelijk kunnen versterken.

regio’s. Dit assenstelsel leidt tot vier hoofdtypen van

Rijnland (Amsterdam-Brussel-Cologne) waar 70 miljoen mensen

superregio’s (zie Figuur 3):

wonen en 70 procent van het oppervlak in cultuur is gebracht;

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

•

Metropolitane superregio’s (kwadrant I):

•

• •

Landbouw superregio’s (kwadrant III): 35 super­

Resterende superregio’s (kwadrant IV): 75 super-

1 Er zijn in totaal 20 superregio’s geselecteerd voor een nauwkeurige berekening van het inwonertal en grondgebruik. De andere 160 regio’s zijn geplaatst aan de hand van geschatte getallen. Meer informatie is te vinden op www.spatialplanning.com.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

23

De superregio’s in kwadrant I tellen veel inwoners,

grondgebonden landbouw. In het algemeen geldt: hoe hoger

maar hebben relatief weinig in cultuur gebracht land.

het schaalniveau van specialisatie, hoe meer kansen er zijn voor

Dat betekent dat deze regio’s veelal netto importeur

economische optimalisatie door schaalvergroting en vergaande

van voedsel zullen zijn, hetzij uit eigen land (bijvoor-

mechanisatie. Maar ook: hoe minder ruimte er is voor andere

beeld New York), hetzij uit andere landen (Japan).

vormen van landbouw of natuur. Er ontstaat een monocultuur.

Zuidvleugel Midden-Nederland Ruhrgebiet Brussel Belgie

Daarmee is niet gezegd dat er in deze superregio’s geen landbouw plaatsvindt (het metropolitane gebied

In Europa zien we vrijwel geen specialisatie op het schaal-

tussen Tokio en Kyoto bijvoorbeeld telt vele groene

niveau van de superregio, hooguit misschien in Rusland en

rijstveldjes), wel dat de ruimtedruk als gevolg van

Oekraïne. Voor een deel komt dat omdat de ruimtedruk

verstedelijking erg groot is.

hoger is, met name in West-Europa. Voor een deel is het

Nordrhein-Westfalen

Frankfurt am Main - regio

veroorzaakt doordat de Europese Unie bestaat bij de gratie

24

Ook in de superregio’s van kwadrant II, die zich

van een verdrag tussen onafhankelijke lidstaten. Juist

kenmerken door een hoog inwonertal en hoog

vanwege die onafhankelijkheid hebben die landen hun

percentage in cultuur gebrachte grond (de metro­

eigen agrarische ontwikkeling doorgemaakt. Per saldo heeft

politane landbouw superregio), is de ruimtedruk

het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid ertoe geleid dat

hoog. Om recht te doen aan de verschillende functies

in de Europese Unie het merendeel van het landoppervlak

van het landelijk gebied en de bijbehorende vormen

(circa tweederde) in cultuur is gebracht. Ter vergelijking: in

van ‘verbrede’ landbouw, recreatie en natuur, moet

de Verenigde Staten is dat een vijfde van het landoppervlak.

er ook op dit schaalniveau worden gewoekerd met de

Voordeel van het lagere schaalniveau is wel dat de gebieden

België, Noordrijn-Westfalen en de regio Frankfurt-am-Main.

via het Rijn-Main-Donaukanaal), waarbij Nederland de delta

ruimte.

met een monocultuur veel kleiner en meer versnipperd zijn,

Als we nog verder inzoomen vinden we daarbinnen de

van deze rivieren vormt. Datzelfde patroon vinden we terug

waardoor er meer ruimte is voor kleinschalige natuur.

metropool-agglomeraties Randstad (Noord- en Zuidvleugel),

in andere superregio’s. Van de 35 metropolitane landbouw

De superregio’s in Kwadrant III hebben veel ruimte voor

Een van de metropolitane landbouw superregio’s, waar

Vlaamse Ruit, Ruhrgebied, gebieden met een straal van 30

superregio’s (kwadrant II) hebben er 22 één of meer delta’s met

grondgebonden landbouw, omdat ze dunbevolkt zijn.

meer dan de helft van de grond in cultuur is gebracht, is,

kilometer en meer dan drie miljoen inwoners. De agglomeratie

zeehavens. De overige 13 superregio’s liggen in het binnenland

Voorbeelden zijn gebieden in de Verenigde Staten en

zoals gezegd ABC-Rijnland (zie Figuur 4). Als we wat verder

Frankfurt komt op dit schaalniveau tot circa 2,2 miljoen inwoners.

van (meestal) China en India, maar zijn wel afhankelijk van één

Argentinië, waar ruimte niet schaars is. De eindeloze

inzoomen naar het onderliggende schaalniveau (straal 100

graanakkers in het Middenwesten van de VS laten

kilometer) kunnen we vier metropolitane regio’s onderschei-

Opvallend is dat deze vier metropolitane regio’s met elkaar

energie. Delta’s en grote rivieren spelen dus een belangrijke rol

zien dat nagenoeg de hele superregio is ingericht voor

den met meer dan tien miljoen inwoners: West-Nederland,

zijn verbonden via de rivieren Rijn, Maas en Schelde (Frankfurt

bij de mogelijkheden van en voor metropolitane landbouw.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Figuur 4 ABC-Rijnland, met in rood de 4 metropolitane regio’s van 100km met meer dan 10 miljoen inwoners en 4 metropool agglomeraties van r: 30km met meer dan 3 miljoen inwoners.

of meer grote rivieren, onder andere voor irrigatie, transport en

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

25

Metropolitane Deltaregio’s

vormen van intensieve landbouw. Afhankelijk van het

De deltaregio’s met een straal van 100 kilometer

lokale klimaat, de ondergrond en de vraag ontwikkelde

kenmerken zich in de meeste gevallen door een

zich bijvoorbeeld in de omgeving van Den Haag de

polynucleaire of meerkernige verstedelijking. De

druiventeelt, terwijl rond Leiden de bollenteelt

oorzaak is dat de oorspronkelijke rivieren lang een

ontstond. In eerste instantie waren de bedrijven nog

meanderend bestaan hadden en zich regelmatig

grotendeels gemengd en was de teelt weinig intensief.

verlegden. Daardoor konden meerdere nederzettingen naast elkaar ontstaan en gedijen. In Nederland van

Geleidelijk aan echter raakte het agrarisch gebied

Dordrecht, Rotterdam, Leiden en Amsterdam tot en

van Den Haag aan dat van Rotterdam. Er was geen

met Zwolle (zie Figuur 5). Bij het ontbreken van een

mogelijkheid meer om de productie uit te breiden door

delta met meanderende rivieren, ontstaan vaak meer

uitbreiden van het areaal, zodat individuele boeren en

concentrische metropolen zoals Parijs, Mexico City,

tuinders zich genoodzaakt zagen om de opbrengst te

Johannesburg en London.

verhogen door intensiveren. Ze konden hun producten makkelijk afzetten in de groeiende steden. Daarnaast

Kenmerkend voor deltaregio’s zijn verder de over-

bleek de stad ook een bron voor kennis, kapitaal en

vloedige beschikbaarheid van water en de periodieke

arbeid, waardoor intensieve vormen van landbouw,

overstromingen. Naast een rijke natuur nodigt de

zoals de glastuinbouw, sterk industrialiseerden. In

vruchtbare grond ook uit tot landbouw, waarbij

regio’s met één centrale stad, zoals Parijs of Londen,

bedijking en irrigatie zorgen voor grote landbouw­

ontbrak die noodzaak. Immers, de meer extensieve

gebieden. Zowel de rivieren als de zee bieden

vormen van landbouw konden makkelijker op grotere

mogelijkheden tot transport. In combinatie met de

afstand van de stad plaatsvinden.

hoge voedselproductie heeft dat tot gevolg dat de invloed van de deltaregio zich tot op het schaalniveau

Met de inzichten vanuit dit ruimtelijk analyse-kader kan

van de superregio doet gelden.

met behulp van de handelingsperspectieven uit de projecten van TransForum een beeld worden ontwikkeld

26

De combinatie van vruchtbare grond en een poly­

voor een toekomstig Nederland, met blijvend ruimte

nucleair stedelijk patroon heeft geleid tot allerlei

voor landbouw, natuur en stad.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

27

Ruimtelijke configuratie van Nederland en ABC-Rijnland Nederland maakt zoals gezegd deel uit van de superregio ABC-Rijnland. Ons land kenmerkt zich door een hoge mate van verstedelijking en een bescheiden landoppervlak (drie miljoen hectaren), waarvan ongeveer twee derde beschikbaar is voor de landbouw. De beschikbaarheid van een ruime afzetmarkt en een beleid dat al sinds het einde van de 19e eeuw vrij consequent is gestoeld op de driepoot Onderzoek, Voorlichting en Onderwijs (het OVO-drieluik), plus de hierboven beschreven ruimtedruk leidt tot hoge opbrengsten per eenheid van oppervlak.

28

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Nederland kent geen monocultuur van honderden vierkante

voortbrengt vergeleken met de teelt van tomaten in de

kilometers graan met een gemiddelde opbrengst van 3 a 4 ton

vollegrond elders in Europa. Intensiveren op de ene plek,

per hectare. Wel intensief bewerkte akkers in een gebied van

biedt de mogelijkheid om op andere plekken de landbouw

enkele tientallen kilometers (de Flevopolders) die het ene jaar

te extensiveren en te combineren met andere functies, zoals

tien ton graan voortbrengen en het andere jaar 40 ton aard-

behoud en/of herstel van het oorspronkelijke cultuurlandschap

appelen. Een ander voorbeeld is de teelt van tomaten onder

en mogelijkheden voor recreatie door de stedeling (zie kader

glas die op eenzelfde oppervlakte het 10- tot 50-voudige

‘Ruimtepomp’). Ook het omzetten van landbouwgrond in

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

29

NFW

Dairy adventure

De ‘Ruimtepomp’

natuurgebied is een optie, zoals Nederland laat zien met de

De ruimtepomp is het mechanisme waarbij het areaal dat

aankoop en inrichting van natuurgebieden. En dit alles zonder

vrijkomt bij intensivering van de agrarische productie wordt

een opbrengstvermindering te hoeven accepteren.

benut voor natuur- en landschapsbehoud en recreatie. Op het

30

Figuur 5 De Midden-Nederlandse Metropolitane deltaregio binnen de superregio ABC-Rijnland, met de haven van Rotterdam als bepalend detail. Op de kaart staan ook de diverse projecten van TransForum ruimtelijk geprojecteerd. De rode zijn stedelijke projecten, de groene meer landelijke. Dicht betekent intensiverend, open extensiverend of verbredend. De grootte geeft het schaalniveau van de korrel weer.

Growport NL Green a.t. City

LandMarkt Gouden ei Green MijnBoer Care Greenport BBloem

lokale schaalniveau kan de ruimtepomp helpen om het verlies

Naast intensivering of duurzaam verbeteren, is ook duurzaam

aan biodiversiteit tegen te gaan. Immers, als kleine boeren in

verwaarden en vernieuwen wenselijk in een metropolitane

ontwikkelingslanden in staat worden gesteld om hun inko-

omgeving. Door de toenemende verstedelijking raken steeds

men te verbeteren door de productie per hectare te verhogen,

meer mensen de van oudsher vanzelfsprekende relatie met de

zullen ze minder snel hun toevlucht nemen tot het kappen

landbouw kwijt en daarmee het zicht op de oorsprong van hun

van het oerwoud of uitwijken naar marginale gronden. In

voedsel. Door nieuwe vormen van landbouw te ontwikkelen die

Nederland biedt intensiveren, maar dan vooral in de vorm van

bijvoorbeeld ook de belevingswaarde van voedselproductie expliciet

duurzaam verbeteren, ook kansen voor de toekomst. Door

benadrukken en tot ontwikkeling brengen kan die groeiende

meer geconcentreerd en efficiënter te produceren kunnen we

kloof tussen stad en platteland worden gedicht. Naast deze meer

aanzetten gedaan. Zo zien we in het Natura2000-beleid van

hulpbronnen centraal stelt. Of door net als de stichting

de productie handhaven en tegelijkertijd de aanslag op het

educatieve doelstelling biedt het bedrijven van landbouw in en

de Europese Unie de contouren van een Europese Ecologische

Landzijde heeft gedaan rond Amsterdam in het project Green

omringende landschap en milieu verminderen.

om de steden ook mogelijkheden voor recreatie, zorg en andere

Hoofdstructuur. Alleen gaat het hierbij slechts om één vorm

Care om landbouw te verbinden aan professionele zorgverlening.

functies. Daarnaast moeten we het belang van groen in en om

van landgebruik, namelijk natuur. Een vorm die – door gebrek

Hierdoor kunnen de bestaande landbouwondernemers verder

Op hogere schaalniveaus (deltaregio, superregio) kan de ruim-

de stad niet onderschatten als het gaat om het in stand houden

aan afstemming op lagere schaalniveaus – bovendien ook

specialiseren vanuit hun eigen domein (productie, ecologie of

tepomp worden gebruikt om de inrichting van het landelijk

en verbeteren van een gezonde leefomgeving, zowel fysiek als

nog eens behoorlijk wat fricties oplevert met andere vormen

sociaal-cultureel), op voorwaarde dat de andere twee aspecten

gebied te optimaliseren. Intensiveren op een beperkt areaal

mentaal. Eerder al hebben we vastgesteld dat de wederzijdse

van landgebruik. Door een verandering van de bestaande

mee worden genomen. Hierdoor stopt de verdringing van

biedt economische voordelen, zoals de concentratiegebie-

beïnvloeding van stad en platteland plaatsvindt in gebieden tot

landbouw in de deltaregio Nederland vanuit de waardetoe-

hoogproductieve bedrijven, is er meer aandacht voor natuur,

den van de glastuinbouw en de intensieve veehouderij laten

en met een straal van 300 km. Binnen deze superregio moet

voegende strategieën die horen bij metropolitane landbouw,

voor sociaal culturele waarden, zoals landschap én voor

zien. Maar ook ecologische voordelen doordat concentratie

worden gezocht naar ruimte voor het hele palet van metropolitane

kan een ontwikkeling in worden gezet, die niet uitgaat van

ondernemerschap. De configuratie die hierdoor ontstaat kan

van activiteiten op een klein gebied het rendabel maakt om

landbouw, waarbij rekening wordt gehouden met de ruimte­

een blauwdruk, maar van een intrinsieke verandering. Dat

als voorbeeld worden dienen voor andere verstedelijkte

lozingen en emissies aan te pakken en reststromen te herge-

behoefte voor natuurbehoud en -ontwikkeling, recreatie en

kan door bijvoorbeeld veehouderijsystemen te ontwikkelen

deltaregio’s in de wereld.

bruiken, of simpelweg door ruimte te creëren voor natuur op

verstedelijking. Voor een ruimtelijk beleid op het schaalniveau van

die naast de productie van kwalitatief goede producten

deze schaalniveaus.

de superregio, in dit geval ABC-Rijnland, worden hier en daar al

ook gezondheid, dierenwelzijn en efficiënt omgaan met

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

Streaml. Venlo Biopark Terneuzen NGB Heuvelland

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

31

En nu verder? De ruimtelijke aspecten van metropolitane landbouw blijken uitermate complex. De situatie kan nog het best worden vergeleken met een puzzel met duizenden stukjes waarvan we er pas een klein aantal in handen hebben. Toch hebben we het idee dat met deze stukjes er al een eerste beeld geschetst kan worden van bouwstenen die nodig zijn voor het verder ontwikkelen van nieuwe, duurzame ruimtelijke configuratie op verschillende schaalniveaus. Juist het door de schalen heen schakelen met gebruikmaking van concepten die op de onderscheiden schaalniveaus het verschil kunnen maken, is hierbij van wezenlijk belang.

Op mondiaal niveau krijgen we te maken met druk op de

landschappen. De doorgaande verstedelijking eist daarnaast

agrarische productiecapaciteit door de groeiende vraag naar

ruimte op voor woonwijken, bedrijventerreinen en infrastructuur.

voedsel, biobrandstoffen en groene grondstoffen voor bouw

Om deze uitdagingen het hoofd te bieden moeten we verder

en industrie. Dreigend protectionisme in de vorm van

kijken dan stad of regio. Sterker nog, in geval van Nederland

exportverboden voor rijst, graan en andere agrarische

moeten we zelfs over onze landsgrenzen heen kijken tot op het

producten, betekent dat Europa op zijn minst niet terug

schaalniveau van de superregio. De superregio is een gebied met

gaat in productievolume, met andere woorden een ade-

een straal van 300 kilometer dat één of meerdere metropolen of

quate agrarische productiecapaciteit in stand moet houden.

metropolitane gebieden omvat. In dit geval de superregio ABC-

Tegelijkertijd hebben we in Nederland en Europa (maar daar

Rijnland met daarin de Randstad, de Vlaamse Ruit, Ruhrgebied

niet alleen) te maken met ‘competing claims’. Het areaal voor

en het gebied rond Frankfurt.

landbouw kan niet onbeperkt uitbreiden en moet zelfs krimpen

32

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

om ruimte te bieden aan biodiversiteit van soorten en ecosy-

De door TransForum ontwikkelde visie van metropolitane landbouw

stemen als leverancier van ecosysteemdiensten. Dat betekent

vormt enerzijds een handelingsperspectief voor agrarische onderne-

ruimte voor natuurgebieden en behoud van de variatie aan

mers in een superregio. Anderzijds is het ook gelijktijdig

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

33

Metrop oli landbo tane uw

& fauna

port

Vernieuwen

t

in studie

in ontwi kkeling Voorbeeldp roject mg Bussinessc ase mg Verbeteren Verwaarden

mainport

greenport mainport en green

Profit

& flavou

r & feed

ated

F4 = fodde

F3 = fabric

F2 = fuel

F7 = fun

F1 = flora

s op de kaart

gebruik

op Terrein A, tijdelijke kassen 4D Grootschalige, voor grootscha locatie biedt ruimte Maasvlakte 2 · Deze zonder restricties tot circa 60 ha, . lige (tijdelijke) kassen directe omgeving te en CO2 in de en met restwarm kassen op tijdelijk drijvende 4E Grootschalige, voor zeer te 2 · Dit biedt ruimte binnenmeer, Maasvlak tot circa 100 ha. (tijdelijke) kassen viteiten grootschalig drijvende t worden voor havenacti Deze kunnen verplaats indien nodig.

& the City Greenp ort

rt

Tafel Brij

1

13/09/10

Interna

tional

Versne

llingska mer Brij

Summit

n

06/10/10 Agrostr Ronde Tafe omen l

A na ly

se

30/11/10 Slim Ver Versnelling skamer voer

08/11/10 Xpe

rtsessie

01/12/10

Eindfee

K ennis O verh eid M aats chapp elijke o B edrijf rganis sleven aties I nteg rerend e partij en

Symbios

e Portal

st Tran

sforum

15/12/10 Ron CO en de Tafel 2 Warmte

22/12/10 CO en Versnelling 2 Warmte skamer

24/01/11

Agenda

Growpo

rt 2040

werk

· Drijvend ht-Rijnhaven (Food) cultuurbe5D Farm City Katendrec buitenbad: een met ecologisch kassencomplex (relatie European stadsarchitectuur t en GFTleving in deze stoere warmtene de connectie met China Centre). Input: vlees en vis voor Output: groente, stromen uit de stad. kten in de buurt. restaurants en supermar Food) · F-LAB op g, landtong (Fun, e 5E Farm City Rozenbur in een natuurlijk Agrobasis uitgelegd m. de Landtong: De demonstratiecentru laboratorium en en in omgeving: een connectie nabijgeleg zonnenenergie, Input: wind- en producten van scala aan landbouw dustrie. Output: ’. eld ‘Chateau Rotterdam tot Food bijvoorbe

Op het schaalniveau van de superregio moeten we niet direct

ondernemers hun kansen benutten. Daarnaast is het voor bestuur-

grijpen naar een idee van een ‘agrarische hoofdstructuur’,

ders zaak op hun buurt op de verschillende schaalniveaus een visie

daarvoor is de verscheidenheid op dat niveau te groot. Een

te ontwikkelen voor het gebied waar zij verantwoordelijk voor

agrarische ‘ontwikkelingspolitiek’ waarbij veel meer wordt uit-

zijn. Concreet leidt dit tot het ontwikkelen van samenhangende

gegaan van lokaal en regionaal sterke punten lijkt veel meer op

visies op het niveau van agglomeraties, metropolen, regio’s en

zijn plaats. Op het lokale schaalniveau leent het concept metro-

superregio’s.

politane landbouw zich om te komen tot verdere verfijning van

Het ontwikkelen van een visie voor bijvoorbeeld de Randstad, kan

Zoals gezegd kan het concept van metropolitane landbouw een

Dit West-Europese voorbeeld kan ook helpen bij de verduurzaming van

het grondgebruik. Bijvoorbeeld door het te gebruiken om te

niet los worden gezien van ontwikkelingen op nationale, Europese

belangrijke rol spelen bij het ontwikkelen van die visies, omdat

andere plekken op onze verstedelijkende wereld, in ieder geval in de 22

zoeken naar een optimale configuratie of zelfs combinatie van

en zelfs mondiale schaal (voedselproductie, biodiversiteit). Dat

het enerzijds zicht biedt op de verschillende relaties tussen stad en

gebieden wereldwijd die tot op het schaalniveau van de 300 kilometer

de diverse typen van landbouw, intensieve landbouw, ver-

betekent dat op het bovenliggende schaalniveau de Nederlandse

platteland op verschillende schaalniveaus. Anderzijds ook omdat

vergelijkbaar zijn qua delta, (potentieel) landbouwareaal en bevol-

brede (extensieve) landbouw en biologische landbouw om de

overheid een visie moet hebben op de ruimtelijke ontwikkeling van

het belanghebbenden (overheden, ondernemers, maatschappelijke

kingsdruk. Ook hier is een ontwikkeling mogelijk waarin ruimte voor

stedelijke bevolking blijvend te verbinden met de landbouw in

de Nederlandse Deltaregio. En dat op het schaalniveau daarboven

organisaties) dwingt om via een gezamenlijk ontwerpproces een

natuur, landbouw en stad in een evenwichtige verhouding mogelijk

al zijn facetten. Dit valt te bereiken door gebruik te maken van

de overheden van Nederland, Vlaanderen, Noordrijn-Westfalen en

handelingsperspectief te creëren. Door die uitdaging op te pakken,

is. Uiteraard zijn er op het lagere schaalniveau nog honderden metro-

de drie waardetoevoegende strategieën, te weten duurzaam

Hessen eveneens een visie ontwikkelen op de ruimtelijke ontwikke-

kan de superregio ABC-Rijnland met daarbinnen de Nederlandse

politane gebieden met potentie voor het metropolitane landbouw

verbeteren, duurzaam verwaarden en duurzaam vernieuwen.

ling van de superregio ABC-Rijnland.

delta een voorbeeld worden voor de rest van de wereld.

concept, echter zijn deze qua ruimtedruk niet altijd vergelijkbaar.

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

n

komst

rt: 24 interventie

ruimtegebruik

en Greenport kuntwerk · Mainport van3C CO2- en warmtene levering van CO2 voeden met de nen elkaar letterlijk rt is er OCAPGreenport. Binnenko ar (extra uit de haven richting older beschikba in de Zuidplasp CO2 voor tuinders . Op termijn olfabrikant Abengoa) , CO2-bron via bio-ethan hele regio van CO2 netwerk voor de is een duurzaam en duurzame energie te en geothermie) warmte (restwarm mogelijk.

Mainpo

sessie

p

)

O nt w er

(bij- en restproducten

meststoffen).

in de Valorisatieparken. brengen, zoals re Symbiose · ‘Metropolitan Agricultu overheid, 6D MASProgramma kennisinstellingen, ’: een initiatief dat

6 Informatienet de schakel tussen Centrum · Verbinden 6A Plantenstoffen partijen. Het Kennis private en publieke markt kennisinstituten, rganisatie om de tijdelijke netwerko centrum is een concrete projecten aan te jagen met voor plantenstoffen Poeldijk. en onderzoek in nd · art Portal Zuid-Holla 6B Biogas kansenka ’. Deze kaart een Biobased Economy geeft tisch handvat voor Zuid-Holland en van de Provincie is een initiatief cten en het arheid van restprodu inzicht in de beschikba van deze stromen. interbiogaspotentieel Klant · Door een - Pilot van Kas tot 6C Slim Vervoer t agents worden eerd met intelligen er netsysteem gecombin bedacht, waardoor vervoerstromen andere en snellere r of gezonder systeem prijs een duurzame voor eenzelfde svandekweker.nl’, . Een begin is ‘www.ver ingezet wordt gecreëerd teem dat wordt Smart Agent-sys een vervolg een de Green- én Mainport reststromen in aan te voor waardevolle van verwaarding direct op de plek om deze sneller

Figuur 6 Afbeelding van overzichtsposter van het project Mainport-Greenport dat TransForum samen uitvoerde met de Provincie Zuid-Holland. Het project heeft via een gezamenlijk ontwerpproces een handelingsperspectief ontwikkeld voor verduurzaming en daarmee het behoud van beide sectoren in de regio. Hiermee is tegelijkertijd een regionale visie ontstaan met de naam Growport 2040.

ingsteam

Ronde

iobijeen

29/09/10

de haven (CO2 en

port

Scenar

1

ructuur

rt-Green

1

reststromen uit

5 Meervoudig ruimtese (Fresh products) · Een Mathenes 5A Farm City Nieuw wust en efficiënte : flexibel, kostenbe kijkje in de container in de stadshavoor productie regulering van stromen de naburige Input: warmte van zilte vens (watergerelateerd). schaaldieren en vis, schelp- en glasfabriek. Output: monstratie van procesde idee omvat een gewassen. Het alcoholproductie. van graan voor het verbouwen (Fodder) · Recreëer, Rotterdam Zoo 5B Farm City Blijdorp, tussen de dierende bijzondere relatie toleer en geniet van in de multifunctionele (glastuin)bouw . Input: tuin en land- en versus extensief) d park (intensief Output: ren en omliggen en volkstuincomplex. biomassa uit dierentuin en veevoeder. ting en voedsel energie uit biovergis ur) · DakRotterdam (Fun/flavo 5C Farm City Bijenkorf, en leerzame een groen rustpunt landschap de Bijenkorf: (thematische educatie drukke omgeving nt ervaring in een van de consume ing). De beleving duurzame ontwikkel en van Bijenorganische reststrom staat centraal. Input: . Output: hoogwaar horeca en woningen korf, omliggende producten. dige agrarische

Green

1

2c

1

ucerende smachine / waterprod 2B Kas als ontzilting of zoute restmplex) waar brakke kas · Een kas(senco ruimte van het gebruikt in onbenutte stromen worden gewassen te of zoutopnemende complex om algen verder ingedikt l restwater wordt De produceren. Eventuee of industriewarmte. middel van kastot vast zout door is, is zo groot te die hiervoor nodig hoeveelheid restwarm uit kan. (nog) niet in Nederland boven de dat dit systeem in de haven · Drijvend andere 2C Drijvende algenteelt van warmte en gebruikmakend Beneluxtunnel,

4 Meervoudig · Hier is ruimte in haven bij Heijplaat . 4A Drijvende kas dicht bij de RDM-werf drijvende kassen, groenten voor circa 8 ha (speciale) voor mogelijkheden Deze locatie biedt voor CO2 en nte koppelingen of bloemen en interessa aan de stad. directe verkoop warmte, evenals gestapeld bij en meervoudig 4B Drijvende kas voor circa 2 ha deze locatie is ruimte Seinehaven · Op e functies boven en 10 ha voor gestapeld drijvende kassen nieuwe hallen. hallen en 2 ha op bestaande distributie licht op de kassen met diffuus 4C Grootschalige tijdelijke kassen lige, voor grootscha Kop · Hier is ruimte nog 20 ha, zonder direct in de buurt tot circa 30 ha plus restwarmte en restricties, en met hoogte- of andere de nabijheid van omgeving. Vanwege CO2 in de directe glas moet vaker op stuiven. Het agrobulk is er kans kan juist voordelen worden, maar dat schoongemaakt nodig hebben in die diffuus licht hebben voor teelten

p Mainpo

1

21/05/10

Mainport-Greenpo

1

?

1

Verbind

at ie

Park Greenport (Biobased 1A Valorisatiepark Holland (co-siting eld in Hoek van Westland) · Bijvoorbe posteringsinstal) – een tunnelcom en bij van Vliet Recycling (aërobe) vergisting eden tot droge latie met mogelijkh leveren biogas installatie (beide een anaërobe vergisting ie. Produclige bio-ethanolinstallat op), en een kleinscha ol, biogas, warmte, CO2, bio-ethan ten: compost, mest,

erk 6D Informatienetw a · MASProgramm

Ontwer

?

1

3 Infrast / Multitunnel · Oeververbinding 3A Nieuwe Westelijke de ruimtelijk-econok uitgevoerd naar t en Er is een onderzoe en de Greenpor ing van de Mainport mische ontwikkel Westelijke Oeververvan een Nieuwe el de invloed hierop essie is de Multitunn In een ontwerps binding (NWO). voor auto’s, maar iant niet alleen en ontstaan: een tunnelvar , transportbanden is voor leidingen waar ook ruimte een productieruimte. en eventueel zelfs koelcontainers en overslag van 3B Coolport · Opt van vervoerstrolading als knooppun gekoelde stukgoed van de Maas. n op de zuidoever men. Locatie: Eemhave zal verhuizen op de huidige Fruitport Het bedrijvencluster Coolport (in 2015 uitmaken van de en onderdeel gaan

Xplorelab agriculture metropolitan

ebruik

ducten

sis

08/06/10

fosfor. bij Abengoa Europoort · (Co-siting 1B/C Valorisatiepark van eiwit, bioraffinage (scheiden of ADM) – primaire ikkeling een lose) en als doorontw mineralen en lignocellu met de lignocelio-ethanolfabriek, (tweede-generatie)b . lulose als grondstof sche procesinMaasvlakte · Biochemi 1D Valorisatiepark ol tot bio-ethyopwerken van bio-ethan dustrie, zoals het van het platform bij de huidige focus leen. Dit sluit aan rijf Rotterdam voor ffen en het Havenbed Groene Grondsto -activiteiten in te 2 die voor biobased arealen op Maasvlak van chemicaliën Daarnaast productie lige aanmerking komen. iseerde kleinscha daarop gespecial eventueel met een e bioraffinaderij Ten slotte een secundair bioraffinage-unit. de eindfase versterals grondstof. In met lignocellulose eparken elkaar. ken de valorisati

?

1

ie Agroba

2 Zoet-zout algenteelt op basis t · Geclusterde 2A Poelzone Algenteel uit nieuw te water dat als reststroom van de van brak of zout komt. Het is één in de Poelzone bouwen kassen hergebruik van of minder centraal Van de varianten voor meer algenproductie. reststromen voor brakke en zoute e worden gemaakt. stof of fijnchemi algen kan (bio)brand

ruimteg 5C Meervoudig · Farm City

erk 6A Informatienetw centrum · Plantenstoffen

1

Excurs

1 Agrostromen

Geclusterde algenteelt Naam tekening: Tom Meulemans Tekenaar: 29-06-2010 Datum:

1

1

Westland

van

sed

Based

E va lu

ontwikkelingsgebied

ark Bio

18/09/09

ruimtegebruik · 4E Meervoudig e drijvende Grootschalige tijdelijk

ruimtegebruik 5B Meervoudig rde Blijdorp · Farm City Diergaa

of Abengoa)

Deelpro

orde

productiesystemen en natuur, is het van belang dat de agrarisch

34

Europoort (ADM

Valorisatiep

eerste

tweede

sessie

1B/C Bioraffinage

is voor stedelijke groei, anderzijds voor een heel palet aan agro-

1

1

6

> ethanol > melkzuur

analyseren en deels te sturen.

6

7

vezels

Voor een evenwichtige ontwikkeling, waarbij enerzijds ruimte

1 8

suikers

baar om op verschillende schaalniveaus het landgebruik te

4

ingsteam

01/07/10

2a

Analyse schema 1 orde ? 1 van 45 1 1 formatie 28 36 1 1 ontwik over de 25 30 1 1a kelinge 39 34 1 1 ontwik www.g 25 11 n die de 1 kelinge rowpor 19 24 Mainpo 6 19 n is te t.nl ( 1 MA 15 17 rt-Green vinden beteken port rela in het t Metrop eindrap tie kun olitan port Mai nen vers Agricul nport-G terken. ture en 2 reenpor Meer inAcht mog t en op elijke bus de web site inessca ses). 8

Verbind

cellulose

landbouwgrond.

F-ladde r in het proj ect mai nport-g mainpo reenport rt en gre is de F-la enport. een sch maar ook dder als ematisch kapstok tussen e voorste lopen glob gebruik de Gre lling van en (ver t voor een aal van de vee brede land veel volu ties), tot intense lzijdige me (me bouw) gering re sam toepass en the volume t dito ruim enwerki ing van City (ro met grot ng tuss tebeslag biomass tterdamen de clus e toegevo ) met rela a uit de in het kad Den Haa ters egde waa landbou tief geri g). De er van nge toeg w. De spo rde F-ladde het (specialt Fodder mainpo evoegd rten van r is ies). , Fresh rt-green e econom de ‘F-la / Fish, port-pro met Flor ische waa dder’ Foo ject d, a / Fau Flavours is rde (com na; het / Fun, Flow de ladder uitg modibiologis ebreid ers / Fas ch kap tot 9 +1: Fue itaal bes hion, Fine taande l / Fire, Chemic uit een Fabrica als / Pha enorme ted products rma, Fac diversite , Feed ilities, gec it aan soo / omplem rten en enteerd ecosyst emen.

2

4

fase 2 (Growport)

Als zodanig blijkt metropolitane landbouw uitstekend bruik-

grote pieken otterdamse haven De rotterdam rt) vormen twee ostland (greenpo Westland/oostland elkaar zonder echte zin, maar staan naast in economische ontwikkeling? Zitten gebeurt er bij verdere nodig en kunnen verbinding. Wat of hebben ze elkaar ze elkaar in de weg, kunnen ze in de “De afzo n? en vooral: wat ze elkaar versterke nderlijaan elkaar hebben? kebelan toekomst nog meer gen en g van urgentie van de verkennin s van Mai een samenvatting s Deze brochure is eden en interactie nport en lingen, mogelijkh Greenp toekomstige ontwikke de greenport. Hoe kunnen deze ort en maken n tussen de mainport het den worden verbonde beter met elkaar ken over lang pieken richting 2040 worden versterkt? verder e deltaregio termijn de tussen mainport en de positie van gemeen verbinding mogelijk schapp tot één iss een intensievere elijk clusters uitgroeien perspec rt, zodat de twee tief niet reenport, en greenpo eenvou ? rowport? growport dig. Wil dat echt op provincie Zuidde age werkplaats van de d nda Xplorelab, innovatie -greenport uitgevoer komen project mainport dan zal a voor innovatie vee Holland, heeft het daar nationaal programm l bestuur het in opdracht van het transForum, en lijke en groene ruimte: energie partners in de agrosector de provincie zelf. voor nod greenports van ig zijn. De actieprogramma drijf rotterdam, kansen andere het Havenbe rotterdam, zijn hierbij zijn onder olen er Hogesch wel.” – en de Wim van gemeente Westland nHt Breda. de Gei Delft en de nHtV jn (sec nholland Delft, tu inholland retaris verbindi en www.growport.nl ngsteam : www.xplorelab.nl Mainpo Voor meer informatie rt-Green port)

7

12

n

08/06/10

en Europoort) fase 1 (Greenport

se Haven amse otterdam rotterd de r lden Samenwerking tussen and in 24 voorbee ostland en het Westland/oostl

ortt naar growport enpor reenp rt-gre ort-g ortainpo Van mainp

delijking, anderzijds natuurontwikkeling door transformatie van

emhaven

bruik en goederenstromen tot wederzijdse dienstverlening.

· Coolport Waal-E

zich ook voor het ruimte scheppen voor enerzijds verdere verste-

ruimtegebruik 5D Meervoudig recht · Farm City Katend

om kringlopen te sluiten. Op dit schaalniveau leent het concept

er bestaan tussen stad en platteland, variërend van grondge-

3B Infrastructuur

professioneel-hobby), maar ook de verschillende relaties die

rt ort naar growpo ouw in nport greenp rt-gree ainportglastuinb Van mainpo (mainport) en de

1D Valorisatiepark · Bioraffinage Terrein A, Maasvlakte 2

fen. Immers, hoe dichter bij de stad, hoe rendabeler het wordt

7

ant Bioba

> papier/karton > chemie

extensief; kleinschalig-grootschalig; gespecialiseerd-verbreed;

14 10 10

0

bindmiddel/lijm

nog verder optimaliseren van de kringloop van voedsel en reststof-

marketing Fine che , ruimteli & Flagra micals jke ord nts - farm ening, kunstm a est) Flowers bv. blo & Fashion emen en planten Flavou rs verbrede & Fun landbo uw Food voe incl. inte dselproduc tie, nsieve vleesp roductie Fresh products produc ten, zoa - verse, langho ls fruit udbare en gev Fodder angen & Feed vis veevoe r en and ere bul kprodu Fabric cten ate van kle d products - gebruik ding tot meube len (co svoorwerpen, Fuel & nta iners) Fire brands tof, ene rgie en grofchem ie Flora & Fauna

4

lignine

alleen het hele palet aan landbouwsystemen (intensief-

“Het bed rijfsleve n zal nieu we initia tieven uiteinde lijk moeten oppakk en. Het is daa rom altijd beter als initiatiev en van ond eraf kom en. De ove rheidsb emoeieni s moet daarom zo klein mogelijk zijn.” Nel van Dijk , voorzitt er Kennisc entrum Plantens toffen

1

hemicellulose

SamenVatting

ruimtegebruik 4A Meervoudig haven in · Drijvende kas bij Heijplaat / RDM

tussen stad en platteland, burger en boer. Bijvoorbeeld door het

rmatie,

in fase

ruimtegebruik 4D Meervoudig op tijdelijke kassen · Grootschalige akte 2 Terrein A, Maasvl

met elkaar in contact staan, te koppelen. Het omvat niet

schaalniveau zich ook voor het optimaliseren van de fysieke relaties

enport

Secundaire Bioraffinage

www.growport.nl

ruimtegebruik 4B Meervoudig en meervoudig · Drijvende kas aven. gestapeld bij Seineh

schaalniveaus waarmee landbouw en stedelijke omgeving

Naast versterken van de sociaal-culturele relatie leent dit lokale

meststoffen

.nl steekelenburg@pzh : www.xplorelab.nl [email protected] Xplorelab): mgn.van. Voor meer informatie burg (projectleider provincie Zuid-Holland): mc.de.bru land.nl ts, Marco van Steekelen enteWest (Programma Greenpor s): MGMVintges@Geme Marc de Bruijne e Westland, greenport [email protected] SHJ.Efftin Marga Vintges (gemeent drijf Rotterdam): Stijn Effting (Havenbe

een analysekader voor een instrument om de verschillende

veevoeder/ chemie

planet people

ort-Gre

mineralen

no regre

Mainp

1 1 1

eiwitten

& fire

r

1 1 1

lignocellulose

F6 = food

Waarde

Primaire Bioraffinage

F5 = fresh

1

2

Bij- en restproducten

F10 = faciliti es F9 = fine chemicals F8 = flowe r & fashio n

in het mai nport-g reenport ondersc -project heiden: F-ladder worden drie fase n Fase 1 “Het proj naam – Analyse interventie, ect Mai initiatief (bespre in deze nport of berich Greenp ken) fase is t ort creë door alle ‘metrop growport ert tijen (Ko de mog olitane verschill ma mBi) ken elijkheid landbou end reëel ons voe e nis betr verg w’ is een over de om buit okken mg aard, bes dselsys reactie mainpo paren de vas teem. Het proken nieuwe, op de uitd > 2 1 F10 1 rt en te en inzic is een kaders, duurzam agin 0 0 htelijk gem de greenport pragmat bestaan 0 0 e agrologi > 2 nieuwe ische visie gen in Fase 2 0 0 de aakt. 1 rollen en verbindi ca. in die 0 0 – Ontwer voor een > 3 0 MASP ngen tuss posities logi cen 1 p (tekene ca staa tijdens rogram traal. in te en sted operere t cocreat fase 2 n), fysi 4 een met elijke en co en n. Dit bied 1 generer ie van eke inte bouw fysie wamtenetw ropolitaa wer land 0 0 t en pop de dee rven bou erk 5 0 n gebied de part 2020 lossinge ke druk Slim Vervo wgebied 1 1 ties 1 lnemend ijen inno 1 1 er van ondervi door gron n in een maatsch en studente e 1 1 Kas tot 6 vatieve partijen ndt de Priva, werel 1 1 samenw appelijk daanko Klant 1 1 1 n, ontland 1 (net tijd en dleide e pen erki 1 1 6d 1 waarden ) afgestud r klimaa de legi 7 ngsverb maar ook ruimte heeft als 1 1 greenrail ? 1 1 tbeheersing 1 timiteit om zon . Hierdoo eerden 1 1 and met 1 1 druk van resultaa van de der ball 3b 1 1 1 8 en prof r is in een beteken Regiefunct t: 24 fysie ? 1 uit 1 landbou ast 1 1 1 0,1 voor inte essiona richting 1 1 dergelijk ie green t een 3p0 0 w een ke inte 6c ? nsievere ls. Dit 1 1 9 port logis de toek multitunnel duurzam 1 1 gebied benade rventies 1 1 lijke land tiek samenw omst greenp 1 1 0 0 growport 1 ring waa e landbou als voo te kijke bouwstr 10 1 1 0 WTC erking ort. n. Dat rbeeld r vanuit 1 1 w. Dit 1 1 Biobased ategieën tussen is 1 0 0 1 1 een drie Economy mainpo 11 is onts de mee 0 1 1 ondergron 1 1 1 tal afzo - Groe 1 rt en taan. 1 rwaarde ne Chem 1 dse zuive nderin dit mai 12 ? 1 ie ring en Fase 3 greenport 1 1 1 van dit 1 opslag nport-g 1 – Evaluat 1 campus gietwater project 3a reenport 13 F9 1 1 misch ie (rek Tuinbouw en 1 in de derd 1 1 ? gedreve project Xplorela 1 ene Digita 1 1 n), bus e fase al staat de 14 n landbou b.” - Guu Zeecontaine meer eco inessca 0 1 is een 1 ? 1 met als intensie 1 s w centraa rs voor 0 0 van Ste scenari 1 1 ses logisch 15 perspec ve, eco landrotten 0 0 1 1 Kenniscen o ontw enberg l. Daarnaa e gedreve 1 1 0 0 notief uit de ‘soc 1 trum plante ikkeld: 1 in de wer en, 1 1 0 0 st is er te groe progra 16 iale’ stad n landbou Growpo nstoffen 1 1 Valorisatiep 1 eld; doo ien tot ook de mmama 1 1 1 slandbo rt. w zoals ark twee oplossin 1 1 een topl r de sam mainpo 17 uw. met de maas de biol 1 1 nager plant one ? 1 1 g waarbij ocatie enhang rt, greenp vlakte 1 ropolitan ogische 1 1 Greenp 1 deze drie tussen Dit hou 1 1 18 ort and e landbou of orts deze fase Be-Ba 1 1 1 randsta provinc dt voor sic strategi 1 ‘the gre 1 1 1 6a w bied 45 initia d, de mai ie Zuid 1 1 19 F8 eën gec en’. in t een mische Fit for purpo 1 1 tieven nport-g levensv 1 totaal zijn ombinee 1 1 1 Holland rendabil se beoorde reenport 1d atbare 1 20 rd worden in Platform iteit, ook 1 1 1 eld en 0 oplo in zoals krin dat groen ? sca ssin . 1 zijn 1 gaat ove het, naa 1 1 se. De e grond > 21 F7 0 de 8 mee gen omg gloopslu 0 1 1 stoffen Floating ? 1 laatstge st econor ecologi ezet in iting en roses, st ? 1 1 om soc 1 noemde moeten > 22 1 sche duu lansingerla 1 1 een bus ruimte “Samen iaal-ma Drijvende 1 1 0 0 1 1 zou vold bieden nd 1 rzaamhe voor natu inesatschap werking ? kas gesta 0 1 om gez landsch 23 oende 1 1 id, peld Seine door de pelijke ur, en eve met Drijvende 1 de Gre amenlijk funderin apsbele 1 ? haven waarden 0 kas bij KomBi-p 0 1 1 neens enport ? 1 g ving. Heijplaat opgepa 24 Farm zoa 1 artij en 1 1 0 city Bijenk kt te wor ls legitimi en. 1 wederzi 1 1 1 orf rotte 1 0 > 25 F6 den teit en 1 jds geb Koppert rdam 1 1 Cress ruik 1 1 1 meest van afva 4b 26 1 1 1 onorthodoxe Unilever ? 1 0 0 l- en rest 1 0 0 1 gaat duurz 1 1 bedrijf 0 Profit 4a 1 27 1 1 aam stromen 1 0 Kas als 1 1 0 1 ? 0 ontziltingsm zoals CO2 1 0 1 1 5c 1 28 achine 1 1 1 Farm city MAINP 1 ? is niet 0 1 1 ? 1 Katendrech 1 alleen ORT-G 29 1 1 1 t-rijnh ingegrootschal REENPO ? 1 1 0 aven geven 1 1 1 ige kasse 1 RT door eco 30 1 ? n op de 1 grootschal 1 1 1 1 1 Kop no1 Kringl ig tijdelij 0 0 mische 2b 1 31 1 1 ke kasse oopslu 1 Vanuit groot motieve 1 1 0 n terrei 1 1 schalig de trad iting 1 n a, n. tijdelijk 1 1 5d ProductieDe CO2 32 F5 itionele drijvende 1 plantlab 1 1 der tijd 0 kassen 3 P’s (peo balans landbouw 1 1 mV2 een drie 4c 33 1 0 1 ple, plan verbeter lozing 1 1 tal afzo 0 0 1 brijn op Metropo 1 0 et, profi en is ook nderlijke zee 4d 34 F4 1 litane land 0 1 t) is in coolport ? 1 1 in 0 landbou ons bela 0 de loop ? bouw bied gieen gec 4e wstrateg ng. Het 35 1 1 0 Farm city 1 t een oplo ombinee ieen onts 1 ? gaat 1 0 nieuw hier om Metropol 1 1 0 mathenesse rd worden 36 taan. ssing waa een mor itane Farm city 1 1 1 1 1 landbouw 1 1 Diergaarde rbij alle eel appel. 37 Blijdorp 1 strateValorisatiep 1 1 De pos 1 1 ark europ Ecologisch 1 3c itie en > 38 F3 1 1 ort het ima e Valori (aben ? ? 1 0 0 landbouw satiepark goa) 1 go van 1 1 0 0 europort 5a 39 F2 1 1 de 0 0 StadsNidera (aDm) 1 1 haven 1 0 1 in de fout? ? 1 zijn er landbouw 0 0 5b 40 1 1 bovenFarm city 1 1 0 dien ook ? 1 1 rozenburg Planet 1 1b 41 1 1 eic bij geb Biogas 1 1 1 0 kansenkaar aat.” - Jaap 1 0 1c 42 t porta 0 -1 Bioraffinag Jelle Fee 1 1 l 1 0 1 1 e zeeco n1 ntainer 43 1 1 stra, hoo poelzone 1 1 1 0 People fd Pub 1 1 algenteelt 1 5e ? 44 1 1 Legitim lic Drijvende Affairs 1 1 Faciliti 1 0 atie 1 1 algenteelt 1 1 6b Havenb 1 0 es > 45 1 Bene 0 & F1 1 Neste e? 1 lux Value 1 drijf Rot Oil ‘slech 0 (financ ? 1 0 1 1 tste’ bedrij 1 1 terdam iën, info Noord-Brab 1 ? f? 12 7 ? 1

20/01/11

Ontwer

psessie

Farm City

Uitgave

Xplorela

b, Provinc

ie Zuid

-Hollan

d & Tran

sforum

Metropolitane landbouw: nieuwe ruimte voor de toekomst

35

TransForum Marco van Steekelenburg
 E [email protected]
 Henk C. van Latesteijn
 E [email protected] I www.transforum.nl