METROPOLITAN FIELD TRIP, MARCH 2016 TURIN BUILDING A METROPOLITAN IDENTITY REPORT

METROPOLITAN FIELD TRIP, 17-20 MARCH 2016

TURIN BUILDING A METROPOLITAN IDENTITY

REPORT

The Deltametropolis Association, Pakhuis de Zwijger, Brainville and Stipo together with our local partners: UrbanCenter, Torino Strategica and the City of Turin, organised this Metropolitan Field Trip to Turin. Over the course of three days, we examined the dynamics of this Southern European city. What are the strategic projects that helped transform this former industrial city into a knowledge city? What are municipal responsibilities, and to what extent do citizens and entrepreneurs help in shaping this metropolis? In our 8th Metropolitan Field Trip: Turin, from March 17-20, 2016 ,we will studied the dynamics of this European metropolis.

Turin, a metropolitan strategy The third Strategic Plan of the metropolitan area of Turin envisions a “City of Opportunity”; an innovative metropolis that’s efficient, inclusive, sustainable and where anyone can find fertile ground to realise professional and personal aspirations. The vision coalesces around two complementary strategies: building metropolitan governance to favor a more integrated approach to planning, investment and public services, and promoting economic growth through catalytic projects capable of spurring development across the economic spectrum.

Turin, building a metropolitan identity

Turin, mobilising society Developing a shared vision of the future means broadening the dialogue and embracing input and insights from lower-profile or emerging corners of society. Torino Strategica, in collaboration with local partners, led a rich and inclusive planning process that saw the engagement of much of the city for two and a half years. Over 230 entities and 500 individuals participated in 150 consultative meetings throughout this complex planning process. Spanning panels, conferences, seminars, digital forums, photographic reports and deliberative meetings have brought to the fore new and creative voices that can inject fresh energy and original ideas into the future envisioned for Torino Metropoli 2025.

To ensure that the metropolitan identity was taken into account the Torino Strategica association supported, via a set of coordinated activities, the long-term process of reinforcing the collective territorial identity. The awareness of being part of a functional and morphological metropolitan area – besides historical and geographical dimensions – does exist in some forms. The more than 50 cooperation practices, of different kinds, set in place by municipalities during the last two decades have created an inter-communal sense of belonging in specific areas, which goes beyond administrative boundaries.

2016, Deltametropolis Association deltametropool.nl/nl/fieldtrip_turin [email protected]

2

There is also a shared recognition, among politicians but also citizens, of the key role of some metropolitan functions which are not in the core city (hospitals, tourism and heritage attractions, retail centres, parks). The sense of belonging to the metropolitan area is definitely higher for the inner circle municipalities, which are fully attached to the main city.

3

PARTICIPANTS

Suzan Aardewijn

student City Marketing in Europe

Paul Gerretsen

Martin Aarts

sr. advisor urban planning Rotterdam

Marc Glaudemans

director Vereniging Deltametropool

lector urban strategies Fontys University

Judith van der Laken

Jaap Modder

sr. policy officer spatial development Katwijk

Viviana Rubbo architect INTI

owner Brainville

Peter van Schie

sr. urban planner Breda

David Dooghe

project manager VDM

Fred Goedbloed

policy officer urban development Leiden (sick)

Merten Nefs

LOCAL ORGANISERS

Rudolf van Ee

Eric Frijters

Henk Hartzema

Ronald Knappers

urban planner Katwijk

owner Studio Hartzema

Josse Popma

project manager VDM

architect in Leiden

Paul Severijns

Jan Willem ter Steege

plan advisor South Holland

architect in Leiden

owner FABRIC

architect / urbanist

Jelmer Ridder

Azienda Agricola la Cascinassa

Roberto Adda

director Metropolitan City of Turin

Elena Di Bella

Valentino Castellani

Simona Depaoli

Giulietta Fassino

Chiara Lucchini

Anna Prat

Federico Rastelli

communication manager The Gate

Carlo Massucco

sr. policy officer urban development Den Haag

director of Parco Dora Committee

Marcel van Veen

Mario Vittone

policy maker Noordwijk

architect Urban Center Torino

director Torino Strategica

vice president Torino Strategica

architect Urban Center Torino

I3P Incubator

Enrico Confienza

Roberto Damilano

Simone Mangili

Luca Marci

architect

head of projects and operations Torino Strategica

Laura Salvetti

deputy mayor of Ivrea for culture and tourism

technical department manager Po River Park

Yet|Mathilde

Daniela Silvi

Comune di Torino

I3P Incubator

Martin Verwoest, Urban planner Leiden municipality

4

5

PROGRAMME THURSDAY, MARCH 17

11.15

Arrival at Caselle Airport

11.30-12:30

Transfer from Caselle Airport to Po river park,

18.00-19.30

- The Strategic Planning Process and the Metropolitan City Torino Strategica: Valentino Castellani - Vice President, Anna Prat - Director, Simone Mangili - Head of Projects and Operations

Lunch upon arrival 13.00

Presentation: Parco Del Po E Della Collina Torinesse Roberto Damilano - Technical Department Manager

- Developments of the Leiden Region Martin Verwoest - Urban planner Leiden municipality

Cascina Le Vallere Corso Trieste, 98 10024 Moncalieri (To) 14.30

Transfer to Best Western Hotel Luxor and check-in

- Short debate: what can both cities learn from each other? 20.00

Dinner at Tre Galli Restaurant Via S. Agostino 25/b, Torino

Corso Stati Uniti 7, Torino 15.00-17.00

Presentation and discussion on metropolitan planning

Guided walk of the transformation of the historic centre Giulietta Fassino- Architect Ph.D. (UCM) Places/buildings: Piazza San Carlo, Piazza Valdo Fusi, Piazza Carignano, Museo Nazionale del Cinema, Piazza Castello, Parco Archeologico della Porta Palatina, Hotel Santo Stefano e Casa di MonsùPingon, Centro Palatino, Cortile del Maglio/Ex Arsenale Militare, Residenze per la ‘ Centro storico Torinese’.

Torino’s Strategic Plan, looking beyond the borders

REORGANIZING THE URBAN STRUCTURE 3 PROJECTS ... BECOMING 4

The walk starts at the hotel and ends in Urban Center Metropolitano, piazza Palazzo di Città 17.00-18.00

Presentations on Turin’s urban transformation - General introduction on Turin’s urban transformation process and visit to the permanent exhibition “Torino si mostra” Chiara Lucchini - architect, Ph.D. (UCM) - Turin Verd project Luca Macrì and Marco Ruffino - yet|matilde Urban Center Metropolitano, Piazza Palazzo di Città, Torino

La visione del PRG del 1995

6

I quattro elementi strutturali che confermano ma integrano la visione del PRG del ‘95 nella sua dimensione metropolitana: 1. Sistema fluviale/ambientake 2. Estensione della Spina Centrale 3. Corso Marche 4. Vanchiglia/Linea 2

7

LOCATIONS DAY 01

REPORT DAY 01

PO RIVER PARK

TURIN VERD

Along the Po river flow there are eight parks and fifty natural areas. Each park is unique thanks to the flora and fauna diversity.

Turin Verd aims to convert, through the cooperation of private citizens and merchants, Via Carlo Alberto into the “green street” of Turin historic center, by a step-by-step naturalization through the use of street furniture and installations.

The Delta of Po Emilia Romagna Regional Park and the Veneto Delta Parken compass some 380 km2. Three other parks are located in Piemonte (Po river Park in Cuneo, Po river Park in Torino, Po river Park between Vercelli and Alessandria) and five in Lombardia (Parco lombardo of the Valley of Ticino, Adda South Park, Monbarsco Po Park, Mincio Park, Parco Oglio Sud). In the Park of Ticino, located between Piemonte and Lombardia, there is 780 km of cycle lanes and pedestrian footpaths.

The representation of a leaf as the identity element comes from the need to find a sign able to recall the idea of nature and greenery and, at the same time, a representative mark of the urban space, made of corners, edges and straight lines. The leaf element has been simplified and transformed into a geometrical drawing, a repeatable element variable in its representations (color and internal structure), in order to adapt it to different needs and to the project evolution (like in the seasons sequence, where the leaf is always a leaf but changes the color taking infinite shades).

TORINO STRATEGICA The recent third round of strategic planning is focused on charting a path to guide Torino out of the recent economic crisis and emerge as a driver of regional economic growth that is socially cohesive and environmentally sustainable. Two commissions coordinate work on the Plan, one focused on economic development, the other on metropolitan governance. The commissions identified the priority issues to be explored in depth through eight working groups: Investments, Human Capital, Business-friendly Government, Local Attractiveness, Green Infrastructure, Development Hubs, Mobility and Quality of Urban Space, and by three advisory panels: Torino International City, Torino Food City and Torino University City. Torino’s third Strategic Planning process kicked off in June 2012 with key stakeholder engagement focused on rekindling relationships, building trust and surveying perspectives and propensities. Initial consultation efforts involving members

8

of the Association, the public, private sector actors and local experts continued until mid-2013. Simultaneously the Association formed a task force consisting of rising talents, specifically to get the vision of younger professionals on the future of the city. Two publications - Fare Sistema per Superare la Crisi and La Città Delle Opportunità - document the issues and priorities that emerged from these initiatives. In September 2013 the commissions selected working group Coordinators who, together with the project team, developed group membership over the fall and convened the first working group meetings at the end of 2013. The working groups met through July 2014 to develop action plans and projects for the Metropolitan Torino 2025 Strategic Plan, which was published in December 2014.

Oh nee, hij is trots op die andere toren. Die staat midden in de oude stad, de Mole Antonelliana. Ooit bedoeld als synagoge maar de Joodse gemeenschap kon de bouw halverwege niet meer betalen. De stad nam het nog niet gerealiseerde gebouw over en lange tijd was het hoogste gebouw ter wereld. Dat was 1867. Anno 2016 voegt de stad twee torens toe aan het stedenbouwkundig assortiment van Turijn. Renzo Piano ontwierp beide gebouwen. Naast het nieuwe station Porta Susa staat de ene reus. Piano wilde die 60 meter hoger dan nu gerealiseerd maar dat werd verhinderd. Voor de omgeving van het iconische Lingotto gebouw, de voormalige Fiat fabriek, tekende de vermaarde Italiaanse architect een soortgelijk zilveren baken voor de stad. Ze verschenen contre coeur op het stedelijk tapijt, de stad wil eigenlijk geen hoogbouw. Het past niet bij de grandeur van de klassieke stad. De Olympische winterspelen van 2006 zorgden echter voor een fors gat in de financiële huishouding van Turijn en de beide torens zorgen nu eenmaal voor een fikse belastingopbrengst. Onze zegsman, vanmiddag onze tolk, en dagelijks werkzaam in de toeristische sector, vindt de nieuwe hoogbouw van Turijn geen aanwinst. Nee, de Mole Antonelliana is de echte icoon van de stad. En die staat ook op de Italiaanse versie van het 2 eurocent stuk. De Mole is nu overigens een filmmuseum. We spreken onze informant in het rivierpark van de Po aan de zuidkant van de stad. Administratief gezien zijn we de stad al uit. Het heet hier Montcalieri. Net als bij ons Leiden en Oegstgeest aan elkaar geplakt zijn heeft men ook hier de stad nooit aangepast aan de nieuwe realiteit. Maar, zo merken wij op, Italië heeft nu toch stadsregio’s, de metropolitane stedelijke regio? Onze zegsman moet dat beamen maar vraagt zich wel af of dit gaat helpen. De provincies zijn van tafel geveegd en daar is de stedelijke regio voor in de plaats gekomen. Maar dan nog is er teveel bestuur, vindt hij. Uiteindelijk ziet hij een bestuurlijk model van regio’s en gemeenten. De regio Piemonte heeft 4 miljoen inwoners, de stad bijna een miljoen en de nieuwe regio zo’n 3 miljoen inwoners. Ons bezoek aan dit rivierpark valt bijna samen met een publicatie Blind Spot die Vereniging Deltametropool binnenkort uitbrengt over de economische waarde van aantrekkelijke groene buitenruimten van grote steden. Dat hebben ze hier al begrepen, het is allemaal net begonnen maar het

begin is goed. De stad ligt ook prima gesitueerd ten opzichte van de groene ruimte. Turijn wordt aan de oostkant begrensd door de Po rivier en aan de andere zijde is er behalve nog wat stad vooral een riant landschap. Terug in de stad verkennen we de oudste delen. Turijn was ooit hoofdstad van een ander Italië dan nu en dat is goed te zien. Toen de Olympische winterspelen langskwamen was dat een goed moment om de auto’s van de straten en vooral de pleinen te weren en dat heeft een enorme ondergrondse parkeerruimte opgeleverd. De bebouwing is voornamelijk klassiek en daar waar de Tweede Wereldoorlog gaten in de stad heeft geslagen staat soms best aangename na-oorlogse architectuur. De beroemde Italiaanse architect Carlo Mollino ontwierp een ingenieus operagebouw aan het Piazza Castello en hij was ook goed voor de Kamer van Koophandel. Het is het snoepje aan een plein waar jonge architecten mee aan de gang mochten. Zelfs de modernisten onder ons moeten toegeven dat het resultaat afzichtelijk is. En we hebben met deze Metropolitan Field Trip nogal wat architecten en stedenbouwers meegekregen. Turijn is een typische come back city, zoals Eindhoven dat bij ons is. Fiat verdween en de stad moest op zoek naar een nieuw verdienmodel. Het heeft even geduurd maar het lijkt er toch op dat Turijn dat langzamerhand ook gevonden heeft. Veel high tech nu, veel toerisme trouwens ook (de vijfde toeristenstad van het land). Het strategisch plan van 2000, gelanceerd door de eerste gekozen burgemeester, was sterk geïnspireerd op dat van Barcelona. De Olympische spelen kwamen er aan en er was geen tijd voor lange besluitvormingslijnen. Niettemin stak het nieuwe bestuur veel tijd in het betrekken van stakeholders bij deze transitie van buiten het overheidsapparaat, zo meldt ons Anna Prat, directeur van de afdeling strategie van de stad. Maar cultuur en toerisme is niet genoeg voor een stad waar de industrie teloor gaat. In het tweede strategische plan, in 2006, werd dan ook zwaar ingezet op de kenniseconomie, op innovatie, en daarmee op de rol van de beide universiteiten. Een paar jaar geleden verscheen het derde strategische plan (2012). Geen grote projecten meer, consolidatie, en een sterk accent op het aantrekken van talent, dat is de boodschap van dit laatste gepubliceerde plan. Turijn wil nu eerst de vruchten plukken van de gedane investeringen. 9

Po River Park

Transformation Piazza San Carlo

Turin inner city

Turin colonades

10

11

PROGRAMME FRIDAY, MARCH 18

09.30

Welcome and presentation on I3P innovative incubator Mario Vittone, Sandra Bocci Corso Castelfidardo 30a, Torino

10.30

Guided walk of Spina 2, Education and services in the post-industrial city Enrico Confienza - Architect, PhD (UCM) Places/buildings: Cittadella Politecnica, Spina Centrale Blvd., Former Officine Grandi Riparazioni, Intesa San Paolo Headquarters, Porta Susa Railway station, Cross - city rail link, Underground line 1 station.

12.00

Lunch at Mercato Metropolitano/former Porta Susa Station, Italian street food Piazza XVIII Dicembre, Torino

13.00

Transfer to Spina 3, Parco Dora area by public transport bus 49/59 from Piazza XVIII Dicembre to Via Livorno

13.30-16.30

Guided walk of Spina 3, Housing and new a public spaces in Spina 3 area Enrico Confienza - Architect, PhD (UCM) Presentation by Barbara Posa and Carlo Massucco - Parco Dora Committee Places/buildings: Parco Commerciale Dora, Chiesa del Santo Volto, former Michelin area, former Vitali area, SNOS, Dora park.

16.30-17.15

Transfer to Lingotto area by public transport, underground

17.30-19.00

Guided visit of Lingotto and Olympic Village Lingotto, the starting point of Turin’s post industrial transition Chiara Lucchini - Architect, PhD (UCM) Places/buildings: Lingotto, Regione Piemonte new headquarters, Villaggio Olimpico, MOI, Passerella Olimpica, Eataly.

20.00

Dinner at Disguido Restaurant @Eataly via Nizza 230, Torino

12

13

LOCATIONS DAY 02

REPORT DAY 02

SPINA The Passante Ferroviario (Railway Loop, where more than 7 km of tracks were buried) allowed for connecting two parts of the city that have always been separated by railroad tracks and the creation of the Spina Centrale, the “backbone” of the city’s development, the fulcrum of the principal urban transformation projects. The new boulevard along the Spina Centrale was an opportunity to create a traffic project from nothing – in favour of environmental quality and residential life – to improve traffic conditions by separating flows: the large axis with higher speeds in the middle, parallel boulevards for moderate speed traffic, a bicycle route, a rest area, sidewalks and green areas.

University Campus) as well as a Park along the Dora Riparia river, north of Torino. The Parco Dora Committee operated from 2006 to 2015 on a large territory, known as Spina 3, target of one of the most important programs of urban regeneration in the city of Turin. The massive transformation has affected an area of about one million square meters, and represents one of the most visible aspects of urban change in the city. A process that has redesigned and rethought the territory at the metropolitan scale, modeled on new economic, social and housing functions.

Some of the most important projects of transformation in Torino are created along the Spina Centrale: the new Porta Susa railway station, the new Cittadella del Politecnico (Polytechnic

The Committee has been working to promote and support local development programs, strengthening the urban fabric, accompany change, mobilizing resources and opportunities, work together with the local actors and citizens to define new services, enhancing local identities and resources, mending ties between the “old” and “new” neighboorhood.

LINGOTTO

OLYMPIC VILLAGE

Built in the 1920s for Fiat, Lingotto was the largest and most modern car manufacturing plant in Europe, both architecturally and in terms of car production.

Over 65 projects were created for the Olympic Games, from athletic facilities and road network infrastructures to villages for athletes and the media. Competitions took place in modern, avant-garde facilities in Torino’s Olympic District.

The 500m-long, five storey building, had a volume of one million cubic metres, and was equipped with a rooftop test track. Lingotto was the first example of modular construction in reinforced concrete, based on the repetition of three elements: pillars, beams and floors. The factory was closed in 1982. In 1984, Fiat S.p.A. announced a competition and, in 1985, commissioned the Renzo Piano Building Workshop to convert the building. The project aimed to revive the building by transforming it into a multipurpose centre while maintaining its architectural identity.

14

Villaggio Olimpico di Torino (Torino Olympic Village) hosted 2,500 people. The 100,000 m2 area is attached to the Lingotto center and connected to the Torino 2006 headquarters by a foot bridge. The historic and renovated Mercati Generali (general markets) facility dates back to 1934 and was located in the centre. The logistic and commercial centres, a relaxation area reserved for athletes and staff as well as a large parking area were situated here during the Games. The facility’s design came from a team coordinated by architects Benedetto Camerana and Giorgio Rosenthal. It is now being used as University residences.

Een slim apparaat in je meterkast waarmee je kunt zien welke apparaten hoeveel stroom gebruiken. Ja slim, maar waar hebben we dit eerder gezien? We zijn bij de Politecnico, de TU van Turijn, en zien een groot aantal startups langskomen. Startups beginnen aan de universiteit maar moeten na een paar jaar op eigen benen de wijde wereld in. De meeste blijven, zo begrijpen wij, in de Turijn regio. De presentaties zien er goed uit en de producten ogen serieus. De vorige dag hadden we al begrepen dat de universiteiten goed presteren. Dat is te zien aan deze Politecnico, in ieder geval aan zijn fysieke verschijning. Het is een gelikt complex van nieuwe en vernieuwde gebouwen in een fraaie stedenbouwkundige setting met verdiepte tuinen, spic and span allemaal. Hier is goed te zien dat Noord Italië het meest “intelligente” en ook het meest welvarende deel van het land is. Het gemiddelde inkomen lijkt iets hoger uit te komen dan in Nederland. Turijn heeft twee grote stations, Porta Nuova en Porta Susa. En de sporen daar naartoe waren, met hun enorme doorsnijdingen van het stedelijk weefsel, een last voor de stad. Inmiddels ligt dat alles onder de grond. Het station Porta Susa had geheel ondergronds kunnen worden weggewerkt maar is dat niet. Het ligt nu verdiept maar wel als een rups op het maaiveld. Naast de enorme rups is het oude 19e eeuwse station bewaard gebleven, nu een Mercato Metropolitana. Aan de andere kant wordt het nieuwe station geflankeerd door een nieuwe glimmende torens van Renzo Piano. Die toren is een beetje te klein uitgevallen. Er moest, zoals al gemeld, 60 meter af en de architect weigerde een nieuw ontwerp te maken. En het station is weer een beetje te groot. Men wilde de lengte gelijk maken aan die van de perrons, zodat er overal daglicht toetreding zou zijn. Maar zoveel mensen zijn er niet voor zo’n lang station. Je hebt hier voortdurend het gevoel dat het zondagmorgen is. Wel modern allemaal, het oogt als een moderne luchthaven, de trein zie je niet. Die komen een verdieping lager langs. Porta Nuova is het meest centrale station. Maar wie de kaart van de stad bekijkt, ziet een opmerkelijke overeenkomst met Den Haag. Porta Susa is Hollands Spoor en Porta Nuova is Den Haag Centraal. Eigenlijk heb je Porta Nuova niet nodig als je de stad opnieuw zou ontwerpen. In ieder geval is Porta Nuova een veel levendiger station. Net als Den Haag Centraal.

We zien het allemaal deze tweede dag. Voor veel deelnemers was Parco Dora het absolute hoogtepunt: een gebied aan de noordwest kant van de stad dat vroeger werd gedomineerd door de auto industrie en dat getransformeerd is tot een modern stadsdeel en een park waar de restanten van het industriële tijdperk goed terug te vinden zijn. Met een moderne kerk, ontworpen door Mario Botta, die bij het tekenen ervan ook voortdurend aan de eeuw van de industrie moet hebben gedacht. En dat Park. Veel hoefde er eigenlijk niet aan ontworpen worden. De industrie is gestript maar er is enorm veel blijven staan, een fraai voorbeeld van re-use. Door een deel van het gebied loopt een verhoogde boardwalk. De bezoeker kan vanaf dit hoge punt, een soort high line, alles zien en toch afstand houden. Een ander hoogtepunt, letterlijk en figuurlijk, ligt helemaal aan de zuidkant van de stad: Lingotto. Ook hier ontmoeten we de industrie van weleer opnieuw. Maar dit enorme gebouw is blijven staan en heeft een heel andere functie gekregen, vooral retail. En boven op dit iconische gebouw, vroeger de testbaan voor Fiats, is nu een helikopter platform gebouwd. We lopen op het dak en zien de CEO van Fiat-Chrysler met zijn helikopter arriveren. Hij wordt opgewacht door mannen met zonnebrillen en glimmende space wagons. James Bond op Lingotto. Het Lingotto complex wordt geflankeerd door de spoorlijnen naar het zuiden en een nieuwe toren van Massimiliano Fuksas in het zuiden. Over een enorme voetgangersbrug lopen we in westelijke richting en komen aan de overzijde ongeveer bij het voormalige Olympisch dorp terecht, nu bevolkt door vluchtelingen en asiel- en andere gelukszoekers. Hier, zoals in vrijwel elke grote Europese stad, zien we de andere kant van de The Triumph of the City.Of beter, welkom in Arrival City.

15

New Porta Susa

Lingotto rooftop

Dora Park

Passerella Olimpica

16

17

PROGRAMME SATURDAY, MARCH 19

09.00-09.30

Presentation and neighboorhood walk, Porta Palazzo district Local development agency: Simona Depaoli - communication manager, Elen Ganio Vecchiolino - project manager Piazza della Repubblica 6/E

09.30-11.00

Guided visit of Porta Palazzo Food Market Elena Di Bella - Director, Metropolitan City of Turin Rural and Mountainous Areas Development Office, Umberto Tresso - Coldiretti, Market Manager Piazza della Repubblica 6/E

11.00-12.30

Transfer to Ivrea Porta Susa train station

12.30-14.00

Lunch in local restaurant, featuring regional cuisine

14.00-16.30

Dialogue with surrounding agricultural municipalities Elena Di Bella - Director, Metropolitan City of Turin Rural and Mountainous Areas Development Office, Laura Salvetti - Deputy Mayor of Ivrea for Culture and Tourism 2-3 local organizations involved with agriculture, tourism and outdoor sports (some of the vocations of this area)

16.30-17.30

Transfer to Torino Porta Nuova

18.00-19.00

Internal group debriefing at Luxor hotel

20.00

Dinner in San Salvario district

18

19

LOCATIONS DAY 03

PORTA PALAZZO MARKET The Porta Palazzo Market, located in Piazza della Repubblica, is the largest open air market in Europe with around 800 stalls from Mondays to Fridays and its 50,000 m2 surface.

Since 1997 a global strategy of regeneration has been implemented in Porta Palazzo district in order to ensure social, environmental, commercial, economic and physical transformation.

The market attracts Torinese customers even from distant neighborhoods, as well as foreign visitors, due to its excellent quality/price ratio. The open air market is strengthened by 4 coexisting covered markets and by the shops and cafes that are on the same square. The presence of farmers is remarkable (100 stalls every day directly selling the farmers’ own production) and typical goods can be found.

Since then, a lot has been done in terms of territorial policies and investments. The local development agency has accompanied and coordinated the intense (still ongoing) process of regeneration through actions and projects that at the same time were intended to mend the social fabric of Porta Palazzo, resolve the conflicts between the flows of new and old immigrants (in a place that is the first port of arrival for citizens in search of a future), improve the quality of the living conditions, boost economic and cultural opportunities that contribute to create a local and collective identity. Through a walk in the neighbourhood we will discover who the involved actors are, what the regeneration policies in place are and several public space redevelopment projects will be showcased.

The market was renovated in 2006, the project and works have been carried out by the City of Torino. The Porta Palazzo market is an important employment place for the non-Community citizens coming mainly from Eastern Europe, China and Maghreb. Its area actually records the highest concentration of foreign citizens in town.

IVREA The industrial city of Ivrea was built in the years between 1930 and 1960 by Adriano Olivetti, according to an alternative design of the national and international experiences implemented during the 20th century, which were developed in accordance with two different models: on one hand, company towns such as Crespi d’Adda, on the other, industrial systems that were developed in major urban conurbations and that had an impressing effect on social processes along with their production policies. The city of Ivrea is an exceptional example both in terms of the quality of the solutions proposed and of the methods of implementation. The architectural heritage of Ivrea also represents the fundamental stage in the identification of those collections of architecture and urban planning schemes of the second half of the 20th century that offer different solutions by which technical cultures attempt to respond to the crucial issue of the regulation of urban growth tackled by cities and territories affected by processes of industrialisation.

20

In Ivrea, for the first time in Italy, the factory culture of Olivetti and the experience of the Community movement involved architects and urban planners in an extensive design to plan the city. The industrial landscape of Ivrea is the result of the coexistence of the process of industrialisation of the city with the processes of agricultural production, giving rise to a mixed system. Added to all this is the development of an original project of industrial decentralisation in the territory around Ivrea in the period of major expansion of industry. Furthermore, the industrial landscape of Ivrea is made up of particular and high quality factory, service and residential buildings carefully set within land and urban planning schemes. The project of decentralisation, the buildings and the urban and land planning schemes originate a landscape of great quality and modernity, which accompanies and characterises the economic and industrial process.

REPORT DAY 03

Een dag over voedsel, kwaliteit, prijs en logistiek. We bezoeken de markt in de stad maar gaan ook naar buiten, naar Ivrea, zo’n 50 kilometer naar het noorden, aan de voet van de Alpen. De Italianen lopen voorop als het gaat om kwaliteit van voedsel en op het verbinden van de identiteit van steden met het voor de regio specifieke voedselaanbod. Zo ook op de markt in Turijn. Je weet waar je verkoper vandaan komt en je weet waar en hoe het aanbod is geproduceerd. En je krijgt via informatieborden een beetje gevoel voor welke producten wanneer op de markt komen. De boodschap is: koop seizoensproducten. De nieuwe metropoolregio Torino helpt de marktkooplieden een handje met lage prijzen voor standplaatsen en informatieborden rondom de markt voor het publiek. De voedselmarkt is deel van een enorm marktgebied in het Porta Palazzo gebied. Het is een markt met goedkope kleding, tweedehands spullen en nog veel meer. Maar het is vooral een gebied waar mensen van buiten binnen komen en op zoek gaan naar landgenoten. Het is de arrival city par excellence. Hier komt vooral Afrika en het Midden-Oosten binnen: politieke vluchtelingen, illegalen, asielzoekers, economische vluchtelingen. Vanaf deze plek kunnen ze, met hulp van hun landgenoten, verder hun weg zoeken naar een onderkomen, werk, papieren etc. Op het Porto Palazzo zie je niet alleen de stad zoals die in vorige eeuwen functioneerde maar ook hoe de Europese stad anno 2016 weer de plek is geworden waar grote stromen immigranten op zoek gaan naar een nieuwe toekomst. Via het Porta Susa station gaan we per trein naar Ivrea. Ivrea was een echte company town. Hier begon ook Olivetti en hier eindigde dat industrie succes ook, met achterlating van een enorm areaal aan fabrieksgebouwen die op zoek moeten naar nieuwe gebruikers. Ivrea moest na het vertrek van Olivetti op zoek naar een nieuw verdienmodel en zo werd een industriestadje weer een boerendorp. Het nieuwe verdienmodel is slow food en een nieuwe identiteit ontleend aan lokale en regionale producten. Het eten in het lokale restaurant is puik, niets op aan te merken. De plaatsvervangend burgemeester is blij met de komst van de metropoolregio Torino; die gaat het stadje vast beter helpen met de verdere economische ontwikkeling. De plaatselijke boerenmarkt kan in ieder geval nog wel wat hulp gebruiken. Er staan slechts een handjevol kooplieden en

ze moeten het samen doen met even weinig klanten. Ivrea is nog niet op stoom in de nieuwe economie. Voordat we de trein in stappen bezoeken we, zonder onze gidsen, het verlaten Olivetti complex. Prachtige architectuur zonder gebruikers. Wat een treurigheid. Dan is Turijn als come back city toch veel beter op orde. Maar die zijn ook al wat langer bezig.

“SOME OF THE VISITED PROJECTS IN TURIN THAT OFFER A PLACE FOR MEETING OTHERS ALSO HELP IN THE CREATION OF SOCIAL COHESION. THE PROJECTS EITHER WORK TO FORGE AND STRENGTHEN SOCIAL BONDS AND RELATIONSHIPS AS WELL AS THE COHESION ON THE STREETS OF TURIN, AS CAN BE SEEN IN THE PROJECT OF TURIN VERD.

ANOTHER ASPECT OF THE CITY PLAYING A BIG PART OF SOCIAL COHESION WITHIN ONE OF THE DISTRICTS OF TURIN IS THE PORTA PALAZZO ON THE PIAZZA DELLA REPUBLICA, A GIANT MARKET CONTAINING FOOD, BEVERAGE AND OTHER ARTICLES. AT THIS MARKET ITALIANS AS WELL AS IMMIGRANTS WORK TOGETHER TO SELL THEIR PRODUCTS. SUNDAY IS THE ONLY DAY THAT THE MARKET IS NOT OPERATING AND ON THIS DAY ‘THE GATE’ IS ORGANISING LANGUAGE CLASSES IN THE OPEN AIR, WHICH HAS RESULTED IN A MULTICULTURAL COOPERATION BETWEEN ITALIANS AND IMMIGRANTS IN THIS PART OF THE CITY.” SUZAN AARDEWIJN, STUDENT CITY MARKETING IN EUROPE

21

Piazza della Repubblica

Ivrea, pedestrian panorama bridge

Ivrea regional food market

Olivetti Complex

22

23

CONCLUSIONS

Turijn is een come back city. Na het vertrek van Fiat had de stad natuurlijk nog wel wat assets uit haar roemrijke verleden in de aanbieding: de fraaie klassieke stad bomvol met monumenten. Het is niet voor niets de vijfde toeristenstad van het land, maar met alleen cultuur kom je er niet. Dat hebben ze in Turijn goed begrepen. En eigenlijk kun je wel zeggen dat men er in een paar decennia verrassend snel in is geslaagd om een nieuwe economische basis te vinden. Daarbij hebben die Olympische spelen natuurlijk een versnellend effect gehad. Momenteel zit men in een fase waarin de grote investeringen achter de rug zijn en nu hun rendement moeten gaan leveren. Onze zegslieden straalden hierover niet meteen 100% zekerheid uit. Anderzijds waren er ook geen aanwijzingen voor een nadere crisis. De stad heeft de landelijke wetswijzigingen in de richting van metropoolvorming met verve opgepakt. Het lijkt erop dat met de komst van de metropoolregio Torino het bestuur in ieder geval nieuwe elan binnen krijgt. Men is hier ook overtuigd van de economische waarde van een aantrekkelijk en goed bereikbaar buitengebied, het Po rivierpark. Met deze ingrediënten: cultuur, natuur, en een versnelde stap richting next economy kunnen we

met enige zekerheid zeggen dat dit gebied tot een van de betere plekken op het Europese continent kan worden gerekend.

3 LESSONS LEARNED 1. De eerste gekozen burgemeester startte het proces van strategische plannen. Elk strategisch plan bouwt verder op de eerdere plannen en past zich aan aan de nieuwe tijd (sociaal, economisch, politiek). 2. Met een City beyond Fiat blik, herontdekte de stad haar (toeristische) assets zoals het omringende landschap (Po River, Alpen), de Barok historie (omliggende kastelen en binnenstad) en voeding. Ook nieuwe economieën werden geïntroduceerd: zoals cultuur en events, kennis en kleinschalige maakindustrie. 3. Metropolitane ontwikkeling vindt steeds plaats op een menselijke schaal. Er wordt geïnvesteerd in betere OV-verbindingen met de regio, het aanhechten van de stad (transformatie van binnenstedelijke industriegebieden), de aanleg van nieuwe groengebieden en het ondersteunen van lokale buurtinitiatieven bij herontwikkeling.

EXAMPLES OF PROJECT CLUSTERS: INNOVATION PROJECTS INNOVATION CORRIDOR? ECO-

METROS STARTUP TURIN

UNIVERSITY INNOVATION LAB

NEIGHBORHOOD

POLITECNIC UNIVERSITY INNOVATION LAB?

?

GLOBAL

URBAN INNOVATION

B5 SCHOOL TO WORK

ENGAGEMENT FORUM

B8 TALENT B10 BILINGUAL TURIN

HUB

ANALYSIS OF UNIVERSITY EXCELLENCE?

B6 OPEN ACCESS LABORATORIES

CHIEF INNOVATION OFFICER?

EXAMPLES OF PROJECT CLUSTERS: TERRITORIAL PROJECTS B1 PLAN AND A1 METROPOLITAN SPATIAL STRATEGY?

B17 ACTIVE CITIZENSHIP?

TOOLS FOR PRODUCTIVE SITES

GREEN INFRASTRUCTURE AGENCY

METROPOLITAN TERRITORIAL DEVELOPMENT B16 NEW AFFORDABLE HOUSING MODELS?

24

A4 METROPOLITAN

METROPOLITAN MOBILITY?

B15 METROPOLITAN URBAN REGENERATION?

B2 15 PLACEMAKING PROJECTS

A5 METROPOLITAN SUSTAINABILITY MANAGER?

25

STRATEGIC PLANNING Medium-term (10-15 year) vision for change accompanied by near-term actionable projects and initiatives Voluntary process built on mutual trust and cooperation between public, private and civil society stakeholders Intent on fostering new collaborations, partnerships, and leadership

2° STRATEGIC PLAN – KNOWLEDGE ECONOMY 30% GDP in manufacturing activities 1st Italian region for private investment in R&D 1st Italian region for expenditure on innovation in the manufacturing sector 1st Italian region in terms of high-tech patents Over 220 public and private R&D centres 380 labs, 6 science and technology parks, 4 universities, incubators € 60 million devoted to the creation of 12 innovation hubs 1,000 R&D contracts between universities and companies 26

€ 500 million from ERDF to support innovation

1° STRATEGIC PLAN – PROMOTION OF THE CITY Focused on re-positioning the city from an ageing industrial hub to a resilient centre of culture – a destination in its own right, and for national and international events. Developed major new cultural institutions and extensive cultural programming Re-branded and promoted the city internationally Aimed at global events such as the Olympics

Directly connected to a very broad process of physical transformation

3° STRATEGIC PLAN – CITY OF OPPORTUNITY In response to the 2008 financial crisis which plunged the country and the city into a deep and ongoing recession, the plan focuses on reigniting the city’s economic engines Focus on the software of the economy, the socalled «enabling» factors of economic growth Unique opportunities with reform of local government and institution of the Metropolitan City administration Greater metropolitan governance and cooperation in economic development strategies 27